.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
/
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i d tp://
igi p://d
.u
gilib i d / / p:
d ac.i . j e n
gilib i d / / :
http
lib.u i g i ://d
.u
ac nej.
http
.u
://
http
.u
gilib i d / / :
digi / / : p t
/ c.id a . j ne
http
http
/
d ac.i . j e n
ac nej.
u
. gilib i d / / :
://
.id/
lib.u i g i ://d
http
http
://
/ / .id/ SKRIPSI c.id c.id a a . . j j .une .une b b i i l l i i g g ://di ://di :// p p t t t t h h http
TANGAN ELEKTRONIK /ASPEK HUKUM TANDA / / d/ i . c c.id c.id a a a . . . j j j (DIGITAL SIGNATURE) DALAM KONTRAK .une .une .une b b i i l l i i g TRANSAKSI ELEKTRONIK g gilib i i i d d d / / / / / / / : ttp: ttp: ttp:/ http h h h (E-COMMERCE)
.id/
.u
gilib i d / / :
ac. nej.
.id/
http
.id/
lib.u i g i ://d
http
j.ac e n u lib.
.u
http
d ac.i . j e n
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
gilib i d / / :
id/
ac nej.
ht
/
htt
ac nej.
.id/
/ c.id a . j ne lib.u
htt
ht
http
d ac.i . j e n
.id/
ac nej.
/
.id/
d ac.i . j e .un
ac nej.
ac nej.
lib.u lib lib.u i i i g g g i i i ://d ://d ://d :// LEGAL http http http SIGNATURE IN ELECTRONIC http ASPECT OF DIGITAL COMMERCE CONTRACT / / / / d i c. c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g g ://di ://di ://di ://di :// p p p p t t t t t t t t http h h h h
gilib i d / / : http
.id/
htt
lib.u i g i p://d
ac nej.
/ c.id a . j ne
.u
gilib i d / / :
http
gilib i d / / :
.u
.id/
ac nej.
gilib i d / / :
.u
.u
http
.id/
ac nej.
.u
gilib i d / / :
gilib i d / / :
.id/
ac nej.
.u
gilib i d / / :
gilib i d / / :
ac nej.
.u
://
http .id/
ac nej.
http
.id/
b.u
DWI RATNA igili dNINGSIH / / : p t NIMh:t080710101103
http .id/
id/
ac. nej.
ac nej.
http .id/
j.ac e n u lib.
digi / / : p htt
.id/
gilib i d / / :
ac nej.
.u
://
http .id/
ac nej.
lib.u i g i ://d
:// http http http http KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN / / / / c.id c.id c.id c.id a a a a . . . . UNIVERSITAS JEMBER j j j j .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g g FAKULTAS ://di ://di ://diHUKUM ://di :// p p p p t t t t t t t t h http h h h 2012 / / / / d d i i c. c. c.id c.id a a a a . . . . j j j j .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g g ://di ://di :/i/di ://di :// p p p p t t t t t t t t h http h h h
http
.id/
j.ac
id/
. j.ac
.id/
j.ac
.id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
/
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i d tp://
ht
.id/
id/
ac nej.
.u
gilib i d / / : http
http
gilib i d / / :
ac. nej.
.u
://
http
/ / / c.id c.id c.id a a a . . . j j j SKRIPSIib.une .une .une b b i i l l l i i i g g g ://di ://di ://di :// p p p t t t t t t h h h http
/ / / .id/ c.idASPEK HUKUM cTANDA c.id c.id a a a a TANGAN ELEKTRONIK . . . . j j j j .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i (DIGITAL SIGNATURE) DALAM KONTRAK g g g g ://di ://di ://di ://di :// p p p p t t t t t t t t http h h h ELEKTRONIK h TRANSAKSI ac nej.
(E-COMMERCE) .id/
.id/
lib.u i g i ://d
gilib i d / / :
.u
ac nej.
j.ac e n u .
.id/
ac. nej.
id/
.u
gilib i d / / :
gilib i d / / :
:// http http http http LEGAL ASPECT OF DIGITAL SIGNATURE IN ELECTRONIC / / / COMMERCE CONTRACTac.id/ c.id c.id c.id a a a . . . . j j j j .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g g ://di ://di ://di ://di :// p p p p t t t t t t t t h h h h http
http
.id/
gilib i d / / : http
.u
.id/
ac nej.
.u
gilib i d / / :
.id/
ac nej.
.u
htt
.u
lib.u i g i p://d
nej
/ c.id a . j ne
.u
gilib i d / / :
http
http
.u
gilib i d / / :
.u
.id/
ac nej.
.u
http .id/
ac nej.
gilib i d / / :
ac nej.
.u
://
http
.u
http
gilib i d / / :
.id/
ac nej.
://
http .id/
.u
.id/
ac nej.
gilib i d / / :
id/
http
.id/
gilib i d / / :
http
ac. nej.
gilib i d / / :
ac nej.
.u
NIM : 080710101103
id/ .ac.
://
http .id/
ac nej.
lib.u i g i ://d DWI RATNA http NINGSIH
http
.u
gilib i d / / :
.id/
ac nej.
gilib i d / / :
.id/
ac nej.
http
htt
.id/
http
gilib i d / / p:
http
gilib i d / / :
/
d ac.i . j e .un
ac nej.
ac nej.
.id/
ac nej.
http .id/
j.ac e n u lib.
digi / / : p htt
://
http .id/
ac nej.
lib.u lib.u lib.u i i i g g g i i i /d /d /d / ttp:/ ttp:/ ttp:/ ttp:/ http hKEMENTERIAN h h h PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN / / / / c.id c.id c.id c.id UNIVERSITAS JEMBER a a a a . . . . j j j j .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g g FAKULTAS ://di ://di ://diHUKUM ://di :// p p p p t t t t t t t t h http h h h 2012 / / / / c.id c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g g ://di ://di :ii//di ://di :// p p p p t t t t t t t t h http h h h
gilib i d / / :
.id/
j.ac
id/
. j.ac
.id/
j.ac
.id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
/
.u
gilib i d / / :
.id/
lib.u i g i d tp://
ht
id/
.u
gilib i d / / : http
http ac nej.
.id/
ac nej.
http
gilib i d / / :
ac. nej.
.u
://
http
/ / / c.id c.id c.id a a a . . . j j j MOTTO ib.une .une .une b b i i l l l i i i g g g ://di ://di ://di :// p p p t t t t t t h h h http
/ / / / c.id c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j “PENEMUAN KEMBALI (REINVENTION)un TIDAK MENGUBAH APA .une .une . e .une b b b b i i i i l l l l i i i i * g g APA YANG BELUM g ig TETAPI MENCIPTAKAN YANG ://di ://dADA, ://di ://diADA”. :// p p p p t t t t t t t t http h h h h (Richard Pascale)
d/ ac.i
nej.
lib.u i g i ://d
gilib i d / / :
http
.u
/ c.id a . j ne
http
http
.u
gilib i d / / :
gilib i d / / : http
.u
http .u
gilib i d / / :
.u
gilib i d / / :
.id/
htt
lib.u i g i p://d
ac nej.
http
http
gilib i d / / :
.u
.u
http
lib.u i g i ://d
g ://di
digi / / : p htt
.id/
lib.u i g i ://d
.id/
.u
gilib i d / / :
.id/
j.ac
http id/
. j.ac
ac nej.
.u
gilib i d / / tp:
:// http
ht .id/
/ c.id a . j ne
ac nej.
ib.u
il iii //dig
:
http
http .id/
ac nej.
g ://di
ac nej.
://
http
.id/
http .id/
j.ac
://
http ac nej.
.u
.id/
ac nej.
://
http .id/
ac nej.
http
.id/
http
gilib i d / / :
http
.u
j.ac e n u lib.
