BERICHTEN
Verbeelding
Niet gezien worden en afgebroken dialoog TOt de meest recellte klUlstwerkell vall Martha Veldtbuis behoort de serie Kinderen. Name tekellillgell, schilderijell ell zeefdrukken maakt zij vooral keramische betide". Door de jll!?" hun heb ik veel vall haar werk geziel1. Het toolll de en/st ell het groteske, bet liefdevolle ell bet tedere van mell-
sen in hUll verboudillgell op vllak geestige ell soms rondllit vrolijke wijze. Vie baar omvflIlgrijke productie trofde kiuderserie mij hetmeest. Binnen die serie - gcheel uirgevoerd in keramiek -laar een reiariefkJein :lamal de relarie (Ussell kind en ouder zien. Onmiddellijk kwam de comcxtuele term 'parenrif1carie' in mij op. Maar ik merkte ook dar een term of begrip verbleekr als je heel deze beeldtaal over je heen krijgr, inclusief de emoties die dez.e weer over te dragen. Kijken naar kunsr kan Qnze sensitiviteir voor her wezenlijke in ons leven mer de ander hernieuwen en aanseherpen.
Kijken naar kunst kan onze sensitiviteit voor het wezenlijke in ons leven met de ander aanscherpen
Niet gezien worden In her eersre becld is cen verhouding te zicn die wei een verhouding is, lllaar regelijk ecn relarie waarin van dialoog geen sprake kan zijn. Her laat zien hoe 'nier gezien worden' eruit zier. De ogen van de mocder zijn bcdekt. Weliswaar zou zij met de afgebeelde stand van haar hoofd haar kindje heel goed kunnen zien, maar 'een bedekking van haar ogen' verhindert dir. un ogenblik zou je kunnen denken dat her kind een kiekeboe-spelletje met moeder doer. Maar moeders verdere houding maakt duide6
Iijk, hoc het komt dar her de handjes in wanhoop voor de ogen slaa!. Een gebaar waarmce het zegt: "Ik zie dar je geblindcerd bem, kijk 26, nu is het helemaal donker, zo kan ik jou ook niet zien." Dar wil zeggen dar de bedekking van de een regelij. kertijd ook een bedekking voor de ander is. un van heiden kan er voor zorgen dat her voor beiden onmogelijk wordr e1kaar te zien. Terwijl zij regelijk nodig zijn om elkaar wei re kunnen zien. Of in rermen van Buher: de relade is van niemand, maar heiden zijn er veranrwoordelijk voor. Oit beeld _ heeft mij er pas echt bcwust van gemaakt, hoc cen kind dar - ten onreehte - door eell Guder nier gezien wordt in zijn kindertijd, die Guder ook niet kan z.ien. En dat her pas veellater, langs de weg van de hertaxarie door het volwassen geworden kind, in sraat is zich cen beeld te vormen van de vroegere Contextuele Berichten voorjaar 2008
gezichrshoek van de berrokkcn auder. zichzelf re laren kennen" (L~",J owr I"vm, pag. 70). iet gezien worden zaJ voor een kind altijd ook Herze1fde geldr voor di"ct spuch en speech with wei berekenen: nict geborgen zijn. Oil komr sterk mmning, \vam er is sprake vall "cell diepe beschaditot uiting in de hauding van moeders handen. ging van de gemeenschappelijke bestaanserde" rus· Zij maakr met haar handen niet her veilige gesen dir kind en zijn meeder. Her vacuum waar her baar waarmee je iemand vast kum houden. Zij kind in belandt en waar het zich oak als volwassene maakt van haar handen cen soon plarcautje en moeilijk aan kan onrworsrelen, benoemen Krasner laar her kind daarop plaatsnemen. AJsof haar kind en Joyce met een prachrige rerm als "een woordloze cell vreemde van buircn blijft. Je vraagr je af hoe leegre" (Lnrn ova L~vm, pag. 69). Aan de pastor moeder her gedragen heefr als vruchr in haar eigen de raak om re he1pcn bi; her vinden van bronncn diepe hinnensre. Als cell vreemdcling. cell indrinvan vertfouwcn, van aanzenen tOr echre dialoog en ger die nier gasrvrij onrvangcn kon worden? Om onrmeeting. welke reden dan oak? Er lijkr eell afstotingsproces aan de gang. De situering van her kind, mct zijn Wanhoop van de moeder rug gekeerd naar her lichaam van zijn maeder, Doe ik door zo re kijken wei rechr aan de moeder? Zij staat daar