SPOTL I G H T A MO U R
AMOUR Tot de dood ons scheidt
“Men toont altijd liefdesverhalen van jongeren” vertelde Jean-Louis Trintignant in Cannes, “nochtans zijn die van ouderen ook mooi. Er is minder sensualiteit maar meer tederheid”. Samen met Emmanuelle Riva injecteert hij die emotie in Michael Haneke’s uitgepuurde Gouden Palm-winnaar AMOUR. Een pijnlijk mooie kroniek van liefde, ziekte en ouderdom.
L
even met de dood in het hart en liefde in de ziel. Dat is wat de tachtigers Georges en Anne in AMOUR doen wanneer ziekte en aftakeling de kop opsteken. Michael Haneke sloopt andermaal een taboe – het is van Ozu’s Tokyo Story geleden dat ouderdom nog zo vlijmscherp werd gefileerd – en daagt de iconische veteraanacteurs Jean-Louis Trintignant en Emmanuelle Riva uit om te werken met hun eigen fysieke fragiliteit en sterfelijkheid. Op een subtiele en onsentimentele manier want Haneke – nochtans meer gekend voor zijn verontrustende dan voor zijn aangrijpende films – kiest wel voor emoties maar laat daarbij eenvoud primeren. Hoe extreem deze ultieme liefdestest ook is, voor de kijker wordt het nooit een gruwelijke beproeving. Ook al oogt de dood genadeloos en het lijden erg pijnlijk. Liefde zorgt voor een schoonheid die de kunst (cruciaal in het leven van de personages) niet over de dood heen weet te tillen. Daar waar Funny Games, Le temps du loup, Caché en Das Weisse Band morbide en cynische trekjes hebben, is AMOUR als studie over ziekte en dood
18
FILMMAGIE 628 — Oktober 2012
“Zie je een filosoof als iemand die nadenkt over de grote problemen van het leven, dan is een regisseur een filosoof”. — Michael Haneke
— IVO DE KOCK
net heel levenslustig en naïef eerstegraads. Geen afstandelijke mentale puzzel dit keer, wat je ziet is wat je krijgt: een verhaal van een ouder koppel dat door de ziekte van de vrouw op de proef wordt gesteld. De afloop is meteen duidelijk; in een proloog breekt de brandweer binnen in een Parijs appartement om er het lijk van een door bloemen omringde vrouw te vinden. Wat volgt is een claustrofobe flashback die begint met het concertbezoek van twee oude geliefden die bij hun terugkeer vaststellen dat er in hun appartement is ingebroken. Die inbreuk op hun privacy (lees: veilige geborgenheid) blijkt de voorbode van ingrijpender onheil. Het drama begint weinig spectaculair. Tijdens het ontbijt blijkt Anne even ‘afwezig’ te zijn. Alleen Georges merkt de absence, het ‘niets’ dat leidt tot ‘iets’: een infarct én langzaam toenemende verlamming. Met een alsmaar grotere impact. Aftakeling en pijn gaan hand in hand. Haneke toont het aftakelingsproces heel onnadrukkelijk in korte elliptische episodes. Toch is het overduidelijk dat immobiliteit en dementie Anne’s afhankelijkheid verhogen en op de relatie
SP OTL IGH T AMOUR
van het koppel wegen. Maar ondanks de futiliteit van haar moedige koppigheid en zijn stil heroïsme loopt hun liefdesverhaal verder. Een verhaal waarin liefde niet alles overwint maar toch onoverwinbaar is. Ook al ligt de afloop vast. “Het zal van kwaad naar erger gaan en dan zal het ineens gedaan zijn” voorspelt Georges aan hun dochter Eva. Deze onvermijdelijke afloop interesseert Haneke niet. Zijn aandacht gaat uit naar hoe mensen met het onafwendbare omgaan en hoe relaties door dreigend verlies worden getekend. Hij focust daarbij op een hem vertrouwde wereld. Georges en Anne zijn (net zoals de filmer) cultuurminnende gegoede burgers die geloven in kunst en in de rede (maar niet in religie). De buitenwereld is ver weg; dokters en hospitalen blijven buiten beeld. Terwijl hun dochter, favoriete leerling en conciërge geen contact krijgen. Niemand dringt door in dit huis clos met bibliotheekkasten als muren. Tegelijk vervaagt de wereld (maar ook cultuur) langzaam voor