.u Framework E-Commerce.ilYogyakarta: Riyeke Ustadiyanto. Andi. hlm. 167. ib.u ilib2002.
http
lib.u i g i ://d
gilib i d / / :
ac nej.
http ac nej.
ac nej.
.id/
.u
/ c.id a . j ne
://
http
http
.u
http
gilib i d / / :
.id/
ac nej.
gilib i d / / :
gilib i d / / :
.id/
.u
.id/
.u
gilib i d / / :
.u
ac. nej.
gilib i d / / :
http
.id/
ac nej.
ac nej.
id/
ac nej.
http
://
http .id/
http
.id/
gilib i d / / :
.u
gilib i d / / :
ac nej.
http
.id/
ac nej.
.id/
u
.u
://
ac nej.
.id/
/ c.id a . j ne
gilib i d / / :
http
http
. gilib i d / / : http
http
.u
http
htt ac nej.
ac nej.
/
.id/
ac nej.
gilib i d / / :
gilib i d / / p:
://
.id/
d ac.i . j e .un
.u
.id/
http
lib.u i g i ://d
.id/
gilib i d / / :
http
id/
ac nej.
id/
http
http
.id/
ac nej.
gilib i d / / :
ac. nej.
ac nej.
http
ac. nej.
.u
gilib i d / / :
.id/
ac nej.
.id/
http
.id/
lib.u i g i ://d
j.ac e n u .
lib.u i g i ://d
://
http .id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
/
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i d tp://
igi p://d
.u
gilib i d / / p:
d ac.i . j e n
http
j.ac e n u lib.
/ c.id a . j ne
gilib i d / / :
ac. nej.
.u
://
http
.id/ .u
gilib i d / / :
digi / / : p htt PERSEMBAHAN
/
id/
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne lib.u
htt
ht
.id/
ac nej.
/ c.id a . j ne
http
http
/
d ac.i . j e n
ac nej.
.id/
Dengan imengucapkan puji syukur iatas lib.u lib.uRahmat Allah SWT,igipenulis lib.u g g i i ://d skripsi ini untuk: ://d ://d persembahkan http http http
htt
://
http
://
/1. Orang tua yang penulis d/ sayangi, hormati, dan csaya d/ banggakan, Bapak c.id/ i i . . c a a ej.a ini selalu mendoakan, Syukur, S.H..udan nej. Ibu Fajar Isnaini yang nselama nej. u u . . b b b li li li digi kasih sayang, sertap:memberi digi dukungan kepada penulis; digi / / / / / / memberikan : : :// p p htt htt htt http
.id j.ac
.une b i l i g ://di
http
2.
http
lib.u i g i ://d
/ c.id a . j ne
3.
.id/
gilib i d / / : http
.u
ac nej.
Alma Mater tercinta Fakultas Hukum Universitas Jember yang penulis
.id/
banggakan;
b.u
.u
ac nej.
.u
gilib i d / / :
/ c.id a . j ne
http
gilib i d / / :
.u
.u
lib.u i g i ://d
lib.u i g i ://d
http
ac nej.
gilib i d / / :
.u
gilib i d / / :
.id/
j.ac
digi / / : p htt
.id/
ac nej.
lib.u i g i ://d
.id/
.u
id/
.u
gilib i d / / tp:
:// http
ht
/ c.id a . j ne
ac nej.
ib.u
il iv //dig
:
http . j.ac
ac nej.
.id/
ac nej.
://
http .id/
ac nej.
http
http .id/
j.ac
://
http
http
gilib i d / / :
http
://
http .id/
.u
.id/
ac nej.
.u
j.ac e n u lib.
ac nej.
.id/
http .id/
lib.u i g i ://d
gilib i d / / :
ac nej.
http
.id/
ac nej.
.id/
.u
ac nej.
http
.u
http
gilib i d / / :
.id/
ac nej.
gilib i d / / :
://
http
http
.id/
.u
http
.u
http
.id/
ac nej.
gilib i d / / :
.id/
ac. nej.
gilib i d / / :
ac nej.
http
gilib i d / / :
http
.id/
gilib i d / / :
.u
http
.id/
ac nej.
.id/
ac nej.
id/
.u
gilib i d / / :
://
http
.id/
u
http ac nej.
.u
gilib i d / / :
ac nej.
. gilib i d / / : http
://
ac nej.
http
htt
.id/
http
gilib i d / / p:
http .id/
d ac.i . j e .un
.id/
ac nej.
lib.u i g i p://d
b.u
/
nej.
gilib i d / / :
.u
htt
b.u
/ bisa menjadi sepertiasaat c.id ini.
.id/
http
.id/
ac nej.
li sejak TK sampai dengan li SMA dan Dosen-dosen li Guru-guruku digi digi digi yang / / / / / / : : : p p p tt hterhormat, htt httpenulis hingga yang telah memberikan ilmu dan membimbing
http
gilib i d / / :
id/
ac. nej.
ac nej.
lib.u i g i ://d
://
http .id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
/
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i d tp://
igi p://d
.u
gilib i d / / p:
d ac.i . j e n
lib.u i g i d v tp://
j.ac e n u lib.
/ c.id a . j ne
.id/ .u
gilib i d / / :
d ac.i . j e n
: Dwi Ratna Ningsihhttp ttp hNama
htt
/
.id j.ac
.une b i l i g ://di
http
http ac nej.
u
. gilib i d / / :
/ c.id a . j ne
http /
u Saya yang bertanda ilib.tangan dibawah ini : g ://di
://
http
ht
digi / / : p htt PERNYATAAN
/
id/
ac. nej.
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne lib.u
htt
ht
.id/
ac nej.
://
.id/
lib.u i g i ://d
http
http
://
NIM
: 080710101103 / / / c.id c.id c.id a a a . . . j j j Menyatakan.udengan sesungguhnya bahwa ne .unekarya ilmiah yang berjudul .une
ilib ilib ilib g g g i i i d d d / / / / / / “Aspek tHukum Tanda Tangan Elektronik (Digital Signature) dalam : : : Kontrak ht p http http
http
://
Transaksi Elektronik (E-Commerce)” adalah benar-benar hasil karya sendiri,
/ / / .id/ jika dalam pengutipan ckecuali c.idsubtansi disebutkan sumbernya, c.id dan belum pernah j.ac.id a a a . . . j j j .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g diajukan pada bukan karya jiplakan. ig / ://di ://di institusi mana pun, ://dserta ://di Saya p p p p t t t t t t t t ttp:/ h h h h h bertanggungjawab atas keabsahan dan kebenaran isinya sesuai dengan sikap gilib i d / / : http
.u
ilmiah .id/ yang harus dijunjung .id/ actinggi.
ac nej.
/
.id/
d ac.i . j e .un
nej.
ac nej.
.u Demikian sebenarnya, tanpagiadanya ib lib.u gilibpernyataan ini saya buatgildengan
://di ://di ://di p p p t t t t t t tekanan h dan paksaan dari pihak hmana pun serta bersedia hmendapat sanksi akademik jika ternyata dikemudian / id/ id/ hari pernyataan ini tidakidbenar.
.
.
ac nej.
.u
http
gilib i d / / :
.u
gilib i d / / :
.id/
htt
lib.u i g i p://d
.u
http .id/
http
gilib i d / / :
.u
gilib i d / / :
.u
.u
gilib i d / / :
http .u
lib.u i g i ://d
lib.u i g i ://d
http
gilib i d / / :
ac nej.
.id/ .u
gilib i d / / :
.u
.id/ .u
gilib i d / / tp:
:// http
ht
/ c.id a . j ne
ac nej.
ib.u
il /v/dig
:
http id/
ac nej.
.id/
ac nej.
