Arbeidsrechten in ananasteelt Costa Rica
‘De aarde wordt uitgehold, de ananas maakt alles stuk. Er groeit helemaal niets meer. Elke twee jaar wordt de grond volledig omgeploegd, opnieuw bewerkt en leeg getrokken met pesticiden en chemicaliën. Veel dingen kunnen opgelost worden, maar het lukt je niet zomaar meer om de aarde weer gezond te krijgen.’ Martien (boer in omgeving van ananasplantage)
Ook moeten er goede afspraken komen over duurzaamheidscriteria. Als dit niet gebeurt, zal er nog sterker geconcurreerd worden op prijs. Dat zal ten koste gaan van de arbeiders en het milieu rondom de ananasplantages. En dat past niet in een tijd waarin steeds meer mensen in Nederland en Europa vragen om producten die op een eerlijke en duurzame manier geproduceerd zijn.
VOORWOORD
Vakbonden en andere partnerorganisaties van ICCO in Costa Rica strijden voor goede arbeidsomstandigheden, het recht op vrije vakbonden en duurzaamheidsmaatregelen in de ananasteelt. Maar door de grote macht van de fruitbedrijven is deze ongelijke strijd voor hen moeilijk in hun eentje te winnen. De campagne ‘Aanpakken die handel!’ van ICCO roept politiek, consumenten en supermarkten daarom op om in actie te komen. De politiek vragen we om zich binnen de Europese Unie hard te maken voor Associatieverdragen waarin arbeidsrechten en duurzaamheidscriteria bindend worden vastgelegd. Daardoor kunnen daadwerkelijk maatregelen getroffen worden bij schending van de arbeidsrechten. Handel dus die zich houdt aan de minimum arbeidsnormen die wereldwijd zijn afgesproken. Handel waarbij de arbeids- en vakbondsrechten van de arbeiders zijn beschermd en geen pesticiden of andere chemische middelen gebruikt worden die in de EU verboden zijn. Want handel is alleen een krachtig instrument tegen armoede als het eerlijke handel is en ook de arbeiders ervan kunnen profiteren.
Ananas is heerlijk zoet en sappig. Maar de wereld achter dit tropisch fruit heeft een bittere smaak. De arbeiders op de ananasplantages moeten lange dagen werken voor weinig loon. Overwerk wordt niet uitbetaald. De arbeiders moeten vaak zonder beschermende kleding met pesticiden en andere chemische middelen werken. Lid worden van een vakbond om voor hun rechten op te komen is vaak geen optie. De arbeiders lopen dan het risico ontslagen te worden of komen op een zwarte lijst te staan. Het werk is uitputtend en ongezond door het gebruik van alle chemische middelen. Daardoor kan een arbeider het werk gemiddeld maar vier jaar doen.
Supermarkten vragen we om hun inkoop van tropisch fruit te verduurzamen. Supermarkten kunnen met de grote fruitbedrijven concrete afspraken maken over de maatregelen die zij nemen om het milieu te beschermen. Dat geldt ook voor betere arbeidsomstandigheden voor iedereen die betrokken is in de ananasketen en het recht zich aan te sluiten bij een vakbond. Deze afspraken zouden afdwingbaar moeten zijn. Supermarkten kunnen ook de vraag naar ananas met (bij voorkeur) het Fairtrade of het Rainforest Alliance keurmerk vergroten. Bovendien moeten ze de klant duidelijkheid geven over de herkomst van de producten.
De meeste verse ananas in de Nederlandse supermarkten komt uit Costa Rica in Midden-Amerika. In tien jaar tijd is het areaal ananas daar verzesvoudigd. De ananasplantages gebruiken heel veel pesticiden en andere chemische middelen. Ook middelen die in Nederland of de EU al jaren verboden zijn. De arbeiders die de hele dag in de velden werken en vaak naast de ananasvelden wonen, hebben problemen met hun longen, zijn duizelig en misselijk of krijgen allergische reacties. Een arbeider plukt gemiddeld 5.000 ananassen per dag en moet daardoor de hele dag voorovergebogen werken. Veel arbeiders hebben rug- en herniaklachten. Daarnaast lopen veel arbeiders verwondingen op omdat ze geen goede bescherming hebben tegen de vele prikkels en stekels van de ananasplanten.
Consumenten vragen we om te kiezen voor fruit met het Max Havelaar keurmerk voor Fairtrade. Dat garandeert dat de arbeiders een goed loon hebben gekregen, dat er aan strenge milieueisen is voldaan, dat de arbeiders beschermende kleding krijgen om in te werken en lid mogen worden van een vakbond. Als er geen Fairtrade ananas in de supermarkt liggen, roepen we consumenten op om dit bij de bedrijfsleider aan te kaarten en naar dit fruit te vragen.
De Europese Unie en Midden-Amerika onderhandelen momenteel over nieuwe handelsverdragen tussen beide regio’s, de zogenaamde Associatieverdragen. Tropisch fruit is voor Midden-Amerika een belangrijk exportproduct. De situatie in de sector kan verder verslechteren als er in de onderhandelingen geen bindende afspraken worden gemaakt over arbeidsrechten.
