Arbeidsmiddelen en machineveiligheid
11
ARBO i n f or m a t i e
Machineveiligheid Afschermingen en beveiligingen
AI_11_2012.indd 1
11-09-12 14:43
ARBO-INFORMATIE De reeks Arbo-Informatie bestaat uit 60 thematische praktijkboeken. Elk deel biedt specifieke, praktische kennis over het toepassen van de regelgeving op het gebied van arbeidsveiligheid. Een compleet overzicht van de reeks is achterin deze uitgave opgenomen. De volledige inhoud is ook opgenomen in de online Arbozone: www.arbozone.nl In de deelreeks ‘Arbeidsmiddelen en machineveiligheid’ zijn verschenen: Drukapparatuur (AI-35) dr. ir. J.A.M.M. Kops en ing. J.J.M. Aben Elektrische veiligheid (AI-54) ing. N.J. Kluwen en W.E.F. van den Eshof Hijs- en hefmiddelen (AI-17) Vereniging Verticaal Transport Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen (AI-11) ir. P. Hoogerkamp Machineveiligheid: bij aanschaf en ingebruikname van nieuwe en gebruikte machines (AI-58) ir. P. Hoogerkamp en ing. M.H. Groenbos Rolsteigers (AI-21) ing. J.C. Berkhout
AI_11_2012.indd 2
11-09-12 14:43
Arbeidsmiddelen en machineveiligheid
11
ARBO i n f or m a t i e
Machineveiligheid Afschermingen en beveiligingen
Auteur: P. Hoogerkamp (MECID B.V.) 6e editie, 2012
AI_11_2012.indd 3
11-09-12 14:43
colofon De reeks Arbo-Informatie wordt begeleid door een redactieadviesraad die
Sdu Uitgevers zorgt met een selecte groep deskundige auteurs voor een
bestaat uit NEN, TNO en NCvB.
hoge kwaliteit van de inhoud van de reeks Arbo-Informatie. Daarnaast zorgt
De afzonderlijke delen verschijnen in boekvorm en als onderdeel van de prak- Sdu Uitgevers, met de redactieadviesraad en meelezers, voor een deskundige tijkinformatie op Arbozone: www.arbozone.nl. Abonnees ontvangen herziene
beoordeling van de inhoud.
en nieuwe delen van de reeks Arbo-Informatie direct bij verschijnen. Vanwege de aard van de uitgave, gaat Sdu uit van een zakelijke overeen-
Alle rechten voorbehouden. Alle auteursrechten en databankrechten ten
komst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht.
aanzien van deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze rechten berusten bij Sdu Uitgevers bv.
Tekst:
P. Hoogerkamp (MECID B.V.)
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag
Figuren:
Bram Saeys / Hollandse Hoogte (foto omslag)
niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomati-
NEN, Delft (figuur 3.1, 3.2, 3.3, 3.4 en 4.3)
seerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze,
IRSST, Quebec (Canada) (figuur 2.3)
hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere
ROVC (tabel 4.2)
manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
MECID B.V./CE CONSULT (overige figuren en tabellen)
Vormgeving: SD communicatie
Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet dient men de daarvoor
Zesde herziene druk
wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht
ISBN 978 90 12 57681 9
(postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen
© Sdu Uitgevers bv, 2012
van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compi-
© Eerste druk, Sdu Uitgevers bv, 1998
latiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich te wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060,
Bestellingen:
2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van een ge-
Sdu Klantenservice
deelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men
Postbus 20014
zich te wenden tot de uitgever.
2500 EA Den Haag telefoon (070) 378 98 80
Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed,
fax (070) 378 97 83
kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet
e-mail
[email protected]
worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the publisher’s prior consent. While every effort has been made to ensure the reliability of the information presented in this publication, Sdu Uitgevers neither guarantees the accuracy of the data contained herein nor accepts responsibility for errors or omissions or their consequences.