://
http .id/
.u
. j.ac
.id/
ac nej.
lib.u i g i ://d
ac nej.
http
http .id/
j.ac
://
http
http
gilib i d / / :
http .id/
digi / / : p htt
ac nej.
.id/
ac nej.
.id/
j.ac e n u lib.
Dwi Ratna Ningsih
.id/
http
j.ac
gilib i d / / :
ac nej.
http
.id/
://
http
/ .id080710101103
ac nej.
gilib i d / / :
ac nej.
http
.u
http
lib.u i g i ://d
.id/
.id/
ac nej.
gilib i d / / :
.id/ .id/ cJember, c a a . . j j 22 Juni 2012 ne .une b i l lib.u i i g g i i Yang menyatakan, ://d ://d :// http http http
ac nej.
http
ac nej.
.u
http
.id/
ac nej.
.id/
http
u
/ c.id a . j ne
gilib i d / / :
ac nej.
. gilib i d / / : http
http ac nej.
.id/
.
ac nej.
://
http
lib.u i g i ://d
://
http .id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i d tp://
igi p://d
.u
gilib i d / / p:
d ac.i . j e n
ac nej.
.id/
lib.u i g i ://d
http
lib.u i g i ://d
.u
gilib i d / / :
ac nej.
ac nej.
/ c.id a . j ne http
h
id/ gilib i d / / :
.u
http
http
/
.id/
ac nej.
.u
gilib i d / / :
ac nej.
.id/
ac nej.
http .id/
gilib i d / / :
.u
.id/
ac nej.
.u
.u
http .id/
://
http .id/
gilib i d / / :
gilib i d / / :
ac nej.
.u
://
http .id/
ac nej.
ac nej.
gilib i d / / :
id/
ac. nej.
lib.u i g i DWI RATNA dNINGSIH tp:// NIMh:t080710101103
http
ac nej.
.u
http
.id/
ac nej.
://
http .id/
u
/ c.id a . j ne
.u
gilib i d / / :
.id/
ac nej.
. gilib i d / / : http
://
.id/
d ac.i . j e .un
.u .u Diajukan sebagai gelar Sarjana Hukum pada gilibsalah satu syarat untuk memperoleh gilib gilib
http
.u
://
ac nej.
://di ://di ://di p p p t t t t t t h Program Studi Ilmu Hukumh Fakultas Hukum Universitash Jember
lib.u i g i p://d
http
://
.id/
ac. nej.
.id/
.u
http
.u
gilib i d / / :
digi / / : p t
ac nej.
ac nej.
gilib i d / / :
.id/
lib.u SKRIPSI i g i ://d http
http
.id/
http
j.ac e n u lib.
.id/
ac nej.
.u
gilib i d / / :
://
http
ht
/ / / c.id c.id c.id a a a . . . j j j .uneOF DIGITAL SIGNATURE .une IN ELECTRONIC .une b b b i i i LEGAL ASPECT l l l i i i g g ig ://di ://dCONTRACT ://di :// p p p t t t COMMERCE t t t h h h http
.id/
htt
lib.u i g i d vi tp://
h
.id/
http
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne lib.u
h
gilib i d / / :
id/
ac. nej.
(DIGITAL SIGNATURE) DALAM cKONTRAK / / .id/ c.id c.id a a a . . . j j j TRANSAKSI ELEKTRONIK .une .une .une b b b i i i l l l i i i /dig /dig /dig (E-COMMERCE) ttp:/ ttp:/ ttp:/
/
htt
gilib i d / / : http
.id/
ac nej.
htt ht TANGAN ELEKTRONIK http ASPEK HUKUM TANDA
ht
http
/
ac nej.
http .id/
j.ac e n u lib.
digi / / : p htt
.id/
ac nej.
://
http .id/
ac nej.
lib.u lib.u lib.u i i i g g g i i i /d ://d ://d ttp:/ PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN hKEMENTERIAN http http
://
http
.id/
/ / UNIVERSITAS JEMBERc.id/ c.id c.id a a a . . . j j j .u .une FAKULTAS HUKUM .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g g ://di ://di ://di ://di :// p p p p t t t t t t t t h h h h http Juni 2012 / / / / c.id c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g //dig ://di ://di :vi ://di :// p p p p t t t t t t t t h h h h http
ac nej.
.id/
j.ac
id/
. j.ac
.id/
j.ac
.id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i d tp://
igi p://d
.u
gilib i d / / p:
d ac.i . j e n
.id/
lib.u i g i ://d
gilib i d / / :
http
.u
ac nej.
.u
.u
gilib i d / / :
ac nej.
.u
htt
lib.u i g i p://d
.u
.id/
http
gilib i d / / :
.u
gilib i d / / :
.u
http
lib.u i g i ://d
ac nej.
.id/
.id/
gilib i d / / :
ac nej.
ac nej.
.u
://
http .id/
j.ac e n u lib.
digi / / : p htt
.u
gilib i d / / :
.id/
lib.u i g i ://d
.id/
.u
http
:
http
http id/
. j.ac
ac nej.
.u
gilib i d / / tp:
:// http
ht .id/
/ c.id a . j ne
ac nej.
ib.u
il vii //dig
http .id/
ac nej.
gilib i d / / :
ac nej.
://
http
.id/
http .id/
j.ac
://
http ac nej.
a nej.
.id/
ac nej.
.id/
gilib i d / / :
g ://di
http
j.ac
://
http
http
http
.id/
lib.u i g i ://d
http
u NIP. 198009212008011009 ilib.
http ac nej.
http
.u
a nej.
.u
http
.u
gilib i d / / :
.id/
http
gilib i d / / :
lib.u i g i ://d
.id/
ac nej.
/ / FIRMAN c.idFLORANTA A., S.H., M.H. c.id
ac nej.
.u
gilib i d / / :
://
http
id/
ac nej.
http .id/
.u
gilib i d / / :
ac. nej.
.id/
ac nej.
ac nej.
.id/
lib.u i g i Pembantu :Pembimbing, //d http
http
://
.id/
ac nej.
/ c.id a . j ne
gilib i d / / :
http
http
l digi / / : NIP. 196010061989021001 p htt
.id/
.u
/
d ac.i . j e .un
gilib i d / / p:
://
ac nej.
http
I WAYAN YASA, S.H., ib.uM.H.
http
http .id/
gilib i d / / :
htt
gilib i d / / :
ac nej.
.u
ac. nej.
ac nej.
://
id/
http
.id/
.u
http
ac. nej.
gilib i d / / :
b.u
.u
ac nej.
.id/
://
.id/
lib.u i g i ://d
id/
ac nej.
gilib i d / / :
ac nej.
http
: http Pembimbing,
.id/
http
j.ac e n u .
.id/
ac nej.
http
/
ili Oleh //di:g
http
/ c.id a . j ne
http
gilib i d / / :
http
gilib i d / / :
.u
gilib i d / / :
http
.id/
gilib i d / / : http
.id/
d ac.i . j e n
.id/
ac nej.
://
http
ht
j.ac e n u lib.
.id/
http .id/
lib.u i g i ://d
lib.u i g i d vii tp://
.u SKRIPSI INI TELAHilDISETUJUI ib.u g i ://d TANGGAL http 21 Juni 2012
http ac nej.
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
gilib i d / / :
id/
ac. nej.
ac nej.
digi / / : p htt PERSETUJUAN
/
htt
.id/
/ c.id a . j ne lib.u
htt
ht
http
/
lib.u i g i ://d
://
http .id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i d tp://
igi p://d
.u
gilib i d / / p:
d ac.i . j e n
j.ac e n u lib.
/ c.id a . j ne
.id/ .u
gilib i d / / :
://
http
/ c.id a . j ne
http
http
/
d ac.i . j e n
ac nej.
u
. gilib i d / / :
nej
.id/
.id/
ac nej.