De hoge winstmarges maken ananas een interessant product voor verbouwers, fruithandelaren en supermarkten. Het ananas productieareaal in Costa Rica is in tien jaar tijd verzesvoudigd. Veel bedrijven hebben hun bananenplantages vervangen door ananasplantages toen de prijs van bananen drastisch daalde. Daarnaast is bos gekapt om ruimte te maken voor de ananasplantages. Ook hebben veel kleine boeren hun grond verkocht of verhuurd aan deze bedrijven. Zij zijn volledig ingesloten door ananasplantages en zien daarom vaak geen andere mogelijkheid. De meeste van de ongeveer duizend kleine en middelgrote ananasproducenten leveren aan Dole of Del Monte of verhuren hun land aan deze bedrijven. In 2008 werkten meer dan 100.000 mensen in de ananasindustrie in Costa Rica, waarvan een kwart in de productie en verwerking van de ananas.
1 Ananasproductie in Costa Rica
Arbeidsrechten Arbeiders op ananasplantages werken gemiddeld tien tot twaalf uur per dag, zes dagen per week. Soms zelfs zeven dagen per week. Betaling van overwerk is uitzonderlijk. Bedrijven betalen hun werknemers meestal niet per uur, maar per dag of per ananas. Hierdoor hoeven ze geen overuren te betalen. Het minimumsalaris in Costa Rica is ongeveer $ 18,80 per dag. Bronnen melden dat contractarbeiders slechts $ 11 per dag of soms zelfs minder verdienen. Bovendien kunnen ze geen enkele aanspraak maken op sociale verzekeringen en secundaire arbeidsvoorwaarden waar officiële werknemers wel recht op hebben.
De ananas is na de banaan de meest geëxporteerde tropische vrucht. Zo’n tien jaar geleden werden er bijna geen ananassen voor de export verbouwd in Costa Rica. Nu komt 70 tot 80 procent van alle ananassen die in Europa geïmporteerd worden uit Costa Rica. Bedrijven zoals Del Monte, Dole en Chiquita hadden al grote bananenplantages in Costa Rica. Door de prijzenoorlog in de supermarktwereld viel er steeds minder te verdienen met de bananenteelt. De multinationals zagen bovendien dat een nieuwe, zoetere, ananassoort1 een groot succes was bij de consument. Zij besloten hun bananenplantages in Costa Rica om te bouwen tot ananasplantages. Het warme en vochtige klimaat is erg geschikt voor ananasproductie. Costa Rica is bovendien een stabiel land dat wel ‘het Zwitserland van MiddenAmerika’ wordt genoemd.
‘Ik pluk normaal gesproken zo’n 5.000 ananassen per dag. Daar krijg ik dan ongeveer $ 19 voor. Maar omdat ik lid ben van een vakbond word ik vaak naar een veld gestuurd waar minder te plukken valt. Daar verdien ik hooguit $ 10 tot 11 voor 8 à 10 uur werk in de brandende zon. Ik heb ook heel veel last van mijn rug. Ik werk elke dag uren voorovergebogen in de zon. Mijn baas zegt dat ik gewoon door moet werken en dat de andere arbeiders ook niet klagen. Maar de anderen zijn net nieuw. Ze werken hier nog maar net. Ik durf hen niets te vertellen, want ik ben bang dat ik anders misschien ontslagen word’ Sergio (arbeider op ananasplantage en vakbondslid)
De ananasproductie is inmiddels erg belangrijk voor Costa Rica. Het is na koffie het tweede agrarische exportproduct. In 2008 werd er 1.462.115,6 ton ananas uit Costa Rica geëxporteerd. Ten opzichte van 2007 was dit een groei van bijna twintig procent. De ananas wordt verbouwd op 42.500 hectare grond in het zuiden en in de regio’s aan de Atlantische kust. Dit komt overeen met bijna 64.000 voetbalvelden. Het merendeel van het ananasareaal is eigendom van Del Monte, Dole, Chiquita en hun dochtermaatschappijen. Ze krijgen vaak subsidies van de overheid van Costa Rica voor hun investeringen. Daarnaast huren de grote fruitbedrijven land om ananas op te verbouwen en leveren lokale fruitbedrijven hun oogst aan de grote multinationals. (Zie illustratie op pagina 4).
1 Op het label te herkennen aan: super sweet, extra sweet, gold pineapple, Gold MD-2
Veel arbeiders op de ananasplantages hebben rug- en herniaklachten omdat ze de hele dag voorovergebogen moeten werken. Ook oogproblemen komen veel voor. Dat komt vooral omdat goede bescherming tegen de vele prikkels en stekels van de ananasplanten ontbreekt.
‘We worden als vakbondsleden heel vaak bedreigd. Onze bazen maken ons bang. Ze intimideren ons, dat ze ons en onze familie pijn zullen doen. Ze zeggen dat door ons de plantages zullen moeten sluiten en alle arbeiders zonder werk komen te zitten. Veel arbeiders op de plantages komen uit Nicaragua. Velen van hen zonder papieren of met illegale papieren. Daar maken de bedrijfsleiders gebruik van. Soms nodigen ze mensen uit van de visumdienst of doen ze alsof het mensen zijn van de visumdienst. Ze zeggen dan dat de illegale arbeiders opgesloten worden wanneer ze zullen klagen.’ Pablo (vakbondsleider) - Guapiles
Terwijl de export van ananassen de laatste jaren hard steeg, zijn de prijzen vanaf 2002 met 22 procent gedaald tot tussen de E620 en E690 per ton. Veel vaste, fulltime werknemers hebben in de afgelopen jaren hun baan verloren. Zij zijn vervangen door tijdelijke seizoensarbeiders. Bedrijven als Dole en Del Monte maken steeds meer gebruik van deze ‘flexwerkers’ om kosten te besparen. De tijdelijke arbeiders worden geleverd door externe arbeidsbureaus. Op deze manier vermijden de grote bedrijven dat zij moeten betalen voor sociale verzekeringen en secundaire arbeidsvoorwaarden waar vaste fulltime werknemers recht op hebben. De tijdelijke seizoensarbeiders bestaan vooral uit (illegale) immigranten uit Nicaragua2 of vrouwen. Ze krijgen een contract van tachtig dagen, worden ontslagen en daarna vervangen.