het koppel dat zich in de intimiteit van de eigen neergang opsluit. Niet zonder moeilijkheden want wie de liefde koestert in een beschermende ‘alleen op de wereld’ cocon kan in de “tot de dood ons scheidt” belofte wel omgaan met de dood maar niet met de scheiding. Een scheiding aangekondigd door pijnlijke transformaties. Wanneer Georges zijn stervende vrouw slaat omdat ze weigert te eten is dat een pijnlijke schok. Voor hem én voor de kijker. Maar voor schuldgevoelens en een slecht geweten is hier geen plaats. “Je bent een monster maar je bent lief ” zegt Anne tegen haar levenspartner. Die menselijkheid werkt louterend. Alleen de pijn blijft niet te harden. Anne’s herhaaldelijk gekreund “mal, mal, mal” kerft door merg en been. Zo wordt de dood geen eindpunt of overgang maar een verlossing. AMOUR is geen film over ideeën of thema’s maar over gevoelens, een humaan drama dat via liefde peilt naar het grootste mysterie van de condition humaine: de impact van de dood op onze ziel. Mi-
chael Haneke koos voor een eenvoudig verhaal, een sobere aanpak – zelfs het kleurenpalet van virtuoos Darius Khondji wordt getemperd – en een handvol acteurs om fragiele menselijke wezens (met hun stemmingen en angsten) tot leven te wekken. Hij filmt zoals altijd rigoureus en krachtig maar voegt nu ook fijngevoeligheid en empathie toe. Niet dat geweld geen sleutelrol meer speelt, maar Haneke’s ‘cinema van de wreedheid’ is hier absoluut geen wrede cinema.
GENRE Drama REGIE Michael Haneke SCENARIO Michael Haneke FOTOGRAFIE Darius Khondji CAST Jean-Louis Trintignant (Georges), Emmanuelle Riva (Anne), Isabelle Huppert (Eva), Alexandre Tharaud (Alexandre), William Shimell (Geoff) PRODUCTIE FR – DE - AT - 2012 – 127’ DISTRIBUTIE Cinéart RELEASE 24 oktober
MICHAEL HANEKE De kracht van eenvoud
“Om in Cannes te zijn vind ik niet zo leuk” zei de aan zijn vie de campagne in Uzès gehechte Jean-Louis Trintignant, “maar ik doe Michael Haneke graag een plezier”. Na een dag persconferenties en interviews vluchtte de acteur terug naar zijn département du Gard, niet zonder te benadrukken dat AMOUR “me goed gedaan heeft”. Ook al waren de opnames zwaar en bleek Haneke veeleisend. Het respect voor de Oostenrijker, “ongetwijfeld de meest getalenteerde cineast die ik gekend heb”, is immens. En dat is bij zijn mede-acteurs niet anders.
E
mmanuelle Riva, Isabelle Huppert en Jean-Louis Trintignant worstelden met dezelfde paradox. Enerzijds wilden ze voor de regisseur van Funny Games, La Pianiste, Le Temps du Loup, Caché, Funny Games US, Das Weisse Band en AMOUR door een muur gaan (lees: heel
— IVO DE KOCK
ver, tot het uiterste), anderzijds merkten ze dat hij hen afremde en eenvoud boven extremisme verkoos. Hun respect voor de cineast werd er niet minder om. “Door mijn theaterwerk had ik de jongste jaren geen tijd voor cinema,” aldus Trintignant tijdens een tv-interview net voor de persconferentie in Cannes, “maar toen ik een
film van Haneke zag die indruk maakte zei ik tegen vrienden: ‘Ik doe geen films meer maar voor iemand zoals Haneke wil ik een uitzondering maken’. Dat moet hem ter ore zijn gekomen!” Hoe persoonlijk is AMOUR? MICHAEL HANEKE: Wanneer je een zekere
Oktober 2012 — FILMMAGIE 628
19
SPOTL I G H T A MO U R
“Werken met Haneke is zowel een plezier als een beproeving”. Jean-Louis Trintignant —
leeftijd bereikt dan maak je kennis met het lijden van iemand van wie je houdt: grootouders, ouders, partners... Ook in mijn familie zijn er gezondheidsproblemen en is er lijden. Die persoonlijke ervaringen liggen aan de basis. Al vertelt AMOUR natuurlijk wel een ander verhaal.