AI_11_2012.indd 4
11-09-12 14:43
11
ARBO i n f or m a t i e
INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding 1.1 Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen 1.2 Wijzigingen ten opzichte van de vorige druk 2 Risicobeoordeling en risico-evaluatie 2.1 Rol van risicobeoordeling 2.2 Methode van aanpak 2.2.1 Enkele definities 2.2.2 Opsporen van latente gevaren 2.2.3 Inschatten van risico’s 2.2.4 Risico-evaluatie 2.2.5 Risicoreductie 2.2.6 Interactie tussen beveiligingsvoorzieningen en omgeving, bediener en werking
7 7 8 11 11 12 13 16 20 22 23 23
3 Afscherming van bewegende en gevaarlijke delen van machines 27 3.1 Inleiding 27 3.2 Functies van de afscherming 27 3.3 Eisen te stellen aan afscherming 27 3.3.1 Schermen moeten stevig zijn uitgevoerd 28 3.3.2 Schermen mogen geen bijkomende gevaren met zich meebrengen 28 3.3.3 Schermen mogen niet op eenvoudige wijze worden omzeild of buiten werking worden gesteld 28 3.3.4 Schermen moeten het zicht op het verloop van het werk zo min mogelijk belemmeren 30 3.3.5 Schermen moeten voldoende ver van de gevarenzone verwijderd zijn 30 3.3.6 Schermen moeten de noodzakelijke handelingen mogelijk maken 32 3.4 Enkele overwegingen bij de keuze van afschermingen 32 4 Beveiligingsinrichtingen aan machines 4.1 Inleiding 4.2 Nadere beschouwing van de functie van enkele beveiligingsinrichtingen 4.2.1 Bediening 4.2.2 Noodstoppen nader beschouwd 4.2.3 Tweehandenbediening 4.2.4 Inloopbeveiliging 4.3 Eisen te stellen aan de beveiligingsinrichting 4.4 Achtergronden bij besturingen van beveiligingsinrichtingen 4.5 Faalkansen kwantificeren 4.6 Betrouwbaarheid, redundantie en bewaking nader beschouwd
35 35 36 36 37 39 40 41 43 48 50
5 Valkuilen bij toepassing van beveiligingsvoorzieningen 5.1 Inleiding 5.1.1 Functionele tekortkoming 5.1.2 Omzeilen, overbruggen, saboteren van beveiligingen 5.1.3 Niet correcte implementatie van de mutingfunctie 5.1.4 Besturingsfouten 5.1.5 Onderhoud en organisatie
55 55 55 56 56 58 59
AI_11_2012.indd 5
11-09-12 14:43
6
Praktische realisatie 6.1 Enkele voorbeelden 6.2 Verminderen van risico op beknelling 6.3 Lichtscherm 6.4 Testen en onderhoud
61 61 63 64 64
7 Wijzigingen aan bestaande en nieuwe arbeidsmiddelen
67
8
69 69 69 71
Wet- en regelgeving 8.1 Inleiding 8.2 Arbobesluit 8.3 Tot slot
9 Overzicht van relevante normen en verwijzingen
73
Bijlage 1
75
Checklist gevarenidentificatie
Bijlage 2 Checklist latente gevaren bij bediener, werking van de afscherming, omgeving en beveiligingsinrichting
81
Bijlage 3 Checklist vaste en beweegbare afschermingen (op basis van EN 953/EN-ISO 14120)
85
Bijlage 4 Aandachtspunten bij het o ntwerp en de bouw van b eveiligingsinrichtingen
88
Bijlage 5 Voorbeelden van de gebruikte r isicobeoordelingsformulieren
90
Bijlage 6 Enkele risicomodellen nader beschouwd
91
Bijlage 7 Toelichting op tabel uit norm EN 349
95
Bijlage 8 Toelichting op norm EN-ISO 13857
98
Bijlage 9 Indicatieve lijst van veiligheidscomponenten
104
Afkortingen
105
Nawoord
106
Adressenlijst
107
Trefwoordenregister
108
AI_11_2012.indd 6
11-09-12 14:43
7