2 Het gemiddeld inkomen in Costa Rica is het hoogste in de regio. De laag geschoolde migranten uit Nicaragua vormen ongeveer acht procent van de bevolking.
Het inhuren van tijdelijke werknemers biedt de bedrijven meer voordelen dan alleen een kostenbesparing. Tijdelijke werknemers kunnen makkelijk ontslagen worden als ze ziek zijn. Ze kunnen zich in Costa Rica niet verenigen of zich aansluiten bij een vakbond.
Officieel moeten bedrijven die een vergunning voor een ananasplantage aanvragen, eerst een milieueffectrapportage bij de overheid indienen. Daarin analyseren ze wat de invloed van de plantage op het milieu zal zijn. Als de overheid vindt dat er weinig of geen negatieve gevolgen voor het milieu zijn, krijgt het bedrijf toestemming voor de productie van ananas. In september 2008 had slechts één ananasplantage in Costa Rica de benodigde milieuvergunning. De regering kan de explosieve groei van de ananasteelt in Costa Rica niet bijbenen en kampt met gaten in de wetgeving, een slechte handhaving van het milieubeleid en het ontbreken van goede normen voor de volksgezondheid.
Milieu en gezondheid De gevolgen van de sterke groei van de ananasteelt in Costa Rica zijn ook in de omgeving van de plantages duidelijk zichtbaar. De vele chemische middelen die gebruikt worden bij de productie van ananas zorgen voor water- en bodemvervuiling. Rijpingsmiddelen, insecticiden, bestrijdings- en bemestingsmiddelen (zoals o.a. bromacil, endosulfan, paraquat en diuron) vervuilen het oppervlakte-, grond- en drinkwater op de plantages en in de omgeving. Daardoor worden veel mensen ziek. Arbeiders krijgen vaak onvoldoende beschermende kleding. Zij hebben geen idee welk gif ze sproeien en wat de gezondheidsrisico’s zijn. Dit heeft een grote impact op de arbeiders en hun familie, maar ook op de mensen die dichtbij de velden wonen. Daarnaast worden grote stukken bos gekapt voor de ananasplantages. De enorme velden met ananas zorgen voor een verschraling van de landbouwgrond. Rivieren en waterbronnen drogen op, omdat ze volstromen met het zand van de plantages.
‘De aarde wordt uitgehold, de ananas maakt alles stuk. Er groeit helemaal niets meer. Elke twee jaar wordt de grond volledig omgeploegd, opnieuw bewerkt en leeg getrokken met pesticiden en chemicaliën. Veel dingen kunnen opgelost worden, maar het lukt je niet zomaar meer om de aarde weer gezond te krijgen.’ Martien (boer in omgeving van ananasplantage)
Dochtermaatschappijen van Del Monte, de grootste producent van ananassen in Costa Rica, hebben herhaaldelijk boetes gekregen voor het overtreden van milieuwetten. Hen werd onzorgvuldig gebruik van pesticiden en onvoldoende beschermen van werknemers ten laste gelegd.
‘Om de ananas in een korte tijd te laten rijpen, moesten we heel heftig spul gebruiken. Ik weet niet precies wat het was, maar nadat ik het op de ananassen had gespoten begon mijn huid los te laten. Het deed ontzettend zeer. Alsof ik in brand stond, vooral op mijn benen. Je kunt het nog steeds zien: mijn huid is daar helemaal verbleekt. Bij het sproeien is een deel van de chemicaliën in mijn laarzen terecht gekomen en heeft zo de huid van mijn benen aangetast. Nog steeds ga ik niet de zon in. Ik heb dan opnieuw het gevoel dat ik in brand sta. Ze hebben me gewoon ontslagen. Ik kan nu niet meer werken en heb geen inkomen, niets meer. De plantage heeft niets gedaan om me te helpen.’ Gerardo (ex-arbeider op ananasplantage)
Vakbondsrechten Vakbondssympathisanten kunnen door massaontslag en vervolgens selectief inhuren van ander personeel aan de kant gezet worden. Opkomende vakbonden worden zo gebroken. Toeleveranciers van Del Monte en Chiquita zijn de afgelopen jaren regelmatig in het nieuws gekomen omdat zij werknemers die lid zijn van een vakbond of die sympathie koesteren voor vakbonden intimideren of ontslaan. Een grote toeleverancier van Dole heeft ook op grote schaal vakbondsleiders ontslagen. In het verleden waren er vier vakbonden die plantagewerkers vertegenwoordigden. Nu zijn er nog maar drie. In 2008 was slechts twee procent van de werknemers in de ananassector aangesloten bij een vakbond. Vakbonden en andere partnerorganisaties van ICCO zoals Colsiba, Aseprola en Bananalink strijden voor goede arbeidsomstandigheden, het recht op vrije vakbonden en duurzaamheidsmaatregelen in de ananasteelt in Costa Rica. Maar het is een ongelijke strijd. De fruitbedrijven zijn oppermachtig en zijn succesvol in het buiten de deur houden van vakbonden. Hiermee schenden zij conventie 87 van de Internationale Arbeidsorga-
nisatie (ILO). Die conventie geeft werknemers het recht op collectieve onderhandelingen en op het oprichten van of aansluiten bij een vakbond. De overheid in Costa Rica heeft ook op formele klachten over het schenden van vakbondsrechten geen actie ondernomen.