Het was leuk om twee maanden lang te werken in een studio die we niet verlieten. Ik bleef letterlijk daar, sliep in de loges omdat ik anders het gevoel had gehad slechts fragmenten van iets voorgeschoteld te krijgen terwijl ik nu een geheel mocht ervaren. Trouwens, er was niet alleen tristesse maar ook veel vreugde.
Waarom koos je voor Darius Khondji, de DOP van o.m. 'Panic Room', 'My Blue berry Nights', 'Wimbledon' en 'Midnight in Paris'? M. HANEKE: Met hem had ik al gewerkt voor Funny Games US en dat was heel goed meegevallen. En wanneer het vlot met iemand is het idioot om te veranderen.
Jean-Louis Trintignant, we kennen je van 'Il Conformista', 'Un homme et une femme', 'Vivement Dimanche!' en 'Trois Couleurs: Rouge' maar de jongste jaren zagen we je minder in films. JEAN-LOUIS TRINTIGNANT: Ik heb geen film meer gedraaid sinds Ceux qui m’aiment prendront le train van Patrice Chéreau in 1998, nu al zo’n 14 jaar geleden. Ik wou geen films meer maken, ik concentreerde me op theater. Maar een voorstel krijgen van Michael Haneke is toch wel bijzonder. Voor mij is hij een van de grootste cineasten en dit was dan ook een buitenkans. Ik heb veel afgezien tijdens de opnames maar ik ben heel blij en trots dat ik in deze film zit. Ons werk was heel pijnlijk maar tegelijk erg mooi. Ik denk dat ik op toneel beter ben omdat je er jezelf, in tegenstelling tot film, nooit bezig ziet. Maar ik moet toegeven dat ik me in deze film wel graag zag.
AMOUR wordt gedragen door iconen zoals Jean-Louis Trintignant, Emmanuelle Riva en Isabelle Huppert? M. HANEKE: Om een goede film te maken heb je twee dingen nodig: een goed scenario en een uitstekende cast. Je moet mensen zoeken die ideaal zijn voor een personage; wanneer je goede en geschikte acteurs hebt zoals het geval was wordt alles heel eenvoudig. Emmanuelle Riva, je werkte mee aan meer dan 40 films waaronder 'Hiroshima mon amour', 'Thérèse Desqueyroux', 'Trois Couleurs: Bleu' en 'Les verts paradis'. En nu dus AMOUR. EMMANUELLE RIVA: Het is moeilijk, om niet te zeggen onmogelijk, om Michael Haneke te weerstaan. Er was een verlangen om samen te werken, om het experiment te wagen, én het onderwerp fascineerde me heel sterk. We worden allemaal met een aflopend leven geconfronteerd; ik hou zo van buiten zijn en ademen dat de confrontatie met de dood indruk maakt. Tegelijk is er het fenomeen ziekte, een niet te vermijden en een tikkeltje mysterieus gegeven. Ons opzet is de complexe gevoelens over ziekte, leven en dood te communiceren. Hoe verliep de kennismaking met Michael Haneke? E. RIVA: Ik heb Haneke verscheidene keren ontmoet. Ik herinner me een amusante anekdote. Bij het binnengaan in een restaurant had ik het gevoel dat hij me van kop tot teen analyseerde. Hij wandelde achter mij en doordat ik me bespied voelde wist ik niet meer hoe me te bewegen. Maar die vreemde man fascineerde me wel. Mijn gevoel t.o.v. zijn film was dubbel. Ik keek er naar uit maar ik had ook wat schrik. Ik was er wel van overtuigd dat ik Anne kon spelen. Dat bleek ook zo want toen ik de film zag, ontdekte ik niet mezelf maar iemand anders. Tijdens de opnames viel mijn angst ook weg, het enige waar ik schrik van had was de elektrische zetel omdat ik hem niet goed beheerste.
