report
Tijdens de ISE in Amsterdam werd het Steinway Lyngdorf Model-D Music System gedemonstreerd. Enkele weken later stond het opgesteld bij RAF in de Rijnstraat. Ontwerper Peter Lyngdorf vertelde over dit systeem. Het heeft een prijskaartje dat niet veel afwijkt van dat van een Steinway Grand.
Een samengebalde
63
apotheose STEINWAY LYNGDORF MODEL-D MUSIC SYSTEM
NEXT
report 64
Het Nederlandse RAF-concern is onlangs overgenomen door ‘Hi-Fi Klubben’. De RAF-winkels zijn verbouwd en aangepast aan de huisstijl die ook terug te vinden is in de Scandinavische winkels. Een bezoek aan Scandinavië leerde dat er in die winkels een heel positieve sfeer heerst. Je ziet daar een jong publiek met grote belangstelling voor hifi. In die winkels is het ook druk. Het doet denken aan de vaderlandse hifi scene uit de zeventiger jaren. Hifi was toen een belangrijke activiteit voor jongeren en je ‘set’ bepaalde je positie binnen de sociale pikorde. Winkels werden letterlijk overstroomd door het publiek en soms moest je vechten om het laatste setje luidsprekers uit de voorraad mee te mogen nemen. De RAF-winkels krijgen met de overname natuurlijk een sterke focus op de producten van NAD, Dali en de andere merken die Hifi Klubben voert. Peter Lyngdorf is in allerlei vormen lang betrokken bij een aantal Deense merken en bedrijven. Hij is onder andere bekend van de Tact Millenium, de Lyngdorf Audio room compensation technology, Gryphon, Snell en door het ontwerp van de Megaline, Dali’s no compromise topsysteem voor de rijken der aarde. Een recente en soms minder recente ontwikkeling is dat fabrikanten van piano’s en vleugels een uitstapje wensen naar de hifi-markt, net zoals formule 1-stallen en bouwers van elektromotoren voor treinen en schepen. In geval van een bekende Duitse fabrikant van vleugels heeft dat enige jaren geleden niet geleid tot stof opwaaiende producten en de prille luidsprekerdivisie is gauw de deur uitgewerkt. Steinway daarentegen heeft een duidelijk ander scenario gekozen. De tijd van het amateurisme in de luidsprekerbouw is echt voorbij en de topontwerpen ontstaan vrijwel allemaal vanuit fundamenteel en computer-assisted wetenschappelijk denkwerk. Peter Lyngdorf werd dus uitgenodigd en kreeg een fikse uitdaging voorgeschoteld. ‘Ontwerp een luidspreker die identiek presteert aan een Steinway Grand Piano’. Ondergetekende ontmoette Peter Lyngdorf opnieuw, maar deze keer in Amsterdam. Hij kwam met het onderstaande verhaal.
Flabbergasted
‘Vijf jaar geleden kreeg ik een telefoontje. Het management van Steinway wilde met mij praten. Het ging over geluidssystemen. Omdat ik van piano’s houd, vond ik het interessant om met ze te praten. De wens was om een geluidssysteem te ontwerpen dat de Steinway Grand perfect zou kunnen weergeven. Ze hadden van vroegere klanten van Lyngdorf Audio gehoord, dat wij dat waarschijnlijk zouden kunnen realiseren. Vervolgens deed ik enkele beloften. Het systeem kan de Steinway Grand reproduceren, zodat geblinddoekte pianisten geen verschil waar kunnen nemen. Als dat zou lukken, dan mag de Steinway naam gebruikt worden voor het product. Zes maanden later was het eerste prototype klaar. Onderdeel van de deal was dat Steinway de luisterlocatie mocht bepalen. Ze kozen een hotelkamer in New York, we bouwden daar het systeem op en we speelden muziek. De mensen van Steinway waren flabbergasted. We mochten dus de naam ‘Steinway’ voor het product gebruiken. Voor de eerste keer in het 150-jarig bestaan van Steinway mocht de naam gebruikt worden voor een product dat niet door het bedrijf zelf zou worden gemaakt. Dit eerste systeem was gebouwd zonder op het geld te letten. Het kostte dus meer dan een Steinway vleugel. Maar, het kan een Steinway reproduceren, een Bösendorfer, maar als bonus ook een Stradivarius. Het kan alles weergeven. In feite stopten we alle technologie waar we mee werkten in dit product.’ ‘Totally nuts’
‘Eerst iets over mijzelf, maar eigenlijk wil je dat niet horen. Ik ben eigenlijk gek van audio. ‘Totally nuts’. Op een leeftijd van elf jaar begon ik met audio. Van mijn eerste baantje kocht ik een taperecorder en kon de geweldige songs van de Beatles vastleggen en daar ’s avonds naar luisteren. Vervolgens modificeerde ik de luidsprekers in de taperecorder. Later werden dat externe luidsprekers en exemplaren voor vrienden en bekenden. Op negentienjarige leeftijd kwam ik met zo’n beetje de laagste graad van de highschool af, maar had ik wel een voor