‘Op allerlei manieren worden vakbondsleden geïntimideerd. Ze worden ontslagen en op zwarte lijsten geplaatst, zodat ze geen werk in de regio meer kunnen krijgen. Ook hun familie krijgt geen werk meer. Ze moeten op vervelende plekken werken, worden in een andere schaal geplaatst en krijgen minder loon of slechtere werkomstandigheden. Bedrijven laten hen extra taken doen of meer uur werken zonder hen hiervoor te betalen. Ook dreigen ze de visumdienst te informeren. Alles om mensen niet te laten klagen of lid te laten worden van een vakbond. Mensen durven zich niet meer uit te spreken, ook al is dat hun goed recht. Volgens de wet mogen ze lid worden van een vakbond, maar veel mensen durven niet meer. De kracht van de vakbonden is dan ook afgenomen. Mensen zijn gewoon te bang om voor hun rechten op te komen, terwijl de arbeidsomstandigheden niet verbeterd zijn. Maar mensen hebben geen alternatief. Wat moeten ze doen? Dezelfde bedrijven hebben alles hier in handen. Als je er bij de een uit ligt, kom je er bij een ander ook niet meer in.’ Didier (vakbondsleider bij Costa Ricaanse ananasvakbond SITRAP)
‘We waren vroeger met 120 vakbondsleden, nu nog maar met twaalf. Alle anderen zijn ontslagen. Ze vallen ons dagelijks lastig. Sturen de politie langs voor huiszoekingen op zoek naar spullen van de ananasplantage, zodat ze ons kunnen ontslaan. Ze geven ons vervelend werk in de hoop dat we weggaan. Maar ik ga niet weg. Niet uit mezelf. Ze kunnen me niet wegpesten. Ik ga gewoon aan het werk. Ze kunnen me niet vertellen dat ik zelf maar ontslag moet nemen of mijn lidmaatschap van de vakbond op moet geven. Dat doe ik niet. Ik sta in mijn recht en ik wil gewoon werken. Mij krijgen ze niet zomaar weg.’ Victor (arbeider op ananasplantage en vakbondslid)
De drie grootste exporteurs van verse ananas, ananas in blik en sappen wereldwijd zijn Del Monte, Dole en Chiquita. De verse ananassen komen vooral uit Costa Rica, maar de drie exporteurs werken ook in veel andere landen. De verwerkte producten komen met name uit Azië. De Filippijnen en Thailand zijn de grootste exporteurs van ananasproducten. Del Monte heeft daarnaast ook nog een fabriek in Kenia. De slechte situatie op het gebied arbeidsomstandigheden, het gebruik van tijdelijke arbeiders en milieuvervuiling is ook zichtbaar in de andere ananasproducerende landen.
Del Monte heeft sinds de introductie van de nieuwe ananasvariëteit de bulk van haar productie overgebracht naar Costa Rica. Het bedrijf werd hierbij geholpen door een subsidie van de Costa Ricaanse overheid van $ 24 miljoen. Del Montes dochteronderneming PINDECO produceert meer dan vijftig procent van de ananassen in Costa Rica en is hiermee marktleider. Del Monte geeft geen publieke informatie over de inzet om de arbeidsomstandigheden te verbeteren en negatieve milieueffecten tegen te gaan.
2 De ananasketen: van Costa Rica naar Nederland
Dole geeft aan zich in te zetten voor verbeterde arbeidsomstandigheden van haar werknemers. Op de Europese website zegt Dole bijvoorbeeld ‘In each of the countries in which Dole operates, the Company complies strictly with the applicable labor codes. Following the principles developed in the International Labor Organization’s Conventions, Dole practices non-discriminatory policies and is an equal opportunity employer. It is Dole’s strict policy not to employ children and to instruct its suppliers not to purchase from producers that do. It is also Dole’s policy to work in a constructive manner with the representatives elected by its workers. Working conditions in Company operations are designed to protect the health, safety and well-being of all Dole employees. Workers on Dole farms are trained to safely apply crop protection products and are required to use the protective clothing appropriate to their activities.’ Bron: www.doleeurope.com
Van de verse ananas in Costa Rica wordt ruim vijftig procent geëxporteerd naar de Europese Unie. De meeste verse ananassen voor de Europese markt komen via de Antwerpse of Rotterdamse haven binnen. Hiervan is zeventig tot tachtig procent afkomstig uit Costa Rica. Een groot deel wordt doorgevoerd naar andere Europese landen, zoals Duitsland, Italië en Groot-Brittannië. De toeleveringsketen (supply chain) van ananas bestaat grofweg uit de volgende schakels: producent - verpakken - export - retail - consument. De grote fruitbedrijven zoals Del Monte, Chiquita en Dole beheersen steeds meer de eerste drie schakels van deze keten. Dole en Del Monte en hun dochterondernemingen zijn wereldwijd de twee grootste leveranciers van verse en verwerkte ananas. Beide bedrijven bezitten wereldwijd plantages, distributiecentra en verwerkingsfaciliteiten en breiden hun activiteiten uit door nieuw land voor de ananasproductie aan te kopen of te huren.