levensgroor als een prachrige vrouw net tussen buik en bomen in - de £wee machtige voedingsbronnen van jong leven -, laar afWending en moeder. Verdienr zij niet meer aandachr, respect en medooogen? War belemmert haar toch zo om zien in plaars van roewending. Er is wei een basaJe lijfelijke verbondenheid re zien, maar geen roewijmoeder te kunnen zijn? Ben ik eigenlijk niet bez.ig ding en niet her ouderlijk mel pa"nt bmting, zoals "vermogen om een kind re Nagy dar ooir noemde? AIleen door hel heden heen kan ommocrcn mer her vrees~ - Dar is juisr, ik doe zo hel oude mel al zijn pijn en gemis geen rechr aan de meeder. en-beven van iemand die Maar wei aan dit beeld dar geen paskJare anrwoorden gelransformeerd worden in op het leven heefr" (Friedcenrraal focusr op de wan#een tijd als nieuw'. man, 1960, pag. 136). De hoop in dir kinderlijfje. moeder staat erbij alsof ze Ook de kunstenares heeft er wecr van hecfr dar ze nier khar is voor haar moe· blijkbaar weer van relarioneel erhischeftimess, waar derschap. Het Iijkt juist dar weten re zijn, dar haar zij in her rweede beeld meer van laar zien. ervan weerhoudr spomaan het kind te zien dat diep afhanke1ijk van haar is. Tege1ijk mer de band van In dir beeld (zie voorpagina) krijgen we zicht op de moeder en kind is ook een pijnlijke belemmering siruarie zoals die een aanral jaren larer zou kunnen zichrbaar, die de "e1ememen van toegewijde verbinzijn. Her kind kan inrussen op eigen voeren staan tenis" in de weg Staar (vgl. hoafdsruk 3 van Lam en door de hurkende houding van meeder zijn owr L~wn in LOJllliteil). beiden op ooghoogre van e1kaar. Op hun gezichren Aanvankelijk was ik zo aangesproken door her vah nu veel meer licht. De hurkende houding van de meeder, mer de knieen uireen - in sommige cui· zien van her nier.gezien worden, dar ik pas larer ruren de houding bij her baren - room de lijfelijke oog kreeg voar war her beeld zegr over horen en oorsprong van her kind, rerwijl heel zijn concenspreken. En dan naruurlijk ook over spreken en gehoord worden. Het kind manifesreert zich luid~ rratie uitgaar naar zijn meeder. Daarmee vestigt keels, maar ook over meeders oren ligr een bedekher de aandachr van de kijker op her nu onbedekre gez.icht van moooer. Met gesloren mond cn ogen king. In elk geval zodanig dat zij haar oren niet kan spirsen. Moeder lijkr ziende blind en horende doof spreekt dir nu roch een krachrige faal. Vir de diepre van haar wezen wordt haar wan hoop voelbaar, het voor her rocpen van haar kind. Het blijft aan de _Iijden onder haar onvermogen moeder re kunnen buitenkant en kan nier echr bij haar binnenkomen. Ook in audirieve zin kan er geen sprake zijn van zijn voor haar kind. Haar gezicht verraadr de sluimerendc rederheid en her verlangen om haar klnd ommoeting en dialoog. Als ik me enigszins probeer nabij re zijn, maar deze inrenries kunnen nicr naar voor re srellen hoe dir kind zich verder gaar omwikbuiren rreden. Ondanks haar verlangen blijft ze in kelen, zie ik icmand veer me die her behoorlijk zichzelf gekeerd, bedrukt en rerneergeslagen. moeilijk 7.31 vinden "zijn srem re verheffen om Contextuele Berichten voorjaar 2008
7
Oak haar hand laar verlangen zicn en de onmacht den en herinneringen van geleden onrecht moeder om haar kind tc onrvangen en tot zich tc nernen. de weg naar haar eigen kind. War voor moeder het oude onrecht is, \vordr voor het kind her nieuwe Ze kan haar moederschap geen gestalte geven, ze en verse. Moeder mist (nog?) "de erhische verbeelkan zichzelf niet in overgave wenden tor haat kind. Zijn her herinneringen aan een verwrongen en dingskracht om de kant van her kind te zien ronder scheefgegroeide relarie met haar eigen moeder enlof de eigen kant uir het oog te verliezen" (ciraar van vader? Of is zij recent door cen ge1iefde partner Friedman in Lam ova uvm, pag. 70). w missen