BEELD VAN CHRISTUS ©Albert Metselaar, 2013
[email protected]
Gij zult u geen gesneden beelden maken. Laten we maar direct met de deur in huis vallen. Afbeeldingen van het goddelijke worden niet gewaardeerd, maar uit het vervolg van dit deel van de Tien Geboden wordt ons ook duidelijk waarom. Er kan geen andere God aanbeden worden dan die Ene. Niets mag daarvoor in de plaats worden gezet en die Ene mag niet worden weergegeven in een beeld, om vervolgens dat beeld te gaan vereren. De christelijke traditie heeft nochtans steeds vorm gegeven aan een beeltenis van Christus, maar dan ook helder en duidelijk vanuit de volgende gedachte: er wordt geen beeltenis aanbeden, de eer en het gebed gaan naar de Persoon waarnaar de beeltenis verwijst. De beeltenis zelf wil niet meer zijn dan die verwijzing, die oproep om stil te staan bij het Hogere dat het symboliseert. De wijze waarop Jezus van Nazareth, alias de Christus, Grieks voor de Gezalfde, wordt weergegeven is in de loop der eeuwen sterk veranderd. Wat daarbij steeds naar voren komt is dat er doorgaans sprake is van een stilering. Er wordt de nadruk gelegd op één aspect van Jezus, en dat aspect wordt zo overweldigend uitgedragen dat het voor iedereen duidelijk is dat dit niet DE christus is, maar een gevisualiseerde boodschap.
In de dagen dat het Christendom nog een vervolgde religie was, kwam het gebruik op om Hem te verbeelden in een symbool. ‘Vis’ in het oud-Grieks is ‘Ichthus’. Het gaat om vijf Griekse letter die het woord vormen en van zichzelf de beginletters zijn van Jezus Christus Gods Zoon Redder. Christenen konden elkaar erkennen aan twee rondende lijnen die aan één zijde door elkaar heen liepen en zo een vereenvoudigde vis vormden. Uit die periode stamt ook het symbool van het wagenwiel of het zonnerad. Op een muur in Efeze werden zowel de letters van “Ichthus” in het Grieks weergegeven als het wagenwiel en zonnerad. Wanneer de
1
letters door elkaar heen worden geschreven wordt vanzelf het zonnerad gevormd. Dat maakt het symbool ook wat onvangbaar. Wanneer we op een muur of een tegel een zonnerad vinden, is er dan sprake van een zonnesymbool, verwijzend naar de zonnegod, of een symbool van Christus? Of is er sprake van nog wat anders? Ook een oude variant van het molenspel wordt afgebeeld in de vorm van een zonnerad. Overigens is ook een oude Christelijke gedachte dat niet de zon aanbeden wordt, maar degene die hem heeft geschapen. Maar omdat het zonnerad ook een duidelijk niet-Christelijk symbool was, is het misschien voor de hand liggend dat het Ichthus-teken, de vis, het bekends is geworden. Deze vis wordt nu nog regelmatig gezien op de achterkant van auto’s. Jezus noemde zichzelf wel de Goede Herder, die zijn leven inzette voor zijn schapen. Dit beeld van de Goede Herder, de zorgzame God, de Redder en Beschermer is de oudste vroeg-Christelijke voorstelling van Jezus als mens. De oudste sculptuur van Jezus als mens en Goede Herder vinden we in het Vaticaans Museum. We zien Jezus als baardeloze jongeman, met een schaap over zijn schouders. De sculptuur is van omstreeks het jaar 300. Afbeeldingen van de Goede Herder vinden we ook geschilderd op de wanden van de catacomben. Een voorsteling die het eeuwenlang heeft volgehouden in de wandschilderingen van kerken is die van Christus Pantokrator, de Almachtige. Een tronende Heer kijkt uit over de mensen, met in zijn hand een boek. We hebben het dus over een populaire afbeelding uit de tijd dat het Christendom niet meer werd vervolgd. Dat einde van de vervolgingen kwam in zicht door de politiek van Constantijn de e Grote. Wat zag hij voor teken aan de hemel op de avond van de 27 oktober 312? Dit visioen werd uitgebeeld in het Chi Rho-symbool. Een P en een X werden door elkaar heen geschreven en op de schilden van de soldaten geverfd. Het symbool vinden we ook nogal eens omkranst, met een cirkel er omheen, en doet dan
2