Helaas zijn de meeste arbeiders die Dole inzet voor de ananasproductie geen eigen werknemers, maar tijdelijke contractarbeiders. Zij profiteren niet van de betere arbeidsomstandigheden en -rechten die Dole vaste werknemers biedt. Bovendien kopen bedrijven als Dole ook ananassen van andere plantages. Eenmaal in de winkel weet de klant niet of de Dole ananas misschien wel geproduceerd is door toeleveranciers van Dole die het niet zo nauw nemen met sociale en milieuomstandigheden. Ook is niet duidelijk in hoeverre Dole zich inspant om te voorkomen dat de ananasproductie negatieve gevolgen heeft voor het milieu.
De ananasketen is niet transparant. De grote fruitmultinationals hebben vele dochterbedrijven die actief zijn in de ananasproducerende landen. Veel lokale ananasverbouwers in Costa Rica leveren hun oogst aan de grote fruitmultinationals. Ook verhuren kleine en middelgrote landbezitters hun land aan hen of aan grotere Costa Ricaanse fruitbedrijven. Arbeiders worden ingehuurd door externe ‘subcontracters’ die de aanstelling, betaling en het transport van arbeiders regelen. De arbeiders in het veld zijn dus meestal niet direct in dienst bij de grote fruitbedrijven. De subcontracters huren soms ook land van de grotere bedrijven om zelf ananassen te verbouwen. Dit alles zorgt ervoor dat bij ananassen zonder keurmerk geen enkele garantie te geven is over de arbeidsomstandigheden en de milieueffecten tijdens de productie.
Van Chiquita is weinig bekend. Dochteronderneming Compañia Bananera Atlántica is beschuldigd van het systematisch verhinderen van vakbondsactiviteiten op plantages. In juni 2009 kondigde Chiquita wel aan dat vanaf nu alle verse ananassen die in Nederland verkocht worden, afkomstig zijn van door Rainforest Alliance gecertificeerde plantages.
Waar het Fairtrade keurmerk een leefbaar loon voor arbeiders verplicht stelt, gaat het Rainforest Alliance keurmerk uit van het wettelijke minimumloon. Dat ligt in veel landen een stuk lager dan een leefbaar loon. Het marktaandeel voor ananassen met het Rainforest Alliance keurmerk stijgt. Er zijn steeds meer bedrijven die omschakelen naar deze redelijk duurzame productiewijze.
In Nederland zijn twee keurmerken waaraan een consument kan zien dat fruit op een (meer) duurzame wijze geproduceerd is. Als een ananas het Rainforest Alliance keurmerk draagt, dan is deze ananas milieuvriendelijk geproduceerd. Bij de productie is zo min mogelijk water verbruikt, is voorkomen dat chemicaliën in beken en rivieren terecht komen en is afval zoveel mogelijk gerecycled. Het Rainforest Alliance keurmerk laat ook zien dat werknemers in ieder geval een minimumloon ontvangen. Voor arbeiders die stuksloon ontvangen, is de beloning hoog genoeg om op een gemiddelde achturige werkdag het minimumloon te kunnen verdienen. Er is geen sprake van kinderarbeid. Het Rainforest Alliance keurmerk geeft ook aan dat strikte gezondheidsen veiligheidsregels worden toegepast. Werknemers dragen beschermende kleding.
Ananassen met het Fairtrade keurmerk voldoen aan dezelfde criteria als het Rainforest Alliance keurmerk. De producenten krijgen bovendien een gegarandeerde minimumprijs voor de ananassen plus een premie per ananas. Dit is de zogenaamde Fairtrade premie. De leden van de boerenorganisatie besluiten gezamenlijk waaraan de premie wordt besteed. Bijvoorbeeld aan nieuwe machines, milieuverbetering, onderwijs of klinieken. Op een plantage dient de premie de sociale doelen van de arbeiders. Vast staat dat de premie altijd wordt ingezet voor investeringen die de gemeenschap ten goede komen. Fairtrade gecertificeerde ananassen zijn de onbetwiste koploper op het gebied van arbeidsrechten en duurzaamheid. Het marktaandeel voor Fairtrade Oké ananas is echter nog vrij klein.
Het Rainforest Alliance keurmerk is een stapsgewijs model. Bedrijven werken gaandeweg aan verduurzaming van de productie en voldoen stap voor stap aan bovenstaande criteria. Het is niet altijd duidelijk waar bedrijven staan in dit proces en hoe structureel en onafhankelijk de controle is op naleving van de criteria.
(Zie annex op pagina 12 voor een meer gedetailleerde vergelijking van de twee keurmerken).
Het zijn met name de kleinere fruitbedrijven in Costa Rica die goede stappen in de richting van duurzaamheid hebben gezet. Zo hebben alle ananassen uit Costa Rica van het bedrijf Agromonte het Rainforest Alliance keurmerk. Verschillende Nederlandse supermarkten verkopen deze ananassen. Ook produceren een aantal kleinere bedrijven sinds 2002 Fairtrade gecertificeerde ananassen in Costa Rica, zoals Asopragroín. Banacol, het bedrijf dat de Venecia Gold ananas aan onder andere Super de Boer levert, heeft een certificering voor goede arbeidsomstandigheden op de bananenplantages en het Rainforest Alliance keurmerk. Voor de ananassen die het bedrijf in Costa Rica produceert, is tot op heden echter geen keurmerk verstrekt.