report die tijd behoorlijk aantal mooie luidsprekers gebouwd. Tijdens mijn jaren op de highschool begon ik dus al met de luidsprekerbusiness. Op vijftienjarige leeftijd ging ik uit huis, want mijn vader hield niet van de Beatles. Niet dat ik geen goede vrienden was met mijn ouders, maar ik wilde gewoon mijn muziek spelen. Het enige waar ik aan werkte was het verkopen en reproduceren van geluid. Dat is mijn hobby en mijn passie. Aan het begin van de negentiger jaren was ik de eigenaar van NAD electronics. Daar ontwikkelde ik concepten voor de eerste NAD-producten. Ik had grote belangstelling voor het gebruik van digitale technieken voor de reproductie van geluid. Aan het einde van de tachtiger jaren ontstond namelijk het denkbeeld dat als computers sneller zouden zijn, ze te gebruiken zijn voor de reproductie van muziek. Je kunt dan dingen doen die niet mogelijk zijn in het analoge domein. In de negentiger jaren was ik ook eigenaar van Snell Acoustics. In Boston, in de US, werkten we aan de room correction technologie. In 1993 was ons eerste product de full room compensation technology. Het was een totaal onbetrouwbaar product want het zat vol met (teveel) dsp’s, maar het deed wel wat er gedaan moest worden. Het andere gebied waar we de afgelopen twintig jaar
mee bezig waren was volledige digitale versterking. Het was gebaseerd op een uitvinding van een van mijn vrienden in Denemarken in 1996. Hij kwam met het idee van een volledig digitale versterker. Daar was niemand in die tijd mee bezig. Ik financierde de eerste prototypes en die klonken ongelooflijk goed. Hoewel ze niet ruisvrij waren, af en toe de geest gaven en andere problemen kenden, was er iets heel echts in het geluid. In 1997 resulteerde dat in de komst van de Tact Millenium versterker. Die leverde veel positieve reviews op, want het ding klonk fantastisch, zeker in die tijd. In 1999 verkochten we de algoritmen aan Texas Instruments. Maar ik heb nog steeds de rechten om al die technologie te mogen gebruiken. We kunnen het dus verder ontwikkelen tot de 9th-degree. Mijn vriend, die de basis ontwikkelde, is nog steeds werkzaam voor Texas Instruments. We stopten dit dus in de ontwikkeling van de Steinway luidspreker.’ Geen behuizing
‘Door onze ervaring met room compensation technology beschikken we ook over andere technieken om luidsprekers te ontwikkelen. In een normale luidspreker is er een behuizing met een woofer. Dat is meteen een groot probleem. Je wilt namelijk diepe laagweergave heb-
ben, maar je vrouw wil een kleine luidspreker. Dat vormt een flinke tegenstelling. Het alternatief is dan om een zware conus te gebruiken in een kleine behuizing. Je krijgt dan een low frequency resonance van de behuizing. Die heb je vervolgens nodig om die lage tonen te reproduceren. Hoe lager je wilt gaan, hoe zwaarder die woofer moet zijn, tenzij je de mogelijkheid hebt om een behuizing met twee kubieke meter inhoud te maken. Maar, aangezien je een vrouw, vriendin of buren hebt, raak je opgezadeld met compromissen. Tegenwoordig kunnen we compenseren voor het feit dat een luidspreker niet lineair is. De Model-D heeft helemaal geen behuizing. Het is in feite een baffle die alleen een hoeveelheid moleculen over de luisteraar heen straalt. Je hoort en je voelt het laag, maar er is geen behuizing. We hebben dus niet die resonance frequency nodig. Als je op de woofer klopt, hoor je niet de bekende ‘thump’. Die ‘boem’ hoor je namelijk dwars door elk soort muziek heen. We gebruiken een zeer lichte woofer met een extreem sterke magneet. Wat moet bewegen kan zeer snel bewegen. De lineariteit van het hele systeem ontstaat vervolgens door compensatie in het digitale domein. Momenteel ontwerpen we luidsprekers die volledig samenwerken met digitale
65
NEXT
report 66