20
FILMMAGIE 628 — Oktober 2012
Hoe is het om te werken met Michael Haneke? J.-L.TRINTIGNANT: Werken met hem is zowel een plezier als een beproeving. Nog nooit heb ik een regisseur ontmoet die zo veeleisend is. Hij heeft de film die hij wil maken reeds in zijn hoofd zitten en weet perfect wat hij nodig heeft. Bovendien beheerst hij alle disciplines wat hem toelaat om met kennis van zaken te praten met o.a. de geluidsman, DOP en acteurs. Maar het is wel heel moeilijk, ik raad het jullie niet aan. ISABELLE HUPPERT: Ik vind het zo zwaar nog niet! Men komt in zijn leven zelden mensen zoals Haneke tegen; daarom prijs ik me gelukkig dat ik al vaak (La Pianiste, Le temps du loup) met hem kon werken. Zo’n intelligentie, zo’n intensiteit, zo’n kennis, zo’n zelfzekerheid, zo’n veeleisendheid, zo’n vrijheid; dat is hèèl uitzonderlijk. Daardoor wil je steeds weer met hem werken wanneer hij je de kans biedt. Haneke vraagt veel maar je wordt er ruimschoots voor beloond omdat hij ook veel geeft. Wanneer Jean-Louis zegt dat hij zichzelf graag ziet in een film van Haneke, moet ook ik toegeven dat ik mezelf graag zie in een film van Haneke. En dat is voor een acteur toch wel heel uitzonderlijk. Je wordt met een heel prangende scène plotseling in de film gesmeten. I. HUPPERT: Mijn personage dringt plotseling binnen in het leven van dit oudere koppel dat langzaam van de wereld is weggedreven. Bovendien merk je dat de verbondenheid tussen de
SP OTL IGH T AMOUR
MICHAEL HANEKE (LINKS OP DE FOTO) OP DE SET VAN AMOUR
“Ons opzet is de complexe gevoelens over ziekte, leven en dood te communiceren”. — Emanuelle Riva
dochter en haar ouders weg is, ondanks het feit dat ze toch een hele tijd samenleefden. Daardoor ontstaat een onbegrip dat in het licht van de ziekte nog pijnlijker wordt.
het een romantische misvatting is dat wanneer je een film maakt die triest of tragisch is, dat de opnames alleen maar triest en tragisch kunnen zijn. Vele voorbeelden bewijzen het tegendeel.
Je personage lijkt wreed... I. HUPPERT: Niet het personage maar de situatie is wreed. En die wreedheid is verbonden met het feit dat de dood de levenden van de doden scheidt. Claude Chabrol zei me ooit over een pijnlijke situatie dat doden niet aan levenden mogen knabbelen terwijl ik in deze film het gevoel heb dat de levende niet aan de dode mag knabbelen. Mijn personage staat voor het leven, voor wat het leven symboliseert op het vlak van beweging. Wanneer ze in het appartement binnendringt botsen er eigenlijk twee snelheden. Dàt is wreed: de strijd van de dood tegen het leven of van het leven tegen de dood.
Wat zette je aan om die onzichtbare minderheid, namelijk bejaarde en lijdende mensen, in beeld te brengen? Heb je het gevoel dat ze genegeerd worden en had je behoefte om ze te tonen? M. HANEKE: Ik maak nooit een film om iets te tonen. Het gaat om hoe je omgaat met lijden en met de ziekte van een geliefde; ik wou niets zeggen over de samenleving. Wanneer je er toch een boodschap in ziet kan ik alleen maar zeggen dat het niet de bedoeling was om een idee te vertolken.
