‘ALLES PIEPT EN KRAAKT IN HET VREEMDELINGENRECHT’ Nu de zoveelste vluchtelingencrisis een feit is, is het tijd andere vragen te stellen, vindt hoogleraar migratierecht Thomas Spijkerboer. “De vraag hoe we mensen op hun plek houden, is vruchteloos. We houden ze gewoon niet tegen. Mensen komen.” Hij pleit voor een aanpak op drie niveaus: mondiaal, regionaal en lokaal. DOOR MIEK SMILDE
020-025_MR10_ART01.indd 20
FOTO’S CHANTAL ARIËNS
22-09-15 16:17
INTERVIEW
Mr. 10 2015
020-025_MR10_ART01.indd 21
Mr. 10 2015 / 21
22-09-15 16:17
INTERVIEW
T
ussen 1990 en 2013 vonden 3188 migranten op weg
heid kwam. Die man was getrouwd, had kinderen, een
ker tien keer zo hoog, maar van deze 3188 werd in
maar. Langdurige asielprocedures zijn kennelijk een
naar Europa de dood. Het werkelijke aantal ligt ze-
Zuid-Europa een overlijdensakte opgemaakt. Het meren-
deel van hen was afkomstig uit Afrika, verdronk en spoelde aan op de kusten van de Middellandse
Zee. Dat blijkt uit de database human costs of
border control, een van de onderzoeksprojecten van de vakgroep Migratierecht van de Vrije Universiteit van Amsterdam. Hoogleraar
Thomas Spijkerboer is een van de initiatiefnemers van het project.
werkgever die van hem hield en het duurde en duurde
structureel verschijnsel. En er waren destijds maar een paar honderd asielzoekers per jaar!”
En dan is er nog de beeldvorming. Geen
“ER WORDT EEN SFEER VAN CRISIS GESCHAPEN, MAAR DE ECHTE CRISIS IS DE OORLOG IN SYRIË”
SCHIJNOPLOSSING Spijkerboer houdt zich al dertig jaar bezig
met het migratierecht, eerst als asieladvo-
rechtsgebied dat zo door de publieke opinie
wordt gedicteerd als het migratierecht. Spijkerboer herinnert zich nog goed de beruchte beelden uit 1992 van een uitgemergelde Bosnische gevangene. “Die beelden suggereer-
den meer dan er was”, zegt Spijkerboer. “Ze suggereerden vernietigingskampen en dat
waren het niet. Maar het had effect. Ineens kwamen er huilende huisvaders op TV die
een vluchtelingengezin wilden onderbren-
caat, later als universitair docent en sinds 2000 als hoog-
gen en dat niet mochten van de staatssecretaris. Precies
en Eritrea is voor hem niets meer dan een herhaling van
tje. Iedereen wil wat doen.”
leraar. Het laatste nieuws over de vluchtelingen uit Syrië wat er eerder gebeurde met de Tamils uit Sri Lanka in de
jaren tachtig en de vluchtelingen uit voormalig Joegosla-
wat er nu weer gebeurt na de foto van het Syrische jonge-
SPEKTAKEL
vië uit de jaren negentig. Hij hoort en ziet dezelfde man-
De Syrische vluchtelingen die op dit moment Europa pro-
dures en − na het schrijnende beeld van het verdronken
een hoofdstuk in een verhaal dat al decennia gaande is.
tra’s van weleer: opvang in de regio, snellere asielproce-
Syrische jongetje Aylan Kurdi op het strand van Bodrum − tal van goedbedoelde burgerinitiatieven.
Het helpt allemaal niet, vreest Spijkerboer. “Opvang in de regio is al sinds 1978 staand beleid dat telkens weer wordt opgepoetst. In de jaren tachtig had Turkije Iraniërs, nu
zijn het Syriërs. Negentig procent van alle migranten zit in de regio. Daar nóg meer mensen naar terugsturen, is iets wat de regio gewoon niet pikt. Dat is altijd al zo geweest.”
