Algemeen ambtsbericht Russische Federatie. Datum juni 2013

Algemeen ambtsbericht Russische Federatie

Datum

juni 2013

1


Colofon

Plaats Opgesteld door

Den Haag DCM/MA

2


Inhoudsopgave

Colofon ......................................................................................................2 Inhoudsopgave ............................................................................................3 1

Inleiding .................................................................................................. 5

2 2.1 2.1.1 2.1.2 2.2 2.3 2.4

Landeninformatie ..................................................................................... 7 Basisgegevens.............................................................................................7 Land en volk ...............................................................................................7 Staatsinrichting............................................................................................8 Politieke ontwikkelingen ................................................................................9 Veiligheidssituatie ...................................................................................... 12 Documenten.............................................................................................. 13

3 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.3.7 3.3.8 3.3.9 3.3.10 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 3.4.6

Mensenrechten........................................................................................16 Juridische context ...................................................................................... 16 verdragen ................................................................................................. 16 Grondwet.................................................................................................. 16 Overige nationale wetgeving ........................................................................ 16 Toezicht en rechtsbescherming..................................................................... 22 Aangiftes .................................................................................................. 22 De Presidentiële Raad voor Maatschappelijke Organisaties en Mensenrechten ....... 23 Ombudsman.............................................................................................. 24 Naleving en schendingen ............................................................................. 25 Vrijheid van meningsuiting........................................................................... 25 Vrijheid van vereniging en vergadering .......................................................... 28 Vrijheid van godsdienst ............................................................................... 30 Bewegingsvrijheid ...................................................................................... 31 Rechtsgang ............................................................................................... 33 Arrestaties, bewaring en detenties ................................................................ 34 Mishandeling en foltering............................................................................. 35 Verdwijningen en ontvoeringen..................................................................... 36 Buitengerechtelijke executies en moorden ...................................................... 36 Doodstraf ................................................................................................. 37 Positie van specifieke groepen ...................................................................... 37 Leden van oppositiepartijen en politieke activisten ........................................... 37 Etnische minderheden................................................................................. 43 Vrouwen................................................................................................... 45 LHBTI (Lesbisch, Homoseksueel, Biseksueel, Transgender en Interseksueel) ........ 47 Alleenstaande minderjarigen ........................................................................ 51 Dienstplichtweigeraars en deserteurs............................................................. 53

4 4.1 4.2 4.3 4.4

Vluchtelingen en ontheemden..................................................................58 Ontheemden- en vluchtelingenstroom............................................................ 58 Opvang in de regio ..................................................................................... 60 Activiteiten van internationale organisaties ..................................................... 60 Terugkeer ................................................................................................. 62

5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6

Situatie in de Noordelijke Kaukasus .........................................................64 Politieke situatie......................................................................................... 64 Veiligheidssituatie ...................................................................................... 66 Bloed- en erekwesties ................................................................................. 68 Tsjetsjenen in de Russische Federatie ............................................................ 69 Alleenstaande minderjarigen ........................................................................ 71 Vrouwen................................................................................................... 71

3


6 6.1 6.2

Bijlagen ..................................................................................................74 Geraadpleegde openbare bronnen................................................................. 74 Kaart Russische Federatie............................................................................ 78


1

Inleiding

In dit algemeen ambtsbericht wordt de situatie in de Russische Federatie1 beschreven, voor zover deze van belang is voor de beoordeling van asielverzoeken van personen die afkomstig zijn uit dat land en voor de besluitvorming over de terugkeer van afgewezen Russische asielzoekers. Het ambtsbericht beslaat de periode van medio 2011 tot en met april 2013. Dit ambtsbericht is gebaseerd op informatie van openbare en vertrouwelijke bronnen. Bij de opstelling is gebruik gemaakt van informatie van verschillende organisaties van de Verenigde Naties, (niet-)gouvernementele organisaties, vakliteratuur en berichtgeving in de media. Een overzicht van de geraadpleegde openbare bronnen is opgenomen in de literatuurlijst. Bovendien liggen bevindingen ter plaatse en vertrouwelijke rapportages van de Nederlandse vertegenwoordiging in Moskou aan dit algemeen ambtsbericht ten grondslag. In het algemeen ambtsbericht wordt veelvuldig verwezen naar geraadpleegde openbare bronnen. Daar waar openbare bronnen zijn vermeld, wordt de tekst in veel gevallen ook ondersteund door informatie die op vertrouwelijke basis is ingewonnen. In hoofdstuk twee wordt ingegaan op recente ontwikkelingen op politiek- en veiligheidsgebied. Deze beschrijving wordt voorafgegaan door een kort overzicht van de geografie, de bevolking, de talen en de staatsinrichting van de Russische Federatie. In hoofdstuk twee wordt eveneens in gegaan op identiteits- en reisdocumenten. In hoofdstuk drie wordt de mensenrechtensituatie in de Russische Federatie geschetst. Na een beschrijving van wettelijke garanties en internationale verdragen waarbij Rusland partij is, komen de mogelijkheden van toezicht op naleving van de mensenrechten aan de orde. Daarna volgt de beschrijving van de naleving dan wel schending van enkele klassieke mensenrechten. Ten slotte wordt de positie van specifieke groepen, waaronder minderjarigen belicht. In hoofdstuk vier komen de opvang van vluchtelingen, binnenlands ontheemden en activiteiten van internationale organisaties aan de orde. De situatie in het federale district Noordelijke Kaukasus wordt in hoofdstuk vijf beschreven. Dit hoofdstuk beslaat de periode vanaf januari 2012 tot en met april 2013 en is een actualisering van eerder verschenen algemene ambtsberichten over deze Russische deelregio, laatstelijk in januari 2012. De actualisering geldt alleen voor de onderwerpen die in het onderhavige ambtsbericht aan de orde zijn gesteld.

1

De namen ‘Russische Federatie’ en ‘Rusland’ zijn volgens artikel 1, lid 2 van de grondwet gelijk. De beide namen worden in dit ambtsbericht dan ook afwisselend gebruikt.


2

Landeninformatie

2.1

Basisgegevens

2.1.1

Land en volk2 De Russische Federatie is goeddeels gelegen in Noord-Azië waarbij het gebied ten westen van de Oeral tot Europa wordt gerekend. Het land grenst in het noorden aan de Noordelijke IJszee en ligt tussen Europa en de Grote Oceaan (Pacific) in. De Russische Federatie grenst aan Azerbeidzjan, China, Estland, Finland, Georgië, Kazachstan, Letland, Litouwen, Mongolië, Noord-Korea, Oekraïne, Noorwegen, Polen en Wit-Rusland. Met 17.098.242 km² is de Russische Federatie het grootste land ter wereld (bijna twee keer zo groot als de Verenigde Staten en vierhonderd keer zo groot als Nederland). De hoofdstad is Moskou. Moskou is naast de hoofdstad tevens de grootste stad in de Russische Federatie met ongeveer 11,5 miljoen inwoners. In oktober 2010 vond de laatste volkstelling plaats. Hierbij werd een bevolkingsomvang van ruim 142,8 miljoen personen vastgesteld. Ten opzichte van de vorige volkstelling die werd gehouden in 2002, is het bevolkingsaantal van Rusland met ongeveer 2,3 miljoen personen gedaald.3 Ongeveer 80% van de bevolking bestaat uit etnische Russen. Daarnaast leven er in de Russische Federatie nog ongeveer 160 andere etnische groeperingen en inheemse volken waaronder Tataren (bijna vier procent), Oekraïners (ruim één procent), Basjkieren (ruim één procent), Tsjoevasjen (bijna één procent), Tsjetsjenen (bijna één procent) en Armeniërs (bijna één procent).4 Het christendom is de meest voorkomende godsdienst in de Russische Federatie met als belangrijkste exponent de Russisch-Orthodoxe Kerk. Daarnaast komen Islam, Boeddhisme en het Jodendom voor.5 Het officiële betaalmiddel in de Russische Federatie is de roebel. Eén euro is ruim 40 roebel waard.6

2.1.1.1

Talen De officiële taal van de Russische Federatie is Russisch. Daarnaast worden er vele andere talen als voertaal gesproken waaronder het Tataars, Basjkiers, Oekraïens en het Tsjetsjeens. Vooral in de Noordelijke Kaukasus worden veel inheemse talen als voertaal gehanteerd.7 In totaal worden er in de Russische Federatie ongeveer honderd talen gesproken. Alle talen worden officieel in het cyrillische alfabet geschreven, maar de lokale voertalen die in de deelrepublieken worden gesproken, worden soms ook in een ander schrift geschreven. Voorbeelden hiervan zij het Tsjetsjeens en het Tataars. Officiële correspondentie wordt altijd in het Russisch 2

3

4

5 6 7

De gegevens over land en volk zijn afkomstig van CIA The World Factbook (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/rs.html, geraadpleegd op 27 februari 2013), tenzij anders aangeduid. RiaNovosti: Russian census 2010 final results (http://en.rian.ru/infographics/20111222/170405728.html, 22 december 2011). World population review: Population of Russia 2012 (http://worldpopulationreview.com/population-of-russia-2012/11 januari 2012). Ibid. Koers in de verslagperiode (www.valuta.nl). Zie voor meer informatie over talen in de Noordelijke Kaukasus het algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. (http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/ambtsberichten/2012/01/18/noordelijke-kaukasus-20121-1.html).


gevoerd.8 Hoger onderwijs wordt alleen in het Russisch gegeven en staatstoelatingsexamens tot universiteiten zijn ook alleen in het Russisch.9

2.1.2

Staatsinrichting De Russische Federatie omvat 83 districten met een uiteenlopende status: 46 provincies (oblasten) 21 autonome republieken (respoebliki) 9 territoriale gebieden (krajs) 1 autonome provincie: de Joodse oblast met als hoofdstad Birobidzjan10 4 autonome districten (okroegs) 2 federale steden: Moskou en St. Petersburg De scheiding van de machten (uitvoerende, wetgevende en rechterlijke macht) is vastgelegd in de grondwet van 25 december 1993.11 Uitvoerende macht De uitvoerende macht huist voornamelijk bij de president die voor zes jaar wordt gekozen.12 De president is tevens staatshoofd. De premier wordt door de president benoemd nadat het Russische Parlement de benoeming heeft goedgekeurd. Sinds de verkiezingen van maart 2012 is Vladimir V. Poetin president. Dmitrii A. Medvedev is premier en tevens hoofd van de regering. Poetin en Medvedev wisselden van functie na de verkiezingen van 2012. Bij een nieuw te vormen kabinet worden de ministers door de premier benoemd in nauw overleg met de president. Wetgevende macht De wetgevende macht in de Russische Federatie berust bij het parlement (de Federatieve Vergadering) bestaande uit de Federatieraad en de Staatsdoema (of kortweg Doema). De Federatieraad vormt het Hogerhuis van de Federatieve Vergadering en bestaat uit 166 leden (senatoren): twee afgevaardigden uit elk van de 83 districten van Rusland. De Doema is het Lagerhuis van het Russische parlement en telt 450 afgevaardigden. De helft hiervan wordt bepaald door evenredige vertegenwoordiging (aantal zetels in overeenstemming met aantal behaalde stemmen), de andere helft via een districtenstelsel (gekozen afgevaardigden uit kiesdistricten). Een nieuwe kieswet is momenteel in behandeling. De laatste parlementsverkiezingen zijn gehouden op 4 december 2011. De partij Verenigd Rusland behaalde daarbij ongeveer 50 procent van de stemmen (een verlies van ongeveer veertien procent ten opzichte van vier jaar daarvoor). De eerstvolgende parlementsverkiezingen staan gepland voor december 2016.13 Rechterlijke macht14 Het justitiële bestel is zowel in de grondwet verankerd als in de Federale Wet op het justitiële systeem van 23 oktober 1996.15 Het Russische justitiële systeem kent verschillende typen rechtbanken: het Constitutionele Hof van de Russische 8

Voor een uitgebreid overzicht van de talen die in de Russische Federatie worden gesproken, wordt verwezen naar de website van Ethnologue (Aziatisch deel: http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=RUA en Europees deel: http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=RUE), Ethnologue: Languages of Russian Federation (geraadpleegd 6 november 2012). 9 Radio Free Europe/Radio Liberty: Rumbling the Republics: New Russian Nationalities policy sparks outcry (30 november, 2012). 10 De naam Birobidzjan wordt ook vaak als naam voor de hele oblast gebruikt. 11 Grondwet Russische Federatie, artikel 10. 12 Tot aan de verkiezingen van 2012 was de termijn nog vier jaar. 13 CIA The World Factbook Russia (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/rs.html). 14 Law Library of Congress: Introduction to Russia’s Legal System, www.loc.gov (geraadpleegd op 28 november 2012), Russian European Chamber of Commerce: The Russian Court System Overview, http://www.ruscham.com/en/rossinfo/db/21.html (geraadpleegd op 28 november 2012). 15 Deze wet is per 1 januari 1997 in werking getreden.


Federatie, het Hooggerechtshof, federale rechtbanken met algemene jurisdictie, federale arbitragerechtbanken, militaire tribunalen en politierechters. In alle districten van de Russische Federatie zijn lokale rechtbanken gevestigd waar burgers zaken aanhangig kunnen maken. Deze rechtbanken zijn bevoegd in eerste aanleg te beslissen in (lichte) strafrechtelijke en burgerrechtelijke aangelegenheden. De federale (districts) rechtbanken hebben jurisdictie in het district waarbinnen ze zijn gevestigd. Ze fungeren als zittingsrechtbanken voor de zwaardere strafrechtelijke en burgerrechtelijke zaken en als beroepsinstantie tegen uitspraken van lokale rechtbanken. Het Hooggerechtshof is het hoogste orgaan binnen het justitiële systeem in de Russische Federatie. De rechters van het Hooggerechtshof worden benoemd door de Federatieraad. De arbitragerechtbanken maken onderdeel uit van het federale justitiële systeem, maar staan apart van de federale rechtbanken met algemene jurisdictie. Deze rechtbanken zijn ingesteld met name om commerciële en economische geschillen te behandelen. Het Constitutionele Hof, bestaande uit negentien leden, toetst of presidentiële en gouvernementele decreten, federale wetten en regionale wetgeving in de pas lopen met de grondwettelijke principes van de Russische Federatie. Het Hof lost geschillen tussen federale en lagere juridische organen op en kan, in voorkomende gevallen, uitleg geven aan de Grondwet. Uitspraken van het Hof zijn bindend.16 De rechterlijke macht in Rusland wordt door velen als niet onafhankelijk van de overheid beschouwd. Volgens een deskundige van de VN zouden rechters in Rusland vaak nauwe banden onderhouden met de uitvoerende macht en met de Prokuratura (het Russische Openbaar Ministerie). Ook zou de rechtstreekse benoeming van rechters door de president een afhankelijkheidsrelatie van de rechterlijke macht ten opzichte van de uitvoerende macht in stand houden. Dit kan tot gevolg kan hebben dat machthebbers (politieke) druk uitoefenen op rechters of zich anderszins op oneigenlijke wijze bemoeien met de gerechtelijke beslispraktijk.17

2.2

Politieke ontwikkelingen Sinds medio 2012 zijn verschillende wetten aangenomen die de burgerlijke vrijheden in toenemende mate beperken. Zo is de definitie van hoogverraad verruimd, is smaad opnieuw opgenomen in het wetboek van strafrecht, zijn de boetes voor deelname aan niet-toegestane demonstraties aanzienlijk verhoogd en is er een restrictieve internet-wet aangenomen. Ook moeten buitenlandse ngo’s die buitenlandse financiering ontvangen en ‘politieke activiteiten’ doen, zich registreren als ‘buitenlandse agenten’. Voorts heeft het parlement in januari 2013 een wetsvoorstel in behandeling genomen betreffende een federaal verbod op ‘LGBTpropaganda’ aan minderjarigen. Soortgelijke wetgeving is reeds van kracht in een aantal regio’s, waaronder Sint Petersburg.18 In de verslagperiode vond er in Rusland een drietal verkiezingen plaats: de parlementsverkiezingen (Doemaverkiezingen) in december 2011, de presidentsverkiezingen in maart 2012 en de regionale verkiezingen in oktober 2012.

16

Law Library of Congress: Russian Federation (www.loc.gov), Website Constitutionele Hof Russische Federatie: www.ksrf.ru/en: Constitutional court of the Russian Federation (2008-2013). 17 International Commission of Jurists: Disciplinary measures must not hamper the independence of judges (4 december 2012), UN News Center: UN rights expert urges Russia to ensure independence of judiciary (26 april 2013). Zie ook paragraaf 3.2.1 en 3.3.5. 18 Zie voor een overzicht van deze wetgeving paragraaf 3.1.3.


Parlementsverkiezingen Op 4 december 2011 werden verkiezingen gehouden voor het Lagerhuis van het Russische parlement, de Doema.19 Nog voordat de officiële uitslag bekend werd gemaakt deden geruchten de ronde van grootschalige fraude die zou zijn gepleegd door de heersende politieke partij Verenigd Rusland. Niettemin verloor Verenigd Rusland veel stemmen ten opzichte van de Doemaverkiezingen in 2007 (Verenigd Rusland kreeg 50 procent in 2011 tegenover 64 procent in 2007). Volgens velen zou het verlies van Verenigd Rusland zonder de verkiezingsfraude nog groter zijn geweest.20 Volgens het Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR) van de OVSE, die samen met de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa (PACE) waarnemers had gestuurd, werd in veel regio’s in de Russische Federatie gefraudeerd, met name in de Noordelijke Kaukasus.21 Ook zou er sprake zijn van het uitoefenen van druk door Verenigd Rusland op overheidspersoneel, onderwijzend personeel, studenten, medewerkers van staatsbedrijven en anderen om op de partij te stemmen. Waarnemers constateerden op de verkiezingsdag onder meer gevallen van het volstoppen van stembussen met valse stembiljetten (ballot-box stuffing), het rondrijden van stemmers naar verschillende regio’s in Rusland om meerdere keren te stemmen op Verenigd Rusland (carousel voting), het omkopen van stemmers, het toestaan van ongeregistreerde stemmers om te stemmen en het verhinderen van geregistreerde stemmers om te stemmen. Gedurende de verkiezingsdag waren de websites van diverse kritische nieuwsbureaus onbenaderbaar. Ook de website van de onafhankelijke verkiezingswaarnemer Golos was niet te bereiken. Naar verluidt zouden hackers aanvallen op de diverse websites hebben gepleegd.22 De berichten over verkiezingsfraude leidden op de verkiezingsdag en in de periode daarna tot protestbijeenkomsten, die voornamelijk waren gericht tegen de partij Verenigd Rusland, tegen de Centrale Kiescommissie en (in mindere mate) tegen toenmalig premier Vladimir Poetin (voor een overzicht van de demonstraties zie paragraaf 3.4.1). In de dagen na de verkiezingen werd op grote schaal melding gemaakt van verkiezingsfraude via verschillende onafhankelijke internetsites, waaronder die van Golos. De Centrale Kiescommissie van de Russische Regering verklaarde alle ingediende klachten ongegrond, waarop nieuwe protesten ontstonden, vooral in Moskou en St. Petersburg, maar ook in andere steden (zie paragraaf 3.4.1).23 Momenteel is een nieuwe kieswet voor de Doema in voorbereiding.24 Presidentsverkiezingen Op 4 maart 2012 vonden presidentsverkiezingen plaats in de Russische Federatie. Er waren vijf kandidaten voor het presidentschap. Naast toenmalig premier Poetin waren dit de leiders van drie van de zeven officieel geregistreerde politieke partijen en een onafhankelijke zakenman. Al in september had toenmalig president Medvedev aangegeven zich niet herkiesbaar te stellen en had Poetin te kennen gegeven een derde termijn als president te ambiëren. Deze aankondigingen werden internationaal en onder de Russische bevolking alom geduid als een gearrangeerde ruil van functies.25 19

In totaal namen zeven bij het ministerie van Justitie geregistreerde partijen deel aan de verkiezingen. Dit waren naast de heersende Verenigd Rusland Partij: de Communistische Partij, de Liberaal Democratische Partij, Fair Russia, de Verenigde Democratische Partij Rusland (Yabloko), Patriotten van Rusland en Right Cause. 20 Carnegie Endowment: Duma elections: Expert analysis (13 december 2011), The Guardian: Russia’s anti-Putin protests grow (7 december 2011). 21 Zie hiervoor ook algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012 (p.14 en 15). 22 OSCE/ODIHR: Russian Federation elections to the State Duma, 4 december 2011. Election observation mission final report (12 januari 2012), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 23 OSCE/ODIHR: Russian Federation elections to the State Duma, 4 december 2011. Election observation mission final report (12 januari 2012), Russia Today: Moscow faces biggest protest in years (10 december 2011). 24 The New York Times: Putin orders change in election rules (2 januari 2013), Economist Intelligence Unit, februari 2013. 25 OSCE/ODIHR: Russian Federation presidential election, 4 march 2012. Election observation mission final report (11 mei 2012).


De verkiezingen leverden een overwinning op voor Poetin met een absolute meerderheid van de stemmen na de eerste stemmingsronde. Een tweede ronde was daardoor niet meer nodig. De oppositie uitte beschuldigingen van fraude aan het adres van Poetin en kondigde aan protestbijeenkomsten te organiseren. In de dagen na de verkiezingen werden diverse protestbijeenkomsten en marsen georganiseerd in voornamelijk Moskou en St. Petersburg en andere grote steden in de Russische Federatie. Daarbij werden enkele honderden demonstranten gearresteerd door de politie.26 Waarnemers stelden dat de keuze tijdens de verkiezingen beperkt was, de verkiezingscampagne oneerlijk en dat er gedurende de campagne een onpartijdige scheidsrechter ontbrak. Er werden klachten ingediend over onder andere carousel voting, ballot-box stuffing en over druk op overheidspersoneel, personeel van scholen, fabrieken en ziekenhuizen door directeuren en managers, om op Poetin te stemmen (centralized voting).27 De protesten waren echter minder hevig dan die tijdens en na de Doemaverkiezingen van drie maanden daarvoor. De Centrale Kiescommissie verklaarde de klachten over vervalsing van de resultaten ongegrond, maar honoreerde een klein percentage van de klachten die te maken hadden met registratieprocedures van de kandidaten en schendingen van de verplichting tot het in acht nemen van de regels voor het voeren van de politieke campagne door het campagneteam van Poetin.28 Volgens rapporten van PACE en ODIHR waren er gedurende de verkiezingen en in de aanloop daar naartoe weliswaar onregelmatigheden, maar hadden deze geen nadrukkelijke invloed gehad op de uitkomst van de verkiezingen. Volgens PACE en ODIHR waren de verkiezingen transparanter dan voorgaande verkiezingen, maar ontbrak het aan wijdverbreid vertrouwen onder de Russische bevolking en werden de verkiezingen ontsierd door misbruik van administratieve middelen ten gunste van de campagne van Poetin.29 Regionale verkiezingen Op 14 oktober 2012 werden in Rusland regionale verkiezingen gehouden. Het waren de eerste verkiezingen die gehouden werden sinds Poetin hernieuwd tot president was gekozen. Tevens waren het de eerste gouverneursverkiezingen sinds 2004, toen Poetin het systeem van gekozen gouverneurs had afgeschaft. Medvedev had de gouverneursverkiezingen kort voor het einde van zijn termijn als president in ere hersteld. Er werden tijdens deze verkiezingen vijf nieuwe gouverneurs gekozen30 en diverse burgemeesters. De kandidaten van de pro-Kremlin partij Verenigd Rusland wonnen nagenoeg alle gemeentelijke stemmingen. Ondanks de verkiezingsuitslagen is er volgens onderzoek van het Levada Center sprake van een neergaande populariteit van de regeringspartij Verenigd Rusland en van Vladimir Poetin in het bijzonder.31 Poetin duidde de ruime verkiezingsoverwinning echter als een herstel van het vertrouwen in de zittende Russische regering.32

26

BBC News: Russia timeline (geraadpleegd 8 november 2012). New York Times: Putin wins, but opposition keeps pressing (4 maart 2012), Eerste Kamer der Staten-Generaal: Verkiezingen in Rusland: duidelijke winnaar, geen eerlijke omstandigheden (7 maart 2012) 28 Er werden 1564 klachten geregistreerd door de Centrale Kiescommissie waarvan 268 gegrond werden verlaard. RIA Novosti: Only one-fifth of March ‘vote fraud’ confirmed (11 mei 2012), Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa (PACE): Observation of the presidential election in the Russian Federation (23 april 2012). 29 PACE: Observation of the presidential election in the Russian Federation (23 april 2012), OSCE/ODIHR: Final report on presidential election recommends measures to promote fairness and equality in electoral process (4 maart 2012). 30 In Amursk, Belgorod, Novgorod, Riazan en Briansk. Er zijn alleen verkiezingen voor vacante gouverneursposities. Gouverneurs worden voor vijf jaar gekozen. Er zijn geen verkiezingen voor de gouverneursposities in de Republieken van de Noordelijke Kaukasus. 31 Zie www.levada.ru. 32 De regeringsoppositie had zich met name in de aanloop naar de Doemaverkiezingen van December 2011 geroerd. New York Times: Putin’s party dominates Russian regional elections (15 oktober 2012), The Guardian: Vladimir Putin hails Russian local election victory (15 oktober 2012). 27