In de films van Haneke zien de acteurs altijd af. I. HUPPERT: Nee, het zijn niet de acteurs maar de kijkers die lijden. M. HANEKE: Ik heb altijd gezegd dat het voor een acteur moeilijker is om zichzelf op het scherm bezig te zien dan om het werk op de set te doen. Werken is geen kwestie van lijden maar van concentratie. Men heeft als acteur ook geen medelijden met het personage dat men speelt, zo’n gevoel is gereserveerd voor de toeschouwer. Kijkers worden geraakt door personages, wij als filmmakers zijn bezig met mise-en-scène en met dingen op efficiënte wijze over te brengen. We kijken veeleer met een koele blik om er zeker van te zijn dat we ons niet vergissen. Ik denk dat
Sommige van je films bevatten een voor kijkers ondraaglijke gewelddadigheid. In welke zin is het geweld van AMOUR anders? M. HANEKE: Het is niet aan mij om me daarover uit te spreken. Geweld is altijd een thema dat bijna automatisch opduikt. Het leven bevat nu eenmaal minder aangename zaken en geweld maakt daar deel van uit. Ik ben er niet op een theoretische wijze mee bezig, net zoals liefde wil ik geweld op een efficiënte wijze overbrengen. Wel wil ik me verzetten tegen de stelling dat ik een specialist op het vlak van geweld ben. Hoe bereid je je voor op een dergelijke rol en was er tijdens de opnames geen moment waarop je zei ‘ik kan niet verder gaan, ik ben al ver genoeg gegaan’?
Oktober 2012 — FILMMAGIE 628
21
SPOTL I G H T A MO U R
E. RIVA: Ik herinner me geen georganiseerde, planmatige voorbereiding, ik voelde me op sleeptouw genomen door een regisseur die ik totaal vertrouwde. Toen hij me zei ‘zeker geen sentimentaliteit’ had ik alles begrepen. Al mijn angsten verdampten. Om de verlamming zichtbaar te maken praatten we met een tandarts maar toen ik een prop watten in mijn mond stak zei Haneke meteen ‘dat is het!’. Het was niet leuk om mezelf achteraf te zien maar ik wist dat ik niet deelnam aan een schoonheidswedstrijd. Het is moeilijk om een aftakelend iemand te tonen die tracht te communiceren maar eigenlijk was het nooit pijnlijk. Ik liep telkens naar de set, ik was gehaast om mijn personage terug te vinden. Wat betreft te ver gaan, ik ben erg veeleisend. Net zoals Michael, ons perfectionisme ontmoette elkaar. Ik had zin om nog verder te gaan en hem te verrassen. Maar aangezien hij het niet vroeg, was het genoeg. En ik wou ook niet te ver gaan om de authenticiteit niet te schaden. We zochten quelque chose de juste en de vrai, iets dat juist en waar is. Een keer zei Michael ‘hier geloof ik niet in’ en hij had gelijk, het zat niet goed. Is de film chronologisch gedraaid? J.-L. TRINTIGNANT: Zoveel mogelijk, we draai den op de openingsscène van het concert na alles in een studio. Het appartement is een in opdracht van Haneke gebouwde filmset die mogelijk maakte om alles chronologisch op te nemen. Wat Emmanuelle net zei; het klopt dat Michael niet wou dat het huilerig werd maar er is iets dat ze verzwijgt, namelijk dat ze achteraf een halfuur moest bekomen. E. RIVA: Dat herinner ik me helemaal niet... J.-L. TRINTIGNANT: ...maar ik wel, zij verscheurde zichzelf om zich in te leven in het personage...