Snellere procedures is ook zo’n schijnoplossing, zegt Spijkerboer. “Een van mijn eerste cliënten was een Ghanees.
Toen ik zijn dossier kreeg, was hij al vijf jaar in procedure en daarna heeft het nog vijf jaar geduurd eer er duidelijk-
WIE IS THOMAS SPIJKERBOER? Thomas Spijkerboer (1963) studeerde rechten aan de
Universiteit van Amsterdam en werkte daarnaast als vrijwilliger bij de Rechtswinkel Amsterdam. Na zijn studie werd hij advocaat bij het Advokatenkollektief
Zaanstreek, waar hij zich specialiseerde in het asiel-
recht. Vanaf 1993 was hij verbonden aan de Universiteit Nijmegen waar hij in 1999 promoveerde op het proefschrift Gender and Refugee Status. Sinds 2000 is
Spijkerboer als hoogleraar verbonden aan de Vrije
Universiteit waar hij de onderzoeksgroep Migratierecht opzette.
22 / Mr. 10 2015
020-025_MR10_ART01.indd 22
beren te bereiken, zijn dus geen nieuw fenomeen, maar Dat er nu opeens zoveel aandacht voor is, komt vooral
door het “spektakel”, zoals Spijkerboer het noemt. Met
name de Italiaanse overheid is volgens hem een meester in het regisseren van dat spektakel. “Waarom werd de
ramp van 3 oktober 2013 − toen een boot vol vluchtelingen bij het Italiaanse eiland Lampedusa verging − zo bekend? Niet omdat er voor het eerst een boot vol migranten
zonk, want dat gebeurde daarvoor ook al. Check onze
website maar, www.borderdeaths.org. Nee, deze ramp
kreeg zoveel aandacht, omdat duikers toen voor het eerst 366 lijken uit zee haalden. En verdomd, ze haalden er
nog twee extra uit van een eerdere ramp. Voor het eerst werden de lichamen uit zee gehaald in plaats dat ze er
naamloos in bleven. Dat was een meesterlijke zet, omdat de Italiaanse overheid daarmee een gevoel van crisis cre-
eerde. Dat zie je op dit moment nog sterker gebeuren. Er wordt een sfeer van crisis geschapen, maar de echte crisis is de oorlog in Syrië en die is al drie jaar gaande. We
konden uitrekenen dat het uit de hand zou lopen. De Syrische vluchtelingen in Libanon zitten in de kampen
naast de Palestijnse vluchtelingen. Die zitten daar al de-
cennia. Zij weten wat er gebeurt als de internationale ge-
meenschap zegt voor je te zullen zorgen, dan rot je namelijk gewoon weg. Wat speelt is dit: het spaargeld van de Syriërs raakt op, ze zien dat na drie jaar het conflict in
hun land voor geen meter opschiet en ze wegen hun kansen. Ze investeren hun laatste geld in een toekomst in Europa. Alles of niets.”
Mr. 10 2015
22-09-15 16:17
INTERVIEW
VLIEGTUIG MET DRAAIENDE MOTOR Thomas Spijkerboer klinkt gehard. Het migratierecht is
geen vakgebied dat makkelijke antwoorden geeft op ingewikkelde vragen. “En je hoeft niets om vreemdelingen te geven om het razend interessant te vinden”, helpt hij de idealisten meteen uit de droom. “Migratierecht is een
heel ingewikkeld juridisch terrein. Met Europees recht en nationaal recht, privaatrecht, bestuursrecht, strafrecht.
Heel veel beladen politieke conflicten worden in de juridische techniek van het migratierecht uitgevochten. Die
verknooptheid tussen de politiek en de juridische realiteit vind ik geweldig interessant. Daardoor piept en kraakt altijd alles in het vreemdelingenrecht.”