Volgens experts en verkiezingswaarnemers in Rusland was de overwinning van Verenigd Rusland voor een belangrijk deel te danken aan de lage opkomst. Naar verluidt kwam in de meeste regio’s niet meer dan 25% van de bevolking naar de stembus en bestond het deel van de bevolking dat wel ging stemmen voornamelijk uit groeperingen die traditioneel loyaal zijn aan de regering (bijvoorbeeld ouderen en gepensioneerden). Ook zou er sprake zijn van interne verdeeldheid onder de oppositiebeweging en zouden de oppositiepartijen er niet in zijn geslaagd kandidaten te leveren die de bevolking aanspreken. De oppositie was vooraf met name optimistisch gestemd over de uitslag van de burgemeestersverkiezing in het Khimki district (een voorstad van Moskou). Daar had oppositiekandidate Jevgenia Chirikova strijd geleverd tegen de plannen van de regering een snelweg aan te leggen door het Khimki woud. Chirikova verloor de verkiezing echter met 17% tegen 48% van de stemmen van een tot dan toe onbekende kandidaat van Verenigd Rusland.33 De oppositie sprak van verkiezingsfraude en plaatste video’s van ballot-boxstuffing en carousel voting op het internet. Verkiezingswaarnemer Golos meldde dat er ongeveer 850 klachten over frauduleuze handelingen in de stembureaus waren ingediend.34 Op 22 maart 2013 werd door de Doema in de derde lezing een wet aangenomen die regionale autoriteiten de mogelijkheid biedt te kiezen tussen directe gouverneursverkiezingen en het installeren van gouverneurs door de federale regering. Voorstanders stellen dat de wet de regionale keuzevrijheid met betrekking tot het inrichten van het regionale bestuur vergroot. Tegenstanders beweren dat de wet het de federale regering makkelijker maakt om pro-regeringskandidaten naar voren te schuiven en zien de wet als het terugdraaien van de door Medvedev ingevoerde vrije gouverneursverkiezingen. Een aantal tegenstanders beweert dat de wet vooral is bedoeld om vrije gouverneursverkiezingen in de Noordelijke Kaukasus te voorkomen.35

2.3

Veiligheidssituatie In de verslagperiode hebben terroristische aanslagen plaatsgevonden, waaronder bomaanslagen en kidnappings. In dit verband is evenwel de situatie in de Noordelijke Kaukasus (zie ook paragraaf 5.2) aanzienlijk zorgwekkender dan in de rest van Rusland. Terroristische groeperingen (voornamelijk afkomstig uit de Noordelijke Kaukasus) hebben in de verslagperiode gedreigd aanslagen te plegen op steden zoals Moskou, Sint Petersburg en Sochi. Er hebben echter geen grote aanslagen op doelen in het westelijke deel van het land (met name Moskou en Sint Petersburg) plaatsgevonden na de bomaanslagen op de Moskou-Sint Petersburgtrein in 2007 en 2009 (op de Nevsky Express), de bomaanslag op de Moskouse metro in 2010 en de bomaanslag op vliegveld Domodedovo in 2011. Al deze genoemde aanslagen werden toegeschreven aan extremisten uit de Noordelijke Kaukasus. Wel zijn in en nabij Kazan, de hoofdstad van het district Tatarstan, op 19 juli 2012 en 20 augustus 2012 twee autobommen geëxplodeerd, waarbij drie personen omkwamen en één persoon gewond raakte.36 De directeur van de Russische veiligheidsdienst FSB (Federal'naya Sluzhba Bezopasnosti) en tevens voorzitter van het Russische Antiterrorisme Comité, Alexander Bortnikov, stelde in december 2012 dat sinds het 33

Bloomberg.com: Putin Loyalists assert control in Russian regional elections (15 oktober 2012), New York Times: Putin’s party dominates Russian regional elections (15 oktober 2012), The Guardian: Vladimir Putin hails Russian local election victory (15 oktober 2012). 34 Ibid. 35 The Moscow Times: Bill to limit gubernatorial elections approved (23 januari 2013), Open Democracy: Russia: Is Putin afraid of the Caucasus? (4 februari 2013), Caucasian Knot: Russian State Duma allows regions to abolish direct election of governors (23 maart 2013). 36 US Department of State, Bureau of Diplomatic Security (OSAC): Russia 2012 crime and safety report: St. Petersburg (2 maart 2012) en: Russia 2011 crime and safety report (21 april 2011), UK Foreign and Commonwealth Office: travel advice Russian Federation (update 9 november 2012), USDoS travel.state.gov: Russian Federation (geraadpleegd 28 november 2012).


begin van 2012 ruim negentig terrorisme-gerelateerde misdaden in Rusland zijn verijdeld door de Russische politie.37

2.4

Documenten Identiteits- en reisdocumenten In de Russische Federatie bestaat een legitimatieplicht voor iedereen vanaf veertien jaar. Men dient te allen tijde een geldig legitimatiebewijs te kunnen tonen. Het niet in het bezit hebben ervan is een bestuursrechtelijke overtreding en kan worden bestraft met een geldboete. Het binnenlands paspoort is het belangrijkste identificatiedocument omdat dit, naast persoonsgegevens, gegevens over de woonplaatsregistratie bevat (zie voor de woonregistratieplicht paragraaf 3.3.4). Bij binnenlandse reizen dienen burgers altijd (een kopie van) hun binnenlandse paspoort bij zich te dragen. Andere documenten die kunnen dienen om de identiteit van een persoon vast te stellen zijn: een internationaal paspoort, een militair boekje, een zeemanspaspoort, een diplomatiek paspoort, een dienstpaspoort, een rijbewijs en elk ander door officiële instanties verstrekt document, waarop zowel een foto als de naam van de houder vermeld staan (bijvoorbeeld een werkpas of een schoolpas). Deze documenten kunnen niet worden gebruikt voor (administratieve) handelingen waarbij het aantonen van een woonregistratie benodigd is en worden daardoor door de autoriteiten niet zonder meer geaccepteerd als legitimatiebewijs. De facto dient daarom nagenoeg altijd het binnenlands paspoort als identiteitsbewijs. Zonder geldig identiteitsbewijs kan men in Rusland geen wettelijke transacties sluiten, geen officiële administratieve handelingen verrichten en geen gebruik maken van overheidsdiensten.38 De politie kan burgers op straat om een identiteitsbewijs vragen. Op basis van de Politiewet kan dit alleen indien er gerede verdenking bestaat dat de persoon in kwestie een overtreding of misdrijf begaat. In praktijk is de interpretatievrijheid van de politie hierbij echter groot en kan de politie burgers op willekeurige basis om een identiteitsbewijs vragen.39 Paspoorten Vanaf de leeftijd van veertien jaar moet men een binnenlands paspoort aanvragen. Vóór de leeftijd van veertien jaar is een geboorteakte voldoende als legitimatiebewijs. In het binnenlands paspoort staan de volledige naam, geslacht, geboorteplaats en –datum en een pasfoto van de houder. Ook bevat het de woonplaatsregistratie, dienstplichtgegevens, burgerlijke staat, eventueel ingeschreven kinderen onder de veertien jaar en andere internationale en buitenlandse paspoorten uitgegeven door de Russische autoriteiten. Er bestaan drie categorieën binnenlandse paspoorten: het eerste paspoort is geldig tot het 20ste jaar, het tweede paspoort is geldig vanaf 20 jaar tot en met 44 jaar en het derde paspoort blijft vanaf 45 jaar de rest van het leven geldig.40 Binnenlandse paspoorten kunnen in persoon worden aangevraagd bij (een lokale vestiging van) het ministerie van Binnenlandse Zaken, de facto bij een kantoor van de Federale Migratiedienst, de FMS (Federal'naya Migratsionnaya Sluzhba). Sinds 2007 kan dit in alle regio’s van de Russische Federatie. Ook kan een aanvraag worden ingediend via een staatsportaal op het internet. De aanvraag vindt dan plaats via een elektronisch aanvraagformulier. Per e-mail wordt daarop door de FMS een bevestiging van de aanvraag verstuurd en de aanvrager ontvangt een brief 37

Russia beyond the headlines: Some 100 terrorism-linked crimes prevented in Russia in 2012 – FSB chief (11 december 2012). Hierbij kan gedacht worden aan het regelen van geldzaken, aangifte doen of gebruik maken van medische voorzieningen. 39 Zie ambtsbericht Staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving in de Russische Federatie (oktober 2011), zie ook ambtsbericht Noordelijke Kaukasus (januari 2012). Washington Post: Internal passports: without registration you’re a nobody (14 december 2010), Federale Wet nr. 3-FZ van de Russische Federatie over de politie van 7 februari 2011, artikel 13, lid 2, US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 40 Indien persoonlijke wijzigingen daartoe aanleiding geven, kan buiten de genoemde leeftijdsgrenzen het paspoort vernieuwd worden. Hierbij kan onder andere gedacht worden aan naamswijziging van de houder. 38


waarin staat bij welke vestiging het paspoort afgehaald kan worden. In de regel dienen paspoorten persoonlijk te worden afgehaald. Paspoorten worden niet per post naar de aanvrager verstuurd. Ook wanneer een persoon in het buitenland verblijft, moet het binnenlands paspoort doorgaans persoonlijk in de Russische Federatie worden afgehaald. Het is mogelijk een derde persoon een paspoort te laten aanvragen of afhalen, maar dan moet er een notarieel gewaarmerkte, officiële schriftelijke verklaring worden bijgevoegd waarom de aanvrager niet in persoon kan verschijnen.41 Alle te overleggen documenten dienen dan eveneens notarieel gewaarmerkt te zijn.42 Voor reizen naar bestemmingen buiten de Russische Federatie (behoudens een aantal landen van de voormalige Sovjet-Unie), dient men te beschikken over een internationaal paspoort. Sinds 2007 worden biometrische internationale paspoorten afgegeven. Vanaf 1 maart 2010 zijn biometrische internationale paspoorten tien jaar geldig (voorheen vijf jaar). De aanvrager kan kiezen tussen een biometrisch paspoort en een niet-biometrisch paspoort (‘oude stijl’) dat vijf jaar geldig is. Aanvragen voor een internationaal paspoort kunnen bij een lokale paspoortdienst (een kantoor van de FMS) of via een staatsportaal op internet worden ingediend, waarna de behandeling ervan op centraal niveau wordt afgehandeld. Voor minderjarigen kan dit reisdocument vanaf de geboorte door ouders of voogd worden aangevraagd. De FSB beoordeelt en registreert de afgifte van internationale paspoorten in de Russische Federatie. Personen die in het buitenland verblijven kunnen hun internationale paspoort via het Russische consulaat in het betreffende land verlengen. Dit kan op vertoon van het oude, nog niet verlopen, internationale paspoort of op vertoon van het Russisch binnenlands paspoort, indien het internationale paspoort is verlopen of kwijtgeraakt.43 Biometrische gegevens Vanaf 1 januari 2013 worden er van specifieke categorieën personen tijdelijk vingerafdrukken geregistreerd in de centrale database van de FMS. Dit geldt bijvoorbeeld voor reisdocumenten voor vluchtelingen of documenten voor staatlozen. De afdrukken van twee wijsvingers van de betrokkene worden opgeslagen in de database totdat het bewuste document wordt uitgegeven. Daarna worden de vingerafdrukken weer verwijderd. Wel blijft hiervan een aantekening in het systeem staan. Pasfoto’s worden nu reeds van iedere paspoortaanvrager opgeslagen in het systeem. De FMS heeft de verantwoordelijkheid voor het bijhouden van de database. Verschillende overheidsinstanties en overheidsmedewerkers kunnen toegang krijgen tot deze database. Dit kan echter alleen met een gegronde reden en via speciale beveiligde procedures vanwege de persoonsgevoeligheid van het systeem.44 Documentfraude De FMS stelt dat het vervalsen van paspoorten nagenoeg onmogelijk is aangezien de echtheid van paspoorten via een elektronisch systeem geverifieerd kan worden. Diverse bronnen stellen echter dat het betalen van steekpenningen voor het verkrijgen van identiteitsdocumenten veel voorkomt in de Russische Federatie.45 Ten aanzien van documentfraude ten behoeve van asielaanvragen in het buitenland stelt de FMS dat asielaanvragers vaak hun Russische identiteitsbewijzen vernietigen voordat ze zich in het land van aankomst melden. Naar verluidt zouden 41

Bijvoorbeeld van een arts in geval van ziekte. Verblijf in het buitenland wordt hierbij niet als geldige reden beschouwd voor het niet in persoon af kunnen halen. 42 US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013), zie ook Ambtsbericht Staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving in de Russische Federatie (oktober 2011) en ambtsbericht Noordelijke Kaukasus (januari 2012), Johnson’s Russia List (www.cdi.org): New e-government portal starts (11 mei 2011). 43 US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013), Johnson’s Russia List: New e-government portal starts (11 mei 2011), zie ook ambtsbericht Noordelijke Kaukasus (januari 2012). 44 De onderliggende wet bij het omgaan met persoonsgegevens in Rusland is de federale Wet op de Persoonsgegevens van 27 juli 2006 (wet No. 152-FZ, met belangrijke wijzigingen in juli 2011). 45 Zie ook algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaaukasus van januari 2012 en thematisch ambtsbericht Staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving in de Russische Federatie van oktober 2011.


asielaanvragers regelmatig gebruik maken van vervalste medische dossiers en politierapporten, die niet op naam zijn gesteld, om zo opgelopen trauma’s en letsel aan te tonen ten bate van de asielaanvraag.46

46

Zie ook ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012.


3

Mensenrechten

3.1

Juridische context

3.1.1

verdragen De Russische Federatie (toen nog Sovjet-Unie) heeft de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens uit 1948 ondertekend en is partij bij de belangrijkste VNverdragen op het terrein van de mensenrechten waaronder (getekend op 2 februari 1993) het Verdrag inzake de Status van Vluchtelingen (1951) en het bijbehorende protocol (1967).47 Rusland is sinds 1996 lid van de Raad van Europa. Het Europees Verdrag voor de Bescherming van de Rechten van de Mens (EVRM) is door Rusland op 5 mei 1998 geratificeerd.48

3.1.2

Grondwet De grondwet van de Russische Federatie is op 12 december 1993 aangenomen en op 25 december 1993 in werking getreden.49 Een aantal deelrepublieken in de Russische Federatie – waaronder de republieken van de Noordelijke Kaukasus50 – heeft een eigen grondwet, maar krachtens artikel 4 van de federale grondwet prevaleert federale wetgeving boven die van een deelrepubliek. De grondwet voorziet in wettelijke waarborging van de meeste fundamentele mensenrechten.51

3.1.3

Overige nationale wetgeving Hieronder volgt een beschrijving van de voor de mensenrechten belangrijkste wetgeving in de Russische Federatie. Strafrecht en strafprocesrecht Het strafrecht in de Russische Federatie is neergelegd in het wetboek van Strafrecht52, aangenomen op 13 juni 1996 en in werking getreden op 1 januari 1997.53 Het strafprocesrecht is geregeld via het Wetboek van Strafvordering.54 Deze is aangenomen op 18 december 2001 en in werking getreden op 1 juli 2002.55 Het Wetboek van Strafrecht onderscheidt vier soorten misdaden: lichte vergrijpen, vergrijpen van een gemiddelde zwaarte, zware vergrijpen en zeer zware vergrijpen. Op lichte vergrijpen staat een vrijheidsontnemende straf van maximaal twee jaar. Vergrijpen van gemiddelde zwaarte kunnen worden bestraft met een vrijheidsontnemende straf van meer dan twee jaar en maximaal vijf jaar. Zware vergrijpen kunnen worden bestraft met een vrijheidsontnemende straf van meer dan vijf jaar en maximaal tien jaar en zeer zware vergrijpen met een 47

48

49 50 51 52 53 54 55

Zie voor een actueel overzicht van de verdragen waar de Russische Federatie bij is aangesloten de verdragenwebsite van de VN: www.treaties.un.org. zie voor een actueel overzicht van de Europese verdragen waar Rusland partij bij is op de website van de Raad van Europa (http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/Listestats.asp?Po=Rus&Ma=999&Cm=17&Cl=Eng26). Zie de grondwet van de Russische Federatie via: http://www.constitution.ru/en/10003000-01.htm. Zie hiervoor ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. Deze rechten zijn omschreven in hoofdstuk twee van de grondwet. Federale wet No. 64-FZ. Zie het Russische Wetboek van Strafrecht via: http://www.wipo.int/wipolex/en/details.jsp?id=6778. Federale wet No. 174-FZ. Zie het Russische Wetboek van Strafvordering via: http://legislationline.org/download/action/download/id/1698/file/3a4a5e98a67c25d4fe5eb5170513.htm/preview.


vrijheidsontnemende straf van meer dan tien jaar.56 Vrijheidsontnemende straffen kunnen in soort variëren. Zo kan een vrijheidsontnemende straf een gevangenisstraf, werkkamp of verplichte dienst in een militaire eenheid inhouden. Ook kunnen krachtens het Wetboek van Strafrecht boetes of disciplinaire maatregelen worden opgelegd.57 Het Wetboek van Strafrecht is meerdere malen geamendeerd, voor zover bekend voor het laatst op 4 maart 2013. Op 28 juli 2012 heeft president Poetin het vergrijp ‘laster’ per amendement teruggebracht onder het Wetboek van strafrecht. Hierdoor zijn de geldelijke boetes voor laster significant gestegen (tot tien maal de administratiefrechtelijke boetes) en kunnen de autoriteiten voor laster een werkstraf tot twaalf weken opleggen. Toenmalig president Medvedev had laster in december 2011 nog uit het strafrecht gehaald en tot een administratief vergrijp gemaakt. Het aanvankelijke wetswijzigingsvoorstel behelsde ook het herintroduceren van de mogelijkheid tot het opleggen van gevangenisstraffen voor laster. Dit onderdeel van de wijziging werd door de Doema geschrapt. Een aantal journalisten en activisten reageerde kritisch op het amendement en stelde dat de regering de maatregel kan aanwenden om de vrijheid van meningsuiting in te perken.58 Het wetboek van Strafvordering is eveneens meerdere malen geamendeerd, voor zover bekend laatstelijk op 4 maart 2012.59 Familierecht Het familierecht in Rusland wordt geregeld door middel van het Wetboek van Familierecht60, aangenomen op 29 december 1995 en in werking getreden op 1 maart 1996. De wet is meerdere malen geamendeerd, voor zover bekend voor het laatst op 12 november 2012.61 De wet regelt zaken als huwelijk, echtscheiding, voogdij, ouderlijk gezag62 en adoptie. Volgens de wet is de minimumleeftijd om te trouwen in Rusland achttien jaar, voor zowel mannen als vrouwen. In de praktijk kunnen lokale autoriteiten echter toestemming geven voor huwelijken vanaf de leeftijd van zestien jaar en in sommige delen van het land zelfs nog jonger (met name in de republieken van de Noordelijke Kaukasus).63 Nationaliteitsrecht64 Op dit moment ligt een voorstel bij de Doema inzake een beleidsplan met betrekking tot de ongeveer tweehonderd etnische groeperingen binnen de Russische Federatie.65 Tot op heden bestond er in Rusland een onduidelijk beleid ten aanzien van de relatie tussen de verschillende etniciteiten in Rusland. Tot 2001 bestond er een ministerie voor Etniciteiten, maar deze werd opgeheven omdat volgens de federale autoriteiten het ministerie geen bestaansrecht meer had. President Poetin installeerde op 7 juni 2012 een Presidentiële Raad inzake Etniciteitsaangelegenheden. Deze raad heeft geen wetgevende of administratieve 56

Wetboek van Strafrecht, artikel 15. Wetboek van Strafrecht, artikel 44. 58 Library of Congress: Russian Federation: Defamation is criminalized again (20 augustus 2012), Rapsi News: Vladimir Putin signs law on criminal responsibility for defamation (30 juli 2012). 59 Zie website van het Kremlin: http://eng.kremlin.ru/acts/4085. Zie ook paragraaf 3.3.5 voor een verdere uitwerking van het Wetboek van Strafvordering met betrekking tot de rechtsgang in Rusland. 60 Federale wet No. 223-FZ. 61 Zie het Russische Wetboek van Familierecht via: http://www.jafbase.fr/docEstEurope/RussianFamilyCode1995.pdf. Zie voor de laatste amendering de website van het Kremlin: http://eng.kremlin.ru/news/2168. 62 Ouderlijk gezag is een grondwettelijk recht. De Russische grondwet bepaalt dat beide ouders gelijke ouderlijke rechten en plichten hebben ten aanzien van hun kinderen (artikel 38). In het Wetboek van Familierecht is dit principe neergelegd in artikel 61. 63 Wetboek van Familierecht, artikel 13, Social Institutions & Gender Index (SIGI): Russian Federation (geraadpleegd 13 december 2012). 64 In de Russische Federatie wordt ‘nationaliteit’ vertaald met ‘etniciteit’ en niet met staatsburgerschap. Zie ook ambtsbericht Staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving in de Russische Federatie van oktober 2011. 65 Radio Free Europe/Radio Liberty: Rumbling the Republics: New Russian nationalities policy sparks outcry (30 november 2012) en: Is Russia’s New nationality policy tailored for Ramzan Kadyrov? (30 oktober 2012). 57


bevoegdheden, maar is bedoeld als adviesorgaan op basis waarvan de president decreten kan uitvaardigen met betrekking tot etniciteitsaangelegenheden. Het herzien van de wetgeving aangaande etniciteiten is naar verluidt vooral ingegeven door de vele conflicten tussen verschillende etnische groeperingen in verschillende delen van Rusland en de angst dat de vaak xenofobe gevoelens onder een deel van de bevolking oncontroleerbaar worden. Daarnaast stelde een vooraanstaande Russische wetenschapper dat (culturele en territoriale) isolatie van etnische groepen destructieve gevolgen kan hebben voor de staat als geheel. Volgens een bron speelt ook mee dat veel (lokale) autoriteiten straffeloos discriminerend kunnen optreden tegen leden van sommige etnische groeperingen.66 Overige wetgeving In de verslagperiode is in aanvulling op de hierboven beschreven wetgeving op een aantal terreinen nieuwe wetgeving ingevoerd, die van belang is voor de mensenrechtensituatie in de Russische Federatie. Hieronder volgt een opsomming van deze wetgeving. De ‘Anti-demonstratiewet’ Op 8 juni 2012 tekende president Poetin een wetswijziging van het Wetboek van Administratiefrechtelijke overtredingen die de boetes voor het deelnemen aan protestbijeenkomsten die de openbare orde verstoren sterk verhoogt. Deze ‘antiprotest law’ trad een paar dagen voor een aangekondigde protestbijeenkomst tegen Poetins nieuwe regeringstermijn in werking. Poetin tekende de wet tegen het advies in van zijn adviseur inzake mensenrechten, voorzitter van de Russische Mensenrechtenraad Mikhail Fedotov (zie ook paragraaf 3.2.1).67 Volgens Poetin is de wet bedoeld om demonstraties niet uit de hand te laten lopen en om vreedzaam demonstrerende burgers te beschermen tegen radicalisme. Oppositieleiders stellen dat het Kremlin de wet opzettelijk versneld heeft aangenomen, om deze nog voor de demonstratie in werking te kunnen laten treden. Ook stellen zij te verwachten dat de wet eerder radicalisme onder de oppositie zal aanwakkeren, dan dat de wet radicalisme zal indammen. Onder deze nieuwe wet kunnen boetes worden uitgedeeld tot 300.000 roebel (ongeveer 7.413 euro)68 voor individuen en ongeveer het dubbele bedrag voor de organisatoren.69 Naast deze geldboetes riskeren organisatoren van en deelnemers aan demonstraties ook gevangenisstraffen op basis van de artikelen uit het Wetboek van Strafrecht inzake ‘openlijke geweldpleging’ en ‘het organiseren van massa-rellen’ (zie voor een overzicht van de anti-overheidsdemonstraties en arrestaties en rechtszaken in verband met de nieuwe anti-demonstratiewetgeving paragraaf 3.4.1). De ‘Ngo-wet’ Op 21 juli 2012 trad een wetswijziging op de Wet over Non-commerciële organisaties (nco’s) in werking. Deze wijziging bepaalt dat ngo’s die financiering uit het buitenland ontvangen of die politiek actief zijn, zich moeten laten registreren als buitenlandse agentschappen (foreign agents).70 De Russische regering stelde dat de nieuwe wet nodig was om het land tegen bemoeienis van buitenaf in Ruslands interne politiek tegen te gaan. Critici stellen dat de wet door de regering kan worden gebruikt om het werk van organisaties als de onafhankelijke verkiezingswaarnemer Golos, Amnesty International en anti-corruptie organisatie Transparency International te bemoeilijken (zie ook paragraaf 3.3.2). Ook Russische mensenrechtenorganisaties die financiële middelen van buiten Rusland ontvangen zoals Memorial, lopen risico met deze wetgeving te maken te krijgen. Er is vooral kritiek op de onduidelijke omschrijving ‘politieke activiteiten’, die op een breed scala 66