Voor dit rapport zijn in voorjaar 2009 dertien supermarkten3 in Nederland bezocht. Hiervan verkopen Boni, Coop, Dekamarkt en Jumbo de Agromonte verse ananassen met het Rainforest Alliance keurmerk. De Fairtrade gecertificeerde Oké ananas is koploper in duurzaamheid en de beste keuze. Deze ananas wordt geleverd aan Albert Heijn en Coop. Het hangt af van de inkoper van het desbetreffende filiaal of de Oké ananas ook verkrijgbaar is. In de andere supermarkten zijn Dole (Sligro en Golff) of Del Monte (Albert Heijn, C1000 en Spar) ananassen aangetroffen.
3 AH, Aldi, Boni, Coop, C1000, Dekamarkt, Golff, Jumbo, Lidl, Plus, Sligro, Spar en Super de Boer
de situatie daadwerkelijk verbetert als een overheid zich niet aan de afspraken houdt. Bijvoorbeeld als een overheid er onvoldoende op toeziet dat de arbeidsrechten en duurzaamheidscriteria worden nageleefd. Handelsbelangen van bedrijven moeten niet belangrijker worden dan het naleven van mensenrechten. Om hier goed op toe te zien, is het belangrijk dat er een transparant en goed werkend monitoringsmechanisme komt, waar ook civil society organisaties aan deel kunnen nemen.
3 Nieuwe handelsverdragen tussen EU en Midden-Amerika: kans of bedreiging?
De bepalingen over het naleven van mensenrechten zijn in de huidige teksten vooralsnog ondergebracht in een subhoofdstuk in het vrijhandelsverdrag van de Associatieverdragen. Een totaal verkeerde plaats, want een vrijhandelsverdrag is er bij uitstek op gericht zoveel mogelijk vrije markttoegang te krijgen. Dit betekent dus zoveel mogelijk concurreren op prijs en alle mogelijke barrières wegnemen. De clausules over mensenrechten zijn bovendien ondergebracht in een niet-bindend hoofdstuk in het vrijhandelsverdrag. Basale en universele mensenrechten zijn hiermee als het ware ‘goederen’ geworden waarover onderhandeld kan worden.
De Europese Unie en Midden-Amerika onderhandelen momenteel over nieuwe handelsverdragen tussen beide regio’s, binnen de zogenaamde Associatieverdragen. De EU stelt zich hard op en probeert op zoveel mogelijk terreinen verregaande markttoegang te krijgen. De EU lijkt daarvoor bereid te zijn om bestaande afspraken tussen de EU en Midden-Amerika over arbeids- en mensenrechten los te laten.
Voor arbeiders en vakbonden in Midden-Amerika is dit een zorgelijke ontwikkeling. De bewijzen stapelen zich op dat vakbondsrechten in Midden-Amerika op grote schaal geschonden worden. De Europese Commissie bekijkt op dit moment bijvoorbeeld of El Salvador genoeg heeft ondernomen om te voldoen aan ILOconventie 87, die gaat over de vrijheid tot het oprichten van vakverenigingen. Er is dus gegronde twijfel of El Salvador voldoende heeft gedaan om aan de APS+ voorwaarden te voldoen. Ondertussen gaan de onderhandelingen voor het Associatie Akkoord van de EU met El Salvador wel gewoon verder alsof er niets aan de hand is. In Guatemala worden nog regelmatig vakbondsleiders vermoord en zelfs in Costa Rica, dat bekend staat als de Midden-Amerikaanse ‘baken-van-rust’, worden nog steeds vakbondsleiders geïntimideerd en met de dood bedreigd. Bedrijven krijgen op deze manier vrij spel om een product vooral zo goedkoop mogelijk te produceren, ten koste van alles.
Op dit moment biedt Europa landen in Midden-Amerika preferentiële markttoegang. Dat gebeurt op voorwaarde dat de landen 27 internationale sociale en milieuconventies ondertekenen en implementeren. Dit is het zogenaamde APS+ systeem (Algemeen Preferentieel Stelsel). Wanneer een overheid aanspraak wil maken op deze voorkeursbehandeling en zo een betere toegang wil krijgen tot de Europese markt, moeten overheden erop toezien dat bedrijven zich aan de gestelde verdragen en afspraken houden. Het is bovendien een unilateraal verdrag: de EU vraagt hier geen markttoegang voor terug. In de handelsonderhandelingen die nu met Midden-Amerika plaatsvinden, vraagt de EU wel verregaande markttoegang. De Europese Commissie heeft besloten het ratificeren en implementeren van de conventies van het APS+ systeem niet als uitgangspunt van de onderhandelingen te nemen. De bepalingen en clausules over mensenrechten hebben tot nu toe zelfs op geen enkele manier een bindend karakter gekregen. Het is heel belangrijk dat deze afspraken wel bindend worden, zodat het mogelijk wordt om (economische) sancties in te voeren wanneer arbeidsrechten worden geschonden. De Europese Commissie moet ingrijpen en er voor zorgen dat
Het is vooral een kwestie van politieke wil om bindende clausules in de Associatieverdragen op te nemen. Clausules die arbeidsrechten en mensenrechten bevorderen en de implementatie van deze afspraken waarborgt. Die politieke wil ontbreekt met name bij overheden uit Midden-Amerika. Overheden die bekend staan om niet altijd op te komen voor de belangen van hun eigen bevolking en om de straffeloosheid in hun eigen land.