Hoewel hij nooit bewust voor het asielrecht als specialisme koos, lag zijn hart van oorsprong wel bij de zwakkeren. Spijkerboer werkte vrijwel zijn hele studie als vrij-
williger in de rechtswinkel. Als dienstweigeraar kon hij na zijn studie aan de slag bij de stichting Advocatenkol-
lektief Zaanstreek waar hij asielzaken kreeg toebedeeld. Het was de tijd waarin grote groepen Tamils Sri Lanka
ontvluchtten en asiel aanvroegen in Europa, waaronder in Nederland.
Spijkerboer kreeg in 1988 via het zogeheten Schiphol-piket de eerste zaak van een groep Tamils die uitgezet zou worden. Samen met twee andere advocaten, onder wie
zijn patroon Nol Vermolen, probeerde hij maandenlang uitzetting te voorkomen. Het mislukte. Spijkerboer en
zijn collega’s verloren de zaak. Op het moment dat de president van de Haarlemse rechtbank uitspraak deed, stond het vliegtuig met draaiende motor klaar op de startbaan.
Het hakte er bij Spijkerboer hard in. “Achteraf gezien was ik veel te jong om die zaak te behandelen, 25 jaar. Want het ging wel over het terugsturen van mensen naar een
gebied waarover de internationale gemeenschap zei: dat kan helemaal niet, dat is veel te gevaarlijk.”
Spijkerboer verloor niet alleen de zaak, maar ook zijn vertrouwen in een eerlijke en betrouwbare overheid. Nog
steeds is hij “verbijsterd” als hij terugdenkt aan de ma-
hoe lang duurt zo’n moessonseizoen?”
tijds probeerde de feiten naar zijn hand te zetten. “De mi-
der. “Zo concludeerde het Europese Hof voor de Rechten
nier waarop het ministerie van Buitenlandse Zaken des-
nister loog gewoon op papier. Rechters werden daardoor
aan het twijfelen gebracht. Minister Van den Broek bear-
gumenteerde dat de UNHCR, de vluchtelingenorganisatie van de VN, Tamils repatrieerde vanuit kampen in India.
Daaruit concludeerde hij dat het dus veilig was op Sri Lanka. Wij wisten echter dat de bootreizen van de UNHCR op dat moment al vijftien maanden waren opgeschort. De
UNHCR weigerde dat hardop te zeggen, maar wij hadden
voldoende organisaties die dat bevestigden. Buitenlandse Zaken zei uiteindelijk dat de repatriëring was opgeschort vanwege het moessonseizoen. Zelfs het Hof Amsterdam, dat destijds vrij conservatief was, ging dat te ver. Want
Mr. 10 2015
020-025_MR10_ART01.indd 23
“Dat was helaas niet de enige keer”, gaat Spijkerboer vervan de Mens in het Salah Sheekh-arrest uit 2011 dat de
ambtsberichten van Buitenlandse Zaken een verkeerde
voorstelling van zaken gaven over de veiligheid in Somalië. Kennelijk is er iets in het asielbeleid dat het de overheid zo ver brengt. Dat vind ik fascinerend om te zien.
Het zijn allemaal nette mensen, maar van het een komt blijkbaar soms het andere. Verschil van mening is goed
en scherp aan de wind varen ook, maar hier verstart iets. Dat is typerend voor het migratiedossier.”
Tegelijkertijd is migratierecht iets waaraan overheid en
burgers samen gestalte moeten geven, vindt Spijkerboer. “Migranten en vluchtelingen hebben een betrouwbare
Mr. 10 2015 / 23
22-09-15 16:17
INTERVIEW
overheid nodig, en de overheid heeft op haar beurt kriti-
dien is zelfs daarvan nog maar de helft betaald. Ja, dat
die checks and balances kan het soms best knetteren, en daar
Spijkerboer pleit voor een aanpak op drie niveaus: mondi-
sche advocaten en behulpzame vrijwilligers nodig. Met
is niks mis mee. Maar het is het geheel van al die mensen dat het samen voor elkaar moet krijgen.”
gaat een keer fout. Vluchtelingen zijn niet gek.”
aal, regionaal en lokaal. “We kijken nu naar Syrië, maar er is meer. Ook in Zuidoost-Azië spelen zich drama’s af,
het is een mondiaal probleem dat we mondi-
HUILENDE POLITICI Nu de zoveelste vluchtelingencrisis zich
aandient, is het tijd andere vragen te stellen, denkt Spijkerboer. “De vraag hoe we mensen op hun plek houden, is vruchteloos. We houden ze gewoon niet tegen.