1 Inleiding 1.1 Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen Bij de intrede van machines in het arbeidsproces is niet erkend dat machines zowel voor de gebruikers als voor mensen in de directe omgeving gevaar opleveren. In eerste instantie heerste de opvatting dat de mens door goed alert te blijven best zonder ongevallen zou kunnen werken. Deze zienswijze heeft plaats moeten maken voor de huidige opvatting dat het ontwerp, de constructie en de uitvoering door mensen veilig te gebruiken machines moeten opleveren. De Arbowet stelt werkgevers daarvoor verantwoordelijk. Met de komst van de Europese Unie werd geconstateerd, dat elke lidstaat eigen voorschriften kende, die het vrije handelsverkeer sterk belemmerden. Om dergelijke belemmeringen op te heffen werden productrichtlijnen uitgevaardigd, waaronder de Machinerichtlijn, waarin voor de hele gemeenschap is vastgelegd hoe nieuwe producten of machines (herkenbaar aan de CE-markering) moeten worden beveiligd. In Nederland is de Machinerichtlijn (2006/42/EG) opgenomen in het Warenwetbesluit machines. Dit besluit stelt fabrikanten verantwoordelijk voor een veilige constructie van hun machines. Werkgevers zijn vervolgens verplicht om ervoor te zorgen dat nieuwe machines aan dit besluit (blijven) voldoen door correct onderhoud conform de gebruiksaanwijzingen van de fabrikant. Omdat het praktisch onmogelijk was om alle bestaande machines aan de eisen van de Machinerichtlijn te laten voldoen, werd daarnaast voor bestaande machines de Europese Richtlijn Arbeidsmiddelen uitgevaardigd. Deze Arbeidsmiddelenrichtlijn (2009/104/EG) kent minimumeisen waaraan arbeidsmiddelen (veelal machines) moeten voldoen en is in Nederland geïntegreerd in het Arbobesluit. De belangrijkste punt is de risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) voor deze machines.
Warenwetbesluit machines
Arbeidsmiddelenrichtlijn
De Europese Machinerichtlijn is uitgewerkt in een groot aantal Europese normen, die in opdracht van de Europese Commissie zijn uitgewerkt door de Europese normalisatie-instituten CEN en CENELEC. Na acceptatie en publicatie in het Europese publicatieblad door deze Commissie gelden de normen als geharmoniseerd. Machines die aan geharmoniseerde Europese normen voldoen, zijn over het algemeen ook in overeenstemming met het Warenwetbesluit machines. De Machinerichtlijn strekt zich uit over alle veiligheids- en gezondheidsaspecten van machines. Deze uitgave beperkt zich tot de eisen die op grond van de Arbeidsmiddelenrichtlijn gesteld worden aan afschermingen en beveiligingsvoorzieningen (waaronder ook de noodstop – als aanvullende veiligheidsvoorziening – is begrepen). Dit blad is eveneens nuttig voor de beoordeling van overeenkomstige afschermings- en beveiligingsaspecten uit het Warenwetbesluit machines (Machinerichtlijn). Wijzigingen aan afschermingen en/of beveiligingsvoorzieningen raken vrijwel altijd ook het ontwerpprincipe van een machine. De juiste keuze en constructieve uitvoering is feitelijk een nieuw ontwerpvraagstuk, waarmee ook de fabrikanten van bestaande machines worden geconfronteerd indien deze machines moeten worden voorzien van afschermingen en beveiligingen conform de ‘stand der techniek’. Met name het aanbrengen van afschermingen die gekoppeld zijn aan de machinebediening, vereist elementaire kennis van de onderliggende fysische principes en hiermee samenhangende veiligheidsaspecten (bijvoorbeeld lichtsensoren (lichtscherm) voor een mechanische pers). Effectieve veiligheid hangt evenals de kwaliteit van een ontwerp sterk af van details. Hoewel deze detailkennis beschikbaar is en niet moeilijk eigen is te maken, is het door de veelheid van details niet ondenkbaar dat een belangrijk veiligheidsdetail wordt vergeten. Om deze reden is in deze uitgave nadruk gelegd op het totale proces van risicobeoordeling: hét instrument om weloverwogen tot de juiste maatregelen te komen. Eveneens is het om genoemde reden raadzaam, zeker voor de complexere systemen, een ter zake deskundige te raadplegen als er twijfel bestaat of een oplossing adequaat is.