verlatcn? Maar dan zou ze waarschijnlijk anders op die beiden hun recht en hun vrijheid, zo missen die beiden elkaar. de warme nabijheid van haar kind reageren. In elk gevallijkr zij de last van cude problemen tC dragen, waardoor ze her heden mist. Terwijl her heden, En vader dan? Her derde beeld staat in eell groot nieuw gebouw zoals Buher ons scherr hewllst heefr gemaakr, vall cell orgallisarie voor rhuiszorg. Besr eell geesde cnige kans is op ommoeting en op echte verrige plek om dir neer re 7..enell! Bovendien wordt nicuwcnde dialoog, waarin Dude en zelfgemaakre her rijd om ook vader re laren opdraven. Nou ja, beeldcn kunllen sneuvelen en worden vervangen door cen visie die up 10 dau is en meer waarheidsvader draafr niet ro hard, vader is rolsroelgebonden zeals dar hij de rhuiszorg heet. Zijn hele voorkogetrouw. Aileen door her heden heen kan her oude men roepr trouwens wei een vraag op: Heeft hij met al zijn beelden, pijn, onrecht en gemis getransongelukkigerwijs xijn rechrer been gebroken of is formeerd worden in 'een tijd als nieuw'. Omgekeerd vestigt de houding van de moeder de hij brekebeen in eigen persoon? Zijn 'goede' been aandachc op her kind. Oat probeen de troosr re Iijkr er ook al nier op gebouwd om eens lekker een srevige por voerhal te spelen. En war een armpjes. geven waar zijn terneergeslagen moeder om vraagr. Waarom kun je in onze raal nier spreken van spilleZijn getuire lippen willen moeder misschien een kus geven of spreken woordjes van troost. Zijn armen en kun je iemand aileen maar uitsehelden ogen zijn geslocen, nier doordat xij her lijden van voor spillepoot? lou hij ooir hebben gestoeid mel moeder nier zien, maar in zulke armen? wu hij in de sponschool een gewichr volle overgave nadar zij Wat er in de boeken over kllllllcn verplaacsen? Nee, moeders vervolgde waargeparentificeerde kinderen staat: vader is bepaald geen man heid (een uirdrllkking van Kierkegaard) hebben waardat ze hun spontaniteit kwijtraken mer spierballen. Toch doer hij erg zijn besr voor her genomen. Her zal op deze en zich oud gedragen kind. hij heefr her op zijn leeftijd nier her hoe en schouders gezer rerwijl hij war van moeders lijden en verdrier kunnen ovenien, maar her ervaarr kennegehandicapr in zijn rolstoel zit. Besr wei stoer in deze situarie. Iijk srerk her ddl daarvan. En als veranwoordelijk Dar lijkr nu allemaal welleuk, maar ook hij vader anwoord geeft her alles wat het in zijn loyalireit en kind is ietS aan de hand mer zien en gezien workan opdiepen aa.n troosrende nabijheid, sreun en den. Vader doet met xijn kind wee heel verschilrorg. Toch kunnen xijn lippcn moeder nier bereilende dingen. Met cen hand steum hij her in de ken en het beschermende gebaar van xijn arm blijft rug, een bescherming regen vallen. Hieruir spreekr halverwege steken, spiegelbeeldig aan de wanhoop vaderlijke veramwoordelijkheid en zerg. Met zijn die spreekr uit her gebaar van moeders hand. andere hand lijkt hij het kind re blinderen. terwijl De expressie van her kind is z6 liefdevol, maar daar her kind op zijn heurt de handen voor vaders ogen sraar her dan, in wederkerigheid even verlaren als houde. Ook hier komt weer de vraag op: is her zijn moeder. Zijn heilige missie is aan her mislukgeesrig, spelen ze kiekeboe? Dar zou Icuk zijn, maar ken en dir zal wei nier de eersre of de laatSte keer het geheel zier er nogal srarisch uir en vooral: geen zijn dar her zo gaat. Bij moeder Iijkr her verdrier van heiden lachr. Als het al k.iekeboe was, dan lijkr - en misschien de schaamre - over her missen van her meer op een spelletje dat mislukre, waarin ze die intense vreugde van her samenzijn mer haar halverwege bleven sreken doordar her diepere gekind, al her oude zeer re bevesrigen en re versrervoelens losmaakre die helemaal niet leuk meer zijn. ken. lo versperren oude, mer emories helegde beel-