Mensen komen. Dus niet weer pleiten voor
“SCHAF DE VISUMPLICHT AF VOOR MENSEN DIE OVERDUIDELIJK UIT CONFLICTGEBIEDEN KOMEN”
terugsturen naar de regio, maar ervoor zorgen dat mensen die eenmaal op pad gaan
niet en masse verdrinken of op een treinstati-
aal moeten aanpakken. Laten we om te beginnen de visumverplichting afschaffen
voor mensen die overduidelijk uit conflictgebieden komen. In Europa zijn dat mo-
menteel Syriërs en Eritreërs. Zonder visumplicht kunnen zij voor een paar honderd
euro zelf een ticket kopen in plaats van overgeleverd te zijn aan mensensmokkelaars.
Laten we het business model van smokkelaars vernietigen. Dat kan Europa niet al-
on in Boedapest klem komen te zitten tussen de deuren.
leen, daarvoor mogen we wereldwijd kijken: Noord-Ame-
kampen in Kenia zitten en die we systematisch in de
graag voor vol willen worden aangezien (Brazilië, Rus-
Kijk naar de feiten. Er zijn Somaliërs die al 25 jaar in
steek laten. Er is een donorconferentie geweest voor de
UNHCR waarin te weinig geld werd toegezegd en sinds-
24 / Mr. 10 2015
020-025_MR10_ART01.indd 24
rika, Australië, Nieuw Zeeland, de Brics-landen die zo
land, India, China, Zuid-Afrika) en er zijn ook nog een
paar schatrijke Arabische Staten. De veertig, vijftig rijk-
Mr. 10 2015
22-09-15 16:17
INTERVIEW
MIGRATION LAW CLINIC Steeds meer vreemdelingen- en asielzaken worden op
van ingewikkelde adviezen. “Hoewel minister Busse-
asieladvocaten maar één of twee keer in hun loopbaan
formeel heeft afgeschaft, is een intensieve vorm van
het hoogste Europese niveau beslecht. Omdat veel
procedures voeren bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens of het Europese Hof in Luxemburg −
en daardoor de nodige internationale expertise missen − heeft de sectie Migratierecht van de Vrije Universi-
teit de Migration Law Clinic opgericht. De Clinic selecteert elk jaar zo’n zeven zaken waarin studenten zogeheten expert opinions schrijven. Op die manier wordt de
rechtsontwikkeling bevorderd en krijgen studenten de mogelijkheid ervaring op te doen met het schrijven
ste landen zouden met elkaar afspraken
moeten maken over een verdeling van de
vluchtelingen. En als je dat niet doet, wil ik ook geen huilende politici op tv zien.”
POLITIEKE WIL Op regionaal niveau zouden soortgelijke af-
maker het rendementsdenken aan de universiteiten
onderwijs als deze qua bedrijfsvoering eigenlijk onmogelijk”, zegt Spijkerboer. De Clinic is daarom op zoek naar sponsors.
De asieladvocatuur wordt al jarenlang als zorgenkind
binnen de (sociale) advocatuur beschouwd. Spijkerboer is van mening dat het niveau verder kan worden verhoogd door strenger toezicht op de kwaliteit van de
rechtsbijstand − bijvoorbeeld door de Orde van Advocaten − en betere vergoedingen.