.u
.u
gilib i d / / :
ac nej.
http / c.id a . j ne
.id/
ac nej.
id/
http
gilib i d / / :
ac nej.
.u
http
DWI RATNA NINGSIH
://
.id/
ac. nej.
lib.u i g i Oleh ://d: http
://
id/
ib.u ib ib.u l l l i i i g g g i i i LEGAL ASPECT OF DIGITAL SIGNATURE ://d ://d IN ELECTRONIC tCOMMERCE ://d http http h tp CONTRACT
http
lib.u i g i ://d
http
ac. nej.
j .une
://
.id/
lib.u i g i ://d
SIGNATURE) DALAM KONTRAK TRANSAKSI id/ id/ ELEKTRONIK (E-COMMERCE) .ac. .ac.
id/ .ac.
lib.u i g i ://d
http
://
/ / / c.idNIM 080710101103 j.ac.id c.id a a . . j j .une .une .une b b b i i i l l l i i i g g g ://di ://di ://di :// p p p t t t t t t h h h http Pembimbing,
.u
http
http
lib.u i g i viii ://d
/d ttp:/ HUKUM TANDA hTANGAN ttp ttp hASPEK ELEKTRONIK h (DIGITAL
nej
gilib i d / / :
.u
digi / / : p htt PENGESAHAN
/
id/
ac. nej.
ac nej.
gilib i d / / : http
u Skripsi denganigjudul ilib. :
htt
gilib i d / / : http
.id/
/ c.id a . j ne lib.u
htt
ht
http
/
.id/
ac nej.
.u
gilib i d / / :
Pembantu d/ c.iPembimbing,
a nej.
u
. gilib i d / / : http
http
.id/
ac nej.
.u
http
gilib i d / / :
://
http
/ / / / c.id c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j e FIRMAN A., S.H., M.H. une M.H. .une I WAYAN YASA, .S.H., .unFLORANTA .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g g NIP. 196010061989021001 ://di ://di ://di NIP. 198009212008011009 ://di :// p p p p t t t t t t t t h h h h http .id/
http
gilib i d / / :
.u
.id/
ac nej.
gilib i d / / :
.u
.id/
.id
.u
http
gilib i d / / :
ac nej.
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i ://d
ac nej.
.id/
lib.u i g i ://d
j.ac e n u lib.
.id/
.id
ac Fakultas hukum.unej. gilib i d / / Dekan, : http
.id/
ac nej.
lib.u i g i ://d
://
http
.id/
http .id/
ac nej.
.id/
ac nej.
.u
gilib i d / / :
ac nej.
ac nej.
:
http .id/
j.ac
.id/
http id/
. j.ac
http .id/
j.ac
:// http
/ c.id a . j ne
ac nej.
ib.u
il viii //dig
://
http
lib.uDr. M. ARIEF AMRULLAH, lib.u S.H., M.Hum. lib.u i i i g g g Prof. i i i /d /d ://d ttp:/ ttp:/ http h h NIP. 196001011988021001
http
http
ib.u
.id/
ac nej.
l Mengesahkan: digi digi / / / / : : p p htt Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan htt Universitas Jember / /
http ac nej.
.id/
ac nej.
lib.u i g i ://d
://
http .id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
/
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i d tp://
igi p://d
.id/
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne lib.u
lib.u i g i d ix tp://
Tanggal /
: 27.
.une b i l i g ://di
j.ac e : Juni. n u ilib. //dig : 2012.
j.ac e n u lib.
Bulan
.id/
.id/
j.ac e n u .
.u
gilib i d / / :
/ c.id a . j ne
http
http ac nej.
://
.id/
lib.u i g i ://d
http
.id/
http
ac. nej.
://
id/
.u
gilib i d / / :
Tahun tp: ht
http
://
http
ht
digi / / : p t ht htt htPANITIA PENETAPAN PENGUJI / / / c.id c.id c.id a a a . . . j j j .une Dipertahankan diilihadapan .une Panitia Penguji padailib: .une b b i l i g g g ://di ://di: Rabu. ://di p p p t t t Hari t t t h h h .id j.ac
id/
ac. nej.
ac nej.
gilib i d / / :
http
http
http
://
/ id/ id/ .id/ cDiterima c.Fakultas c.Jember c.id a a a a oleh Panitia Penguji Hukum Universitas . . . . j j j j .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g g / ://di ://di ://di ://di p p p p t t t t t t t t ttp:/ h h h h h Panitia Penguji : .id/
gilib i d / / : http
.u
.id/
ac nej.
.u Ketua, igilib
.u
http
.u
gilib i d / / :
ISWI hHARIYANI, S.H., M.H. ttp
htt
lib.u i g i p://d
http
gilib i d / / :
nej
.u
id/
ac. nej.
.u
gilib i d / / :
http
.u
.u
http
gilib i d / / :
/ / I.id WAYAN YASA, S.H., M.H. c.id
ac nej.
.u
http
gilib i d / / :
u NIP. 196010061989021001 ilib.
gilib i d / / :
http .id/
lib.u i g i ://d
http
ac nej.
.id/
http
lib.u i g i ://d
.u
gilib i d / / :
.id/
j.ac
lib.u i g i ://d
:
://
.id/
.u
gilib i d / / …………………... : http
:// http / c.id a . j ne
ac nej.
ib.u
http .id/
j.ac
http
ac nej.
.id/
http id/
.id/
ac nej.
.id/
il ix //dig
://
http
http
.id/
. j.ac
digi / / : p htt
ac nej.
ac nej.
http
.id/
.u
.id/
NIP. 198009212008011009
://
http
j.ac e n u lib.
ac nej.
lib.u lib.u i i g g i i //d FIRMAN A., S.H., M.H. :FLORANTA ://d http http
ac nej.
ac nej.
http
ac nej.
.u
………………….. .id/
a nej.
g ://di
gilib i d / / :
.id/
ac nej.
http
.id/
ac nej.
http
.id/
gilib i d / / :
://
http
NIP. 197810242005011002
Anggota Penguji :
/ c.id a . j ne
.id/
ac nej.
lib.u lib.u i i g g i i ://d ://d http YUSUF ADIWIBOWO, httpS.H., LL.M.
.u
http
://
http
.id/
/ c.id a . j ne
gilib i d / / :
.u
gilib i d / / :
ac nej.
NIP. 196212161988022001
id/ .ac.
ac nej.
http
.id/
ac nej.
.id/
Sekretaris,
htt
.id/
gilib i d / / :
gilib i d / / p:
://d
http ac nej.
/
d ac.i . j e .un
ac nej.
lib.u i g i ://d
://
http .id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
/
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i d tp://
.id/
id/
ac. nej.
ac nej.
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne lib.u
lib.u i g i d x tp://
://
http
ht
j.ac e n u lib.
.id/
/ c.id a . j ne
lib.u i i g g i i /d ://d :// ttp:/ ht htt http http UCAPANhTERIMA KASIH / / / / c.id c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j ne une rahmat dan karunia-Nya .une .ukehadirat .segala .une Puji syukur Allah SWT atas b b b b i i i i l l l l i i i i g g g dig ://di ://di dapat menyelesaikan ://skripsi ://di Hukum :// p p p p t t t t sehingga penulis yang berjudul “Aspek t t t t http h h h h
igi p://d
Tanda / Tangan Elektronik (Digital / Signature) dalam Kontrak /Transaksi Elektronik
/ c.id c.id c.id a a a . . . j j j (E-Commerce)”. Skripsi .une ini disusun untuk imemenuhi .une salah satu syaratiliuntuk .une b b b i i l l i g g //digIlmu Hukum pada Fakultas menyelesaikan ://di pendidikan Strata Satu :(S1) ://di Hukum :// p p p t t t t t t h h h http
.id j.ac
.une b i l i g ://di
http
Universitas Jember.