8
Contextuele Berichten voorjaar 2008
Misschien beseft het kind ineens dat het niet voor niets 3chrer vaders grote hoofd wordt gezer. "Zo hoeft hij me niet aan te kijken. Word ik sowieso eigenlijk wei door hem gez.ien roals ik ben? Of kan ik 'lijn rug op? Nou, ik ben ook nict gek, dan rorg ik wel dar hij even helemaal niets meer 'liet, weet hij ook cens hoe dat is. Maar ach, hier word ik ook niet vrolijk van, nu 'linen we aile twee in het donker. Eigenlijk weet ik helemaal niet wat ik aan mijn vader heb. Ik vind hcm ro gcweldig, maar het is net ofhij altijd stopt bij mijn huitenkam en op deze rnanier kan ik ook nier bi; hem binnenkomen. Eigcnlijk weet ik eeht niet wat hi; denkt of vodt. L1at sta~ltl wat hi; van mi; vindt. Ja, als ik hem help mct zijn zere been dan vindt hij dar wel mooi, dat merk ik weI. Maar ik wil weren wat hij van mij vindt, van mijzelf, van wie ik ben en dat ik er ben, dat ik mij ben en geen ander. Ja dat is her eigenlijk, ik had ook een andet kunnen 'lijn en soms Iijkt het wei of hij die ander Hever had gehad dan mij. Daar word ik echt verdrietig van. Als papa en mama mij op zo'n dag naar bed brengen vragen ze wei: is er war? Maar dat kan ik dan toch niet zeggen! lk zou niet weten hoe. Dan lig ik nog een rijdje wakker. Dar ik dan aileen ben is wellekker rustig, maar ik voel me ro aileen."
gewoon geen mimre is am te puberen. Ze hebben aUang de houding van een veranrwoordelijke ouder aangenomen. Ze sraan op zichzelf, zijn heel dienstvaardig en voorkomend, maar voelen zich daarin aileen. Voor andere kinderen is het moeilijk dat te begrijpcn, die voelen icrs 'aparts' en hebben de neiging hen te pesren. Als mccster of juf daar dan ook nog weinig begrip voor heeft, is de cirkel van het isolement rondo In larere relatievorming is het een hele opgave am tot dialoog en open ontmoeting te leren komen ('lie hierovcr oak Leren over Leven,
pag.95).
Dud Mer grote rederheid zijn de kinderen van het vierde bccld door de kunsrenares 'gezien', gemaakr en in hcr gras gezer. Ze zien er ouder uit dan de beelden hicrboven en zuUen overdag wei een plekje hebben in een lokaal van een basisschool. Welbeschouwd 'lien ze er niet aileen ouder uir, ze lijken ronder meer oud. Hun hoofd is aan de grote kant, het staat voorover gebogen op schouders waar een last op lijkr re liggen .•Hoewei her speelse licht in die heerlijke zomermin uimodigt tot uitbundig spel, 'lien we [wee kinderen die zich half van elkaar afwenden en naar de grond staren. Je krijgt de indruk dar als je "Hoog Sammie, kijk omhoog Sammie!" zou roepen, het niet echt tor hen zou doordringen. Ze 'lijn nog ro jong, ze zirten ro 'lwaar. Ze beseffen wel elkaars aanwezighcid, maar komen niet tot contact, laar sraan tot spel. Zc lijken her vleesgeworden beeld van war er in de boeken over geparentificeerde kinderen staat: dar ze hun spomanireir kwijrrakcn. niet meer kunnen spelen, er oud uirzien en 'lich oud gedragen. Oat ze later als tiener hun puberteit missen. doordat er Contextuele Berichten voorjaar 2008
Als ik war langer kijk naar deze rwee kinderen, krijg ik her gevoel dat ze ergens op zinen re wachten. Dar ze ongeweren zinen re hopen dar er iemand aankomr, zo'n belangrijke derde die in veel kinderlevens een reddende hand blijkr re zijn. Gewoon een ander, een mens die hen aan'lier, aanspreekt en hen erkent in wic zij zijn. Zodat elk her gevoel krijgt: Zij ziet mij aJs mij, zij vindt dar ik er toe doe. Niet in vergelijk.ing met iets of iemand anders, maar als iemand die geen afgeleide ergens van is. _ Wei een kind van vader en moeder, en oak wei mer hen verbonden in loyaliteir en 'lorg, geen herhaling van hen. In mijn famasie komr er nu iemand naar de kinderen toelopen. oeze hurkt bij hen neer en zegt: "Kijk, ik heb hier een spel dat speciaal is gernaakt om hier in de ruin re spelen. Doe je mee?