denken aan een variatie op het wagenwiel. Geen van de genoemde voorstellingen is helemaal verdwenen. Het Kruis als symbool op zich is eveneens oud. We vinden het afgebeeld op sarcofagen uit de tijd dat het Christendom werd vervolgd. Het is een van de eerste tekenen van het Christendom in Noord-Europa. Het kruis is dan zelden een kruis met drie korte en een lange arm. Vaak gaat het om diverse variaties van een kruis met armen van gelijke lengte. Er zijn eenvoudige exemplaren gevonden. Er zijn gecompliceerd gegoten en gemonteerde exemplaren, van dure metalen en afgezet met prachtige stenen. Het kruis werd net als de vis ingekrast in steen. De variaties op het thema zijn eindeloos, maar zoals gezegd: het is de eerste eeuwen een leeg kruis. Een symbool. Een gekruisigde Christus uit de dagen van het vervolgde Christendom is nog niet bekend. De eerste gekruisigde Christus vinden we terug op de deuren van de Santa Sabina-kerk in Rome. Het is daar maar een van de vele voorstellingen van Christus. Hij e stamt uit de 5 eeuw. De handen van deze gekruisigde Christus staan open naar voren en iets omhoog gericht. Dat is tevens de houding waarin men bad en zegende. Het feit dat het hier gaat om drie personen naast elkaar, en een Jezus ineen lendendoek, laat echter niets te raden over. Het moet hier daadwerkelijk gaan om een scène waarin Golgotha wordt weergegeven. We kunnen het zien als één van de vele verhalende voorstellingen, zoals we die ook uitgebeeld zien op de zijkanten van Christelijke sarcofagen. Diverse scènes uit het leven van Jezus worden onder de aandacht gebracht. Als een stripverhaal voor de eeuwigheid. De gekruisigde Christus is op dat moment nog geen zelfstandig voorkomend figuur met een eigen devotie Er is een nog oudere afbeelding van een gekruisigde bekend, maar dan hebben we het niet over een afbeelding van het Christendom zelf. Het is geen afbeelding waarin Jezus in één van zijn religieuze rollen wordt weergegeven, maar een afbeelding waarin de spot wordt gedreven met het Christendom. Alexamenos vereert zijn God, of iets e dergelijks, staat gekrast in 2 eeuwse graffiti, bij een
3
gekruisigde met een ezelshoofd. Het is tevens een van de oudste historische afbeeldingen van een kruisiging en als zodanig van belang, en er is ook op deze afbeelding sprake van een factor die we op alle afbeeldingen kennen: de gekruisigde leeft. Hij is niet dood. In het begin van de middeleeuwen is er een levende Christus met geopende ogen in de kruisscène te zien. In de loop van de middeleeuwen gaan de ogen dicht en wordt de voorstelling steeds meer die van een lijdende Christus. De Christus van het begin van de middeleeuwen is een overwinnende Christus, een Christus die niet dood te krijgen is, zogezegd. Het is niet eens altijd duidelijk of we te maken hebben met een afbeelding van een kruisiging of een afbeelding van een opgestane gekruisigde Christus tegen de achtergrond van een kruis. Wat namelijk ook steeds meer opkwam na de Romeinse tijd en in het begin van de middeleeuwen was een weergave van een opgestane Christus. Een overwinningssymbool. Een Christus met gespreide armen en zo met zijn lichaam een kruis weergevend. Een Christus met duidelijke kruiswonden in zijn handen en in zijn voeten, maar tevens zo duidelijk levend, dat zijn ogen je aankijken en er een signaal van uitgaat dat geïnterpreteerd kan worden als: kom maar, bij mij ben je veilig. Die Christusfiguur vinden we ook op oude afbeeldingen, hangertjes en grafstenen uit Noord-Europa. De symbolische functie van de kruiswonden en de geopende ogen, het teken van leven en overwinning, werd zo belangrijk gevonden, dat de proporties van het menselijk lichaam op de tweede plaats kwamen. Grote ronde ogen, te grote handen om de grote kruiswonden weer te kunnen geven, primitieve gestileerden vormen, en daarmee een soort ‘Alien-Jezus’, dat is de crucifix van de pas bekeerde Germanen. Hij werd gekleed in de kleding van de tijd
4
waarin de opgestane Christus werd afgebeeld. Een prachtig voorbeeld daarvan is e e de 10 eeuwse Christus van Jelling, Denemarken. Een ander voorbeeld is de 8 eeuwse Christus van Werden, Duitsland, afgebeeld op een reliekkist of een draagaltaar. Beide Christussen passen ook nog in een andere stroming uit die tijd. Afbeeldingen werden vooral tweedimensionaal weergegeven. Al kon men het driedimensionaal, de voorkeur en het schoonheidsideaal van de kunst was tweedimensionaal. De Christus op de steen te Jelling, Denemarken.
5
De Christus op het reliekkistje van Werden, Duitsland.