Jamestown Foundation: Kremlin’s nationalities policy likely driven by fear of uncontrolled Russian nationalism (11 juni 2012), Russia & India Report: Russia needs to modernize its nationalities policy (21 september 2012). 67 De Mensenrechtenraad publiceerde een statement in de week van inwerkingtreding van de wet, waarin werd gesteld dat de wet strijdig is met artikel 31 van de grondwet inzake de vrijheid van vereniging. 68 Volgens de koers op www.valuta.nl, geraadpleegd op 29 januari 2013). 69 Reuters: Russia’s Putin signs anti-protest law before rally (8 juni 2012) en: Russian anti-protes law could fire up opposition (6 juni 2012), BBC News: Russian parliament backs huge protest fines (6 juni 2012). 70 Volgens een Russische activist voor de vrijheid van vereniging en vergadering staat binnen het Russische begrippenkader de term ‘foreign agent’ gelijk aan ‘spion’ of ‘vijand’.


aan activiteiten kan slaan en op de plicht voor ngo’s die als buitenlandse agentschappen worden aangemerkt om uitgebreide financiële jaarverslagen te overleggen. Dit laatste zou een grote extra last opleveren voor doorgaans kleine organisaties met een krap budget. Overtreding van de nieuwe wetgeving kan leiden tot hoge boetes (tot 500.000 roebel voor de organisaties en tot 300.000 roebel voor de leiders) en eventueel ook strafrechtelijke vervolging (zie hiervoor ook paragraaf 3.3.2).71 De ‘Hoogverraad-wet’ Op 14 november 2012 tekende Poetin een wetswijziging die de artikelen over hoogverraad in het Wetboek van Strafrecht en het Wetboek van Strafvordering verruimen. De definitie van hoogverraad luidt onder de nieuwe wetgeving ‘het verstrekken van financiële, materiële, technische, adviserende of andere hulp aan een andere staat, internationale of buitenlandse organisatie of hun vertegenwoordigers, met betrekking tot hun tegen de veiligheid van de Russische Federatie gerichte activiteiten’. Voordien werd onder hoogverraad verstaan: spionage, het onthullen van staatsgeheime informatie of hulp bieden aan andere staten of buitenlandse organisaties ten behoeve van activiteiten die de buitenlandse veiligheid van de Russische Federatie in gevaar brengen.72 De maximumstraf voor hoogverraad blijft na de aanpassing twintig jaar gevangenisstraf. Personen kunnen onder de aangepaste wetgeving ook veroordeeld worden tot vier jaar gevangenisstraf of een boete van ruim 500.000 roebel (omgerekend ongeveer 12415 euro) als zij op illegale wijze in bezit zijn gekomen van staatsgeheime informatie, zelfs zonder dat deze is verspreid. Als de informatie is verkregen met behulp van speciale spionagemethodes kan een gevangenisstraf tot acht jaar worden opgelegd.73 Mensenrechtenactivisten en critici van de nieuwe wet stellen dat met het in werking treden van deze wet de Russische regering een instrument in handen heeft om afwijkende meningen in de kiem te smoren. Nagenoeg iedereen die internationale contacten heeft, loopt volgens hen onder deze wet risico aangeklaagd te worden. Dit vooral vanwege de onduidelijke bewoordingen in de wet die de autoriteiten een grote interpretatieruimte zouden verschaffen.74 In maart 2013 werd parlementslid en voormalig lid van de oppositiepartij Rechtvaardig Rusland Dmitry Gudkov door enkele afgevaardigden in de Doema beschuldigd van hoogverraad naar aanleiding van een bezoek van Gudkov aan de Verenigde Staten. Gudkov zou de Verenigde Staten in een panel discussie van de ngo Freedom House in Washington hebben aangespoord zich te bemoeien met Russische binnenlandse aangelegenheden. De afgevaardigden hebben de ethische commissie van de Doema verzocht een onderzoek naar het gedrag van Gudkov in te stellen. Binnen de verslagperiode is dit onderzoek niet afgerond.75 Voor zover bekend zijn er in de verslagperiode verder geen personen gearresteerd, aangeklaagd of veroordeeld op basis van de aangepaste wetgeving inzake hoogverraad in Rusland.

71

72

73

74

75

BBC News: Russia; Controversial NGO bill becomes law (21 juli 2012), Reuters: Russia’s Putin signs NGO “foreign agents” law (21 juli 2012), Huffington Post: Russia NGO Law: Human rights groups decry measure signed by Putin (21 juli 2012), Civil Solidarity: List of ngo’s named foreign agents (20 mei 2013). Wetboek van Strafrecht, artikel 275, Russian Forces: Security research and Russia’s new treason laws (6 april 2013). Library of Congress: Russian Federation: Espionage and state treason concepts revised (28 november 2012), BBC News Europe: Russia’s Lower House votes to broaden high treason laws (24 oktober 2012) en: Russia treason: Putin approves sweeping new law (14 november 2012). Reuters: Russia’s Putin signs law extending definition of treason (14 november 2012), Wall Street Journal: Russia expands Treason Law (14 november 2012), Radio Free Europe/Radio Liberty: Controversial Russian ‘Treason Law’ comes into force (14 november 2012). BBC News Europe: Russia’s Lower House votes to broaden high treason laws (24 oktober 2012) en: Russia treason: Putin approves sweeping new law (14 november 2012). Ria Novosti: Deputies seek to probe Gudkov for supporting US (15 maart 2013), The Boston Globe: Russian opposition lawmaker accused of treason (16 maart 2013).


De ‘Internet-wet’ Op 1 november 2012 trad een wet in werking die de overheidscontrole op internetsites heeft vergroot. De wet maakt het voor de overheid mogelijk om websites te blokkeren zonder rechterlijke tussenkomst. In de praktijk kan de overheid internet service providers (isp’s) dwingen om ongewenste websites te blokkeren. Ook kan door deze wet de lijst van verboden websites, die nu gelimiteerd is, gemakkelijk worden uitgebreid, omdat de criteria voor verboden internet content zijn verruimd. De overheid heeft een internet portal geopend waarop gebruikers kunnen controleren of bepaalde websites op deze zwarte lijst vermeld staan.76 De Russische regering stelde dat de wet noodzakelijk is om het internet in Rusland veilig en vrij te houden en dat de wet onder meer moet leiden tot het tegengaan en blokkeren van websites over kinderporno, hulp bij zelfdoding en drugsmisbruik. Tegenstanders van de wet stellen dat de overheid met behulp van de wet de vrijheid op het internet juist zal inperken en dat de ruime formulering van de wet zal leiden tot misinterpretatie en misbruik ervan (zie ook paragraaf 3.3.1).77 De ‘Blasfemie-(concept)wet’ In september 2012 werd een conceptwet aan het Russische parlement voorgelegd inzake blasfemie. Deze wet is in feite een amendering van het Wetboek van Strafrecht en houdt in dat het beledigen van geloofsovertuiging of het kwetsen van religieuze gevoelens (onder andere door het ontheiligen van religieuze plekken) strafrechtelijk vervolgd kan worden.78 De behandeling van de wet is vooralsnog verdaagd naar het voorjaar van 2013. Volgens de Russische regering is de behandeling uitgesteld om een grotere betrokkenheid van de civil society te bewerkstelligen. Tijdens een consultatieronde inzake mensenrechten in Rusland tussen de Europese Unie en de Russische Federatie werd door de EU delegatie melding gemaakt van de vage bewoordingen van de conceptwettekst. Deze zou de vrije interpretatie door (lokale) autoriteiten in de hand werken. Naar verluidt is er onder de Russische bevolking een groot draagvlak voor strengere wetgeving op het gebied van blasfemie en religieuze ontheiliging. Ook de Russisch-orthodoxe Kerk heeft zich uitgesproken als voorstander van het aannemen van de wet.79 De ‘Anti-LHBT-propaganda-wet’ In de verslagperiode is een federaal wetswijzigingsvoorstel op het Wetboek van Administratiefrechtelijke overtredingen in de Doema besproken inzake het strafbaar stellen van het propageren van homoseksualiteit onder minderjarigen. Indien het voorstel wordt aangenomen wordt het ‘promoten van homoseksualiteit onder minderjarigen’ een administratief vergrijp waarop een geldboete staat van ten hoogste 500.000 roebel (ongeveer 12.430 euro). Al eerder werden lokaal in Rusland wetten aangenomen die het propageren van homoseksuele uitingen strafbaar stellen, onder andere in Sint-Petersburg (zie ook paragraaf 3.4.4). Het voorstel, dat eind januari 2013 de eerste lezing in de Doema passeerde met slechts één tegenstem, stelt het houden van gay-parades en homo evenementen strafbaar alsmede het verspreiden van informatie over LHBT-onderwerpen. Voorstanders van de wetswijziging, die de steun heeft van de Russisch-orthodoxe Kerk, stellen dat deze niet is bedoeld om leden van LHBT-gemeenschappen te vervolgen. De wijziging zou juist bedoeld zijn om de Russische traditionele christelijke waarden te beschermen en minderjarigen te beschermen tegen beïnvloeding door informatie over homoseksuele levenswijzen. Tegenstanders beweren dat de wetswijziging de vrijheid van meningsuiting voor leden van LHBT-gemeenschappen (verder) onder druk zal zetten en dat de wijziging gebruikt zal worden om elke vorm van openlijke homoseksuele uiting te vervolgen.80 De Hoge Vertegenwoordiger voor het 76

Deze lijst wordt gepubliceerd op de website van Rosregistr (www.ros-registr.ru). Radio Free Europe/Radio Liberty: Russia’s controversial internet law causing collateral damage (14 november 2012), The Guardian: Russia adopts stringent internet controls amid censorship concerns (11 juli 2012), BBC News: Russia’s parliament votes for internet censorship law (11 juli 2012). 78 Het wetsvoorstel omvat onder andere de mogelijkheid tot het opleggen van gevangenisstraffen tot drie jaar of een geldboete tussen de 100.000 en 200.000 roebel. 79 EU-Russia Human Rights Consultations, Brussel 7 december 2012 16th round, RIA Novosti: Over 80% of Russians favor ‘blasphemy’ draft law survey (26 september 2012). 80 The Christian Science Monitor: Russian bill looks to hide gay identity, affirm democracy of the majority (7 februari 77


Gemeenschappelijke Buitenlandse- en Veiligheidsbeleid (Catherine Ashton) van de EU heeft een verklaring afgegeven waarin zij aangeeft dat implementatie van deze wetswijziging, indien deze wordt aangenomen, de bestaande discriminatie van LHBTI-personen in Rusland kan vergroten, in het bijzonder wat betreft de vrijheid van meningsuiting en van vereniging (zie ook paragraaf 3.3.4).81 Staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving Op 24 april 2012 werd door toenmalig president Medvedev een amendement ingediend op artikel 14 van de Staatsburgerschapswet van de Russische Federatie. Dit amendement voorziet in een vereenvoudiging van het verkrijgen van het Russische staatsburgerschap voor minderjarigen van wie één ouder Russisch staatsburger is en die in het buitenland wonen. Het amendement zorgt ervoor dat de instemming van de niet-Russische ouder niet meer benodigd is. In de oude situatie was de instemming van de niet-Russische ouder nog benodigd. Dit kon tot problemen leiden in de naturalisatieprocedure van het kind doordat de nietRussische ouder hulp kon inroepen van de betreffende staat in geval deze ouder geen instemming wilde verlenen. Het artikel in de Staatsburgerschapswet was daarmee strijdig met het Russische Wetboek van Familierecht en de grondwet, aangezien deze gelijke rechten en verantwoordelijkheden voor beide ouders garanderen. Ook kan in de nieuwe situatie de Russische staat beter (consulaire) bescherming bieden aan de minderjarigen in kwestie.82 Op 13 november 2012 tekende president Poetin een amendement tot wijziging van de Staatsburgerschapswet, die het voor een aantal categorieën personen gemakkelijker maakt het Russische staatsburgerschap te verkrijgen. Het betreft hierbij met name burgers van de voormalige Sovjet-Unie die reeds lange tijd op het grondgebied van de Russische Federatie verblijven en die er niet in zijn geslaagd het staatsburgerschap van de Russische Federatie via de geldende procedure te bemachtigen.83 Het gaat hierbij onder meer om personen die – zijnde voormalige Sovjetburgers – een Russisch paspoort hadden verkregen voor de inwerkingtreding van de huidige Staatsburgerschapswet (1 juli 2002), maar aan wie na de inwerkingtreding niet het staatsburgerschap werd verleend door de Russische autoriteiten.84 Al naar gelang hun specifieke situatie kunnen deze personen op basis van een vrijwillige aanvraag, een geldige verblijfsvergunning of in overeenstemming met een erkenningsprocedure het staatsburgerschap bemachtigen. Het betreft de facto een continuering van de in 2009 gestopte vereenvoudigde regeling ter verkrijging van het staatsburgerschap voor staatlozen, met name afkomstig uit landen van de voormalige Sovjet-Unie.85

2013), Daily Mail.co.uk: Russia to outlaw ‘homosexual propaganda’ and ban public events that promote gay rights (21 januari 2013), Amnesty International: Russia anti-gay ‘propaganda law’ assault on freedom of expression (25 januari 2013). 81 Zie voor het officiële statement van Ashton: http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/EN/foraff/135082.pdf. 82 Website Kremlin (http://eng.kremlin.ru/news/3698): Amendments to the law on citizenship have been submitted to the State Duma (24 april 2012), Pravda.ru: Russian children born abroad to be protected from foreign care (2 mei 2012). 83 Het is dezerzijds niet bekend geworden of het hierbij ook om personen gaat die niet over een verblijfsrecht op het Russische grondgebied beschikken. 84 Volgens Svetlana Ganushkina, voorzitter van het Civic Assistance Committee en medewerker van Memorial, kwam het soms voor dat aan personen die nog de procedure ter verkrijging van het staatsburgerschap moesten doorlopen een paspoort werd verstrekt zonder dat ze de procedure hadden doorlopen omdat de paspoortdiensten niet goed op de hoogte waren van de procedures. Zo werden erkenningsprocedures en verkrijgingsprocedures klaarblijkelijk soms met elkaar verward. Deze personen konden na het in werking treden van de wet in 2002 vaak niet het staatsburgerschap verkrijgen, ondanks het feit dat over een paspoort beschikten. European Network on Statelessness: Innovations in Russian legislation on citizenship (20 maart 2013). 85 ITAR-TASS News Agency: Putin signs amended bill on citizenship into law (13 november 2012), website Kremlin (http://eng.kremlin.ru/acts/4622): Vladimir Putin signed Federal Law On Amendments to the Federal Law On Russian Federation Citizenship (13 november 2012). Zie ook het thematisch ambtsbericht Staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving in de Russische Federatie van oktober 2011.


Op 9 november 2012 verklaarde de FMS dat een overeenkomst uit 1996 met Kirgizië is herroepen, inzake de wederzijdse vereenvoudigde verkrijging van het staatsburgerschap. Onder deze overeenkomst konden Kirgiezen het Russische staatsburgerschap verwerven, zonder de verplichte legale verblijfduur van vijf jaar (permanente verblijfsvergunning) in de Russische Federatie in acht te hoeven nemen.86 Voor een uitgebreid overzicht van de staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving in de Russische Federatie wordt verwezen naar het thematisch ambtsbericht hierover, verschenen in oktober 2011.87

3.2

Toezicht en rechtsbescherming

3.2.1

Aangiftes In de hele Russische Federatie (inclusief de Noordelijke Kaukasus) bestaat de jure de mogelijkheid aangifte te doen van een misdrijf bij de politie. Op basis van artikel 12, lid 1 van de Russische Politiewet88 is de politie verplicht aangiftes (die zowel in elektronische, mondelinge als schriftelijke vorm gedaan kunnen worden) in behandeling te nemen en de aangifte schriftelijk te bevestigen (in welke mate dit in de praktijk daadwerkelijk gebeurt is niet bekend). Aangiftes worden doorgaans in behandeling genomen, maar in de praktijk varieert de bereidheid bij de politie om aangiftes (voortvarend) in behandeling te nemen aanzienlijk. Dit kan per geval, per regio en per behandelend politiebeambte verschillen. In het algemeen kan gesteld worden dat er bij de politie een grotere bereidheid bestaat om voortvarend in actie te komen voor diplomatiek personeel of leden van officiële (regerings) delegaties, maar in mindere mate voor gewone Russische burgers, (buitenlandse) zakenlieden en toeristen. Ook als het gaat om zaken van personen die tot specifieke groepen behoren, zoals etnische minderheden, raciale minderheden of leden van de LHBTIgemeenschap, kan het voorkomen dat de politie niet of minder bereidwillig is aangiftes (voortvarend) in behandeling te nemen. In de praktijk zien leden van deze minderheidsgroepen ook vaak af van het doen van aangifte uit angst voor discriminatie en intimidatie en daardoor een laag vertrouwen in de autoriteiten.89 De manier waarop politie een aangifte behandelt, kan afhangen van de bereidheid van de persoon die aangifte doet om steekpenningen te betalen of van de etniciteit van deze persoon. Dit geldt vooral voor personen afkomstig uit Centraal-Azië of de Noordelijke Kaukasus of in het algemeen voor personen met een donker of Aziatisch uiterlijk. De politie in grote steden, met name in Moskou, controleert bijvoorbeeld willekeurig op identiteitsbewijzen en registratiepapieren en staat er om bekend dit vooral te doen bij personen die een Aziatisch, donker of Noord-Kaukasisch uiterlijk hebben.90 Indien de politie in gebreke blijft kunnen personen zich wenden tot een autoriteit hoger dan die waartegen de klacht is gericht (bijvoorbeeld een hogere politiebeambte), de ombudsman (lokaal en federaal, zie paragraaf 3.2.2), een rechtbank of bij openbare aanklagers. Als alle binnenlandse rechtsmiddelen zijn uitgeput (of indien het een klemmende mensenrechtenschending betreft) kan men

86

RFE/RL: Russian-Kyrgyz pact on citizenship annulled (20 november 2012), Universal Newswires.com: Easier Russian citizenhip route closed to Kyrgyz nationals (20 november 2012). 87 Zie website van de Rijksoverheid (http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/ambtsberichten/2011/10/03/russische-federatie-201110-03-thematisch-ambtsbericht-staatsburgerschap-en-vreemdelingenwetgeving.html). 88 Wet no. 3-FZ van 7 februari 2011. 89 US Department of State Bureau of Diplomatic Security (OSAC): Russia 2011 Crime and Safety Report (21 april 2011) en Russia 2012 Crime and Safety Report St. Petersburg (2 maart 2012), Financial Times: Russia’s migrants living on the edge (16 december 2011). 90 Ibid.


zich ook wenden tot het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg.91 Het is niet bekend in welke mate het zoeken van hulp bij andere instanties tot succes leidt, maar het is bekend dat in sommige gevallen, met name wanneer klachten van dezelfde strekking aangaande gedragingen van de politie gebundeld worden, door bijvoorbeeld (regionale afdelingen van) het Russische Onderzoekscomité of door de ombudsman (lokaal en federaal, zie paragraaf 3.2.2) onderzocht worden.92 Echter, wanneer rechtszaken politiek gevoelig liggen voor de Russische autoriteiten, zoals zaken aangaande politieke opposanten of mensenrechtenschendingen in de Noordelijke Kaukasus, is de kans op succes doorgaans klein.93 Ook hierbij geldt dat de kans op succes sterk kan afhangen van de betrokken (lokale) autoriteit. Uitspraken van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens worden vaak niet opgevolgd door de Russische autoriteiten, behalve als het slechts om een geldboete gaat. Bovendien wordt de rechterlijke macht in Rusland nog altijd niet als onafhankelijk beschouwd en staan rechters in het algemeen onder invloed van de overheid en vooral van de Prokuratura (zie ook paragraaf 2.1.2).94 Ngo’s en internationale organisaties kunnen een belangrijke rol spelen in het aan de orde stellen van mensenrechtenschendingen bij de autoriteiten in Rusland op zowel lokaal als federaal niveau. Ngo’s kunnen er voor zorgen dat zaken uiteindelijk onderzocht worden door de Russische onderzoeksinstanties, soms zelfs als de slachtoffers alle hoop al hadden opgegeven door de trage werking van het justitiële apparaat in Rusland. Ngo’s verstrekken ook regelmatig gratis juridische bijstand aan slachtoffers en brengen zaken voor het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Echter, doordat het rechtssysteem in Rusland lang niet altijd goed functioneert en autoriteiten in Rusland met regelmaat uitspraken van het Europese Hof negeren95, kunnen ngo’s slachtoffers van mensenrechtenschendingen vaak maar tot op zekere hoogte behulpzaam zijn. Ngo’s proberen er doorgaans zo goed mogelijk bij de autoriteiten op aan te dringen dat zij de uitspraken van het Europese Hof uitvoeren.96

3.2.2

De Presidentiële Raad voor Maatschappelijke Organisaties en Mensenrechten Sinds 2004 bestaat in Rusland de Presidentiële Raad voor Maatschappelijke Organisaties en Mensenrechten. Deze Raad heeft een adviserende taak richting de president en de regering met betrekking tot het functioneren van het maatschappelijk middenveld en het toezicht op het eerbiedigen van de mensenrechten in Rusland. In november 2012 heeft president Poetin de samenstelling van deze mensenrechtenraad per decreet gewijzigd. De Raad bestaat thans uit 62 leden, onder wie prominenten uit de journalistiek en internationale organisaties. De Raad staat sinds oktober 2010 onder leiding van Mikhail Fedotov.97

91

In zeer ernstige gevallen van mensenrechtenschendingen, zoals bijvoorbeeld kidnappings door veiligheidsdiensten of buitengerechtelijke executies, kan ook eerder een zaak bij het Hof worden ingediend. Dit gebeurt meestal via (i)ngo’s omdat die dikwijls gratis juridische hulp verschaffen. 92 RIA Novosti: Investigators to check Russian police misconduct complaints (27 maart 2012), Ahram Online: Avalanche of torture complaints hits Russian police (2 april 2012). 93 Rechters staan vooral in politiek gevoelige of ‘high profile’ zaken vaak onder invloed van de uitvoerende machthebbers waardoor een eerlijke rechtsgang gecompromitteerd wordt (zie ook paragraaf 2.1.2). US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 94 Ongeveer een kwart van de klachten die bij het Europese Hof worden ingediend gaat over Russische zaken. The Telegraph: European Court of Human Rights reforms could have devastating effects in Russia (17 april 2012), International Commission of Jurists: Disciplinary measures must not hamper the independence of judges (4 december 2012). 95 Volgens een bron zijn de uitspraken van het Hof niet dwingend genoeg. 96 The Telegraph: European Court of Human Rights reforms could have devastating effects in Russia (17 april 2012). Zie ook ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. 97 Caucasian Knot: New human rights council under Russian president includes 62 persons (12 november 2012).