AI_11_2012.indd 7
11-09-12 14:43
8
machineveiligheid
In deze uitgave wordt met beveiligingsvoorzieningen het geheel van beveiligingen aan een machine bedoeld. Met een beveiligingsinrichting wordt een actieve (meestal aan elektrische besturing gekoppelde) inrichting bedoeld. Onder afschermingen worden doorgaans hekwerken, afdekplaten en dergelijke verstaan.
Figuur 1.1 Vroeger veilig, nu niet meer?
De begrippen ‘arbeidsmiddel’ en ‘machine’ worden in deze publicatie door elkaar gebruikt. Indien onderscheid voor de juiste interpretatie essentieel is, wordt dit vermeld. In nagenoeg alle genoemde wettelijke bepalingen en normen wordt gewezen op het belang van een systematische risicobeoordeling. Voor nieuwe machines moet de fabrikant een dergelijke risicobeoordeling maken en documenteren in het wettelijk verplichte technisch (constructie)dossier. Deze nieuwe machines zijn voorzien van de zogenoemde CE-markering. De weerslag van deze beoordeling is te vinden in risicoreducerende maatregelen en in de restrisico’s die in de gebruiksaanwijzing zijn vermeld. De Arbowet verplicht de werkgever tot een algehele risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E; zie Arboen verzuimbeleid (AI-01) en bijlage 1). Deze RI&E omvat eveneens een specifieke risico-inventarisatie van arbeidsmiddelen.
1.2
Wijzigingen ten opzichte van de vorige druk
In de zesde druk is het normoverzicht geactualiseerd. Tevens zijn de verwijzingen naar de normen aangepast aangezien de oude EN-ISO 12100 deel 1 en 2 en de norm voor risicobeoordeling gebundeld zijn in de nieuwe EN-ISO 12100:2010. Deze norm is eveneens vertaald in het Nederlands. De terminologie die in Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen (AI-11) is gehanteerd is eveneens in overeenstemming met deze vertaling. Daarnaast is sinds 1 januari 2012 de EN 954-1 ingetrokken en zijn de EN-ISO 13849-1 en EN 62061 van kracht. In hoofdstuk 8 is zijn de relevante delen van de arbowet- en regelgeving vermeld. Hierbij is tevens een correctie in de wetgeving doorgevoerd ten aanzien van de bedieningssystemen. Het ging hier om een vertaalfout van het Engelse begrip ‘control system’. Dit begrip kan zowel duiden op een bedieningssysteem/bedieningsorgaan (control device) als een besturingssysteem1.
1 Dergelijke vertaalfouten zitten momenteel nog steeds in het Warenwetbesluit machines. De correcte vertalingen van de Machinerichtlijn, die destijds zijn doorgegeven, zijn al wel opgenomen in de ‘Gids voor de toepassing van de Machinerichtlijn 2006/42/EG tweede uitgave juni 2010’. (http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/mechanical/files/machinery/guide-appl-2006-42-ec-2nd-201006_nl.pdf).
AI_11_2012.indd 8
11-09-12 14:43
INleiding
samenvatting
In deze inleiding worden de wettelijke regels in Nederland aangeduid die een weerslag vormen van de invoering van de Europese Richtlijnen zoals de Machinerichtlijn en Arbeidsmiddelenrichtlijn.
9
Machines (arbeidsmiddelen) moeten voldoen aan de huidige van kracht zijnde regelgeving. Voor de werkgevers betekent dit onder andere het in kaart brengen van de risico’s van arbeidsmiddelen en het in stand houden van getroffen maatregelen middels adequaat onderhoud en geregelde inspecties. De huidige verplichte risico-inventarisatie en risico-evaluatie (RI&E) legt vooral aandachtspunten vast. Om in te schatten of correcte beveiligingsvoorzieningen zijn aangebracht dient een diepgaande, meer gedetailleerde risicobeoordeling te worden verricht. Vaak is het aanbrengen van een beveiligingsvoorziening een ontwerpprobleem op zich, waarbij het raadzaam is deskundige(n) in te schakelen.
AI_11_2012.indd 9
11-09-12 14:43