versterking, de room perfect technology en pre-equalization van de drivers. Onafhankelijk van je positie ten opzichte van de luidsprekers moet het geluid steeds perfect zijn. Als het geluid niet goed is en tegen een muur reflecteert, dan is het geluid van die reflectie ook niet goed. Thuis heb je dan meteen de neiging om schuimrubber tegen de muur te plakken. Elke luidspreker is in het laag omni-directional. Iedereen weet hoe slecht een ‘luidsprekerbox’ klinkt achter die behuizing. Dat geluid is problematisch, want het reflecteert terug via de muren. Je hebt dus tien milliseconde goed geluid en vervolgens komt die reflectie over je heen. De reflecties moeten dus klinken als reflecties van muziek en niet als reflecties van een luidspreker. Als je een ruimte inloopt hoor je direct dat het geluid uit een luidspreker komt. Mensen denken dan dat ze een luidspreker horen. Maar het ‘whoem whoem whoem’ dat je hoort, zijn de reflecties die feitelijk allerlei informatie missen. Die reflecties vertellen je dat je naar een luidspreker luistert en niet naar live muziek. Eigenlijk vormt die luidspreker zelf niet het probleem. Een subwoofer heeft feitelijk minder vervorming als de conus zwaarder is. Hoe zwaarder de conus, hoe beter de sinus wordt weergegeven en hoe beter het klinkt. Als je een swing maakt met een kind of eentje met een olifant, dan is de geproduceerde sinus met die olifant veel nauwkeuriger. Het heeft lagere vervorming. Het probleem is dat je die swing wilt starten en stoppen. Met die olifant is dat onmogelijk. Met lage frequenties in een systeem is de sinus geen probleem, maar je wilt vanuit de stilte een lage frequentie reproduceren. Dat heet een transiënt. Dat is meteen ‘pang’ en instant. Lage frequenties kunnen dus niet snel starten en stoppen als het systeem niet goed ontworpen is. Wij vinden de meeste subwoofers dus totaal ongeschikt voor de weergave van muziek. De 12 inch drivers die wij gebruiken zijn goed tot 10 kilohertz. Ze hebben geen delay tijdens het starten en stoppen. Sommigen denken dat je die traagheid kunt compenseren met een dsp. Dat is onzin’.
Luisteren
Het Steinway Lyngdorf systeem is, los van de RAF demo afgelopen maand, al verschillende keren beluisterd. Het stond ook op de ISE beurs en op de High End in München. Het bestaat uit twee towers in de vorm van open baffles. De baffle is CNC-gebouwd uit aluminium en doet, ook vanwege de bronze-kleur, denken aan het frame van een vleugel waarop de snaren gespannen zijn. De zwarte pianolak van het systeem wordt aangebracht in de Steinway fabriek in Hamburg. Elke tower heeft twee 12 inch drivers, twee 5 inch midranges en een Oscar Heil ribbon transducer. Aan de achterkant van elke tower staat een behuizing met de digitale versterkers en het digitale crossover. De centrale bedieningsterminal herbergt een cd-speler. De signalen worden omgezet naar 192kHz/24-bit. De centrale console bevat room management en equalization. De connectie met de towers gaat via CAT-6. Bij de aankoop hoort de installatie- en configuratie, uitgevoerd door de fabriek. Tik dan eerst even de prijs af, die 1.5 keer zo groot is als je lening voor de Steinway-D grand piano in de huiskamer. Zoals gezegd bieden open baffles voordelen, maar zijn erg gevoelig voor de plaats in de luisterruimte. Het is vrijwel onmogelijk om een open baffle-systeem te bouwen dat op elke plaats in de kamer goed presteert. Ook is de hoeveelheid laag van zo’n systeem in principe zeer beperkt vanwege akoestische kortsluiting. Het begint pas ergens op te lijken als de baffle minimaal 1 x 2 meter oppervlakte heeft. Vervolgens is er in theorie een hogere QTS voor de drivers nodig (>0.5) omdat drivers met een lagere demping bas kunnen produceren zonder hulp van een hoorn of behuizing. De meningen zijn hierover verdeeld. Lyngdorf omzeilt in ieder geval een aantal problemen door de luidspreker in het digitale domein lineair te trekken, exact voor de plaats waar het paneel staat. Dat vergt dan weer drivers die in staat zijn om zulke correcties met betrekking tot de lineaire excursie aan te kunnen. Model-D is ook een dipole-luidspreker en tevens een ’d Appolito. Een tower is
report STEINWAY LYNGDORF BIJ RAF HI-FI KLUBBEN