Europa geeft aan hierover in dialoog te gaan en in goed vertrouwen te overleggen over de mensenrechtensituatie. Maar Europa is vooralsnog wel heel voorzichtig op dit terrein. Dit staat in schril contrast met situaties waarin de belangen van de Europese bevolking op het spel staan. Zo sloot Europa in 2008 onmiddellijk haar grenzen voor meloenen uit Honduras toen een Salmonellasoort was geconstateerd in een aantal naar de VS geëxporteerde meloenen. Dat gebeurde echter niet toen in 2008 een aantal vakbondsleiders van Guatemalteekse bananenplantages vermoord werden en hierover internationaal aan de bel werd getrokken.
tegen armoede als het eerlijke handel is. Handel waarvan de opbrengst niet alleen in handen komt van een rijke elite, maar eerlijk gedeeld wordt met de arbeiders. Supermarkten: verduurzaam de fruitinkoop Supermarkten zijn de eindafnemers van ananassen en de schakel naar de consument. Supermarkten zouden hun inkoopmacht moeten benutten om grote fruitbedrijven te verplichten aan de wereldwijd afgesproken ILOnormen te voldoen. Supermarkten kunnen concrete afspraken maken met de grote fruitbedrijven. Bijvoorbeeld over milieumaatregelen, betere arbeidsomstandigheden voor iedereen die betrokken is in de ananasketen en het recht om zich aan te sluiten bij een vakbond. Deze afspraken zouden afdwingbaar moeten zijn.
4 Oproep tot
Ook kunnen supermarkten ervoor kiezen om orders te plaatsen bij kleinere marktpartijen die wel aan duurzaamheidseisen voldoen. Zodra dit marktaandeel stijgt, zijn de grote leveranciers eerder bereid hun productie ook te verduurzamen. Supermarkten kunnen ook de vraag naar ananas met (bij voorkeur) het Fairtrade of Rainforest Alliance keurmerk vergroten. Hiervoor kunnen ze deze producten extra aandacht geven op de winkelvloer en in de eigen media.
actie aan politiek, supermarkten en consumenten
Supermarkten moeten de klant bovendien duidelijk laten zien waar producten vandaan komen. Voor een groot deel van de ananasschijven en -sappen wordt de herkomst niet vermeld op het product. Ook van de meeste huismerken is dit niet bekend. Het is voor consumenten nu bijna onmogelijk om te controleren onder welke omstandigheden de ananas geproduceerd en verwerkt is.
De campagne ‘Aanpakken die handel!’ van ICCO roept politiek, supermarkten en consumenten op om in actie te komen.
Consumenten: koop duurzaam geproduceerd fruit Ook consumenten kunnen hun verantwoordelijkheid nemen door te kiezen voor duurzaamheid in plaats van de laagste prijs. Ananas met het Max Havelaar keurmerk voor Fairtrade is de beste keus, met een leefbaar loon, een eerlijke prijs en de Fairtrade premie als duidelijke meerwaarde. Er is Fairtrade gecertificeerde ananas uit Costa Rica (en andere landen) leverbaar. Vraag de supermarkt of ze verse ananassen met het Max Havelaar keurmerk voor Fairtrade willen verkopen.
Politiek: sluit alleen handelsverdragen met bindende afspraken rond mensenrechten en milieu De politiek moet zich binnen de Europese Unie hard maken voor Associatieverdragen met Midden-Amerika waarin arbeidsrechten en duurzaamheidscriteria bindend worden vastgelegd. Zo kunnen er daadwerkelijke maatregelen getroffen worden bij schending van deze regels. Handelsverdragen waarbij ook goede en bindende afspraken worden gemaakt over een monitoringsmechanisme van deze verdragen. Civil society, zoals vakbonden, moeten hiervan onderdeel uitmaken. Er moeten ook concrete stappen ondernomen kunnen worden tegen landen die de verdragen schenden. Overheden moeten er op toezien dat bedrijven mensenrechten naleven. Handel is belangrijk voor de (economische) ontwikkeling van Midden-Amerika en andere ontwikkelingslanden. Maar handel is alleen een krachtig instrument
Ananas met het Rainforest Alliance keurmerk is een redelijk alternatief. Deze ananassen zijn geproduceerd door arbeiders die het minimumsalaris ontvangen en lid mogen zijn van een vakbond. Ook heeft de productie zo min mogelijk schade aan het milieu veroorzaakt. Voor ananas in blik en ananassap zijn ook twee Fairtrade alternatieven verkrijgbaar bij de supermarkt of Wereldwinkel: ananas in blik en Latin original tropisch sap van Fair Trade Original.
10
Staat de herkomst niet op de verpakking van een ananasproduct? Dan is het advies om deze producten niet te kopen. De producent moet eerst helderheid geven waar en onder welke omstandigheden het product gemaakt is. Dat advies blijft gelden zolang grote fruitbedrijven zoals Del Monte en Dole niet meer duidelijkheid geven over hoe zij de milieu- en sociale omstandigheden willen verbeteren.