In juni 2012 had de Raad nog te kampen met een sterk teruglopend aantal leden uit de politiek liberale hoek, onder wie een aantal prominente mensenrechtenactivisten zoals Ljoedmila Aleksejeva (medeoprichter Moskou Helsinki Groep) en Svetlana Gannoesjkina (Memorial). Gannoesjkina noemde het ontbreken van een strategie voor de verbetering van de mensenrechtensituatie in de Noordelijke Kaukasus als één van de belangrijkste redenen om niet meer voor de Raad werkzaam te willen zijn.98 Ook voorzitter Fedotov had aangegeven zijn functie vacant te willen stellen bij een nog verder teruglopen van het aantal leden. Fedotov werd evenwel in mei 2012 herkozen als voorzitter. Een aantal vertrokken leden had aangegeven te zijn gestopt met werkzaamheden voor de Raad vanwege onwil samen te werken met president Poetin en omdat zij het gevoel hadden niet serieus te worden genomen door de Russische regering. De raad staat bekend als min of meer onafhankelijk, maar heeft in het verleden meerdere aanbevelingen gedaan die door de regering werden genegeerd.99 Een aantal activisten, onder wie sommige voormalige leden van de Presidentiële Raad zoals Ljoedmila Aleksejeva, heeft in december 2012 een van de regering onafhankelijke mensenrechtenraad in het leven geroepen. Het doel van deze raad is het initiëren van onafhankelijke juridische onderzoeken naar overheidsgedragingen en daarmee samenhangende mensenrechtenschendingen in Rusland. Deze raad heeft aangekondigd strafzaken in Rusland nauwkeurig onder de loep te zullen nemen, mensenrechtenschendingen begaan door overheidsfunctionarissen te zullen rapporteren en een beroep te zullen doen op de overheden van westerse mogendheden en op ngo’s, om maatregelen te treffen tegen overheidsfunctionarissen die worden beschuldigd van mensenrechtenschendingen.100

3.2.3

Ombudsman Rusland kent sinds 1997 een federale ombudsman. In de Russische Federatie vervult Vladimir Lukin momenteel deze functie. Lukin is sinds 2004 ombudsman en werd in 2009 voor vijf jaar herkozen. De ombudsman wordt door het Russische parlement aangesteld en kan niet voor het einde van de termijn worden ontheven uit zijn functie. De ombudsman is aan geen enkel Russisch regeringsorgaan verantwoording schuldig, ook niet aan de president. In het Russische rechtssysteem vervult de ombudsman de rol van onpartijdig, onafhankelijk adviesorgaan. Elk van de 83 deelregio’s in de Russische Federatie heeft het recht een eigen ombudsman aan te stellen, die bevoegd is te opereren binnen de grenzen van de eigen regio. De ombudsman doet meestal aanbevelingen aan de autoriteiten op basis van ingediende klachten, maar kan ook op eigen initiatief onderzoeken entameren. De naamsbekendheid van de ombudsman is in de verstedelijkte gebieden over het algemeen goed, maar met name in de afgelegen gebieden is dit minder. De ombudsman staat in de Russische samenleving bij velen te boek als niet onafhankelijk van de regering. Echter, in de verslagperiode heeft de ombudsman zich meerdere malen kritisch uitgelaten over het regeringsbeleid. Zo heeft Lukin kritische kanttekeningen geplaatst bij de uitspraken in de rechtszaak tegen de leden van de band Pussy Riot en bij de amendementen op de wetgeving inzake hoogverraad.101 Momenteel heeft ongeveer de helft van de Russische deelregio’s een eigen ombudsman, waaronder alle deelgebieden van het federale district Noordelijke 98

Caucasian Knot: Svetlana Gannushkina intends to leave Presidential Council for Human Rights (30 mei 2012). Center for Eastern Studies (www.osw.waw.pl): The crisis in the Russian Presidential Council for Human Rights (27 juni 2012), RIA Novosti: Six more people leave president’s Human Rights Council (4 juni 2012) en: Human rights activists quit ahead of Putin’s inauguration (2 mei 2012). 100 RFE/RL: Russian activists set up independent human rights council (17 december 2012), RIA Novosti: New Russian rights council plans to fight lawless officials (17 december 2012). 101 Rapsi News: Ombudsman criticizes amendments to bill on extending state treason notion (23 oktober 2012), Reuters: Russia’s rights ombudsman decries Pussy Riot verdict (23 augustus 2012). 99


Kaukasus. De regionale ombudspersonen zijn onafhankelijk van de federale ombudsman. De kans op succes bij het aandragen van een klacht bij een regionale ombudsman kan sterk afhangen per regio. Zo heeft het bijvoorbeeld nagenoeg geen zin een klacht inzake schendingen begaan door overheidspersoneel in Tsjetsjenië in te dienen bij de Tsjetsjeense ombudsman, Nurdi Noekaziev, aangezien hij als niet onafhankelijk van het Tsjetsjeense regime wordt beschouwd.102 De federale ombudsman ontvangt ongeveer 30.000 klachten per jaar, vooral op sociaaleconomisch terrein. Klagers dienen zich ten minste één keer tot de officiële autoriteiten te hebben gewend met hun grief, alvorens de ombudsman de klacht in behandeling neemt. Naar aanleiding van een ingediende klacht bepaalt de ombudsman of er een onderzoek wordt ingesteld en dientengevolge aanbevelingen worden gedaan aan de autoriteiten. De autoriteiten kunnen de aanbevelingen naast zich neerleggen, maar dienen dit wel te onderbouwen. De reacties van autoriteiten op aanbevelingen van de ombudsman worden doorgaans binnen de tijdslimiet gegeven maar zijn in eerste aanleg meestal onvoldoende. De federale ombudsman behandelt geen klachten van politieke partijen of politieke organisaties. Wel monitort hij verkiezingen en behandelt hij klachten over de verkiezingsprocedures, zoals onregelmatigheden in stembureaus. Van de klachten aangaande het gevangeniswezen en het optreden van de politie gaat voor zover bekend ongeveer de helft over buitensporig optreden van politieagenten. De ombudsman heeft ook een monitorende taak aangaande de behandeling van mensen in detentie. In geval van onenigheid tussen de ombudsman en de autoriteiten in een bepaalde kwestie maakt de ombudsman soms gebruik van publicatie van zijn bevindingen in de bewuste zaak in de Rossiyskaya Gazeta103, om autoriteiten te dwingen tot het geven van een reactie. Deze aanpak hanteert de ombudsman echter alleen als laatste redmiddel, wanneer andere middelen zijn uitgeput.

3.3

Naleving en schendingen

3.3.1

Vrijheid van meningsuiting De grondwet van de Russische Federatie garandeert vrijheid van meningsuiting.104 De vrijheid van meningsuiting staat in Rusland echter onder druk. Er is in beginsel vrijheid om kritiek te uiten en een van de autoriteiten afwijkende mening te ventileren.105 Wanneer kritiek op de autoriteiten echter breed wordt uitgemeten in de media of wanneer het persoonlijke kritiek op leden van de regering of overheden betreft, wordt dit doorgaans door de machthebbers niet toegestaan. Wanneer er kritiek wordt geleverd op president Poetin zelf of wanneer leden van het regime worden beschuldigd van criminele activiteiten, zoals bijvoorbeeld corruptie gerelateerde praktijken, zal de Prokuratura hier doorgaans tegen optreden.106 Een inmiddels bekend voorbeeld van de reactie van de staat op kritiek op Poetin, is de veroordeling van twee van de drie bandleden van de punkband Pussy Riot tot twee jaar strafkamp op de grond van hooliganisme107, na het spelen van een anti-Poetin 102

Zie hiervoor ook algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. Российская азета, dit is de Russische overheidskrant waarin op dagelijkse basis overheidsbesluiten en aangenomen nieuwe weten regelgeving wordt gepubliceerd (vergelijkbaar met de Nederlandse Staatscourant). 104 Grondwet Russische Federatie (1993), artikel 29. 105 Deze vrijheid wordt echter in toenemende mate ingeperkt door de in de vorige paragraaf beschreven, recent ingevoerde, wetgeving. 106 Voice of America: Analysts see freedom of speech slowly eroding (17 augustus 2012), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 107 Hooliganisme is een uit het Engels in het Russische Wetboek van Strafrecht geïncorporeerde term en betekent volgens artikel 213 van het wetboek van Strafrecht zoiets als ‘een flagrante schending van de openbare orde waarbij uiting wordt gegeven aan een duidelijk gebrek aan respect voor de samenleving’. Hooliganisme wordt in het Russische strafrecht doorgaans als een vergrijp van gemiddelde zwaarte aangemerkt. 103


lied in de kathedraal van Moskou. Het derde bandlid, Jekaterina Samoetsjevitsj, werd op 10 oktober 2012 in hoger beroep vrijgesproken. Ruim een week later klaagde Samoetsjevitsj de Russische staat aan bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg, vanwege de volgens haar onmenselijke behandeling gedurende de periode van de hoorzittingen.108 De persvrijheid blijft onder druk staan in Rusland. In de Press Freedom Index 2011/2012 van Reporters Without Borders bezet Rusland plaats 142 van de 179.109 Naar verluidt staat ongeveer 90 procent van de geschreven media in meer of mindere mate onder staatscontrole doordat mediaorganisaties van de staat afhankelijk zijn van papierleveranties, drukmogelijkheden en distributiekanalen. Dit zou de bereidheid van mediabedrijven tot kritische berichtgeving ten aanzien van de regering beperken. In de verslagperiode is ook melding gemaakt van het onder druk zetten van televisie- en radiostations die kritiek op (lokale) autoriteiten hadden geuit tijdens uitzendingen. Zo confisqueerde de lokale politie apparatuur van een kritisch privaat televisie- en radionetwerk in de provincie Kostroma in het westen van Rusland. Ook werd het station bovengemiddeld vaak geïnspecteerd door de lokale autoriteiten en werden medewerkers door anonieme bellers bedreigd.110 De in totaal zes landelijke televisiezenders in Rusland worden alle beheerd door de staat of door aan de staat loyale partijen. Verreweg de meest mediabedrijven die door particulieren worden gerund doen aan zelfcensuur uit angst voor represailles van de autoriteiten. Individuele journalisten die kritisch berichtgeven over (leden van) de overheid worden door de autoriteiten regelmatig aangeklaagd wegens ‘laster’ of ‘extremisme’.111 In maart 2012 protesteerden demonstranten in Moskou bij de televisietoren van het staatstelevisiebedrijf NTV (gerund door het staatsbedrijf Gazprom) nadat NTV een documentaire had uitgezonden waarin oppositievoerders in een kwaad daglicht werden gesteld (Anatomy of Protest). In de documentaire werd onder andere beweerd dat oppositieleider Alexei Navalny leugens zou verspreiden en ‘te veel bodyguards’ zou inhuren die journalisten molesteren. Ook zouden leden van de oppositie volgens de documentaire mensen omkopen om aan de antiregeringsdemonstraties mee te doen. Volgens de demonstranten, onder wie Navalny, was de documentaire gefingeerd en in opdracht van de overheid gemaakt en uitgezonden om de oppositie verdacht te maken. De documentaire werd meerdere malen uitgezonden en in oktober 2012 kwam een tweede deel uit. Naar aanleiding van het tweede deel (Anatomy of Protest 2) werden rechtszaken tegen oppositieleider Sergei Oedaltsov en activist Konstantin Lebedev aangespannen wegens het veroorzaken van massa oproer met als oogmerk de regering omver te werpen. Uit de documentaire zou blijken dat Oedaltsov banden met Georgische geldschieters had aangehaald om de protestbeweging te financieren (zie ook paragraaf 3.3.8). Oppositionele en mensenrechtenactivisten hebben de aanklacht scherp veroordeeld en gesteld dat de beelden waren vervalst. Lebedev werd op 25 april 2012 veroordeeld tot 2,5 jaar gevangenisstraf.112 Internet Internet in de Russische Federatie is vrijwel geheel vrij. Enerzijds stimuleert de Russische overheid de toegang tot en het gebruik van internet, anderzijds heeft de 108

NRC: Medvedev wil bandleden Pussy Riot uit het gevang hebben (12 september 2012) en: Vrijgesproken zangeres Pussy Riot klaagt Rusland aan bij Europees Hof (19 oktober 2012). 109 Reporters Without Borders: Press Freedom Index 2011/2012 (http://en.rsf.org/press-freedom-index-2011-2012,1043.html). 110 Open Democracy.net: Media freedom in the Russian regions? You must be joking (23 augustus 2012), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 111 Open Democracy.net: Media freedom in the Russian regions? You must be joking (23 augustus 2012), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 112 BBC News Europe: Dozens held at Moscow protest over pro-Putin tv-film (18 maart 2012), New York Times: Russian tv broadcast besmirching protesters draws a furious reaction (24 maart 2012), Russia Beyond the Headlines: Anatomy of protest stirs trouble (12 oktober 2012), Huffington Post: Sergei Udaltsov, Russia opposition leader under house arrest (9 februari 2013).


overheid in de verslagperiode in toenemende mate getracht grip te krijgen op het internetverkeer.113 Zo is op 1 november 2012 een nieuwe internetwet in werking getreden, die de regering meer mogelijkheden moet bieden om bepaalde internet content te blokkeren (zie ook paragraaf 3.1.3). In de eerste twee weken na de inwerkingtreding werden op basis van de nieuwe wet al meer dan 180 sites verboden. Ook is in de verslagperiode melding gemaakt van bedreiging van kritische bloggers, vervolging van bloggers en journalisten onder de aanklacht ‘extremisme’ of ‘smaad’, het blokkeren of belemmeren van specifieke websites van oppositionele groeperingen of onafhankelijke media door de FSB en (lokale) internet providers en pogingen van veiligheidsdiensten en (lokale) autoriteiten om internet content te reguleren. De eindverantwoordelijkheid voor het controleren van het digitale verkeer op informatie die als extremistisch kan worden betiteld of raakt aan zaken van staatsveiligheid, ligt bij de FSB.114 De overheid hanteert een ‘zwarte lijst’ met websites die verboden of extremistische content plaatsen (zie paragraaf 3.1.3). Met het in werking treden van de nieuwe internetwet zijn ook de grenzen van wat door de overheid wordt bestempeld als extremistisch opgerekt.115 Er zijn gevallen bekend van websites die zijn geblokkeerd vanwege het plaatsen van specifieke religieuze informatie, anti-overheid georiënteerde satirische informatie of pornografische afbeeldingen. Ook voegt de overheid regelmatig websites toe aan de zwarte lijst die informatie verstrekken over zelfdoding, drugsgebruik of pedofilie.116 Ook de regelgeving voor het verstrekken van domeinnamen is aangescherpt. De grootste Russische domeinregistratie organisatie, Nic.ru, kan op basis van deze regelgeving domeinnamen blokkeren aan de hand van een schriftelijke verklaring van ‘agentschappen’ die gemachtigd zijn hiernaar onderzoek te doen. Dit kan de facto betekenen dat bijvoorbeeld (openbare) aanklagers, de FSB, politie of de Russische federale narcoticabrigade, de FSKN, een dergelijke verklaring kunnen afgeven en daarmee de sluiting kunnen gelasten van een website. In de verslagperiode zijn zo verschillende websites gesloten vanwege het plaatsen van door de overheid als extremistisch bestempelde informatie. Er zijn echter ook gevallen bekend van websites die na het verwijderen van de bedoelde extremistische content van de zwarte lijst zijn gehaald en zijn gedeblokkeerd.117 De meeste grote internetproviders in de Russische Federatie zijn in handen van particulieren (oligarchen). Er is een aantal kleinere onafhankelijke internet providers die volgens bronnen waarschijnlijk door de federale overheid worden gecontroleerd, de facto door de FSB. In praktijk staan in de Russische Federatie nagenoeg alle providers onder controle van de FSB of zijn in handen van aan de overheid gelieerde personen of instanties. Providers moeten alle informatie die de overheid opvraagt aanleveren. Zo is van de bekende Russische internet zoekmachine Yandex bekend dat er desgevraagd gegevens zijn verstrekt aan de FSB over elektronische geldtransacties.118 De FSB moet hierbij wel formele gronden aandragen (op basis van de wetgeving) waarom de informatie wordt opgevraagd. De overheid controleert internet sites vooral op informatie die wettelijk is verboden, zoals extremistische 113

De Russische Federatie wordt in het Enemies of the internet 2012 rapport van Reporters without Borders aangemerkt als ‘country under surveillance’ (http://en.rsf.org/russia-russia-12-03-2012,42075.html). 114 Dit mandaat is gebaseerd op de Federale wet op de Federale Veiligheidsdienst van de Russische Federatie (wet No. 40-FZ van 22 februari 1995, voor zover bekend laatstelijk geamendeerd in november 2011), Reporters Without Borders: Enemies of the internet 2012 (12 maart 2012), The Guardian: Censorship row over Russian internet blacklist (12 november 2012), Russia Today: Bloggers’ fear: Russian crackdown on illegal web content causes stir (13 november 2012), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 115 De voorheen vigerende wetgeving bood de overheid al een behoorlijke ruimte om journalistieke en politiek getinte publicaties als extremistisch te bestempelen. 116 Reporters Without Borders: Enemies of the internet 2012 (12 maart 2012), Russia Today: Bloggers’ fear: Russian crackdown on illegal web content causes stir (13 november 2012). 117 Reporters Without Borders: Enemies of the internet 2012 (12 maart 2012). Russia Today: Bloggers’ fear: Russian crackdown on illegal web content causes stir (13 november 2012). 118 BBC News: Russian search-engine Yandex passed information to FSB (3 mei 2011).


informatie. De interpretatieruimte van de overheid is hierbij groot. Zo kan satirisch bedoelde informatie of beeldmateriaal ook door de overheid als extremistisch worden geïnterpreteerd. Het is niet bekend in hoeverre het bezoeken door burgers van internetcafés wordt gecontroleerd door de overheid, maar naar verluidt zijn er bijna geen internetcafés meer in Rusland. Veel Russen maken gebruik van mobiel internet. Sms-berichten kunnen volgens een bron in ieder geval worden gecheckt onder de noemer staatsveiligheid en ook checkt de FSB regelmatig mobiel telefoonverkeer. Het is niet bekend of alle mobiele telefoons op naam dienen te worden geregistreerd. Officieel is voor afluister- en aftaphandelingen een gerechtelijke goedkeuring nodig, maar volgens dezelfde bron heeft de FSB vrij toegang tot afluisterfaciliteiten. De overheid controleert ook veel elektronische geldtransacties in verband met vermeende connecties van personen of organisaties met het buitenland. De overheid stelt dat redenen van staatsveiligheid ten grondslag liggen aan deze controles. De overheid controleert ook sociale media zoals Facebook, Twitter en andere (Russische) netwerk media op materiaal dat wettelijk verboden is. Dit gebeurt ook op lokaal niveau. Volgens een bron is het de overheid er om te doen de sociale media aan banden te leggen omdat deze communicatiemiddelen veel worden gebruikt in oppositionele kringen. Onder de op 1 november 2012 in werking getreden nieuwe internetwetgeving kan een website in zijn geheel of gedeeltelijk worden gesloten als er als extremistisch bestempelde content op geplaatst wordt. Zo was er in oktober 2012 sprake van het sluiten van Youtube in Rusland per 1 november, omdat hierop de omstreden anti-islamfilm Innocence of muslims te zien was. Youtube is uiteindelijk niet afgesloten, maar de film werd wel verwijderd.119

3.3.2

Vrijheid van vereniging en vergadering De wet garandeert vrijheid van vereniging en vergadering, echter in praktijk beperkten (lokale) overheden dit recht regelmatig in de verslagperiode. Openbare bijeenkomsten, protestmanifestaties en marsen dienen van tevoren te zijn goedgekeurd door de lokale autoriteiten (meestal de burgemeester van de betrokken stad). Zonder deze toestemming is de kans groot dat de bijeenkomst door de politie wordt onderbroken en dat deelnemers worden geconfronteerd met (vaak hoge) boetes of zelfs celstraffen (zie ook paragraaf 3.1.3). Lokale autoriteiten bepalen meestal de locatie waar een bijeenkomst of demonstratie gehouden mag worden. Het komt regelmatig voor dat protestbijeenkomsten over zaken die voor de regering politiek gevoelig liggen, alleen mogen plaatsvinden op ver van het centrum van de stad gelegen plekken.120 De anti-extremisme wetgeving121 in de Russische Federatie werd door de autoriteiten in de verslagperiode in toenemende mate ingezet om de vrijheid van vereniging te beperken. Via deze anti-extremisme wetgeving (hieronder vallen onder andere (delen van) de nieuwe wetgeving die in de verslagperiode is ingevoerd op het terrein van ngo’s, demonstraties en internet; zie paragraaf 3.1.3) kunnen organisaties en personen die kritiek op de overheid leveren, eenvoudig door de

119

International Business Times: Russia bans Innocence of muslims film, may shut down Youtube (1 oktober 2012). Yuri Dzhibladze: Challenges to implementation of freedoms of assembly and of association in the OSCE region and strategies of Civil Society. Keynote address at the OSCE Civil Society Forum “Freedom of assembly and association” in Vienna (7 november 2012), 121 De anti-extremisme wetgeving in Rusland bestaat naast de Anti-extremismewet uit 2002 ook uit verschillende artikelen uit andere wetten, voornamelijk het Wetboek van Strafrecht. Zo wordt in dit verband door de autoriteiten bijvoorbeeld vaak gebruik gemaakt artikel 282 uit het Wetboek van Strafrecht (haatzaaien) of artikel l 20.29 van het Wetboek van Administratieve rechtsvordering (produceren en distribueren van extremistisch materiaal). 120


autoriteiten worden aangeklaagd, beboet of verboden wegens het aanzetten tot maatschappelijke onrust of haat zaaien.122 De nieuwe Ngo-wet (zie paragraaf 3.1.3) zorgt ervoor dat er bij veel ngo’s een gevoel van onzekerheid leeft over hun positie in de Russische Federatie. De wet heeft een intimiderende werking op ngo’s vanwege de mogelijkheid dat zij zich moeten laten registreren als buitenlandse agent, indien zij buitenlandse financiering ontvangen en de overheid oordeelt dat zij politiek actief zijn. Vaak is contact met het buitenland voor ngo’s onvermijdelijk aangezien veel ngo’s niet door de staat of door Russische investeerders gesteund worden en daardoor fondsen moeten werven in het buitenland.123 Ngo’s die op de lijst van foreign agents komen te staan zijn verplicht elke activiteit en elk product aan te merken als ‘afkomstig van een buitenlandse agent’. Wanneer een ‘foreign agent ngo’ niet voldoet aan deze verplichting kunnen de activiteiten van deze ngo worden verboden (dit kan wettelijk zonder tussenkomst van een rechter), hoge boetes worden opgelegd en kunnen strafrechtelijke processen tegen de bestuurders gestart worden waarbij gevangenisstraffen tot maximaal twee jaar kunnen worden opgelegd. Organisaties als Memorial en For Human Rights hebben aangegeven zich niet te zullen registreren onder de nieuwe wetgeving. Memorial heeft binnen de verslagperiode een rechtszaak tegen de staat aangespannen om zich niet te hoeven laten registreren als buitenlandse agent.124 Er werden vanaf medio februari 2013 door heel Rusland invallen gedaan bij diverse ngo’s door delegaties die onder meer bestonden uit leden van de FSB, de belastingdienst, de Prokuratura (Openbaar Ministerie) en de politie. Deze invallen werden gedaan in opdracht van de Prokuratura in Moskou en werden uitgevoerd om te controleren of ngo’s buitenlandse financieringsbronnen hebben en om te bekijken of de organisaties zich ‘schuldig maken aan extremisme’ of zich op andere wijze niet aan de wet houden.125 Zo verrichtten op 25 maart 2013 medewerkers van de Prokuratura en de politie een onaangekondigd onderzoek van het kantoor van Amnesty International in Moskou. Op 27 maart 2013 werden door dezelfde instanties de kantoren in Moskou van Transparency International en Human Rights Watch doorzocht. Aan het einde van de verslagperiodewaren inmiddels ruim vijftig organisaties aangemerkt als buitenlandse agent na inspecties door de Russische autoriteiten.126 Op 25 april 2013 ging bij een districtsrechtbank in Moskou een rechtszaak van start tegen de Russische verkiezingsmonitoringsorganisatie Golos. Golos zou zich volgens de autoriteiten schuldig hebben gemaakt aan het schenden van de ngo-wetgeving, omdat de organisatie buitenlands geld zou hebben geaccepteerd. Het bewuste geldbedrag was aan Golos uitgekeerd door het Norwegian Helsinki Committee 122

Yuri Dzhibladze: Challenges to implementation of freedoms of assembly and of association in the OSCE region and strategies of Civil Society. Keynote address at the OSCE Civil Society Forum “Freedom of assembly and association” in Vienna (7 november 2012), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 123 In het voorjaar van 2012 introduceerde de Russische regering een extra controlemechanisme, onder toezicht van de FSB, in verband met het uitbetalen van geld door buitenlandse instanties aan Russische ngo’s. Yuri Dzhibladze: Challenges to implementation of freedoms of assembly and of association in the OSCE region and strategies of Civil Society.Keynote address at the OSCE Civil Society Forum “Freedom of assembly and association” in Vienna (7 november 2012). 124 Op de kantoormuren van zowel Memorial als For Human Rights waren met een verfspuitbus de leuzen ‘foreign agent’ in combinatie met ‘loves USA’ gespoten. Het is niet opgehelderd wie voor de graffiti verantwoordelijk was. Yuri Dzhibladze: Challenges to implementation of freedoms of assembly and of association in the OSCE region and strategies of Civil Society. Keynote address at the OSCE Civil Society Forum “Freedom of assembly and association” in Vienna (7 november 2012), The Daily Beast: Russia uses ‘ foreign agent’ ruse to crack down on Memeorial & other ngos (24 november 2012), Reuters: ‘Foreign agent’ sprayed on Russian NGO offices as new law takes effect (21 november 2012), Reuters: Russia’s oldest human rights group fights foreign agent tag (24 mei 2013). 125 De Volkskrant: Russische overheid doet inval bij ngo’s (23 maart 2013). 126 NRC: Inval bij Human Rights Watch in Moskou – volgt op tientallen NGO-invallen (27 maart 2013), The Guardian: Russian officials raid Amnesty’s Moscow headquarters (25 maart 2013), Civil Solidarity: List of ngo’s named foreign agents (20 mei 2013).