.id/
http
lib.u i g i ://d
gilib i d / / : http
ac nej.
.u
id/
id/
id/
. . pihak. Oleh karena .ac. Penulisan skripsiejini lepas dari bantuaneberbagai .actidak j.ac ej b.un
b.un
b.un
li li ili itu dengan //penuh ucapan terima digi kerendahan hati penulis digmenyampaikan digi kasih / / / / : : : p p p tt htt htt kepadah :
http
/ id/ telah meluangkan ac.id/ 1. .id/Bapak I Wayan Yasa, .S.H., c.idM.H. selaku Pembimbing c.yang a a . j j ne ne nej. u u u . . . b b b waktu untukgimemberikan bimbingan dangilarahan dalam penulisan Skripsi i li gili ini
://
ac nej.
://di ://di ://di p p p t t t t t t hingga Merupakan suatu kebanggaan tersendiri h mencapai hasil yang maksimal. h h
://
http
beliau. /bagi penulis mendapatkan .bimbingan / / / c.id c id c.id c.id a a a a . . . . j j j j ne Pembantu Pembimbing .une 2. Bapak FirmanilibFloranta .une Adonara, S.H., M.H. .uselaku .une b b b i i i l l l i i i g g ig //dig ://di ://dmeluangkan :memberikan ://di dalam :// yang telah waktu untuk bimbingan dan arahan p p p p t t t t t t t t http h h h h penulisan Skripsi ini hingga mencapai hasil yang maksimal. Merupakan suatu
htt
lib.u i g i p://d
id/ .ac.
.id/ .id/ .id/ c c c a a a . . . j j j kebanggaan tersendiri bagi penulis mendapatkannbimbingan beliau. .une .u e .une b b b i i i l l l i i i ig telah dig dig Penguji Ujian Skripsi 3. Ibu Iswi://Hariyani, S.H., M.H. selaku ://Ketua ://dyang :// p p p t t t t t t h h h http
nej
memberikan banyak masukan serta arahan untuk dapat terselesaikannya Skripsi
/ / / / c.idini dengan baik. c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j ne .une 4. Bapak Yusuf iAdiwibowo, .une .u .une b b b b i i i i l l l l i i i S.H. LL.M. selaku Sekretaris Penguji Ujian Skripsi g g g g ://di ://di ://di ://di :// p p p p t t t t t t t t h h telah memberikan banyak h h untuk dapat http yang masukan serta arahan
/ / / .id/terselesaikannya Skripsi.aini c.iddengan baik. c.id c.id a a . . j j j e ne Dekan Fakultas Hukum .unAmrullah, .uselaku .une 5. Prof. Dr. M. ilArief S.H., M.Hum. b b b i i i l l i i g g ig ://di Jember yang telah ttmemberikan ://di ://dpenulisan :// p p p t t Universitas persetujuan dalam t t h h h http
ac nej.
.u
http
gilib i d / / :
/ / / d/Skripsi ini. i . c c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j S.H., M.H. selaku.uPembantu Dekan I yang telah ne une .une 6. Bapak Echwan .Iriyanto, .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g dig penulis selama menuntut memberikan ://di ://di bimbingan dan motivasi ://kepada ://di ilmu di :// p p p p t t t t t t t t h h h h http Fakultas Hukum Universitas Jember.
http
lib.u i g i ://d
id/ .ac.
.id/
nej
.u
gilib i d / / :
.id/
http id/
. j.ac
/ c.id a . j ne
ac nej.
ib.u
il /x/dig
:
http j.ac
.id/
ac nej.
http .id/
j.ac
lib.u i g i ://d
://
http .id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
/
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i d tp://
igi p://d
/ c.id a . j ne lib.u
.id/
id/
ac. nej.
ac nej.
.u
gilib i d / / : http
lib.u i g i d xi tp://
://
http
ht
j.ac e n u lib.
.id/ .u
gilib i d / / :
digi / / : p t
/ c.id a . j ne
t selaku Pembantu Dekan 7. Bapak htt Mardi Handono, S.H., hM.H. httpII yang telah
ht
http
://
motivasi kepada penulis selama /memberikan bimbingan dan / / menuntut ilmu di / c.id c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j Fakultas Hukumb.Universitas Jember. une .une .une .une b b b i i i i l l l l i i i i g g ig ig ://di ://di Mulyono, S.H., M.Hum. ://dselaku ://dyang :// 8. Bapak Eddy Pembantu Dekan III telah p p p p t t t t t t t t http h h h h memberikan bimbingan dan motivasi kepada penulis selama menuntut ilmu di
id/ .ac.
lib.u i g i ://d
.id/
ac Jember. Fakultas Hukum Universitas nej.
nej
j.ac e n u .
.id/
ac. nej.
id/
http
ib.u ib ib.u l l l i i i g g g i i i 9. Bapak Sugijono, S.H., M.H. selaku :Dosen //d Pembimbing Akademik ://d ://dyang telah http http http
http
memberikan bimbingan dan motivasi kepada penulis selama menuntut ilmu di
://
/ / / / c.idFakultas Hukum Universitas c.idJember. c.id c.id a a a a . . . . j j j j e ne .une 10. Para Dosen yang .uterhormat .undan .une b b b b i i i i l l l l beserta seluruh staf karyawan Fakutas Hukum i i i i g g g g ://di ://di ://di ://di :// p p p p t t t t t t t t h h h h penulis. http Universitas Jember yang telah memberikan ilmu dan membantu gilib i d / / : http
.u
/ 11. .id/Kedua orang tua penulis, .id/ Fajar Isnaini yang .ac.id/ c.idBapak Syukur, S.H. dan cIbu a a . . j j ne kasih yang tak terhingga neatas segala bimbingan,b.doa nej u u u penulis hormati, terima . . b b ili ili ili
ac nej.
/dig
/dig
://
http
12. /Kakakku Ratieh Yuliana beserta adikku Trias Rizki Melynia yang selalu / d d/ d/ i i i . . . c c c c.id a a a a . . . . j j j j memberikan semangat une .une .une kepada penulis selama .ini. .une
ilib
/dig ttp:/
/dig
:/ danhkasih ttp:/ sayang yang telah Ibu hBapak ttp:/ berikan kepada penulis. http gilib
gilib
gilib
/di 13. Sahabat Ratri Dwi tRinastiti, :/seperjuangan ://di S.H., Dewi Dwi tOktawati, ://di S.H., p p p t t t t h h h Titin Sartika Putri, Fina Rosalina, S.H., Yunita Widianingtyas, S.H., Andi
h
://
http
/ / / .id/ c.idKurniawan, Hanif Nur cSusetyo, c.idRahman Saleh, Arief j.ac.id Vileza Aldyan, Alif a a a . . . j j j .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g beserta seluruh teman-teman g g Rahman /Hakim, yang selalu memberi semangat / ://di :/ di ://di ://di p p p p t t t t t t t t ttp:/ h h h h h dan banyak cerita mulai masa perkuliahan sampai terselesaikannya Skripsi ini. / / 14. .id/Sahabat SMA Denita Aisyah, c.id Fi Ardi, Dina Toniya, Erin c.idEndah, Forasti Yuniar
http
gilib i d / / :
.u
ac nej.
a nej.
a nej.
u .u yang telah memberikan semangat kepada gpenulis ilib. selama ini. gilib
i
i
://d http
://d http
.id/
j.ac e n u lib.
digi / / : p htt
://
http
Penulis juga menerima / / segala kritik dan saran dari / semua pihak demi / c.id c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j e Akhirnya penulis berharap .une kesempurnaan skripsi .unini. .une semoga skripsi iniilibdapat .une b b b i i i l l l i i i g g g /dig semua pihak. ://di :/bagi ://di ://di :// bermanfaat p p p p t t t t t t t t h h h h http
.id/
ac nej.
lib.u i g i ://d
lib.u i g i ://d
http
http
lib.u i g i ://d
ac nej.