“DE KOMST VAN ZOVEEL MIGRANTEN VERGT HEEL VEEL VAN EEN SAMENLEVING”
spraken gemaakt moeten worden, vindt
Spijkerboer. “Het verdeelsysteem dat bij het
Verdrag van Dublin is vastgelegd heeft nooit
gewerkt en het Europese model is niet geharmoniseerd”,
stelt de hoogleraar. “Daarom gaan er mensen dood aan de Oostenrijks-Hongaarse grens, omdat ze per se geen Hon-
aarzeling” om te snel te principieel te age-
ren tegen wat veel burgers als probleem ervaren. “Sinds begin jaren negentig, nadat de Muur was gevallen en een neo-liberale
economische koers werd ingezet, is de on-
gelijkheid enorm toegenomen”, formuleert Spijkerboer zorgvuldig. “En nu kunnen we
wel mopperen op Wilders en Fortuyn, maar ze hebben wel een punt. Er zijn groepen in
deze samenleving die de verliezers zijn van
de globalisering, die komen gewoon niet mee. Het zijn precies die groepen die met name geconfronteerd wor-
den met de migranten die ook het gevolg zijn van de toe-
gaars stempel willen en daar hebben ze op zich gelijk in,
genomen globalisering. Als we willen dat al deze groe-
bestaande tijdelijke beschermingsrichtlijn nieuw leven in
− dan moeten we geen beleid meer voeren waardoor de
want het is een zootje daar.” Beter is het de al sinds 2001
te blazen. Op basis van die richtlijn kan in Europa een bepaalde groep worden aangewezen die voor een zekere tijd asiel krijgt. Vervolgens kunnen landen afspraken maken
over het aantal mensen dat ze willen opnemen. “Daarvoor ontbreekt de politieke wil, maar dat moet wel gebeuren”, vindt Spijkerboer. “Niet mensen rondpompen, maar tij-
delijke bescherming bieden op basis van een bepaalde verdeelsleutel tussen landen. Als iemand vervolgens niet in
het hem toegewezen land wil blijven, zou hij het recht op vrij verkeer moeten hebben, net als alle Europeanen. Dan kunnen ze zelf een baan vinden. Je moet mensen niet
klem zetten, eigen initiatief is juist prima, ook al zijn ze
dan meer op zichzelf aangewezen. Dat zou je op regionaal
pen naast en met elkaar samenleven – en dat zal moeten ongelijkheid groter wordt. Dat kunnen we ons gewoon niet permitteren, want dat gaat niet goed. We moeten
de vluchtelingenproblematiek dus veel breder zien. Niet alleen juridisch, niet alleen politiek, maar ook sociaaleconomisch.” Hij vervolgt: “De komst van zoveel mi-
granten vergt heel veel van een samenleving. Dan kun je het wel hebben over mensenrechten, maar het moet ook wel allemaal kunnen. Ook ik vind dat we aan de slag
moeten met de opvang van migranten, natuurlijk. Maar we moeten ons tegelijk realiseren dat er een groep men-
sen is die het daardoor zwaarder krijgt. Ik heb een hekel
aan moraliserende bezweringen. Alleen maar roepen dat
de staatssecretaris fout zit, heeft geen zin. Er zit een mo-
niveau kunnen afspreken.”
rele component in het asieldebat en ik merk dat ik me
SPANNINGEN
medemenselijks zeg, want die medemenselijkheid
steeds minder op mijn gemak voel als ik weer eens wat
Op nationaal niveau spelen sociaal-economische factoren een grote rol van betekenis, zegt Spijkerboer. Hier
toont de hoogleraar migratierecht zich een politiek realist. Zelf heeft hij het over “een steeds groter wordende
Mr. 10 2015
020-025_MR10_ART01.indd 25
moet wel ergens vandaan komen. Als we een deel van
onze samenleving op steeds grotere achterstand zetten
en daar komen dan ook nog migranten bij, dan lopen de spanningen te ver op.”
Mr. 10 2015 / 25
22-09-15 16:17