vanwege het winnen van de Sacharov prijs. Golos verklaarde dat het bedrag was geweigerd maar dat het Helsinki Committee het bedrag toch abusievelijk had overgemaakt, waarop Golos het volledige bedrag weer zou hebben teruggestort. De rechtbank veroordeelde Golos tot een boete van 300.000 roebel (ongeveer 7390 euro). De directrice van Golos, Lilya Shibanova, kreeg een boete van 100.000 roebel (ruim 2460 euro). Indien Golos de opgelegde boetes niet betaalt, kunnen de autoriteiten Golos uiteindelijk dwingen alle activiteiten te stoppen en kan Shibanova strafrechtelijk vervolgd worden. De organisatie kondigde aan in beroep te gaan tegen de beslissing. Golos is de eerste ngo die daadwerkelijk op basis van de nieuwe wetgeving is aangeklaagd.127 Naast Golos zijn nog vier ngo’s verwikkeld in administratiefrechtelijke procedures vanwege vermeende overtredingen van de nieuwe ngo-wetgeving.128 In verband met de invoering van de ngo-wetgeving heeft de Russische regering in september 2012 verklaard dat de Amerikaanse hulporganisatie USAid (US Agency for International Development) per 1 oktober 2012 al haar activiteiten in Rusland moest staken. USAid financierde onder andere de verkiezingswaarnemer Golos en ook andere prodemocratische en oppositionele organisaties in Rusland. De Russische regering stelde dat USAid zich teveel bemoeide met Russisch intern politieke en economische aangelegenheden en beschuldigde USAid van het aanzetten tot protestdemonstraties.129

3.3.3

Vrijheid van godsdienst Vrijheid van godsdienst in de Russische Federatie is wettelijk gewaarborgd in de grondwet.130 In de praktijk perkt de overheid de godsdienstvrijheid in voor religieuze groeperingen die door de autoriteiten worden beschouwd als bedreigend voor de veiligheid. Volgens de Wet inzake religieuze organisaties van 1997 worden in het bijzonder het Russisch orthodoxe geloof en daarnaast het Jodendom, de islam en het boeddhisme als ‘traditionele’ vormen van geloof aangemerkt, ondanks de grondwettelijke gelijkschakeling van alle religieuze uitingen. Dit zorgt ervoor dat groeperingen als Jehova’s Getuigen, Hare Krishna’s en diverse christelijke denominaties zoals bijvoorbeeld pinkstergemeenten en andere evangelische stromingen zijn achtergesteld ten opzichte van de traditionele geloven en deze worden daardoor ook eerder als bedreigend aangemerkt. Zo werd in de nacht van 6 september 2012 even buiten Moskou het gebouw van een lokale pinkstergemeente door graafmachines vernield in bijzijn van de politie. Naar verluidt had de kerkgemeente problemen met de autoriteiten inzake de bouwvergunning van het kerkgebouw, nadat zij in 1995 door de autoriteiten gedwongen was haar oorspronkelijke kerkgebouw in Moskou te verlaten.131 Ondanks het behoren tot de vier bovengenoemde traditionele religies, hebben moslimgemeenschappen overigens ook regelmatig te maken met discriminatie en intimidatie door (lokale) overheden.132 Geloofsgemeenschappen, anders dan die behorend tot het Russisch-orthodoxisme, hebben vaak moeite met het verkrijgen van een staatsregistratie en worden vaak door de overheid niet gesteund in het verkrijgen of bouwen van kerken of gebedsruimtes. Zo heeft de snelgroeiende moslimgemeenschap in Moskou de 127

Deutsche Welle: Russian ngo’s fight foreign agent status (2 mei 2013), Amnesty International: Russia: Voters’ rights ngo is first victim of ‘foreign agent law’ (25 april 2013). 128 Civil Solidarity: List of ngo’s named foreign agents (20 mei 2013). 129 The Guardian: USAid covertly influencing political processes, says Russia (19 september 2012), The Washingon Post: Russia boots out USAid (18 september 2012). 130 Grondwet Russische Federatie (1993), artikel 28. 131 Cbn.com: Church demolished: Russia’s fading religious freedom (november 2012) 132 Forum 18: Russia: Religious freedom survey (juli 2012), US Commission on International Religious Freedom: 2012 annual report Russian Federation (maart 2012).


beschikking over slechts drie moskeeën, waarvan er één in wederopbouw is. De Russisch-orthodoxe gemeenschap in Moskou heeft, ter vergelijking, de beschikking over honderden kerken en er worden veel Orthodoxe kerken gebouwd of gerenoveerd met overheidssubsidie.133 De overheid maakt regelmatig gebruik van anti-extremisme wetgeving134 om de vrijheden van religieuze groeperingen en individuen in te perken.135 In de praktijk gold dit in de verslagperiode vooral voor Jehova’s Getuigen en moslim geestelijken die de werken van de Turkse theoloog Saïd Nursi aanhangen. Door een amendering van het Wetboek van Strafrecht in december 2011, kan voor het organiseren van of deelnemen aan verboden groeperingen een gevangenisstraf worden opgelegd tot drie jaar. De wijziging trad op 1 januari 2013 in werking.136 Het komt in de Russische Federatie soms voor dat (groepen) burgers geweld gebruiken tegen religieuze groeperingen of individuen op basis van hun geloof.137 In de Noordelijke Kaukasus staat de vrijheid van godsdienst meer onder druk dan in de rest van de Russische Federatie, met name in Tsjetsjenië.138

3.3.4

Bewegingsvrijheid De bewegingsvrijheid van Russische burgers is de jure gewaarborgd door middel van de Wet op de bewegingsvrijheid en de vrije keuze van woon- en verblijfplaats in de Russische Federatie van 1993.139 Krachtens deze wet bestaat er in de gehele Russische Federatie een plicht voor alle zich in het land bevindende personen, zich te laten registreren in de tijdelijke of permanente woonplaats. Zonder deze registratie is het voor personen de facto onmogelijk normaal aan het maatschappelijke leven deel te nemen. Ondanks dat volgens de wet registratie of non-registratie los staat van de grondwettelijke rechten van personen, komt het regelmatig voor dat overheidsdiensten worden geweigerd aan personen zonder registratie (zie ook paragraaf 2.4). Lokale autoriteiten hanteren soms een eigen interpretatie van de wet. Hierdoor zijn er grote regionale verschillen met betrekking tot de problemen die kunnen ontstaan bij het verkrijgen van een registratie. Er worden door (lokale) autoriteiten regelmatig boetes opgelegd aan of steekpenningen gevraagd van ongeregistreerde personen. Ook bij aanvragen voor inschrijvingen in een woonplaats vragen lokale autoriteiten soms extra geld.140 Russische staatsburgers kunnen zich in theorie vrijelijk overal in de Russische Federatie vestigen. In de praktijk dienen burgers zich bij de autoriteiten van de beoogde woonplaats te laten inschrijven, de facto een lokaal kantoor van de FMS.141 Indien een persoon zich op een nieuw adres binnen de Russische Federatie wil vestigen, dient hij zich eerst uit te laten schrijven uit de oude woonplaats. Vervolgens dient hij zich volgens de wet binnen zeven dagen na aankomst in de nieuwe woonplaats te laten registreren bij een kantoor van de FMS. Hierbij dient hij (samen met een inschrijfformulier) een (binnenlands) paspoort of een ander geldig 133

Forum 18: No more mosques for Moscow? (27 september 2012) en: Russia: Religious freedom survey (juli 2012). Zie ook paragraaf 3.3.2 135 De bedoelde wet omschrijft bedreigend en extremistisch als ‘propaganderend voor de exclusiviteit, superioriteit of inferioriteit van personen op basis van religie’. 136 Forum 18: Russia: Religious freedom survey (juli 2012), US Commission on International Religious Freedom: 2012 annual report Russian Federation (maart 2012). 137 US Commission on International Religious Freedom: 2012 annual report Russian Federation (maart 2012). 138 Zie hiervoor algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. Forum 18: Russia: Religious freedom survey (juli 2012), US Commission on International Religious Freedom: 2012 annual report Russian Federation (maart 2012). 139 Wet No. 5242-1-FZ van 25 juni 1993, met latere wijzigingen. 140 Zie voor meer informatie over woonplaatsregistratie en de Wet op de bewegingsvrijheid het ambtsbericht Staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving in de Russische Federatie (oktober 2011) en de ambtsberichten Noordelijke Kaukasus van april 2010 en januari 2012. Zie ook de Wet op de Bewegingsvrijheid in de Russische Federatie, artikel 3. US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 141 Wet op de Bewegingsvrijheid, artikel 3. 134


identiteitsbewijs en een document inzake de te betrekken woonruimte (zoals een huurcontract, verklaring van de eigenaar van de woning waar betrokkene huisvesting heeft of een eigendomsbewijs van een huis) te kunnen overleggen. De autoriteiten dienen de persoon binnen drie dagen na het aanleveren van de documenten te registreren.142 Bij het tijdelijk veranderen van woonplaats wordt het verblijf in de vorige woonplaats van de persoon niet doorgehaald in de registers, in tegenstelling tot bij permanente verandering van woonplaats.143 Ook bij permanente vestiging in het buitenland dient de persoon zich te laten uitschrijven uit het register van de woonplaats in Rusland. De Russische Federatie kent een aantal zones waarop restricties van toepassing zijn met betrekking tot woonregistraties. Hierbij moet gedacht worden aan bijvoorbeeld nucleaire zones, gebieden met bijzondere milieuof natuurbeschermingsbepalingen en militair strategische gebieden, grensgebieden, gesloten administratief-territoriale gebieden en gebieden waar verhoogde staat van paraatheid of de noodtoestand van kracht is.144 De wet voorziet in mogelijkheden voor Russische burgers vrijelijk naar het buitenland te reizen. Hiervoor is in de regel een buitenlands paspoort benodigd (zie paragraaf 2.4), behalve voor een aantal landen van de voormalige Sovjet-Unie waar naar toe op een binnenlands paspoort gereisd kan worden.145 Aan personen kan krachtens de Wet op de Procedure ten aanzien van reizen van en naar de Russische Federatie146 een uitreisverbod worden opgelegd als met de uitreis de staatsveiligheid in het geding is. Dit geldt bijvoorbeeld voor personen die toegang hebben tot staatsgeheime documenten waarbij in het arbeidscontract is opgenomen dat er restricties voor de persoon in kwestie gelden met betrekking tot uitreizen. Deze restricties mogen in de regel niet langer gelden dan vijf jaar nadat de persoon voor het laatst met het staatsgevoelige materiaal in aanraking is geweest.147 Een uitreisverbod kan ook gelden voor:148    

personen die opgeroepen zijn voor militaire dienst of alternatieve dienstplicht; tot en met de voltooiing van de dienst;149 personen die een gevangenisstraf hebben gekregen of in staat van beschuldiging zijn gesteld; tot en met het uitzitten van de straf of tot aan de uitspraak van de rechter;150 personen die verplichtingen ontduiken die zijn opgelegd door een rechter; tot dat aan de verplichtingen is voldaan of totdat de betrokken partijen tot een overeenkomst zijn gekomen; personen die opzettelijk valse documenten hebben overgelegd ten bate van de uitreis uit de Russische Federatie; totdat de kwestie is opgelost, binnen een maand, door een bevoegd overheidsorgaan.

In alle gevallen van beperkingen met betrekking tot uitreizen uit Rusland overhandigt het ministerie van Binnenlandse Zaken een notificatie aan de betrokkene met daarin de redenen voor en de duur van het uitreisverbod, de datum en het registratienummer van het besluit en de volledige naam en het adres van de organisatie die verantwoordelijk is voor het nemen van de beslissing tot beperkte 142

Wet op de Bewegingsvrijheid, artikel 6. Wet op de Bewegingsvrijheid, artikel 5. Wet op de Bewegingsvrijheid, 8. 145 Zie ook thematisch ambtsbericht Staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving in de Russische Federatie (oktober 2011). 146 Wet No. 115-FZ van 15 augustus 1996. 147 Wet op de procedure ten aanzien van reizen van en naar de Russische Federatie, artikel 15. Volgens deze wet kan een Interdepartementale Commissie Inzake het Beschermen van Staatsgeheimen deze restrictie verlengen tot maximaal tien jaar. US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 148 Wet op de procedure ten aanzien van reizen van en naar de Russische Federatie, artikel 15. 149 Zij kunnen het land wel verlaten als daar door hun commandanten of leidinggevenden toestemming voor wordt gegeven. Wet op de procedure ten aanzien van reizen van en naar de Russische Federatie, artikel 19. 150 Zo is tegen de bekende oppositieleider Alexei Navalny in de verslagperiode een uitreisverbod ingesteld in verband met een strafrechtelijk onderzoek wegens geldverduistering. Russia Today: Protest leader Navalny faces new embezzlement charges (24 december 2012). 143 144


uitreismogelijkheden van de betrokkene.151 Wanneer een uitreisverbod wordt opgelegd in verband met staatsgeheimen of militaire dienst of alternatieve dienst, wordt het paspoort van de betrokkene ingenomen door de instantie waar deze is uitgegeven (kantoor van de FMS). Het paspoort wordt na het verstrijken van de duur van het verbod weer vrijgegeven.152

3.3.5

Rechtsgang Volgens het Russische Wetboek van Strafvordering kan een persoon die van een strafbaar feit wordt verdacht tot 48 uur worden vastgehouden. Daarna moet hij ofwel worden vrijgelaten (op borgtocht voorwaarden), ofwel door middel van een gerechtelijk arrestatiebevel in voorlopige hechtenis worden geplaatst, doorgaans in het dichtstbijzijnde politiebureau.153 De politie is verplicht de reden van de detentie schriftelijk vast te leggen. Dit schriftelijk document dient door zowel de politie als de gedetineerde te worden ondertekend binnen drie uur na het in detentie plaatsen. De politie dient de gedetineerde binnen 24 uur na het in detentie plaatsen te ondervragen. De gedetineerde heeft, hieraan voorafgaand, het recht twee uur met een advocaat te spreken.154 Indien dit recht niet wordt gehandhaafd is volgens de wet het verkregen bewijs onrechtmatig. In de praktijk komt het in heel Rusland voor – en in het bijzonder in de Noordelijke Kaukasus – dat voorlopige hechtenis eenvoudig en voor onbepaalde tijd wordt verlengd en onrechtmatig verkregen bewijs wel wordt gebruikt in rechtszaken en dat dit bewijs wordt meegewogen in de uiteindelijke gerechtelijke uitspraak.155 De politie is verplicht de openbare aanklager binnen twaalf uur na aanhouding schriftelijk op de hoogte te stellen en de familie van de betrokkene in te lichten.156 Volgens het Wetboek van Strafvordering dient de verdachte (of veroordeelde) afschriften te ontvangen van de aanklacht.157 Indien de verdachte wordt vrijgelaten moet aan hem een afschrift van het gerechtelijk besluit tot vrijlating worden overhandigd. Ook dient aan de verdachte een verklaring te worden overhandigd, waarin staat vermeld door wie hij was gedetineerd, de datum, tijd, plaats en gronden van in detentie plaatsing en de datum, tijd, plaats en gronden van zijn vrijlating.158 In de verslagperiode zijn er door de overheid verbeteringen doorgevoerd in strafvorderingsprocedures. Zo opereert het Russische strafrechtelijke Onderzoekscomité sinds januari 2011 als een zelfstandig orgaan dat alleen verantwoording is verschuldigd aan de president. Voorheen viel het Comité onder de verantwoordelijkheid van de Openbare Aanklager (Prokuratura), waarmee zowel het onderzoek als de fase van de rechtszaak onder de verantwoordelijkheid van dezelfde autoriteit vielen. Deze functiescheiding kan zorgen voor een eerlijker rechtsgang. Daarnaast zijn in april 2012 speciale units opgericht – naar verluidt op voorspraak van diverse ngo’s en tegen de zin van de minister van Binnenlandse Zaken – binnen het Onderzoekscomité (ook op districtsniveau binnen de regionale afdelingen van het Comité). Deze houden zich bezig met misdaden begaan door politieagenten en andere wetshandhavers.159 Het is niet bekend of en in hoeverre deze verbeterde procedures in praktijk hebben geleid tot een eerlijker rechtsgang en een effectievere aanpak van corruptie. 151

Wet op de procedure ten aanzien van reizen van en naar de Russische Federatie, artikel 16. Wet op de procedure ten aanzien van reizen van en naar de Russische Federatie, artikel 18. 153 Wetboek van Strafvordering, artikel 94. 154 Naar verluidt komt het met name op lokaal niveau vaak voor dat de door de autoriteiten aangewezen advocaten niet verschijnen, onder meer omdat de autoriteiten de advocaat soms niet betalen. 155 Amnesty International: Russian Federation, CAT49 report (2012) en: The Circle of injustice: Security operations and human rights violations in Ingushetia (21 juni 2012). 156 Wetboek van Strafvordering, artikel 92 en artikel 96. 157 Ibid., artikel 46 en 47. 158 Wetboek van Strafvordering, artikel 94. 159 Amnesty International: Russian Federation, CAT49 report (2012), Russia Today: New body for internal police investigations (18 april 2012). 152


In de praktijk worden de procedures zoals omschreven in het Wetboek van Strafvordering niet altijd gevolgd. Verdachten worden regelmatig langer in voorarrest gehouden dan de wettelijk maximaal voorgeschreven periode. De wettelijk verplichte toegang van verdachten tot juridische bijstand wordt niet altijd gerespecteerd en marteling tijdens de ondervraging van verdachten ter verkrijging van bewijs komt nog altijd regelmatig voor (zie ook paragraaf 3.3.6 en 3.3.7). Gevallen van mishandeling, marteling en zelfs verdwijning van in voorarrest geplaatste personen komen vaker voor in de Noordelijke Kaukasus dan in de rest van Rusland.160 Volgens de wetgeving dient een persoon die wordt opgeroepen om bij een rechtbank of bij de politie te verschijnen hiertoe van deze instanties een schriftelijke dagvaarding te ontvangen. In de praktijk versturen de autoriteiten ook dergelijke schriftelijke dagvaardingen. Dit vindt echter niet consequent plaats. Volgens een bron komen er in Rusland soms rechtszaken voor waarbij de verdachte zonder schriftelijk rechterlijk bevel in voorarrest wordt geplaatst waar hij vervolgens verblijft tot en met de rechtszaak. In de Noordelijke Kaukasus komt dit vaker voor dan in de rest van de Russische Federatie. Of een verdachte gewaarmerkte afschriften ontvangt van de documenten met betrekking tot zijn rechtszaak (zoals het vonnis), hangt volgens de bron van vele factoren af. Dit zijn onder andere de juridische bijstand die hij ontvangt161 en of hij vrienden en familie heeft die eventueel de documenten in ontvangst kunnen nemen.162

3.3.6

Arrestaties, bewaring en detenties De situatie in gevangenissen in de Russische Federatie wordt door veel mensenrechtenactivisten als slecht getypeerd. In het algemeen zouden de leefomstandigheden voor de gevangenen slecht zijn en ziekte onder gevangenen als gevolg van deze omstandigheden zou veelvuldig voorkomen. Volgens een bron is er van de hervormingen die in het gevangeniswezen zijn doorgevoerd in 2009, onder toenmalig president Medvedev, momenteel weinig meer te merken.163 Ook is er volgens veel activisten en volgens het International Committee of Jurists (ICJ) van het VN-Comité tegen Marteling (CAT) sprake van martelpraktijken in veel gevangenissen. Volgens het Comité zitten er op dit moment naar schatting meer dan 700.000 Russen in een gevangenis. Het precieze aantal gevangenen is echter niet vast te stellen aangezien de Russische autoriteiten hier geen gegevens over publiceren. Bovendien zitten er waarschijnlijk veel gevangen ongeregistreerd in een gevangenis, bijvoorbeeld in de Noordelijke Kaukasus.164 Hoewel Rusland van alle lidstaten momenteel het hoogst aantal klachtzaken tegen zich heeft lopen bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens inzake marteling en onmenselijke behandeling in detentie, is er tot op heden nog maar nauwelijks sprake van adequate vervolging van overheidspersoneel dat zich schuldig maakt aan 160

Amnesty International: Russian Federation, CAT49 report (2012) en: The Circle of injustice: Security operations and human rights violations in Ingushetia (21 juni 2012) en: Confronting the circle of injustice, threats and pressure faced by lawyers in the North Caucasus (maart 2013). 161 In gevallen waarbij de staat de advocaat aanwijst, bijvoorbeeld, is er naar verluidt een kleinere kans dat de betrokkene gewaarmerkte documenten ontvangt dan wanneer de betrokkene zelf een advocaat in de arm kan nemen. 162 RFE/RL: Russian prosecutors withdraw subpoena for embattled station’s editor (15 februari 2012), Amnesty International: Confronting the circle of injustice, threats and pressure faced by lawyers in the North Caucasus (maart 2013). 163 US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013), Guardian: Russian prison violence exposed by video showing inmate being beaten (29 november 2012). 164 Physicians for Human Rights (PHR): Alternative ngo report to the UN Committee against Torture (CAT), Russian Federation (submitted for the 5th periodic review of the Russian Federation, november 2012), Reuters: Eight Policemen wounded in Russian prison protest (25 november 2012), ICJ: Alternative report to the Committee Against Torture on the fifth periodic report of the Russian Federation (oktober 2012), European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT): Report to the Russian Federation on the visit to the North Caucasian region 27th April – 6th May 2011 (24 januari 2013).


dergelijke misdrijven. Politie en andere Russische wetshandhavers hebben een grote mate van zelfstandigheid. Daarbinnen is er een grote mate van straffeloosheid aanwezig, ten aanzien van overtredingen begaan door overheidsbeambten. Burgers die misdaden aan de kaak willen stellen die zijn begaan door overheidspersoneel, worden vaak zelf aangeklaagd. Een inmiddels bekend voorbeeld hiervan is de rechtszaak in 2009 tegen de advocaat Sergei Magnitsky die een grootschalige belastingfraude aan het licht had gebracht. Magnitsky werd na aangifte van de fraude te hebben gedaan opgepakt en bijna een jaar in voorarrest gehouden, waar hij werd gemarteld.165 Hij overleed in voorarrest aan zijn verwondingen.166 Sinds 2009167 is er wel enige verbetering opgetreden in de wetgeving inzake marteling en onmenselijke behandeling, onder meer doordat de wet beter is ingericht op de mogelijkheden medeplichtig overheidspersoneel te bestraffen en doordat er schadevergoedingsmechanismen zijn gecreëerd voor slachtoffers van marteling. De definitie van foltering is eveneens aangescherpt, maar is nog altijd inadequaat (zie paragraaf 3.3.7).168 In de praktijk is van deze juridische verbeteringen echter onvoldoende zichtbaar.