.id/
http
Penulis
d/ ac.i
nej.
.u
gilib i d / / :
/ c.id a . j ne
.id/
http id/
. j.ac
nej.
ib.u
il xi //dig
:
http j.ac
id/ .id/ c.Jember, c a a . . j j 27 Juni 2012 ne .une b i l lib.u i i g g i i ://d ://d :// http http http d/ ac.i
/ c.id a . j ne
http .id/
j.ac
lib.u i g i ://d
://
http .id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
/
.u
gilib i d / / :
.id/
lib.u i g i d tp://
igi p://d
.u
gilib i d / / p:
/ c.id a . j ne lib.u
d ac.i . j e n
lib.u i g i d xii tp://
/
j.ac e n u lib.
/ c.id a . j ne
://
http
ht .id/
.u
gilib i d / / :
digi / / : p htt RINGKASAN
htt
ht
id/
ac. nej.
.u
gilib i d / / : http
http ac nej.
.id/
ac nej.
/ c.id a . j ne
http /
http
d ac.i . j e n
ac nej.
.id/
u u .u Kemajuanilibteknologi membawa perubahan ilib. yang cukup signifikan ilib.dari
//dig
//dig
//dig
: : tp: pemanfaatan pola http Internet dalam kehidupan http manusia yaitu adanyahtperubahan
htt
://
http
://
hubungan dari yang semula menggunakan kertas (paper)/ menjadi nirkertas / / d/ i . c c.id c.id a a a . . . j j j (paperless). Oleh karena .une itu, terjadi perubahan pula .unepada berbagai transaksi yaitu .une
.id j.ac
.une b i l i g ://di
http
ilib ilib ilib g g g i i i d d d / / / / / / transaksitpkonvensional menuju transaksi : : elektronik (e-commerce).ttp: ht http h
http
://
Berpindahnya pola hubungan tersebut menimbulkan masalah hukum
/ / / .id/ keabsahan suatu .dokumen cseperti c.id elektronik yang bersifat c.id paperless, kekuatan j.ac.id a a a . . j j j .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g pembuktian//d elektronik tersebut, ig dig dapat / ://di : dokumen ://di serta upaya hukum tapa ://yang p p p p t t t t t t t ttp:/ h h h h h ditempuh apabila terjadi sengketa tanda tangan elektronik. .id/
gilib i d / / : http
.u
ac nej.
d/ d/ Tujuan penulisan skripsi dan memahami ac.i ini adalah : (1) untuk mengetahui ac.i nej.
.id/
ac nej.
j. .une
.u .u keabsahan suatu gilibdokumen akibat tiadanya gilibtanda tangan dalam paperless gilib ://di ://di ://di p p p t t t t t t transaction, (2) untuk mengetahui hdan memahami kekuatan hukum h h tanda tangan
://
http
elektronik sebagai alat bukti, (3) upaya hukum / / untuk mengetahui dan memahami / / c.id c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j e ne ada sengketa tanda tangan .une yang dapat ditempuh .ujika .unelektronik. .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g dig ://di ://penelitian ://di penulisan skripsi inittbersifat ://di yuridis :// Tipe yang digunakan dalam p p p p t t t t t t http h h h h normatif. Pendekatan masalah yang digunakan dalam penulisan skripsi ini adalah
.id/ .id/ .id/ .id/ cpendekatan c c c a a a a . . . . j j j j undang-undang (statue approach) ndan pendekatan konseptual .une .une .u e .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g ig dig (conceptual://approach). Bahan hukum yang ini ://di ://di digunakan dalam penulisan ://dskripsi :// p p p p t t t t t t t t h h h h http terdiri dari bahan hukum primer, bahan hukum sekunder, dan bahan hukum
/ / / .id/ Analisa yang dipergunakan ctersier. c.id c.id ini adalah deskriptif j.ac.id dalam penulisan skripsi a a a . . . j j j .une kualitatif. .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g g ://di ://di ://di ://di :// p p p p t t t t t t t t h hSetelah dilakukan pembahasan h h http atas rumusan masalah yang telah .u
http
gilib i d / / :
/ / ditetapkan sebelumnya dengan maka hasilnya id/ .id/ c.idmenggunakan metodologi c.tersebut c.id a a a . . . j j j une une .une elektronik (e-commerce) adalah : (1) tiadanya ilib. tanda tangan pada kontrak ilibtransaksi ilib.
ac nej.
//dig
//dig
//dig
: : yang bersifat perjanjian atau ttp: memenuhi syarat sahnya http paperless transactionhtelah http
://
http
dokumen yang sah, karena pada/ kontrak transaksi elektronik/ (e-commerce) yang / d/ i . c c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j terdapat tanda tangan .une bersifat paperlessilibtransaction .une .uneelektronik (digital signature) .une b b b i i i l l l i i i g g g /dig dengan tanda tangantppada yang memiliki ://di ://di fungsi dan tujuan yang :/sama ://di kontrak :// p p p t t t t t t t h h h h http transaksi konvensional, yaitu sebagai otentikasi dan tanda persetujuan atau
.id/
http
lib.u i g i ://d
.id/
ac nej.
.u
gilib i d / / :
.id/
http id/
. j.ac
/ c.id a . j ne
ac nej.
ib.u
il xii //dig
:
http j.ac
.id/
ac nej.
http .id/
j.ac
lib.u i g i ://d
://
http .id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
/
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i d tp://
igi p://d
/ c.id a . j ne lib.u
.id/
id/
ac. nej.
ac nej.
.u
gilib i d / / : http
http
j.ac e n u lib.
lib.u i g i xiii ://d
.id/ .u
gilib i d / / :
digi / / : p t
://
http
/ c.id a . j ne
kesepakatan. Pemenuhan syarat-syarat htt ht perjanjian dalam transaksi httpkonvensional,
ht
http
://
berlaku pula pada pembuatan id perjanjian dokumen elektronik / / / sebagaimana diatur / c.id c. c.id c.id a a a a . . . . j j j j ne jo pasal 1338 (2) tanda tangan une .une dalam pasal 1320 .KUHPerdata .uKUHPerdata, .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g //dig signature) pada dokumen ://di :(digital ://di elektronik memiliki kekuatan ://di hukum :// elektronik p p p p t t t t t t t t http h h h h sebagai alat bukti menurut hukum acara perdata, yang merupakan perluasan dari
/ / id/ .id/ calat c.dapat c.id penggunaan tanda j.ac.id a a a . . . j j j bukti surat dan bahkan berupa surat otentik karena .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g (digital signature) /didukung g g tangan elektronik dengan keberadaan ://di ://di : /di ://di lembaga :// p p p p t t t t t t t t h h h h http Certification Authority (CA) yang merupakan pihak ketiga yang independen dan
/ / / .id/ sebagai otoritas, serta Sertifikasi Keandalan. j.ac.id cbertindak c.id keberadaan dari Lembaga c.id a a a . . . j j j ne une .une Akan tetapi karena .uperaturan .une pelaksanaan informasi .dan b b b b i i i i l l l l pemerintah mengenai i i i i g g g g ://di ://di ://di ://di :// p p p p t t t t t t t t h h elektronik masih dalam bentuk h h disahkan maka http transaksi rancangannya dan belum kekuatan hukum sebagai alat.ibukti d/ surat yaitu tulisan dibawah .id/ .id/ tangan, (3) upaya
gilib i d / / : http
.u
/ c c.id a a . . j j hukum yang dapat ditempuh apabila terdapat sengketa .u .une adalah melalui Litigasi .une b b b i i i l l l i i i g /dig //dig Pelaku bisnis mayoritas :Litigasi. ://di lebih memilih upaya :/hukum :// p p p t t t atau Non Non t t t h h h http
ac nej.
ac nej.