9
Jij ook?" De kinderen kijken haar aan met een gevocl van 'dat kan niet waar zijn!' Maar in een oogopslag zien ze dat deze vreemdeling over wie ze aileen maar hadden gedroomd, anders is. Door de verbazing daarover kijken ze e1kaar aan, anders dan anders. Voor een half uur zijn ze echr aan het spelen en Iijken wei vrolijk. Voor dat halve uur zijn ze hun zorgen vergeten, maar door dat halve uur vergeten ze nooit meer deze ander die haast ongemerkt een opening vond in hun isolement. Die ander leerde hen hoe je ook naar e1kaar lOegewend kunt zijn en dat..er een menselijke bestaansorde is, vee! wezenlijker en verder reikend dan je eigen gevoel van terneergeslagen en verla ten te zijn. Bij het zien van deze kinderen dringen zich onherroepelijk een paar woorden van Paulus aan mij op, namelijk uit Efeziers: "Vaders, maak lIW kinderen nier verbitterd" (Efe'"Liers 6, 4). Ze 'lien er we!iswaar eerder ontmoedigd dan verbitterd uit, maar de verbirrering voigt op het onreeht van niet gezien en overvraagd te 'lijn. Op den duur word je daar moedeloos van of zelfs depressief. Vit het slot van het voorafgaande hoofdsruk van Efeziers blijkt, dat kinderen hun ouders dienen te eren, maar dat ouders van hun kant hebben te z.orgen dat zij eer-baar 10
zijn door hun kinderen lief te hebben. Zeals bekend is in de bijbelse raal/iiflubbm geen equivalent van lief lJindm, maar is liefde voor de ander onlosmakelijk verbanden met de relatiolleel ethisehe notie van rechr dom aan. Geziell de onvergclijkbare eigenheid van iedere individuele mens gaat het er daarbij niet om, het gelijke tot zijn recht te laten komen ("wij allen zijn toch mensen, de een niet minder dan de ander", Kafka), maar juist het versehil. Voor de erhisehe gevoeligheid daarvoor heeft Levinas de treffende term niet-otJlJ~nchi"ig h~id gemunt. Er ernst mee maken dat iedere ander een onvergelijkbare ander is, kan ook gezien worden als erkenning voor diens vreemdelingschap. Juist het gegeven dat wij allen vreemdeling 'lijn, is wat we in de ander herkennen en wat ons wezenlijk met e1kaar verbindr. Dit vreemdeling zijn kan de grandslag vormen voar aile medcdogen van mens tot mens en van opreehre verbazing over de ander, re beginnen russell ouders en kinderen. Over aile grenzen heen, want in e!ke eulruur is intermenselijke verbondenheid primair een bondgenoorsehap met het vreemde van de ander en van ziehzelf. Henk Vrieli"k Opldd~r (omextu«l plUtOr/liu
am misveTSland Ie voorkomen: de hier bcsproken beelden 1.ijn door Martha Vdddlllis 7.0 geposilionecrd, maar voor de hier voorgcslcldc volgorde en de kcuzc vall de beeldcll ben ik vcr:uuwoorddijk. Wie meer bedden wil zicn kan tem:hl op www.marthavddlhuis.nl. Kijken naar kunsf. imerpreleren en a.uocii'ren is een uilerst subjec. lief proces. Voor de leu:r bn het wdliehc C'J(Cr.l boeiend zijn :Khl Ie slaan op de momenlen waarop de eigen imerpretacie een andere wending nn:mt dan hierboven besehreven. Dat in dit anikd uitslui· tend verwezc:n WOrdl naar het lecrboek van uren over Levrn, komI doorclal ik het zien van deze bedden associecnk met zinmeden Uil dat bock. Dal hoon bij kijkcn en dal wilde ik maar zo l;aten, wnend dat er ook een hele rn:ks mooie comcxlUeeI paslor.lle bocken is geschrcven!
Contextuele Berichten voorjaar 2008