205 cm hoog en weegt 174 kg. Zinnig om van te voren te weten of je het ding driehoog krijgt in je grachtenpand. De Model-D is op verschillende plaatsen op deze globe beluisterd. De resultaten lopen uiteen van een typisch boom&sizzle hifi-geluid tot de veel betere performance levels die in Amsterdam waarneembaar waren. Het moet absoluut gezegd worden dat een goed getuned Model-D systeem een Steinway-D Grand eng dicht benadert. Het systeem klinkt zeer neutraal en mist de ‘warme boom’ die kenmerkend is voor veel conventionele ontwerpen. Echte laagcontent klinkt dan ook zeer natuurgetrouw en overtuigend. Het is ook razendsnel. Het hele systeem is uiterst dynamisch, snel, heeft een enorme drive en het laag kan diep en met een enorme power uithalen. Vanzelfsprekend alleen als de bron zulke content bevat. De start- en stoptijd van de woofers is spectaculair. Dat heeft ook te maken met de digitale versterkers. Een digitale versterker en een klasse-d hebben na de weergave van een transiënt geen uitslingering die tot onder de nullijn gaat. Dat kun je zien op daartoe geschikte meetapparatuur. Het maakt een behoorlijk verschil met klasse-a of klasse-ab ontwerpen. Daarom hebben de betere schakelende versterkers vaak een voordeel ten opzichte van conventionele schakelingen, zeker voor het laagbereik. Wat opvallend is aan de Model-D is de natuurgetrouwe scaling van de ruimtelijke afbeelding. Het systeem blaast een viool of zangstem niet op tot buitenproportionele dimensies. Alles wordt zeer natuurgetrouw geplaatst. Het fascinerende is dat dit systeem ei-
PETER LYNGDORF
genlijk een voorbode is van een groep producten die wellicht de nabije toekomst gaat bepalen. De meeste hifi-systemen bij consumenten doen van alles, behalve het authentiek weergeven van het geregistreerde geluid. Het is feitelijk een grote rommel met teveel variabelen die van invloed zijn op het eindresultaat. Er wordt massaal naar geluid geluisterd, maar dat is iets heel anders dan een zo nauwkeurig mogelijke reproductie van de (opname) realiteit. Het Steinway Lyngdorf systeem zorgt dat de reproductie in hoge mate ‘maakbaar’ is, maar dan naar een soort realistische standaardperformance. Het spot met sommige natuurwetten, rekent (gedeeltelijk) af met akoestische problemen, dwingt de juiste performance af met behulp van digitale technieken en overruled simpelweg de vele misvattingen over geluidsweergave die consumenten geïnternaliseerd hebben. Er zou feitelijk, analoog aan THX, een internationale standaard moeten komen die bepaalt waar geluidsweergave in huiskamers aan moet voldoen. Dat is fair naar artiesten en producers toe. Conclusie
Achter de Steinway Lyngdorf ModelD gaan zeer geavanceerde concepten schuil. Het is feitelijk een digitale trukendoos die afrekent met allerlei akoestische, elektrische en bouwtechnische showstoppers die state-of-the-art weergave in de weg staan. Het systeem lijkt daarmee een beetje op een modern militair vliegtuig. Die zijn in principe instabiel en kunnen feitelijk niet vliegen. Ze blijven alleen in de lucht omdat de boordcomputers total control hebben. Zelfs een
problematisch concept zoals een open baffle technologie, wordt volledig onder controle gehouden door de ingebouwde logic. Feitelijk is het de beste open baffle techniek die momenteel in de markt beschikbaar is, omdat de prestatie erg onafhankelijk is van de plaatsing. In alle eerlijkheid werd deze Model-D door ondergetekende in eerste instantie beschouwd als een soort modieus uitstapje van een pianofabrikant die ook zo nodig moest. Het magere resultaat dat de Duitse concurrent op dit gebied haalde, speelde daarin absoluut een rol. Maar, in zesde instantie vertegenwoordigt dit Model-D in feite een stukje state-of-the-art engineering. De samengebalde apotheose van het bij elkaar voegen van nieuwe technieken en wat luidsprekerkennis uit de thirties van de twintigste eeuw. Dat leidt tot zeer spectaculaire resultaten op het gebied van realistische weergave. De RAF-demonstratie was zeer overtuigend. Maar, het zal duidelijk zijn dat dit systeem honderd procent zal laten horen in een akoestisch geschikte ruimte en na een perfecte afregeling door de vakmensen van de fabriek. Voor zoiets is rust nodig. Dit soort grote systemen vraagt om een enorme zorg, tijd en kennis om te laten horen wat het prijskaartje belooft.
67
Ruud Jonker
PRIJS STEINWAY LYNGDORF MODEL-D € 176.000 PER SET IMPORTEUR BENELUX: HIFI CORNER TRADING, WWW.HIFICORNER.BE WWW.STEINWAYLYNGDORF.COM RAF HIFI KLUBBEN, WWW.RAF.NL
END