Maria is aanvankelijk slechts één van de vele figuren rondom Jezus’ levensverhaal. Als het Christendom staatsgodsdienst is geworden in een Romeins rijk in ontbinding, gaat haar ster rijzen. Dit waarschijnlijk onder invloed van de Isisverering, die ook een ruime vlucht had genomen in het Romeinse rijk. Waar Isis, oorspronkelijk slechts een Egyptische godin, aan de kant gezet moest worden, verscheen Maria. Isis werd afgebeeld met het kind Horus op haar schoot. Maria
6
werd afgebeeld met Jezus op schoot. e Vanaf de 11 eeuw werd de Mariaverering steeds invloedrijker. Buiten een kind Jezus om kreeg ze ook steeds vaker een dode Jezus op schoot, daar waar de Piëta’s zijn invloed deed gelden. Tegenwoordig kunnen we Rooms Katholieke kerken binnen stappen waarin visueel meer aandacht is voor Maria dan voor Jezus. Hoe dan ook, oorspronkelijk hadden we rondom Jezus de symbolen en vooral een levende Christus. De lijdende of stervende Christus is uit de latere middeleeuwen. De kerk werd van zichzelf steeds machtiger. Jezus directe invloed leek ondergeschikt te worden aan die van de tussen mens en God bemiddelende hiërarchie van de Rooms Katholieke kerk. Van een lijdende Christus konden de mensen niet veel verwachten, als het niet was door de voorspraak van die kerk. Drie vormen van afbeeldingen kregen de laatste eeuwen de overhand. De zittende Maria met het kind Jezus op schoot, de lijdende Christus, steeds dramatischer hangend aan het kruis, en het lege kruis. Het laatste als kruis van de reformatie. De opgestane werd niet meer afgebeeld maar door dat kruis zelf gesymboliseerd. De opgestane werd en wordt tevens aanwezig geacht als Geest, en juist daardoor niet te verbeelden, of het moet zijn door de duif. Een duif die door alle eeuwen heen in de Christelijke beeldtaal aanwezig is geweest. De eerste keer dat ik diep onder de indruk was van de opgestane Christus, zoals Hij een plek had gekregen in een kerk, was tijdens een bezoek aan Berlijn. In de Gedächtniskirche hangt een gouden Christus met uitgestrekte ontvangende en zegenende armen en handen boven het publiek. Hij hangt tegen een achtergrond van lucht en licht, waar de zon speelt met zijn vormgeving en de mensen in de kerk. Hij lijkt een hemelse figuur, zo zwevend boven het publiek, en toch ook zo menselijk. Zijn kruistekens zijn zichtbaar, in een wat bescheidener vorm dan in de vroege middeleeuwen, maar ze zijn er. Overwinning op dood en lijden, nieuw begin. Mijn vele bezoeken aan de kerken tijdens de vakanties en de dagjes uit naar Europese steden, ze hebben met o zo vaak oog in oog met Jezus gebracht. Hoe mooi ook de Madonna’s, in kunstzinnig opzicht, met als een van de hoogtepunten
7
de Madonna met kind van Michelangelo in de Onze Lieve Vrouwekerk van Brugge, ze konden met geestelijk niet raken. Het kind roept niet het gevoel van veiligheid, leiding, warmte, ontzag, wat ik maar zoek, bij me op, waarmee ik religieus verder kan. Opgegroeid in een Christelijk gezin, was Jezus voor mij altijd al een centraal figuur. Samen met de Vader, waar Hij op wees. Waar het leven zijn littekens meer en meer op me achterliet, groeide het gevoel voor die door littekens getekende Jezus, die zo belangrijk was voor de mensen in de dagen van Willibrord en Bonifatius, dat ze Hem als hanger gingen dragen. Ontvangende armen, om een mens op te vangen in de problemen van het leven, maar ook om het kwaad te stoppen. De Opgestane Christus. Niet bij de pakken neerzitten, is de boodschap. Niet in de shit van het leven blijven hangen. Opstaan en verdergaan. Ook voor jou is er meer dan je problemen. Jij zelf bent meer dan je probleem. Jij bent de moeite waard voor God,
8
en ik, Jezus, wil met je op weg. Kom maar. Het is de tweedimensionale Jezus van e de 8 eeuw, die in de kleding van zijn tijd werd nagemaakt. Jezus in een tunica van ongebleekt linnen, aan de boorden afgezet met een mooie gekleurde rand. Waarmee ik niks af wil doen aan al die andere voorstellingen. Blijkbaar is Jezus veelzijdig genoeg om met iedereen mee te groeien, in zijn of haar leven en levenservaringen.
9