MICHAEL HANEKE
22
FILMMAGIE 628 — Oktober 2012
E. RIVA: ...en ik bleef in het personage steken wat nodig was om de draad niet kwijt te spelen. Het was geen concentratie-oefening maar het was wel nodig dat ik in het gevoel bleef. Achteraf in het echte leven was ik niet verscheurd maar juist heel vrolijk! ‘s Nachts danste ik op muziek met een uitbundigheid die overeenstemde met de bevrijding die ik ervoer. Met Jean-Louis voelde ik trouwens een gelijkgezindheid. Een beetje zoals bij liefde; het komt er niet op aan elkaar in de ogen te kijken, wel in dezelfde richting te kijken. Het was heel aangenaam. Ik kreeg het gevoel dat je in het koppel kon geloven. Ik kon er alleszins in geloven. Er is een opvallend respect voor geluid in AMOUR. Heb je specifiek gewerkt op de stemmen, ze gecombineerd en op elkaar afgestemd? M. HANEKE: Nee, ik werk niet met stemmen maar met emoties. Wanneer de emoties juist zitten dan zijn de stemmen ook juist. Ik trek geen ‘een beetje hoger, een beetje lager’ lijn. Er zit natuurlijk een zekere muzikaliteit in de dialogen; we zoeken de interne muziek van een dialoog omdat die zoals in een opera emoties uitdrukt. Maar de toegang verloopt steevast via gevoelens. J.-L. TRINTIGNANT: Michael heeft een sterk gevoel voor klank, hij besteedt er veel aandacht aan. Niet het geluid voor het geluid, maar het geluid voor de juistheid. Toen we gisteren dineerden met vrienden zei hij ‘er was een moment dat ik blij was’; ‘ah ja?’, ‘toen je ‘ja’ zei was het juist’. Die opmerking deed me plezier maar ik bedacht me ‘misschien was de rest niet zo juist?’ M. HANEKE: Dat wou ik niet zeggen. Wanneer Anna hem na de zelfmoordbeslissing vraagt om haar naar het salon te rijden zit er in zijn ‘oui’ heel wat opgekropte frustratie en pijn. Voor acteurs is het moeilijk om juist te zijn in scènes waarin ze maar een woord te zeggen hebben. De kans om dan te missen is groot. Daarom was ik blij dat die ‘ja’ zo perfect klonk. Uit het antwoord van Jean-Louis begreep ik dat ik meer met mijn oren dan met mijn ogen werk. Toen ik nog theater maakte zat ik vaak met afgewend hoofd te kijken. De acteurs zeiden dan ‘maar je kijkt niet naar mij’ waarop ik dan antwoordde: ‘maar ik zie je zo beter’. Waarmee ik wou zeggen dat het gemakkelijker is om te horen of een geluid vals klinkt of niet, of een emotie juist zit of niet. Wanneer je kijkt zijn er veel dingen die je afleiden. Daarom is het tijdens opnames niet zo belangrijk om goed te zien, wel om goed te luisteren. Het filmen van de jacht op de duif leek niet vanzelfsprekend. J.-L. TRINTIGNANT: Dat was heel moeilijk omdat Michael de duif wou regisseren. Vaak vond hij het dier niet erg goed. Aan die scène spendeerden we twee volledige dagen. Haneke
liet de duif take na take opnieuw doen. Hoe was het om te acteren samen met monumenten zoals Riva en Trintignant? I. HUPPERT: Met beiden had ik al al gewerkt: met Jean-Louis in de film en met Emmanuelle in het theater. Omdat ik met haar al ‘Medea’ had gespeeld tijdens het festival van Avignon wist ik wat voor een actrice en iemand Emmanuelle Riva was. Ik wist al wat zij in zich heeft op het vlak van poëzie, lichtheid en vreemdheid in de beste zin van het woord. Bovendien doet ze me aan mijn moeder denken en was ik blij om haar terug te zien. Met Jean-Louis speelde ik in Eaux Profondes van Michel Deville, hij was er mijn echtgenoot. Zowel Jean-Louis als Emmanuelle hebben een heel bijzondere stem die hypnotiserend werkt. In AMOUR heeft ze weinig dialoog maar hij en ik discussiëren wel. Telkens liet ik me meeslepen door zijn stem, het was alsof ik zijn stem zag. Waarom komen we het appartement niet uit in AMOUR? M. HANEKE: Ik wou niet vervallen in een soort sociale televisiefilm waarin men naar verscheidene plaatsen gaat om daar wat te praten. Dat hebben we al duizenden keren gezien. Dat is niet het thema van de film. AMOUR gaat over het gedrag van mensen, over handelingen die zich meestal in een dergelijk appartement afspelen. Bovendien is het op vormelijk vlak bevredigender om alles in een ruimte te laten doorgaan i.p.v. telkens naar verschillende decors over te springen. Ik ben heel blij een eenvoudige film gemaakt te hebben. E. RIVA: Eenvoudig maar krachtig, het lijkt wel een documentaire weergave van een triestig en pijnlijk evenement. Het is de eenvoud die deze film zijn kracht geeft. Wonderbaarlijk. PERSCONFERENTIE FESTIVAL DE CANNES 20 MEI 2012