3.3.7

Mishandeling en foltering Rusland is partij bij het VN-verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing van 1987 (Convention Against Torture, CAT) en ook de Russische grondwet verbiedt dergelijke handelingen. Desondanks komt mishandeling en foltering door overheidsfunctionarissen veel voor in de Russische Federatie. Volgens het VN-Comité tegen foltering is het begrip foltering bovendien niet adequaat omschreven in het Russische Wetboek van Strafrecht. Hierdoor vallen sommige aspecten niet onder de Russische strafwet die wel onder het VN-verdrag als foltering staan vermeld. Daarnaast zouden volgens het CAT folteringsmisdaden niet aan verjaring onderhevig moeten zijn, waar ze dat wel zijn onder de Russische wet (verjaring na tien jaar).169 In de verslagperiode maakten overheidsfunctionarissen zich schuldig aan mishandeling en foltering om bekentenissen van verdachten af te dwingen. Omdat gerechtelijke procedures tegen folteringpraktijken door de onvolkomen wetgeving moeilijk te voeren zijn, worden gevallen van foltering vaak onder de aanklachten mishandeling of geweldpleging geschaard of het misbruik maken van autoritair gezag, die minder zwaar gestraft worden.170 Marteling vindt vooral plaats in de eerste uren of dagen na de arrestatie in voorarrest.171 Politieagenten maken hierbij naar verluidt gebruik van methoden als vuistslagen, slaan met stokken of andere voorwerpen, het uittrekken van handen teennagels, sodomie met flessen en verminking van genitalia.172 165

Zie hiervoor onder andere het rapport van de Presidentiële Mensenrechtenraad: http://russianuntouchables.com/eng/civil-right-council/. 166 The Daily Beast: Magnitsky: A new human rights law for Russia – and the world (26 november 2012), Russia Today: Russian officials involved in Magnitsky case to be banned from Europe – EU resolution (23 oktober 2012). 167 In 2009 werd de voorlaatste periodic review van het CAT gehouden inzake de Russische Federatie. 168 Physicians for Human Rights (PHR): Alternative ngo report to the UN Committee against Torture (CAT), Russian Federation (submitted for the 5th periodic review of the Russian Federation, november 2012). 169 ICJ: Alternative report to the Committee Against Torture on the fifth periodic report of the Russian Federation (oktober 2012). Zie ook Moscow Helsinki Group: Russian legislation now features the definition of ‘torture’ (2003) via http://www.mhg.ru/english/2F7698B, US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 170 Dit betekent in de praktijk dat folteringsdelicten begaan door overheidsfunctionarissen in plaats van onder artikel 117 onder bijvoorbeeld artikel 286 (misbruik van macht) of artikel 302 (uitoefenen van dwang om een verklaring af te dwingen) van het Wetboek van Strafrecht worden behandeld. Submission from TRIAL (Swiss Association against Impunity) to the Committee Against Torture, 5th periodic review (april 2012). 171 US Department of State: Russia country report on human rights practices 2011 (25 mei 2012), ICJ: Alternative report to the Committee Against Torture on the fifth periodic report of the Russian Federation (oktober 2012). 172 Ria Novosti: Russia Police sodomized custody death man with bottle (12 maart 2012), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013), ICJ alternative report to the Committee Against Torture on the fifth periodic report of the Russian Federation (oktober 2012).


3.3.8

Verdwijningen en ontvoeringen Verdwijningen en ontvoeringen zijn in de verslagperiode voorgekomen, maar voornamelijk in de Noordelijke Kaukasus (zie hiervoor paragraaf 5.2 en algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012). Er is in de verslagperiode sprake geweest van vermoedelijke ontvoeringen in Rusland van personen afkomstig uit Centraal Azië. Het gaat hierbij om personen die in Rusland asiel hadden aangevraagd en die in hun land van herkomst gezocht worden door de autoriteiten voor vermeende betrokkenheid bij (religieus) extremistische en terroristische activiteiten. Mensenrechtenorganisaties als Amnesty International en ook UNHCR vrezen dat deze Centraal-Aziaten zijn ontvoerd door leden van de veiligheidsdiensten van de landen van herkomst. Zij hebben er bij de Russische autoriteiten met klem op aangedrongen meer inspanningen te leveren om de rechten van de Centraal-Aziatische asielzoekers te beschermen. Een aantal van deze zaken wordt door het Europese Hof voor de Rechten van de Mens behandeld.173 In de verslagperiode is een medewerker van (oppositioneel) parlementslid Ilja Ponomarjov en oppositie activist, Leonid Razvozzjajev, naar eigen zeggen ontvoerd uit de Oekraïense hoofdstad Kiev. Dit gebeurde nadat hij uit Rusland was gevlucht uit angst voor vervolging naar aanleiding van een op de staatstelevisie uitgezonden documentaire. In de documentaire werden Razvozzjajev en twee anderen – oppositie activisten Sergei Oedaltsov en Konstantin Lebedev –beschuldigd van het aanzetten tot rellen, ordeverstoring en het beramen van een putsch tegen Poetin, met hulp vanuit Georgië.174 Razvozzjajev, Lebedev en enkele bloggers hebben de documentaire als vals betiteld. Zowel de Russische als de Oekraïense autoriteiten weigeren een onderzoek naar de vermeende ontvoering in te stellen, naar eigen zeggen wegens gebrek aan bewijs. Volgens Razvozzjajev en mensenrechtenactivisten die met hem hebben gesproken werd hij gemarteld en bedreigd en moest hij onder dwang een schuldbekentenis ondertekenen. De Russische autoriteiten stellen dat Razvozzjajev uit vrije wil mee terug is gegaan naar Rusland. Razvozzjajev zit momenteel vast in een gevangenis in Moskou, nadat hij twee maanden in Irkoetsk in voorarrest heeft gezeten. In december werd een strafrechtelijk onderzoek tegen Razvozzjajev ingesteld wegens het illegaal overschrijden van de staatsgrens en het verspreiden van valse informatie. Razvozzjajev staat ook terecht voor het veroorzaken van massale ordeverstoring tijdens het protest van 6 mei 2012 op het Bolotnaja Plein in Moskou, samen met andere oppositieleiders.175

3.3.9

Buitengerechtelijke executies en moorden Buitengerechtelijke executies en moorden in de Russische Federatie kwamen in de verslagperiode voor in de Noordelijke Kaukasus (zie hiervoor paragraaf 5.2 en 173

Radio Free Europe/ Radio Liberty: In Russia, fears of Central Asians being abducted to face rough justice at home (14 november 2012) en: Documented: Five cases of abduction (14 november 2012). 174 Het betreft hier de documentaire ‘Anatomy of Protest 2’, zie ook paragraaf 3.3.1. RIA Novosti: Investigators open new case against Putin foe (8 januari 2013), De WereldMorgen.be: De ontvoering van Leonid Razvozzjajev (30 oktober 2012), The New York Times: Russia won’t investigate abduction claims (22 november 2012), Amnesty International: Russia must investigate claims Leonid Razvozzhayev was abducted and tortured (23 oktober 2012), Russia Beyond the Headlines: Razvozzhayev prosecuted on charges of illegaly crossing state border – Russian Investigative Committee (4 december 2012). 175 RIA Novosti: Investigators open new case against Putin foe (8 januari 2013), De WereldMorgen.be: De ontvoering van Leonid Razvozzjajev (30 oktober 2012), The New York Times: Russia won’t investigate abduction claims (22 november 2012), Amnesty International: Russia must investigate claims Leonid Razvozzhayev was abducted and tortured (23 oktober 2012), Russia Beyond the Headlines: Razvozzhayev prosecuted on charges of illegaly crossing state border – Russian Investigative Committee (4 december 2012).


algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012). Er zijn dezerzijds geen gevallen bekend van buitengerechtelijke executies en moorden die niet zijn gerelateerd aan de situatie in Noordelijke Kaukasus. 3.3.10

Doodstraf Sinds 1996 geldt in Rusland een moratorium op het uitvoeren van de doodstraf.176 Veel Russen vinden echter dat voor een aantal zware misdaden de doodstraf weer uitgevoerd zou moeten worden. Rusland is het enige land binnen de Raad van Europa dat de doodstraf de jure nog niet heeft afgeschaft.177

3.4

Positie van specifieke groepen

3.4.1

Leden van oppositiepartijen en politieke activisten In de verslagperiode is een nieuwe protesten oppositiebeweging in Rusland met name actief geworden naar aanleiding van en vanaf de parlementaire verkiezingen in december 2011 die werden beschouwd als frauduleus. De protesten die hiermee gepaard gingen richtten zich vooral tegen de heersende partij Verenigd Rusland en tegen haar politiek leider Vladimir Poetin. Ook de door Vladimir Poetin gewonnen presidentsverkiezingen van maart 2012 werden omgeven door berichten van verkiezingsfraude (zie hiervoor ook paragraaf 2.2.1). De oppositie bestaat uit diverse groeperingen, variërend van de meer liberale, democratisch gezinde oppositie tot nationalistische en zelfs extreem rechtse en extreem linkse bewegingen. Een coalitie van oppositiegroeperingen, Ander Rusland (opgericht door schaakgrootmeester Gary Kasparov en niet te verwarren met de partij Ander Rusland van Eduard Limonov, zie hieronder bij ‘protestbijeenkomsten’), werd in de verslagperiode vaak verweten ongeorganiseerd te zijn, geen duidelijke agenda te voeren, geen alternatief voor het beleid van de huidige regering te bieden en soms tegenstrijdige geluiden te laten horen. Nadat tijdens de regionale verkiezingen in oktober 2012 geen resultaat was behaald door oppositionele partijen, werd besloten online verkiezingen uit te schrijven voor een gezamenlijk coördinerend orgaan, de zogenaamde Coördinatieraad.178 Deze raad is voornamelijk ingesteld om de oppositie te verenigen, een gemeenschappelijk oppositioneel beleid uit te stippelen en gemeenschappelijke protestbijeenkomsten te organiseren.179 De meningen over het nut van de Coördinatieraad zijn verdeeld. Volgens een bron zorgt de raad voor meer homogeniteit binnen de oppositiebeweging en schept deze organisatorische duidelijkheid. Anderen stellen dat de raad niet de volledige oppositiebeweging vertegenwoordigt en hebben twijfels bij de legitimiteit van de raad.180 Zo hebben landelijk slechts ongeveer 80.000 personen online hun stem uitgebracht tijdens de verkiezing. In de raad hebben gezichtsbepalende figuren uit de Russische oppositiebeweging zitting, zoals Alexei Navalny, Ksenia Sobtsjak, Gary Kasparov en Ilja Yashin.

176

Dit houdt in dat de doodstraf wel kan worden opgelegd, maar niet wordt uitgevoerd. Russia Today: Capital punishment: Russians want return of death penalty (29 maart 2012), zie ook algemeen Ambtsbericht Noordelijke Kaukasus, januari 2012 (p.51). 178 Ook wel omschreven als een ‘schaduwregering’ van de oppositie. Sommige oppositieleiders stelden dat de verkiezingen werden beïnvloed door aanvallen van pro-regering hackers, waardoor minder mensen hun stem konden uitbrengen. 179 ItarTass: Just elected Coordination Council to lend legitimacy to Russian opposition (24 oktober 2012), Global Post: Russian opposition forms a shadow government (22 oktober 2012). 180 Volgens het Russische onderzoeksbureau Levada vindt 57% van de Russische bevolking dat de Coördinatieraad slechts kritiek uit op de regering zonder een concreet hervormingsprogramma te bieden. 177


Navalny wordt beschouwd als het gezicht en de leider van de huidige Russische protestbeweging.181 De protesten van de oppositie zijn in december 2011 vooral ontstaan uit een gevoel van politieke onvrede over de fraude bij de (Doema) verkiezingen. De oppositie zou in de loop van het jaar daarna door gebrek aan resultaat aan enthousiasme hebben ingeboet, maar dat laat onverlet dat de ontevredenheid onder de bevolking is toegenomen. Naar verluidt is de steun voor de oppositie onder de bevolking momenteel (ruim een jaar na de eerste protestbijeenkomsten) aanzienlijk afgenomen. Volgens velen vertegenwoordigt de oppositiebeweging bovendien maar een beperkt deel van de samenleving en zou de beweging vooral steun vinden onder de (veelal goed opgeleide) stedelijke middenklasse en minder onder andere lagen van de bevolking, zoals de arbeidersklasse in de regio’s. Volgens een bron zijn de oppositieleden van het eerste uur, die snelle veranderingen voor ogen hadden, inmiddels afgehaakt. De beweging bestaat momenteel vooral uit personen die bereid zijn lange adem te tonen en op een doordachtere manier oppositie te voeren. Ook oppositieleider Ilja Yashin vergeleek in maart 2012 de strijd tegen de heersende machthebbers in Rusland met het lopen van een marathon.182 Protestbijeenkomsten In de meeste gevallen gaf de overheid in de verslagperiode geen autorisatie om protestbijeenkomsten te houden. Dit heeft – nadat in juni 2012 nieuwe wetgeving op demonstraties van kracht is geworden (zie hiervoor paragraaf 3.1.3) – meermalen tot hoge boetes en arrestaties geleid voor deelnemers aan ongeautoriseerde demonstraties. De boetes voor het niet naleven van overheidsreguleringen inzake protestbijeenkomsten zijn met het in werking treden van de nieuwe wet exorbitant gestegen. Personen die zich tijdens door de autoriteiten goedgekeurde demonstraties niet hielden aan de vooraf door de autoriteiten aangegeven bepalingen betreffende die bijeenkomst, riskeerden hoge boetes op basis van de Wet over Administratiefrechtelijke overtredingen (zie ook paragraaf 3.1.3; ‘Anti-demonstratiewet’). Deelnemers aan protestbijeenkomsten die door de politie werden opgepakt, werden vaak na enkele uren weer vrijgelaten van het politiebureau maar soms langer vastgehouden en formeel aangeklaagd op basis van bepalingen uit het Wetboek van Strafrecht. Arrestaties van betogers door de politie vonden hierbij vaak plaats op basis van de aanklachten ‘verstoring van de openbare orde / aanzet tot en participeren in massarellen’, ‘geweld tegen politie’ en ‘hooliganisme’ (artikel 212, 318 en 213 Wetboek van Strafrecht). Soms werden betogers zonder duidelijke aanklacht opgepakt.183 De aanpak van de federale regering door middel van strikte wetgeving, hoge boetes en intimidatie van oppositieleiders via politieondervragingen, huiszoekingen en arrestaties heeft de oppositiebeweging ogenschijnlijk ontmoedigd, met name vanaf de invoering van de anti-demonstratiewet in juni 2012.184 Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste protesten die hebben plaatsgevonden sinds de Doemaverkiezingen van december 2011. Hierbij zij opgemerkt dat verreweg de meeste arrestaties die tijdens deze bijeenkomsten werden verricht, plaatsvonden op basis van de geamendeerde Wet over Administratiefrechtelijke overtredingen (paragraaf 3.1.3; ‘Anti-demonstratiewet’). Personen die werden gearresteerd op basis van deze wet kregen doorgaans een 181

The Moscow Times: Opposition Coordination Council is pointless (25 oktober 2012), Itar Tass: Just elected Coordination Council to lend legitimacy to Russian opposition (24 oktober 2012), Global Post: Russian opposition forms a shadow government (22 oktober 2012), The Economist: Smaller and colder; the anti-Putin protesters are coming under rising pressure (22 december 2012). 182 Deutsche Welle (www.dw.de): Has Russia’s protest movement lost its steam? (3 december 2012), Reuters: Russian Protesters face challenge after Putin win (11 maart 2012). 183 Bronnen spreken van een 120- tot 150-voudige toename in sommige gevallen ten opzichte van de situatie van voor de invoering van de wet. 184 OSW, Centre for Eastern Studies: The Russian opposition movement in deadlock, social discontent is mounting (19 december 2012), The New York Times: As Putin’s grip gets tighter, a time of protest fades in Russia (5 januari 2013).


(hoge) boete en werden kort na de arrestatie weer vrijgelaten. Er werden ook arrestaties verricht die uitmondden in strafrechtelijke vervolgingen, voornamelijk in verband met de uit de hand gelopen protestbijeenkomst op het Bolotnaja Plein van 6 mei 2012. In gevallen waarbij strafrechtelijke vervolging werd ingezet na arrestatie, wordt dit (voor zover bekend) in het overzicht vermeld. Op 4 december 2011, de verkiezingsdag, werden twee illegale protestbijeenkomsten in Moskou georganiseerd, als gevolg van de aanhoudende berichten van verkiezingsfraude. De beide bijeenkomsten – een bijeenkomst georganiseerd door de niet-geregistreerde oppositiepartij Ander Rusland (Другая Россия - Droegaya Rossiya) geleid door Eduard Limonov185 en een bijeenkomst georganiseerd door een beweging genaamd De Russen – resulteerden in tientallen aanhoudingen en (kortstondige) detenties van demonstranten, onder wie leiders van de oppositiebeweging De Russen Alexander Belov, Dmitri Diomoesjkin en George Borikov.186 Op 5 december 2011 werd een protestbijeenkomst gehouden in Chistie Prudie - een park in het centrale deel van Moskou - die werd bijgewoond door enkele duizenden mensen. De bijeenkomst verliep ordelijk totdat een groep demonstranten een niet door de autoriteiten geautoriseerde mars richting het kantoor van de veiligheidsdienst (FSB) inzette, waarop meer dan driehonderd mensen werden gearresteerd. De organisatoren kregen na afloop een boete van duizend roebel (ongeveer 25 euro)_omdat het aantal deelnemers de vooraf aangekondigde driehonderd personen oversteeg.187 Op 6 december 2011 werd een niet-geautoriseerde protestbijeenkomst gehouden op het Triumfalnaja plein in Moskou. Ongeveer tweeduizend personen namen deel aan de bijeenkomst. Meer dan driehonderd personen werden gearresteerd (volgens de oppositie zelfs vijfhonderd), onder wie de leider van de oppositiepartij Yabloko, Sergei Mitrokin, één van de leiders van de liberaal-democratische beweging Solidarnost, Boris Nemtsov, de leider van de nationalistische partij Ander Rusland, Eduard Limonov en Alexei Navalny.188 Op 10 december 2011 werd op het Bolotnaja Plein in Moskou een grote protestbijeenkomst georganiseerd, die was gericht tegen de uitkomsten van de parlementaire verkiezingen van 4 december. De bijeenkomst was goedgekeurd door de burgemeester van Moskou. Het ministerie van Binnenlandse Zaken meldde dat er ongeveer 25.000 demonstranten op de bijeenkomst waren afgekomen, maar de organisatie en oppositieleiders spraken van 40.000 tot 85.000 mensen. Sommigen spraken zelfs van 100.000 mensen.189 De bijeenkomst verliep, op kleine incidenten na, vreedzaam en er werden voor zover bekend geen arrestaties verricht. Aanvankelijk zou de bijeenkomst worden gehouden op het Plein van de Revolutie, maar door het hoge aantal verwachte deelnemers werd Bolotnaja Plein door de autoriteiten aangewezen als locatie, in overleg met de organisatie. Naar verluidt zorgden de autoriteiten voor adequate informatievoorziening met betrekking tot de locatiewijziging, door berichtgeving in de metrostations en in het centrum van Moskou.190

185

Deze partij moet niet worden verward met de oppositionele coalitiebeweging Ander Rusland onder leiding van Gary Kasparov. De partij werd in 2010 door Limonov opgericht om aan de verkiezingen van 2011 deel te kunnen nemen, nadat de coalitie versplinterd was geraakt. European Forum: Other Russia coalition leader Limonov to form new political party (30 juni 2010). 186 OSCE/ODIHR: Russian Federation elections to the State Duma, 4 december 2011. Election observation mission final report (12 januari 2012). 187 Russia Today: Moscow faces biggest protest in years (10 december 2011), Telegraph.co.uk: Russian protests against State Duma elections reveal persuasive show of people power (29 december 2011). 188 Russia Today: Moscow faces biggest protest in years (10 december 2011). 189 The New Yorker: Snow Revolution (10 december 2011), Gazeta.ru: Thousands gather at Bolotnaya Square to protest against election fraud (10 december 2011). 190 Russia Today: Moscow faces biggest protest in years (10 december 2011), Telegraph.co.uk: Russian protests against State Duma elections reveal persuasive show of people power (29 december 2011).


Op 24 december 2011 werden opnieuw grootschalige protesten gehouden onder de noemer ‘Voor eerlijke verkiezingen’. In Moskou (Sacharov Prospekt) gingen tienduizenden mensen de straat op om voor eerlijke verkiezingen te demonstreren, waarbij veelvuldig anti-Poetin leuzen werden gescandeerd. Tientallen demonstranten werden gearresteerd. Volgens de politie bedroeg het aantal demonstranten 29.000, maar de organisatie sprak van een veelvoud daarvan. Naast protesten in Moskou vonden er ook protesten plaats in andere steden zoals Sint Petersburg, Novosibirsk, Tsjeljabinsk, Saratov en Nizhny Novgorod, echter niet op dezelfde schaal als in Moskou.191 Op 4 februari 2012 werd opnieuw een protestbijeenkomst georganiseerd door de beweging ‘Voor eerlijke verkiezingen’ waarbij volgens de organisatoren 120.000 mensen aanwezig waren, maar volgens de politie 35.000. De demonstratie begon met een mars van het Kaloeskaja Plein naar het Bolotnaja Plein waarbij veelvuldig anti-Poetin leuzen werden gescandeerd. Voor zover bekend vonden er geen arrestaties plaats.192 Op 5 maart 2012 vond een protestdemonstatie plaats op het Poesjkin Plein in Moskou, nadat het de demonstranten door de autoriteiten was verboden op het grotere Loebjanka Plein bijeen te komen, waar de Centrale Verkiezingscommissie en de FSB kantoor houden. Het protest werd georganiseerd als reactie op de herverkiezing van Vladimir Poetin als president, na een verkiezingsstrijd die wijdverbreid als frauduleus werd bestempeld. Er namen ongeveer 20.000 mensen aan deel. De oproerpolitie arresteerde enkele honderden betogers, onder wie oppositieleiders Alexei Navalny en Sergei Oedaltsov.193 Op 6 mei 2012 werd door de oppositie een protestmars georganiseerd richting het Bolotnaja Plein in Moskou, gericht tegen de inauguratie van Poetin die op 7 mei 2012 zou plaatsvinden. Tijdens deze zogenaamde ‘Mars van de miljoenen’, die was goedgekeurd door de autoriteiten, braken er schermutselingen uit tussen demonstranten en de oproerpolitie (OMON) waarbij meer dan 400 betogers werden gearresteerd. Volgens de berichtgeving gebruikte de oproerpolitie hierbij excessief geweld en werden demonstranten met stokken geslagen en hardhandig richting gereedstaande arrestatiebusjes gedreven. Er viel een aantal gewonden onder wie zowel betogers als politieagenten. De onlusten zouden zijn ontstaan doordat betogers door politieafzettingen wilden breken en richting het Rode Plein wilden marcheren, waarbij voorwerpen naar de politie werden gegooid. De oppositie stelde dat de politie de betogers de weg blokkeerde, waarna rellen uitbraken. Onder de gearresteerden bevonden zich ook de oppositieleiders Alexei Navalny, Boris Nemtsov en Sergei Oedaltsov. Nemtsov werd dezelfde dag weer vrijgelaten met een boete van duizend roebel (ongeveer 25 euro). Oedaltsov en Navalny werden op 7 mei weer vrijgelaten met een boete van duizend roebel, maar kregen enkele dagen later beide een gevangenisstraf van vijftien dagen voor het negeren van politiebevelen (insubordinatie) en het veroorzaken van massale oproer tijdens een protestbijeenkomst op 9 mei 2012. Veel gearresteerden werden kort na de arrestatie tijdens de demonstratie op het Bolotnaja-plein weer vrijgelaten (veelal met een boete).194 In april 2013 wachtten volgens Amnesty en Human Rights Watch nog meer dan twintig personen op behandeling van hun rechtszaak in verband met de Bolotnaja-demonstratie, van wie vijftien in voorarrest, op aanklachten van

191

CNN World: Protesters take to Moscow streets, calling for fair elections (24 december 2011), BBC News: Moscow protest: Thousands rally against Vladimir Putin (25 december 2011). 192 The Guardian: Anti-Putin protesters march through Moscow (4 februari 2012). 193 Huffington Post (www.huffingtonpost.com): Russia election process: Police arrests dozens as fraud allegations grow (5 maart 2012), Reuters: Hundreds of anti-Putin protesters detained in Russia (5 maart 2012). 194 Reuters: Russian police battle anti-Putin protesters (6 mei 2012), The Guardian: Vladimir Putin’s return to presidency preceded by violent protests in Moscow (6 mei 2012), CNN: Putin returns as Russia’s president amid protests (7 mei 2012), RIA Novosti: Russia protest leaders leave jail (24 mei 2012), Ria Novosti: Moscow court releases Udaltsov, Navalny (7 mei 2012).