Litigasi yaitu penyelesaian sengketa alternatif (Alternative /Dispute Resolution) / d/ d/ i i . . c c c.id c.id a a a a . . . . j j j j e persoalan yang timbul e aktivitas bisnis karena .une untuk menyelesaikan .unsetiap .undalam .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g ig menyita waktu, serta:/biaya /dig relatif sistem penyelesaiannya lebih efektif, tadil, ://di ://di ://dtidak :// p p p p t t t t t t t http h h h h lebih murah. Sebaliknya jalur litigasi, penyelesaian sengketa lambat, biaya
/ / / .id/ cperkara c.id tidak menyelesaikanj.masalah. c.id c.id mahal, putusan terkadang a a a a . . . j j j .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g g Pemerintah hendaknya segera /dmengesahkan Rancangan /dPeraturan / ://di ://di :/ i :/ i p p p p t t t t t t t t ttp:/ h h h h h Pemerintah Penyelenggaraan Informasi dan Transaksi Elektronik (RPP PITE) / / yang .id/ merupakan aturan hukum c.idlebih lanjut dari Undang-Undang c.id Nomor 11 Tahun
http
gilib i d / / :
.u
ac nej.
.id/
j.ac e n u u u . dan Transaksi Elektronik, . . 2008 tentang Informasi gilib gilib agar transasksi elektronik giliblebih i i i d d d / / / / / / : : : mendapatkan kekuatan hukum pembuktian tanda http kepastian hukum. Hendaknya http http
a nej.
a nej.
://
http
tangan dengan tanda tanganid/konvensional dalam / elektronik dapat disamakan / / c.id c.id c. c.id a a a a . . . . j j j j e penting lainnya dewasa ini kekuatan .une pembuatan dokumen-dokumen .une .unkarena .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g //dig diakui ://di ://di ://di :telah :// hukum ttpembuktian tanda tangan telektronik (digital signature) p p p p t t t t t h h h h http Undang-Undang Nomor 11 Tahun 2008 tentang Informasi dan Transaksi
.id/ cElektronik. a . j ne
lib.u i g i ://d
lib.u i g i ://d
http
ac nej.
http
.u
http
.u
gilib i d / / :
ac nej.
:
http .id/
id/
:// http / c.id a . j ne
ac nej.
ib.u
http . j.ac
.u
gilib i d / / tp:
.id/
il xiii //dig
.id/
ac nej.
ht
.id/
ac nej.
j.ac
.id/
ac nej.
gilib i d / / :
http .id/
lib.u i g i ://d
.id/
http .id/
j.ac
lib.u i g i ://d
://
http .id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
/
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i d tp://
igi p://d
.u
gilib i d / / p:
d ac.i . j e n
lib.u i g i d xiv tp://
j.ac e n u lib.
.id/ .u
gilib i d / / :
digi / / : p t
/ c.id a . j ne
/ c.id a . j ne
http
http
/
.u
gilib i d / / :
://
http
ht
DAFTAR ISI ht
/
id/
ac. nej.
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne lib.u
htt
ht
.id/
ac nej.
d ac.i . j e n
ac nej.
u
. gilib i d / / :
.id/
lib.u i g i ://d
HALAMAN i ttp SAMPUL DEPAN ....................................................................... ttp ttp
htt
h
h
h
://
http
://
HALAMAN SAMPUL DALAM ...................................................................... ii
.id/ .id/ .id/ .id/ cMOTTO c c c a a a a . . . . j j j j ............................................................................................................. iii .une .une .une .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g iv ig HALAMAN ....................................................................... ://di ://dPERSEMBAHAN ://di ://di :// p p p p t t t t t t t t h h h h http HALAMAN PERYATAAN ............................................................................. v
/ / / .id/ PERSYARATAN vi j.ac.id cHALAMAN c.id GELAR ......................................................... c.id a a a . . . j j j une .une HALAMAN PERSETUJUAN .une .une .vii b b b b i i i i l l l l i i i i ......................................................................... g g g g ://di ://di ://di ://di :// p p p p t t t t t t t t h h h h http HALAMAN PENGESAHAN ........................................................................... viii HALAMAN PENETAPAN .PANITIA PENGUJI .......................................... ix id/ .id/ .id/
gilib i d / / : http
.u
/ c c.id a a . . j j .u TERIMA KASIH ...................................................... .une .xune HALAMAN UCAPAN b b b i i i l l l i i i g g ig ://dRINGKASAN ://di ://di :// p p p t t t HALAMAN .............................................................................. xii t t t h h h http
ac nej.
ac nej.
HALAMAN DAFTAR ISI................................................................................ xiv / d/ d/ d/ i i i . . . c c c c.id a a a a . . . . j j j j une .une HALAMAN DAFTAR .uneLAMPIRAN ............................................................... .une .xvi b b b b i i i i l l l l i i i i g g g g BAB 1 PENDAHULUAN ................................................................................. 1 ://di ://di ://di ://di :// p p p p t t t t t t t t http h h h h
lib.u i g i p://d
id/ .ac.
nej
1.1 Latar Belakang Masalah ............................................................... 1
id/
id/
id/
. . 1.2 Rumusan Masalah 3 ej.ac. j.ac ........................................................................... j.ac e e n n n u u u . libPenelitian lib. lib. 3 i i i g g g 1.3 Tujuan ............................................................................ i i i //d //d //d
/ : : : ttp:/ http 1.3.1 Tujuan Umum ......................................................................... http http h 3 / / / / 1.3.2 Tujuan Khusus......................................................................... 4 c.id c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j .une .une .une .u4ne b b b b 1.4 Metode Penelitian ............................................................................ i i i i l l l l i i i i g g g g ://di ://di ://di ://di :// p p p p t t t t t t t t 4 h h 1.4.1 Tipe Penelitian......................................................................... h h http
htt
.id/
ac nej.
.u
http
gilib i d / / :
1.4.2 Pendekatan Masalah ................................................................ 4 id/ id/
/ c. c. c.id a a a . . . j j j 1.4.3 Bahan .uneHukum.......................................................................... .une .u5ne b b b i i i l l l i i i g /dig Analisa Bahan Hukum /dig :/1.4.4 :/............................................................ ://di :// 6 p p p t t t t t t h h h http
BAB 2 TINJAUAN PUSTAKA ........................................................................ 8
.id/
ac nej.
lib.u i g i ://d
http
http
.id/ .id/ .id/ c c c a a a . . . j j j 2.1 Tanda Tangan .................................................................................. 8 .une .une .une b b b i i i l l l i i i g ig 8 /dig Pengertian Tanda Tangan :/2.1.1 ://d........................................................ ://di :// p p p t t t t t t h h h http 2.1.2 Tujuan Tanda Tangan Elektronik (Digital Signature) ............ 9
lib.u i g i ://d
d/ ac.i
.id/
nej.
.u
gilib i d / / :
ac nej.
:
.id/
http id/
. j.ac
/ c.id a . j ne
ib.u
il xiv //dig
http j.ac
.id/
ac nej.
http .id/
j.ac
lib.u i g i ://d
://
http .id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
/
.u
gilib i d / / :
.id/
lib.u i g i d tp://
igi p://d
.u
/ c.id a . j ne lib.u
lib.u i g i d xv tp://
://
http
ht
j.ac e n u lib.
.id/ .u
gilib i d / / :
digi / / : p t
/ c.id a . j ne
htt 2.1.3 Manfaat Tanda Tangan ht Elektronik (Digital Signature) http .......... 11
ht
gilib i d / / p:
id/
ac. nej.