BRONNEN Citaten van arbeiders en vakbondsleden uit interviews tijdens veldbezoek Costa Rica (februari - mei 2009).
• ILRF et al., 2008. Growth in the Global Pinapple Industry Impacts Workers, Not Just the Environment. Beschikbaar op http://www.laborrights.org/files/Pine apple%20industry%20Press%20Release%200908. pdf • Leland Baxter-Neal, 26 September 2009. Pineapple Debate Turning Toxic. Beschikbaar op http://detrasdelapina.org/index.php?option=com_ content&task=view&id=133&Itemid=1 • Leland Baxter-Neal. 6 March 2009. Pineapple Farms Face Moratorium. Beschikbaar op http:// detrasdelapina.org/index.php?option=com_content& task=view&id=177&Itemid=33 • Mheen, J. Van der en Schoenmakers M., Costa Rica Pineapple in Netherlands supermarket, april 2009 • Rainforest Alliance. Beschikbaar op http://www. rainforest-alliance.org/agriculture.cfm?id=standards_ farms • Reyes, Ronald. March 2009. Pineapple companies under criminal investigation in Costa Rica. Tico Times. Beschikbaar op http://www.ticotimes.net/ dailyarchive/2009_03/030509.htm#story1 • Procomer, Estadísticas de Comercio Exterior de Costa Rica 2008. Beschikbaar op http://www. procomer.com/Espanol/Estadisticas-04/anuario-0401/est_anuario-04-01-01.html • Sherwood, Dave. 28 August 2008. Costa Rica’s pineapple boom raises environmental questions. Miami Herald. Beschikbaar op http://pineactivist. blogspot.com
• B ananalink, 24 March 2009. Costa Rica: Solidarity with plantation workers. Beschikbaar op http:// www.bananalink.org.uk/content/view/407/lang,en/ • Blythman, 2006. Sweet, healthy and juicy …So why are pineapples leaving a bitter taste? Guardian News and Media Limited. Beschikbaar op http:// www.guardian.co.uk/environment/2006/nov/19/ food.foodanddrink/print • C BI, 2008. Fresh Fruit and Vegetables. The EU market for pineapple. • Del Monte, 2009. Accessed April 2009. Beschikbaar op http://www.delmonte.com • Dole, 2009. Accessed April 2009. Beschikbaar op http://www.doleeurope.com and http://www.dole.com • Fairfood, 2009. Accessed April 2009. Beschikbaar op http://fairfood.org/producten/ • FruiTrop, 2008: http://passionfruit.cirad.fr/index. php/download/(id)/3827/(langue)/eng/(type)/article • ILRF, 2008 The Sour Taste of Pineapple: How an Expanding Export Industry Undermines Workers and Their Communities. Beschikbaar op http://www. laborrights.org/files/ILRF_pineapplereport.pdf Zie samenvatting: http://www.laborrights.org/ creating-a-sweatfree-world/resources/1758
11
ANNEX
Comparison between various labelling systems
12
MEER INFORMATIE Meer informatie over ananas en arbeidersrechten in Costa Rica en elders
Weblogs, nieuwsberichten en onderzoeksrapporten rond ananas in Costa Rica
• N GO voor arbeidrechten in Midden-Amerika Aseprola: http://www.aseprola.org/index.php • Koepel van (bananen)vakbonden Colsiba: http://www.colsiba.org/ • B ananalink: http://www.bananalink.org.uk/ • Costaricaanse campagne voor betere arbeidsomstandigheden in ananas: http://detrasdelapina.org/ • Vakbond Sitrap: http://www.sitrap.net/index.html • Fairtrade gecertificeerde ananasbedrijf Proagroin: http://www.proagroin.org/ing_index.shtml • CANAPEP: Pineapple grower’s association of Costa Rica: http://www.canapep.com/
• http://pineactivist.blogspot.com/ • Rapport Oxfam Duitsland (2008) naar oa ananas in Costa Rica. Beschikbaar op http://www.faireragrarhandel.de/mediapool/16/163463/data/ Supermarktstudie_Zusammenfassung_ENG.pdf • Artikel El Pais, Costa Rica: Vakbondsleider in ananassector met de dood bedreigd (15/05/2009): http://www.elpais.cr/articulos.php?id=6391 • Artikel El Pais, Costa Rica: Milieu Tribunaal van Costa Rica sluit Del Monte inpakstation wegens drinkwatervervuiling. Del Monte schendt milieu wetten en vervuild waterbronnen (19/05/2009). Hoeveelheid aangetroffen Bromacil 8 maal hoger dan toegestane hoeveelheid in de EU. http://www. elpais.cr/articulos.php?id=6533 • Artikel Elpregon, Costa Rica: Siquirres: 500 personen blokkeren hoofdweg uit protest tegen vervuiling: http://www.elpregon.org/costarica/ ambiente/1507-siquirres-medio-millar-de-personasbloquean-carretera • Reportage over muggenplaag door afval ananasteelt in Costa Rica: http://www.teletica.com/noticiadetalle.php?id=5060&idp=1
Copyright © ICCO ICCO Postbus 8190 3503 RD Utrecht Tel. 030 692 79 79
Augustus 2009 Tekst Mariken Gaanderse, Carla Kivits en Jennie van der Mheen Eindredactie Kim Hop (Hopcopy) Opmaak Margo Vlamings
www.icco.nl www.aanpakkendiehandel.nl www.fairtradeananas.nl
13