ordeverstoring, aanzet tot massaoproer en geweld tegen politie (artikelen 212 en 318 van het Wetboek van Strafrecht).195 Ook op de dag van de inauguratie (7 mei 2012) en in de dagen daarna vonden in Moskou protesten plaats, waarbij honderden arrestaties werden verricht door de politie. Onder de arrestanten zouden zich ook honderden jonge mannen bevinden die werden beschuldigd van het ontduiken van de dienstplicht. Ook werden personen gearresteerd vanwege het dragen van een wit lint, dat sinds het uitbreken van de anti-Poetin protesten in december 2011 het symbool van de oppositie was geworden. Volgens velen waren de onlusten tijdens de mei-protesten in Moskou de hevigste sinds tientallen jaren. In de maanden die volgden werden door de politie verdere arrestaties verricht van demonstranten op basis van hun betrokkenheid bij de protestbijeenkomsten van mei 2012. Onder de gearresteerden bevond zich onder meer de prominente mensenrechtenactivist Nikolai Kavkaski, die op 25 juli 2012 werd gearresteerd vanwege zijn betrokkenheid bij de mars naar Bolotnaja. Kavkaski zit nog altijd in detentie.196 Op 11 juni 2012 viel de politie de huizen binnen van enkele oppositieleiders, onder wie Alexei Navalny, Ilja Yashin, Sergei Oedaltsov en Ksenia Sobtsjak, waarbij telefoons en computers in beslag werden genomen. De oppositieleiders werden gesommeerd de dag erna op het politiebureau te verschijnen voor ondervraging in verband met de rellen op het Bolotnaja Plein van 6 mei 2012, slechts een uur voordat een ander vreedzaam protest van start zou gaan op het Poesjkin Plein in Moskou. Op 13 juni werden enkele oppositieleiders opnieuw ondervraagd in verband met de rellen van 6 mei, onder wie Navalny en Oedaltsov.197 Drie maanden later, op 15 september 2012, werd een protestbijeenkomst gehouden in het centrum van Moskou, waarbij leuzen als ‘Rusland zonder Poetin’ werden gescandeerd. Volgens de berichtgeving woonden ongeveer 50.000 personen de demonstratie bij terwijl de autoriteiten spraken van 15.000 demonstranten. De autoriteiten hadden toestemming gegeven voor de bijeenkomst met een tijdslimiet van acht uur. De oproerpolitie verrichtte enkele arrestaties nadat deze acht uur waren verstreken. Onder de gearresteerden bevond zich oppositieleider Sergei Oedaltsov.198 Op 6 maart 2013 werden huiszoekingen verricht bij twee oppositieleiders in Sint Petersburg, Andrei Pivovarov en Natasha Griaznjevic, in relatie tot hun betrokkenheid bij de demonstraties op het Bolotnaja Plein.199 Op 15 december 2012 kwamen ongeveer 2000 personen bijeen tijdens een ongeautoriseerde protestbijeenkomst op het Ljubljanka Plein, voor het gebouw van de FSB. De bijeenkomst, waarbij anti-overheid en anti-Poetin leuzen werden gescandeerd, werd onder andere georganiseerd om de start van de demonstraties een jaar eerder te herdenken. De oppositieleiders Navalny, Oedaltsov, Yashin en Sobtsjak werden gearresteerd, maar na enkele uren weer vrijgelaten. De politie verklaarde dat de leiders waren gearresteerd om te voorkomen dat ze de menigte zouden opzwepen. De politie brak de demonstratie op het Ljubljanka Plein op na waarschuwingen aan de demonstranten.200 Sinds Poetins herverkiezing als president zijn de tegen hem gerichte demonstraties in aantal en omvang afgenomen en lijkt de oppositiebeweging aan overtuiging te 195

The Moscow Times: Anti-Kremlin protesters held longer (3 maart 2013), Amnesty International: Freedom under threat, the clampdown on freedoms of expression, assembly and association in Russia (april 2013), Human Rights Watch: Laws of attrition, crackdown on Russia’s civil society after Putin’s return to the presidency (april 2013). 196 The New York Times: Putin takes helm as police punish Moscow dissent (7 mei 2012). 197 Deutsche Welle: Russian opposition leaders under pressure (14 juni 2012), International Federation for Human Rights (FIDH): Alarming crackdown on Russian opposition figures (12 juni 2012). 198 Reuters: Anti-Putin protesters show their strength in Russia (15 september 2012), New York Times: Undaunted by arrests, the opposition marches against Putin (15 september 2012). 199 The Moscow Times: St. Pete activists questioned in Bolotnoye case (7 maart 2013). 200 Reuters: Russia opposition leaders held as protesters defy police (15 december 2012), France24: Russia arrests opposition leaders at banned rally (15 december 2012).


hebben ingeboet. Wel zorgde het aannemen van de zogenaamde Anti-Magnitsky Wet201 door de Doema er voor dat op 13 januari 2013 opnieuw ongeveer 30.000 mensen de straat op gingen om tegen het aannemen van deze wet te protesteren. De Anti-Magnistsky Wet202 legt onder meer het adopteren van Russische kinderen door Amerikaanse staatsburgers aan banden en wordt gezien als een tegenreactie van de Russische regering op de kort daarvoor aangenomen Amerikaanse Magnitsky Wet (vernoemd naar de in 2009 in detentie omgekomen jurist Sergei Magnistsky, zie paragraaf 3.3.6). Deze Amerikaanse wet legt visum- en financiële sancties op aan Russische regeringsfunctionarissen die schuldig zijn bevonden aan het schenden van mensenrechten.203 Strafrechtelijke vervolgingen Er is in de verslagperiode een aantal gevallen bekend geworden van personen die strafrechtelijk zijn vervolgd als direct gevolg van hun deelname aan demonstraties. Deze gerechtelijke vervolgingen hielden voornamelijk verband met de ongeregeldheden tijdens de protestbijeenkomst van 6 mei 2012 op het Bolotnaja Plein (zie hierboven).204 Zo werd de achttienjarige studente en activiste Alexandra Doechanina geweldpleging tegen de politie ten laste gelegd, werd de 25-jarige linkse activist Vladimir Akimenov het veroorzaken van massale oproer ten laste gelegd en werd de extreemrechtse 21-jarige activist Jaroslav Belousov beschuldigd van zowel geweldpleging tegen politie als het veroorzaken van massaonrust. De gerechtelijke vervolgingen vonden vooral plaats op basis van artikel 212, deel 3, van het Russische Wetboek van Strafrecht die ziet op het actief ingaan tegen wettelijk optreden van wetshandhavers (insubordinatie) en op het veroorzaken van massaoproer. In de nasleep van de 6 mei betoging zijn voor zover bekend in totaal 21 strafrechtelijke onderzoeken gestart en zitten vijftien personen nog in voorarrest. Tos dusver heeft alleen de 36jarige zakenman Maxim Loezjanin schuld bekend. Hij is veroordeeld tot 4,5 jaar gevangenisstraf wegens deelname aan massaoproer en het gebruik van geweld tegen politieagenten.205 Zijn zaak dient nog in hoger beroep. Eén van de verdachten, de 31-jarige Fjodor Bachov, werd vrijgelaten uit voorarrest. Het Russische Onderzoekscomité verklaarde dat het feit dat Bachov de zorg voor een klein kind heeft, dat hij staat ingeschreven in Moskou en dat hij een vaste baan heeft, werden meegewogen in het oordeel tot vrijlating.206 Een aantal personen die zijn gearresteerd tijdens de Bolotnaja-demonstratie heeft een klacht ingediend bij het Europese Hof voor de rechten van de Mens wegens onrechtmatige arrestaties en inhumane detentieomstandigheden.207 Op 9 februari 2013 werd Sergei Oedaltsov onder huisarrest geplaatst voor de duur van twee maanden omdat hij volgens de aanklagers het verbod op uitreis uit Moskou in verband met zijn rechtszaak (zie paragraaf 3.3.1) zou hebben geschonden. Oedaltsov mag gedurende deze periode geen gebruik maken van internet en telefoon en mag alleen communiceren met familie en zijn advocaat.208 201

ook wel de Dima Yakovlev Wet genoemd, naar een geadopteerde Russische peuter die in 2008 in de Verenigde Staten is overleden. 202 De wet is officieel getiteld: Wet Inzake maatregelen tegen personen die betrokken zijn bij schendingen van mensenrechten en vrijheden, met inbegrip van die van Russische staatsburgers. 203 Waging Non-violence (www.wagingnonviolence.org): Adoption ban reignites Russian opposition movement (19 januari 2013), Pravda.ru: Putin signs ‘anti-Magnitsky’ law (28 december 2012). 204 Deze gerechtelijke vervolgingen staan bekend als de ‘Bolotnaja Zaak’. 205 The Guardian: Russian opposition activist jailed for four and a half years (9 november 2012) 206 The Moscow News: Three charged in Bolotnaya criminal cases (8 november 2012), Itar Tass: Another 3 defendants in Bolotnaya criminal case face final charges (8 november 2012), officiële website van het Strafrechtelijke Onderzoekscomité van de Russische Federatie (http://en.sledcom.ru), The Moscow Times: AntiKremlin protesters held longer (3 maart 2013), ITAR-TASS: Figurant of the Bolotnaya Square case is sentenced to 4.5 years (12 november 2012). 207 Russia Beyond the Headlines: Seventh suspect of Bolotnaya Square case complains to European Court of Human Rights (18 februari 2013), Rights in Russia: Two suspects in Bolotnaya Square case appeal to European Court (13 januari 2013). 208 Wall Street Journal: Russia reins opposition figure (10 februari 2013), Huffington Post: Sergei Udaltsov, Russia opposition leader, placed under house arrest (9 februari 2013).


Bloggers Volgens een bron is er in Rusland vooralsnog geen sprake van een grootschalige tendens om bloggers te vervolgen vanwege de inhoud van hun blog. Echter, een aantal bloggers is in de verslagperiode wel vervolgd, al dan niet vanwege de inhoud van hun blogs. Zo werd op 14 december 2012 een strafrechtelijk onderzoek geopend tegen Alexei Navalny, in verband met vermeende geldverduisteringspraktijken. Navalny heeft de beschuldigingen ontkend en gesteld dat zijn strafzaak op valse voorwendselen wordt gevoerd. Navalny was aanvankelijk bekend vanwege zijn blogs die gericht waren tegen overheidscorruptie en corruptie bij door de staat gecontroleerde bedrijven. In juli 2012 werd hij voor het eerst door de regering beschuldigd van geldverduisteringspraktijken. In augustus 2012 ontdekte Navalny dat zijn kantoor werd afgeluisterd. Na een politieonderzoek werden een camera en een microfoontje uit zijn kantoor verwijderd. Navalny kan als hij schuldig wordt bevonden aan geldverduistering een gevangenisstraf van maximaal tien jaar krijgen op basis van het Wetboek van strafrecht.209 Navalny is voor zover bekend niet direct aangeklaagd of veroordeeld op basis van de inhoud van zijn weblog. Op 17 april ging de rechtszaak tegen Navalny van start bij de rechtbank van Kirov (ten oosten van Moskou). De rechtszaak is binnen de verslagperiode niet beëindigd. In december 2012 werd blogger Maksim Efimov beschuldigd van haat zaaien en het aantasten van de waardigheid van personen op basis van hun geloof, krachtens artikel 282 van het Wetboek van strafrecht. Efimov had een kritisch blog geschreven over de Russisch orthodoxe kerk in Karelia, een deelrepubliek in het noorden van Rusland. Hij stelde dat zijn kritiek gericht was op de Kerk als instituut en niet op individuele gelovigen. Efimov, de leider van de afdeling van de Youth Human Rights Group in Karelia, heeft begin 2012 politiek asiel verkregen in Estland.210 In mei 2011 werd een prominente Russische blogger, Leonid Kaganov, door de FSB gedwongen tot het onderbrengen van zijn website in het buitenland. In 2009 had de FSB gelast via de internet provider dat een antisemitisch gedicht, dat op zijn website was gepubliceerd omdat Kaganov er de spot mee had gedreven, werd verwijderd van de site. De inhoud van de site was door de FSB aangemerkt als extremistisch.211 In april 2012 werd Dmitri Shipilov veroordeeld tot elf maanden taakstraf, op basis van artikel 319 van het Wetboek van strafrecht, vanwege het publiekelijk beledigen van een overheidsbeambte in zijn blogs. Hij moest tevens tien procent van zijn verdiensten in die periode afstaan aan de staatskas.212

3.4.2

Etnische minderheden Volgens de Russische wetgeving is discriminatie op basis van etniciteit verboden. In de Russische Federatie komt discriminatie op basis van etniciteit echter veel voor, zowel van de kant van overheidsfunctionarissen als van de kant van de Russische bevolking. Personen die behoren tot etnische minderheden kunnen te maken krijgen met discriminatie van de zijde van (lokale) overheden wanneer zij bijvoorbeeld aangifte willen doen van een misdrijf, van mishandeling of wanneer zij zich melden bij een overheidsinstantie voor een administratieve handeling (zoals bijvoorbeeld het verkrijgen van een woonplaatsregistratie). Zo is in de verslagperiode melding 209

The Guardian: Russia opens second criminal case against opposition leader (14 december 2012), BBC News Profile: Alexei Navalny (gerraadpleegd 14 januari 2013), Electronic Frontier Foundation: Russian Government wiretaps dissident blogger Alexei Navalny (13 augustus 2012). 210 Agora/Rights in Russia: Blogger who criticized Russian Orthodox Church charged with extremism (7 december 2012). 211 Reporters Without Borders: Enemies of the internet 2012; Russia (12 maart 2012). 212 Hierbij zij opgemerkt dat een taakstraf in Rusland kan bestaan uit het verrichten van zeer zware arbeid zoals het werken in mijnen. Global Voices: Blogger Dmitri Shipilov convicted of insulting a state official (6 april 2012).


gemaakt van discriminerende behandeling door overheidsfunctionarissen van Centraal-Aziatische gastarbeiders in Moskou, met betrekking tot hun (woon) registratieprocedure en worden leden van etnische minderheidsgroeperingen op basis van hun uiterlijk vaker door de politie aangehouden voor bijvoorbeeld identiteitscontroles dan personen met een Slavisch uiterlijk (zie hiervoor ook paragraaf 3.2.1).213 In de meeste gevallen durven leden van etnische minderheden geen aangifte te doen of een klacht in te dienen uit angst voor represailles en discriminatie van de zijde van de overheid. Veel leden van etnische minderheden die als gastarbeider werken in de Russische Federatie hebben daarnaast ook geen officiële registratie, zodat zij vrezen uitgezet te worden wanneer zij zich melden bij de politie of een overheidsinstantie. Dit geldt met name voor Centraal-Aziaten in de grotere Russische steden. Ook de rechtszaken die worden gevoerd inzake de schending van rechten van leden van etnische minderheidsgroeperingen worden zelden in het voordeel van de etnische minderheden beslecht.214 Fysiek geweld tegen etnische minderheden in Rusland is volgens een bron vooral afkomstig van groeperingen binnen de Russische samenleving, zoals rechtsextremisten, skinheads of neonazi’s en in mindere mate van politie of andere overheidsfunctionarissen. Volgens sommige mensenrechtenorganisaties zouden de acties van deze groepen lokaal door autoriteiten gedoogd worden. Hierdoor zou een klimaat van straffeloosheid ontstaan en zouden slachtoffers nagenoeg geen mogelijkheden hebben tot het doen van aangifte.215 De etnische minderheden in Rusland die het meest te maken hebben met discriminatie en geweld zijn personen uit Centraal-Aziatische landen (zoals etnische Oezbeken, Tadzjieken en Kirgiezen), Kaukasiërs (zoals Tsjetsjenen, Ingoesjetiërs en Dagestanen) en Tataren. Deze groeperingen worden in leefgemeenschappen die overwegend bestaan uit etnische Russen doorgaans beschouwd als ‘migranten’. Zij worden veelal gediscrimineerd op basis van hun uiterlijk, hun gewoonten en de veronderstelling dat zij de (etnisch) Russische cultuur en tradities niet zouden respecteren. Van deze etnische groeperingen zijn de Centraal-Aziaten, veelal werkzaam als gastarbeiders in de grote steden, het meest kwetsbaar. Dit omdat zij het meest zichtbaar zijn in het straatbeeld en omdat zij het meeste vrezen voor eventuele negatieve gevolgen zoals deportatie indien zij zich wenden tot officiële instanties. Geweld en discriminatie gericht tegen personen afkomstig uit de Noordelijke Kaukasus laait doorgaans op na terroristische aanslagen die worden toegeschreven aan groeperingen uit de Noordelijke Kaukasus.216 In het algemeen lopen personen met een donkere huidskleur of Aziatisch uiterlijk in de Russische Federatie verhoogd risico slachtoffer te worden van etnisch- en raciaalgemotiveerd geweld. De ngo SOVA, het leidende informatie- en analysecentrum op het terrein van nationalisme en raciale discriminatie in de Russische Federatie, meldde begin januari 2013 dat in 2012 18 personen zijn vermoord en dat ten minste 171 personen gewond zijn geraakt als gevolg van raciaal gemotiveerde aanvallen, verspreid over 30 regio’s in Rusland. De meeste aanvallen vonden plaats in Moskou en Sint Petersburg. Volgens SOVA wordt er door de overheid nauwelijks opgetreden tegen haat-gemotiveerde aanvallen op etnische minderheidsgroeperingen. Dit zou (deels) te verklaren zijn doordat xenofobie en straffeloosheid veel voorkomen 213

Minority Rights Group International: World directory of minorities and indigenous peoples; Russian Federation (geraadpleegd 30 januari 2012), Financial Times: Russia’s migrants living on the edge (16 december 2011). Global Observatory: Discrimination, often violent, impacts thousands of Central Asian migrants in Russia (20 februari 2013), Financial Times: Russia’s migrants living on the edge (16 december 2011). 215 In dit verband wordt door sommige mensenrechtenorganisaties een link gelegd tussen raciaal en etnisch gemotiveerd geweld en de door de federale regering gesteunde jongerenbeweging ‘Nashi’ (Наши: ‘van ons’ ook wel vrij vertaald met ‘ons Rusland’). Minority Rights Group International: World directory of minorities and indigenous peoples; Russian Federation (geraadpleegd 30 januari 2012). 216 Global Observatory: Discrimination, often violent, impacts thousands of Central Asian migrants in Russia (20 februari 2013), Financial Times: Russia’s migrants living on the edge (16 december 2011), RFE/RL: Russia’s muddled policy driving migrant workers into shadows (14 januari 2013). 214


binnen politieapparaten en andere overheidsinstellingen in Rusland. Dit vertaalt zich met name naar problemen bij het doen van aangifte tegen mishandeling van en geweld tegen leden van etnische minderheden. Naar verluidt worden aangiftes van gevallen van etnisch en raciaal gemotiveerd geweld, voor zover zij gedaan worden, door de politie vaak afgedaan als ‘hooliganisme’, ook in gevallen waarbij sprake is van ernstige mishandeling of zelfs moord.217 De beeldvorming in de Russische media met betrekking tot etnische minderheden is volgens een bron soms xenofoob van aard.

3.4.3

Vrouwen Vrouwen in de Russische Federatie hebben over het algemeen minder maatschappelijke en economische mogelijkheden dan mannen. Daarnaast is er in de Russische Federatie sprake van huiselijk, fysiek en emotioneel geweld tegen vrouwen. Het is voor vrouwen vaak moeilijk hulp of bescherming te vinden tegen dergelijk geweld gezien de sociale (patriarchale) structuur van de Russische samenleving.218 De Russische samenleving bestaat voor meer dan 50% uit vrouwen, maar deze verhouding wordt niet weerspiegeld in de vertegenwoordiging van vrouwen in hogere sociale posities, hoewel volgens sommige media de rol van vrouwen in het bedrijfsleven langzaam groter wordt. Ook in de politiek zijn vrouwen ondervertegenwoordigd en bekleden mannen de belangrijkste politieke functies. In oktober 2011 werd wel voor de eerste keer een vrouw (Valentina Matvienko) gekozen tot voorzitter van de Federatieraad, het Russische Hogerhuis. In de Doema is ongeveer dertien procent van de afgevaardigden een vrouw. Echter, aan vrouwen worden overwegend portefeuilles toebedeeld met onderwerpen zoals onderwijs, sport en familiezaken. In de Federatieraad is slechts vijf procent van de zetels bezet door een vrouw en van de 26 leden van het Russische kabinet zijn er drie vrouw.219 In de Noordelijke Kaukasus komt het bijna niet voor dat vrouwen invloedrijke functies vervullen (zie hiervoor paragraaf 5.6). In de Russische Federatie geldt geen dienstplicht voor vrouwen. Wel kunnen vrouwen dienst nemen als beroepsmilitair.220 Formeel zijn vrouwen vanaf de achttienjarige leeftijd handelingsbekwaam (ongeacht of zij gehuwd of ongehuwd zijn), kunnen zij krachtens de federale wetgeving zelfstandig identiteits- en reisdocumenten aanvragen en dienen zij vanaf veertien jaar in het bezit te zijn van een geldig (binnenlands) paspoort. In de praktijk is de situatie met name voor vrouwen in de Noordelijke Kaukasus moeilijk en worden vrouwen daar doorgaans niet als handelingsbekwaam beschouwd (zie hiervoor paragraaf 5.6). In de Russische Federatie gelden voor vrouwen in het algemeen geen bijzondere gedrags- en kledingcodes, behalve in de Noordelijke Kaukasus (zie hiervoor paragraaf 5.6).

217

Zie website SOVA: http://www.sova-center.ru/en/xenophobia/news-releases/2013/01/d26155/, Minority Rights Group International: World directory of minorities and indigenous peoples; Russian Federation (geraadpleegd 30 januari 2012). 218 Digital Law (www.digital.law.washington.edu): Gender-specific prison reform: addressing human rights violations against women in Russia’s prisons (Pacific rim law & political journal, vol. 21 no. 3, 2012), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 219 Valdaiclub.com: Women in Russian politics: just a pretty decoration (31 juli 2012), Telegraph.co.uk: Valentina Matviyenko bucks the trend in Russian politics (3 oktober 2011), Russia beyond the headlines: Women taking bigger role in business (7 maart 2012), Freedom House: Freedom in the world 2013, Russia (januari 2013). 220 Zie hiervoor ook algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus, januari 2012.


Geweld tegen vrouwen Volgens het ANNA National Center for the Prevention of Violence is huiselijk geweld wijdverbreid in Rusland en heeft één op de drie Russische vrouwen er mee te maken. Volgens het Center sterven er jaarlijks duizenden vrouwen door toedoen van huiselijk geweld. Officiële cijfers hierover zijn echter niet bekend. Volgens ngo’s worden gevallen van huiselijk geweld vaak niet serieus genomen door de autoriteiten, hierdoor is het voor vrouwen zeer moeilijk een aanklacht in behandeling te krijgen. Bovendien worden dergelijke aanklachten meestal niet geregistreerd als zijnde huiselijk geweld, maar gecategoriseerd onder overtredingen als ‘hooliganisme’, ‘slaan’ en ‘het veroorzaken van lichamelijk letsel’. In de Russische wetgeving is geen bepaling opgenomen die huiselijk geweld als misdaad erkent. Wetsvoorstellen en regelgeving die in het verleden door de Staatscommissie inzake Maatschappelijke Bescherming zijn ingediend, werden tot dusver door wetshandhavende instanties of door het presidentiële apparaat geblokkeerd. De wijze waarop de autoriteiten omgaan met aanklachten van huiselijk geweld en andere vormen van (seksueel) geweld tegen vrouwen kan per regio sterk verschillen.221 In de Russische Federatie is het voor vrouwen officieel mogelijk om aangifte te doen van tegen hen gericht geweld. In de praktijk is dit echter moeilijk, met name als de dader een bekende is, zoals de echtgenoot, of als het een overheidsfunctionaris betreft. Het Russische Inter Regional Social Organisation - Center for Women’s Support stelt dat veel daders van huiselijk geweld zelf werkzaam zijn in het politieapparaat. Volgens ngo’s doen vrouwen vaak geen aangifte van verkrachting of andere vormen van geweld vanwege het sociale stigma dat daar mee is gemoeid, vanwege tegenwerkende (lokale) overheden en omdat zij bang zijn hun gezin te verliezen in gevallen waarbij de dader de echtgenoot of partner is. In gevallen van verkrachting en geweld waarbij de dader geen bekende is wordt door vrouwen vaker aangifte gedaan bij de politie.222 In Rusland bestaan er volgens het ANNA Center slechts ongeveer 25 opvangtehuizen met een totale capaciteit voor ongeveer tweehonderd vrouwen die slachtoffer zijn geworden van geweld. Naar verluidt zijn in de afgelopen jaren veel door ngo’s geleide tehuizen gesloten vanwege gebrek aan financiering. Volgens mensenrechtenorganisaties als Amnesty International onderneemt de overheid vooralsnog te weinig om deze situatie te verbeteren, door middel van bijvoorbeeld het financieel steunen van crisiscentra en telefonische hulplijnen.223 Het is dezerzijds niet bekend in hoeverre vrouwen die te maken hebben met geweld de mogelijkheid hebben zich elders in Rusland bij familie te vestigen, om aan het geweld te ontkomen. De hulporganisaties in Rusland die zich bezig houden met de problematiek van (huiselijk) geweld tegen vrouwen, zoals ANNA en het Center for Women’s Support, stellen dat vrouwen die het slachtoffer zijn geworden van huiselijk geweld meestal weinig mogelijkheden hebben hun toevlucht elders te zoeken, vanwege het geringe aantal opvangplekken en het sociale onbegrip (huiselijk geweld wordt als een familiair interne aangelegenheid gezien in de Russische samenleving) waarmee deze problematiek is omgeven.224 In de Noordelijke Kaukasus is het in de praktijk nagenoeg onmogelijk voor vrouwen om aangifte te doen van geweldsdelicten (zie hiervoor paragraaf 5.6).