.u
gilib i d / / : http
http ac nej.
.id/
ac nej.
d ac.i . j e n
/
htt
id/ .ac.
nej
lib.u i g i ://d
http
http
://
2.2 Kontrak Elektronik 12 id/(E-Contract) ................................................... id/
/ c. c. c.id a a a . . . j j j 2.2.1 Pengertian .une Kontrak .................................................................. .une .u12ne b b b i i i l l l i i i g g /dig Pengertian Kontrak Elektronik :/2.2.2 ://di ://di :// (E-Contract) .......................... 13 p p p t t t t t t http h h h 2.2.3 Jenis-jenis Kontrak Elektronik (E-Contract)........................... 14
.id/ .id/ .id/ c c c a a a . . . j j j 2.3 Transaksi nElektronik (E-commerce) .............................................. 17 .u e .une .une b b b i i i l l l i i i g g 17 (E-commerce) ..................... /dig Pengertian TransaksitpElektronik :/2.3.1 ://di ://di :// p p t t t t t h h h http 2.3.2 Jenis-jenis Transaksi Elektronik (E-commerce) ...................... 18
lib.u i g i ://d
/ c.id a . j ne
/
/
/
d .................... 20 d id 2.3.3 Mekanisme Elektronik (E-commerce) ac.Transaksi ac.i ac.i . . . j j j e e e .un .................................................................................... .un .un BAB 3 PEMBAHASAN igilib igilib igilib 23
//d ://d ://d :// ttp:Keabsahan h3.1 http Akibat Tiadanya Tanda http Tangan http Suatu Dokumen / / / / dalam Paperless .Transaction ......................................................... 23 c.id c id c.id c.id a a a a . . . . j j j j 3.1.1ilSyarat sebagai Dokumen .une .une Sahnya Paperless iTransaction .une .une b b b b i i i i l l l i i g g g g ://di ://di yang Sah .................................................................................... ://di ://di :// p p p p t t t t 23 t t t t h h h h http
http
/
d ac.i . j e n
.u
http
gilib i d / / :
lib.u i g i p://d
3.1.2 Akibat
Hukum /
.id j.ac
Tiadanya
Tanda
Tangan /
.id j.ac
dalam
.id/
j.ac e e e Paperless Transaction .............................................................. 32 n n n u u u . . ilib. gilib Hukum Tanda//dig gilib i i d d / / / / 3.2 Kekuatan Tangan Elektronik sebagai : : : http http http Alat Bukti ........................................................................................ 33
id/ .ac.
id/
id/
://
http id/
. c. ........................ 33 j.ac. 3.2.1 TandaeTangan j.ac Elektronik sebagai nAlat j.aBukti e n u u . . .une b b b i i i l l l i i i 3.2.2 Elektronik menurut /Hukum ig dig /dig Kekuatan Hukum Tanda/dTangan
nej
/ ttp:/ ttp:/ ttp:/ h h h Acara Perdata .......................................................................... 47 / 3.3 Penyelesaian Sengketa / / / c.id c.id Tanda Tangan Elektronik c.id ....................... 50 j.ac.id a a a . . . j j j une .une .une Sengketa Tanda Tangan .uneElektronik ..................... .51 b b b b 3.3.1 Terjadinya i i i i l l l l i i i i g g g g ://di ://di ://di ://di :// p p p p t t t t t t t t ...... 53 h h 3.3.2 Upaya Penyelesaian h Sengketa Tanda Tangan Elektronik h http
htt
:/ http
BAB 61 id/ 4 PENUTUP.............................................................................................. id/ id/
.
ac nej.
.u
http
gilib i d / / :
/ c. c. c.id a a a . . . j j j 4.1 Kesimpulan .une...................................................................................... .une .u61ne b b b i i i l l l i i i g g //dig ................................................................................................. :Saran ://di ://di :// 4.2 62 p p p t t t t t t h h h http
DAFTAR BACAAN
.id/ cLAMPIRAN a . j ne
lib.u i g i ://d
lib.u i g i ://d
http
ac nej.
http
.u
gilib i d / / :
http
id/
.u
gilib i d / / tp:
:// http
ht
/ c.id a . j ne
ac nej.
ib.u
il xv //dig
:
http . j.ac
ac nej.
.id/
ac nej.
http .id/
.id/
.u
.id/
ac nej.
j.ac
.id/
ac nej.
gilib i d / / :
http .id/
lib.u i g i ://d
.id/
http .id/
j.ac
lib.u i g i ://d
://
http .id/ j.ac
.u
gilib i d / / : http
/ c.id a . j ne
d ac.i . j e n
/
.u
gilib i d / / :
http .id/
ac nej.
lib.u i g i d tp://
igi p://d
/ c.id a . j ne lib.u
htt
ht
.id/
id/
ac. nej.
ac nej.
.u
gilib i d / / : http
lib.u i g i d xvi tp://
://
http
ht
j.ac e n u lib.
.id/ .u
gilib i d / / :
digi / / : p t
/ c.id a . j ne
http
DAFTAR ht LAMPIRAN
http
://
/ / / / c.id c.id c.id c.id a a a a . . . . j j j j e 11 Tahun 2008 tentang .une 1. Undang - Undang .unNomor .uneInformasi dan Transaksi .une b b b b i i i i l l l l i i i i g g g g ://di ://di ://di ://di :// Elektronik. p p p p t t t t t t t t http h h h h ac nej.
.id/
lib.u i g i ://d
gilib i d / / :
http
.u
ac nej.
http
.u
gilib i d / / :
.u
.id/
.u
gilib i d / / :
.u
gilib i d / / :
.id/
htt
lib.u i g i p://d
ac nej.
http
http
gilib i d / / :
.u
.u
http
lib.u i g i ://d
lib.u i g i ://d
http
ac nej.
gilib i d / / :
.u
gilib i d / / :
.id/
.id/
lib.u i g i ://d
.id/
:
id/
.u
gilib i d / / tp:
:// http
ht
/ c.id a . j ne
ac nej.
ib.u
http . j.ac
ac nej.
.id/
il xvi //dig
://
http .id/
ac nej.
http
http .id/
j.ac
://
http ac nej.
.u
http j.ac
digi / / : p htt
http
gilib i d / / :
ac nej.
://
http .id/
.u
.id/
ac nej.
.u
j.ac e n u lib.
ac nej.
.id/
http .id/
http
gilib i d / / :
ac nej.
http
.id/
ac nej.
.id/
.u
ac nej.
gilib i d / / :
.id/
ac nej.
gilib i d / / :
://
http
http
.u
http
lib.u i g i ://d
.u
.id/
.u
gilib i d / / :
gilib i d / / :
.id/
ac. nej.
gilib i d / / :
http
.id/
ac nej.
id/
ac nej.
http ac nej.
.id/
http
.id/
gilib i d / / :
://
http
.u
http
.id/
ac nej.
.u
gilib i d / / :
u
.u
gilib i d / / :
ac nej.
.id/
/ c.id a . j ne
://
.id/
ac nej.
. gilib i d / / : http
http
http
http
htt ac nej.
.u
http
gilib i d / / p:
http ac nej.
gilib i d / / :
ac nej.
/
.u
://
.id/
d ac.i . j e .un
ac nej.
.id/
http
lib.u i g i ://d
http
gilib i d / / :
http
id/
.id/
ac nej.
id/
.u
gilib i d / / :
ac. nej.
ac nej.
http
ac. nej.
http
.id/
ac nej.
.id/
http
.id/
gilib i d / / : http
j.ac e n u .
gilib i d / / :
http .id/
lib.u i g i ://d
.id/
lib.u i g i ://d
://
http .id/ j.ac