221

Zie hiervoor ook algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus, januari 2012. RiaNovosti: Shelters for women facing domestic violence: how it works in Russia (9 maart 2011) Russian woman suffers domestic violence (2 mei 2012), US Department of State: Russia country rights practices 2012 (april 2013). 223 RiaNovosti: Shelters for women facing domestic violence: how it works in Russia (9 maart 2011) Russian woman suffers domestic violence (2 mei 2012). 224 RiaNovosti: Shelters for women facing domestic violence: how it works in Russia (9 maart 2011) Russian woman suffers domestic violence (2 mei 2012), US Department of State: Russia country rights practices 2012 (april 2013). 222

en: Every third report on human en: Every third en: Every third report on human


3.4.4

LHBTI (Lesbisch, Homoseksueel, Biseksueel, Transgender en Interseksueel) Wetgeving Volgens de grondwet van de Russische Federatie heeft iedereen het recht op een gelijke behandeling (artikel 19). Het verrichten van homoseksuele handelingen is formeel en wettelijk niet strafbaar gesteld in de Russische Federatie. In praktijk worden de rechten van leden van de LHBTI-gemeenschap in Rusland echter op diverse terreinen onderdrukt en zijn er in de Russische wetgeving nauwelijks vangnetten tegen discriminatie of onderdrukking van de rechten van leden van LHBTI-gemeenschappen. Er bestaat in de hele Russische Federatie onder zowel overheidspersoneel (waaronder de politie) als de Russische bevolking een grote mate van intolerantie en vooroordeel ten aanzien van homoseksualiteit en ten aanzien van personen die behoren tot een LHBTI-gemeenschap. Dit wordt gestimuleerd door de Orthodoxe Kerk die de levenswijze van LHBTI’s als een bedreiging ziet voor met name minderjarigen.225 Formeel kunnen in Rusland twee mannen of twee vrouwen samenwonen.226 Het is voor homoseksuele stellen echter niet mogelijk om een kind te adopteren en homoseksuele stellen worden niet wettelijk erkend. Een verbod op discriminatie op basis van seksuele oriëntatie of gender is nergens expliciet in een wet vastgelegd. Ook beschermt de Russische wet homoseksuelen niet expliciet tegen haat zaaien of geweld op basis van seksuele oriëntatie. Het wetsartikel dat discriminatie, geweld en haat zaaien tegen sociale groeperingen strafbaar stelt is niet van toepassing op LHBTI-groeperingen, aangezien binnen de Russische wetgeving LHBTI’s niet als sociale groep worden erkend. De overheid stelt dat er geen sprake is van discriminatie van LHBTI’s en dat er geen noodzaak is LHBTI’s een speciale status toe te kennen.227 Transseksuelen die hun gender officieel willen laten registreren bij de autoriteiten nadat zij een transformatie hebben ondergaan kunnen een beroep doen op de daarvoor bestemde administratieve mogelijkheden. Echter, zij kunnen hierbij grote problemen ondervinden in de vorm van discriminatie, pesterijen en geweld. Ook is het verplicht, in geval de transseksueel gehuwd is, dat voor een dergelijke registratie een echtscheiding wordt uitgesproken. Voorts heeft de federale Russische regering zich openlijk uitgesproken tegen adoptie van Russische kinderen door homoseksuele stellen in het buitenland. De Russische ombudsman voor kinderen, Pavel Astakhov, beweerde in februari 2013 dat adoptie door buitenlandse homoseksuele stellen indruist tegen de Russische grondwet. De aanleiding hiervoor was de (op handen zijnde) inwerkingtreding van wetten in Groot-Brittannië en Frankrijk die het homohuwelijk in die landen mogelijk maakt.228

225

UNHCR Asylum Research Consultancy (ARC): Country of origin information to support the adjudication of asylum claims from lesbian, gay, bisexual, transgender and intersex (LGBTI) asylum-seekers: The Russian Federation (17 juli 2012). US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013), ILGA Europe: Russia country page (geraadpleegd 3 december 2012), Russia Today: Gay abandon: Orthodox activists want Moscow free of ‘temptation’ (8 oktober 2012. 226 In de praktijk houden homoseksuele stellen hun identiteit soms verborgen uit angst voor discriminatie, stigmatisering en geweld. Volgens Igor Kochetkov, de directeur van de Russische ngo LGBT-Network, is de nieuwe generatie homoseksuelen echter minder gewend hun geaardheid te verbergen. The Christian Science Monitor: Russian bill looks to hide gay identity, affirm democracy of the majority (7 februari 2013), UNHCR Asylum Research Consultancy (ARC): Country of origin information to support the adjudication of asylum claims from lesbian, gay, bisexual, transgender and intersex (LGBTI) asylum-seekers: The Russian Federation (17 juli 2012). 227 UNHCR Asylum Research Consultancy (ARC): Country of origin information to support the adjucation of asylum claims from lesbian, gay, bisexual, transgender and intersex (LGBTI) asylum-seekers: The Russian Federation (17 juli 2012). US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013), ILGA Europe: Russia country page (geraadpleegd 3 december 2012). 228 UNHCR Asylum Research Consultancy (ARC): Country of origin information to support the adjucation of asylum claims from lesbian, gay, bisexual, transgender and intersex (LGBTI) asylum-seekers: The Russian Federation (17 juli 2012), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013), ILGA Europe: Russia country page (geraadpleegd 3 december 2012), Telegraph.co.uk: Gay marriage: Russia warns Britain vote could hinder adoption (6 februari 2013).


Volgens een bron is directe veroordeling op basis van het behoren tot een LHBTIgemeenschap vooralsnog niet voorgekomen in de Russische Federatie. Het is niet bekend in hoeverre het bekend zijn van LHBTI-gedragingen of geaardheid van een persoon die strafrechtelijk wordt vervolgd kan leiden tot onevenredige of discriminatoire bestraffing. Echter, volgens bronnen is het niet ondenkbaar dat leden van LHBTI-groeperingen met een andere maatstaf worden beoordeeld in stafrechtelijke procedures dan anderen, gezien het feit dat homofobie een veelvoorkomend verschijnsel is in de Russische samenleving en binnen overheidskringen. De federale Doema heeft in januari 2013 een federaal wetsvoorstel in eerste lezing aangenomen dat het propageren van homoseksualiteit in de hele Russische Federatie verbiedt. In mei 2013 behandelt de Doema dit voorstel wederom. Er wordt algemeen van uitgegaan dat het wetsvoorstel zal worden aangenomen. De voorzitter van het Russian LGBT Network, Igor Kochetkov, heeft de Doema opgeroepen de wet niet aan te nemen omdat de wet in de praktijk zal worden aangewend om leden van de LHBTI-gemeenschap te vervolgen vanwege hun geaardheid (leden van LHBTI-gemeenschappen kunnen op basis van de Russische federale wetgeving immers niet actief vervolgd worden vanwege hun seksuele oriëntatie). Ook wordt gevreesd dat de wet het geweld verder zal aanwakkeren tegen leden van de LHBT-gemeenschap, met name door nationalistische en ultrarechtse organisaties.229 Lokale wetgeving Onder invloed van de Russisch-orthodoxe Kerk is in de verslagperiode in een aantal steden en regio’s in Rusland lokale wetgeving aangenomen die het propageren van homoseksualiteit onder minderjarigen strafbaar stelt. Zo is op 17 maart 2012 in Sint Petersburg een wet aangenomen die het propageren van sodomie, lesbische liefde, biseksuele liefde en transgenderisme onder minderjarigen strafbaar stelt. Op dergelijke activiteiten zou een boete variërend van 5000 roebel tot 50.000 roebel (123,5 euro tot 12.350 euro)230 staan. Het is onduidelijk wat de exacte definitie is van ‘propageren’ in dit verband, waardoor de autoriteiten de wet in brede zin kunnen uitleggen. De wet is een initiatief van een wethouder van Sint Petersburg, Vitaly Milonov, die stelde vanuit zijn Russisch-orthodoxe geloof te hebben gehandeld en met de wet het afglijden van traditionele normen en waarden te willen tegengaan. Mensenrechtenorganisaties als Human Rights Watch en Amnesty International hebben het aannemen van de wet bekritiseerd en stellen dat deze wet de vrijheden van de LHBTI-gemeenschap inperkt en wordt gebruikt om homoseksuelen te vervolgen. Een beroep van de Sint Petersburgse LHBT-organisatie Coming Out tegen de wet in Sint Petersburg werd door het Russische Hooggerechtshof afgewezen. De wet zou ongrondwettelijk zijn volgens Coming Out.231 Op 29 september 2012 werd een in de provincie Archangelsk een soortgelijke wet van kracht. Naar verluidt zijn krachtens die wet ook gay pride parades verboden.232 Daarnaast zijn tot op heden ook in Ryazan, Kostroma, Magadan, Novosibirsk Krasnodar en Bashkortostan dergelijke wetten aangenomen door de plaatselijke autoriteiten.233 In Moskou is in november 2012 een lokaal wetsvoorstel afgekeurd dat het propageren van homoseksualiteit strafbaar zou stellen, omdat de wet ongrondwettelijk zou zijn.234 In Moskou, overigens, worden gay pride parades al

229

ILGA: Russia country page (geraadpleegd 3 december 2012), Civil Rights Defenders: Civil Rights Defenders urges the Duma to dismiss federal anti-gay law (3 december 2012). 230 Koers volgens www.valuta.nl, geraadpleegd op 29 januari 2013. 231 International Business Times: Anti-gay law to take effect in Russia’s second city St. Petersburg (16 maart 2012), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013), Gay Star News: Supreme Court of Russia dismisses appeal anti-gay law (9 oktober 2012). 232 International Business Times: Anti-gay law to take effect in Russia’s second city St. Petersburg (16 maart 2012), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 233 The Guardian: Gang attack blamed on Russia’s ban on ‘gay propaganda’ (4 november 2012). 234 The Moscow News: Moscow region rejects anti-gay bill (22 november 2012).


sinds enige jaren niet toegestaan235 en de huidige burgemeester van Moskou, Sergei Sobjanin, heeft openlijk verklaard tegenstander van gay pride parades te zijn. Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) heeft bepaald dat de verboden op gay parades in Rusland een schending zijn van het recht op vereniging en een schending van het verbod op discriminatie.236 In de verslagperiode is een aantal leden van LHBTI-gemeenschappen veroordeeld op basis van de nieuwe in een aantal Russische steden aangenomen lokale wetten, die het propageren van homoseksualiteit strafbaar stellen (zie hieronder). Soms worden leden van LHBTI-gemeenschappen veroordeeld op basis van andere wetgeving, zoals ordeverstoring of insubordinatie tegen politiepersoneel wanneer zij deelnemen aan (protest) bijeenkomsten. Activist Nikolai Aleksejev werd in mei 2012 als eerste veroordeeld op basis van de nieuwe anti-homo propagandawet in Sint Petersburg. Hij kreeg een boete van 5000 roebel (ongeveer 123,50 euro) vanwege het voeren van een bord met de leuze ‘homoseksualiteit is geen perversie’. Aleksejev werd in juli 2012 wel vrijgesproken door de rechtbank in het Tsverskoi district in Moskou van de aanklacht ingediend door de politie dat hij een ongeautoriseerde gay parade zou hebben georganiseerd.237 Maatschappij In Rusland bestaat een ‘homoscene’, voornamelijk in de grote steden. De homoscene functioneert goeddeels ondergronds, hoewel er in bijvoorbeeld Moskou en Sint Petersburg bekende homobars en -clubs zijn. Er bestaan LHBTI-websites, zoals datingsites, in de Russische Federatie, maar zij kunnen niet volledig vrij opereren. Zo worden dergelijke sites bijvoorbeeld regelmatig het slachtoffer van acties van internet hackers. De bekende homowebsite gayrussia.ru werd in mei 2012 aangevallen door hackers kort nadat de oprichter ervan, homorechten-activist Nikolai Aleksejev was gearresteerd in Sint-Petersburg (zie hieronder).238 Leden van de LHBTI-gemeenschap waren in de verslagperiode regelmatig slachtoffer van sociale discriminatie en stigmatisering. Volgens homorechten-activisten komt het vaak voor dat homoseksuelen hun geaardheid verborgen houden uit angst voor het verliezen van hun baan, hun huis of uit angst voor geweld. Zo heeft in december 2011 de grootste Russische vliegtuigmaatschappij Aeroflot een homoseksuele medewerker gedwongen een heteroseksueel huwelijk aan te gaan. Bij weigering zou de medewerker zijn baan kwijtraken.239 In Rusland is een aantal belangenorganisaties voor de rechten van de LHBTIgemeenschap actief. De belangrijkste organisaties zijn LGBT-Network, Coming Out en Rainbow-Association. LGBT-Network is van deze drie de grootste en fungeert als een parapluorganisatie voor meerdere kleinere (regionale) organisaties. Deze hulporganisaties verschaffen onder andere juridische en psychosociale hulpverlening aan leden van LHBTI-gemeenschappen in Rusland, die te maken hebben met discriminatie, stigmatisering en geweld. Ook proberen zij een dialoog met de autoriteiten en met (mensenrechten) organisaties in Rusland tot stand te brengen met als doel meer aandacht te vestigen op het beschermen van de rechten van LHBTI’s. LGBT Network heeft ook banden met internationale organisaties zoals de VN Commissie tegen Marteling (CAT). De grotere LHBTI-organisaties kunnen min of 235

Gay Prides zijn door de stad Moskou verboden ‘voor 100 jaar’ tot mei van het jaar 2112. Russia Today: Moscow court upholds 100-year ban on gay pride events (17 augustus 2012). 236 US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013), Russia Today: Moscow bans gay pride parade for 7th year running (18 mei 2012), Amnesty International: World report 2012 Russia (24 mei 2012). 237 Pinknews.co.uk: Nikolai Alekseev first to be convicted of ‘gay propaganda’ in St. Petersburg (4 mei 2012), Gaystar News: Activist Nikolay Alekseev cleared of Moscow gay pride charges (12 juli 2012). 238 Zie voor de homoscene in Moskou en Sint Petersburg bijvoorbeeld de website www.gay-tour.ru en www.gayrussia.ru. Back2stonewall.com: Gay Russian website under cyber attack after gay activist5 arrested for violating ban on homosexuality (6 april 2012). 239 UNHCR Asylum Research Consultancy (ARC): Country of origin information to support the adjucation of asylum claims from lesbian, gay, bisexual, transgender and intersex (LGBTI) asylum-seekers: The Russian Federation (17 juli 2012), ILGA Europe: Russia country page (geraadpleegd 3 december 2012), Towleroad.com: Gay Russian man forced by employer to marry woman (29 januari 2012).


meer vrij opereren en hebben vaak ook contact met autoriteiten tot op federaal niveau. Voor kleine organisaties in de regio’s ligt dit moeilijker. Zij zijn vaak ook niet officieel geregistreerd als organisatie.240 De media rapporteren over het algemeen neutraal over homoseksuelen, hoewel er ook sprake is van homofoob getinte berichtgeving. Volgens de bekende Russische homoactivist Nikolai Aleksejev is de manier waarop media berichten over homoseksuelen sinds enkele jaren sterk veranderd. De artikelen die in de kranten verschijnen over homoseksualiteit zijn volgens hem positiever van toonzetting dan voorheen en tijdens discussieprogramma’s op televisie krijgen homoseksuelen vaker gelijk spreekrecht ten opzichte van niet-homoseksuelen. Het hoofd van homorechten organisatie Coming Out in Sint-Petersburg, Polina Savsjenko, stelt echter wel dat de positievere manier van mediaberichtgeving ten aanzien van homoseksuelen er vooralsnog niet toe heeft geleid dat de Russische samenleving positiever tegen homoseksuelen is gaan aankijken.241 Over de specifieke mensenrechtensituatie van lesbische vrouwen, anders dan de algemeen voor homoseksuelen geldende situatie, zijn geen gegevens bekend geworden. In maart 2013 is in Rusland wel de piloteditie van het eerste en enige glossy magazine voor lesbische vrouwen verschenen (getiteld Agens). Het magazine wordt vooralsnog alleen verkocht op vier zogenaamde ‘LHBTI-vriendelijke locaties’ en via het internet. Wethouder Milonov van Sint Petersburg noemde het blad weliswaar legaal, maar sprak er zijn nadrukkelijke afkeer over uit.242 Geweld en discriminatie In de verslagperiode zijn gevallen bekend geworden van geweld tegen en discriminatie van LHBTI’s door zowel de autoriteiten als medeburgers. Hieronder volgen enkele voorbeelden van geweld tegen en discriminatie van LHBTI’s. Op 12 maart 2012 belaagden onbekende mannen in Sint-Petersburg een kunstexpositie van LHBTI’s. Eveneens in Sint Petersburg werden op 12 juni 2012 activisten, behorende tot de LHBTI-gemeenschap, aangevallen na afloop van een door de autoriteiten goedgekeurde protestbijeenkomst. In de steden Tjoemen en Moskou werden LHBTI’s aangevallen in nachtclubs, respectievelijk op 4 augustus en 11 oktober 2012. Op 22 januari 2013 vielen leden van de Russisch-orthodoxe gemeenschap een groep homorechten-activisten aan, die protesteerden bij het gebouw van de Doema in Moskou tegen de behandeling van de federale wet tegen het propageren van homoseksualiteit. In Voronezh, een stad 400 kilometer ten zuiden van Moskou, werden op 20 januari 2013 demonstranten tegen de antihomowetgeving aangevallen door Russische burgers. Daarbij werden naar verluidt flessen en andere voorwerpen naar de demonstranten gegooid.243 Volgens bronnen komt het vaak voor dat de politie bij aanvallen op groepen LHBTI’s of homorechten-activisten inactief blijft, de aanvallen niet documenteert of onderzoekt en niet optreedt tegen de aanvallers op momenten dat deze LHBTI’s belagen. De politie zou zich zelf ook schuldig maken aan het lastig vallen van leden van LHBTI-groeperingen. In december 2012 werd Pavel Samboerov, de oprichter van de homorechten-organisatie Rainbow Association, in Moskou bekogeld met eieren door aanhangers van de Russisch-orthodoxe Kerk. Dit gebeurde kort nadat hij en zijn vriend openlijk gezoend hadden op straat tijdens een protestbijeenkomst voor het parlementsgebouw. Samboerov werd daarop gearresteerd en beboet (op basis van de aanklacht ‘hooliganisme’) en dertig uur vastgehouden in een 240

Zie websites van de organisaties Coming Out (http://www.comingoutspb.ru/en/en-home) en LGBT Network (http://www.lgbtnet.ru/en/content/who-are-we). 241 Xtra.ca (Canada’s gay and lesbian news): Russia’s push to criminalize gays could backfire (9 mei 2012). 242 Ria Novosti: Russia’s only lesbian glossy hits the shelves (4 maart 2013), Pink News: Russia’s only lesbian glossy magazine goes on sale, but homophobes call it ‘filth’ (4 maart 2013). 243 ILGA: Russia country page (geraadpleegd 3 december 2012), CBS News: Protests against Russia “gay propaganda ban” turn violent (22 januari 2013), Pink News: Angry crowd of fascists attack gay activists in Russian city of Voronezh (20 januari 2013), Human Rights Watch: Russia: Reject homophobic bill (27 januari 2013).


onverwarmde locatie. De aanvallers werden ook door de politie gearresteerd, maar kort daarna weer vrijgelaten.244

3.4.5

Alleenstaande minderjarigen In de Russische Federatie is men vanaf het bereiken van de achttienjarige leeftijd wettelijk meerderjarig en handelingsbekwaam. Russische kinderen zijn tot hun zestiende jaar leerplichtig. Vanaf het veertiende jaar dienen kinderen zich zelfstandig te kunnen legitimeren en moet een binnenlands paspoort worden aangevraagd. Het binnenlands paspoort kan door het kind zelfstandig worden aangevraagd. Aan minderjarigen kan een buitenlands paspoort worden verstrekt. Hiervoor is de schriftelijke toestemming van de ouders nodig. Minderjarigen kunnen tot hun zestiende jaar bijgeschreven worden op het buitenlands paspoort van één van de ouders. Voor biometrische buitenlandse paspoorten geldt dat de gegevens van kinderen tot veertien jaar (behoudens pasfoto’s) op de paspoorten van de ouders vermeld worden, maar dat de kinderen een zelfstandig paspoort nodig hebben om naar buiten de Russische Federatie te kunnen reizen.245 Vanaf de zestienjarige leeftijd kunnen minderjarigen zelfstandig medische hulp aanvragen, zonder dat daar toestemming van de ouders voor nodig is.246 Kinderen die niet langer opvang hebben bij de ouders kunnen soms terecht bij familie. Het is niet bekend in welke mate dat in praktijk gebeurt. Een groot aantal wezen en dakloze minderjarigen komt terecht in opvangtehuizen of weeshuizen. Bijna een miljoen kinderen leeft in door de staat geleide weeshuizen.247 Volgens de ngo Russian Children’s Welfare Society waren er in de Russische Federatie in 2009 2176 officiële weeshuizen. Er is in Rusland een onbekend aantal overige opvangtehuizen waarvan vele zonder staatsteun. Deze tehuizen zijn vaak volledig afhankelijk van particuliere donaties. In Rusland komt het relatief vaak voor dat kinderen in opvangtehuizen terechtkomen terwijl ten minste één van de beide ouders nog in leven is, omdat zij door de ouder(s) in de steek gelaten worden of omdat de ouder(s) uit de ouderlijke macht worden ontzet (de zogenaamde ‘sociale wezen’). Volgens cijfers van het ministerie van Binnenlandse Zaken werden in 2011 in Rusland gemiddeld 200 kinderen per dag weggehaald bij hun ouders omdat ze verwaarloosd waren.248 De situatie in de meeste weeshuizen is over het algemeen slecht. Zo is het in veel weeshuizen slecht gesteld met de hygiëne en de kwaliteit van het voedsel en ontbreekt het vaak aan de meest basale medische voorzieningen. Ook zijn de tehuizen in veel gevallen overbevolkt en zijn de voorzieningen voor het volgen van onderwijs vaak slecht. Jaarlijks ontvluchten veel alleenstaande minderjarigen de tehuizen vanwege de slechte omstandigheden, verwaarlozing en soms geweld.249 De schattingen over het aantal kinderen dat op straat leeft in Rusland lopen uiteen van enkele honderdduizenden tot ongeveer een miljoen. Naar verluidt zijn veel straatkinderen sociale wezen, die weliswaar ouders hebben, maar er voor kiezen om op straat te leven vanwege de slechte omstandigheden thuis.250 244

Mail Online: Russia to outlaw ‘homosexual propaganda’ and ban public events that promote gay rights (21 januari 2013), Dot429 Magazine: Russia to move forward with nationwide ‘LGBT propaganda’ ban (22 januari 2013). 245 UNHCR Refworld: Russia; requirements and procedures to obtain internal and foreign passports (http://www.refworld.org/country,,,,RUS,,5072b4d92,0.html, 8 november 2011) 246 Zie hiervoor ook algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus januari 2012. 247 Kidsave.org: Program Russia (http://www.kidsave.org/programs-3/russia/), The Daily Beast: Vladimir Putin’s adoption ban raises issue of who will save orphans (4 januari 2013). 248 Russian Children’s Welfare Society (http://www.rcws.org/, geraadpleegd 4 februari 2013), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 249 Iorphan.org (http://www.iorphan.org/uk/orphanages.asp), Russian Children’s Welfare Society (http://www.rcws.org/, geraadpleegd 4 februari 2013), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 250 Volgens de ngo Children’s Rights leefde in 2011 ongeveer twee procent van de kinderen in Rusland op straat of werd verwaarloosd. Volgens het Russische ministerie van Binnenlandse Zaken leeft 2,7 procent van de Russische kinderen op straat (Rusland heeft ongeveer 28 miljoen kinderen in totaal). US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013), Child Planet 2012: Street Children in Russia


Tot op heden is er geen eenduidig overheidsbeleid dat specifiek is gericht op het toezicht op wees- en opvanghuizen voor alleenstaande minderjarigen. Er is sinds juni 2012 wel een federaal actieplan voor de periode 2012 tot 2017 ingesteld dat de situatie van kinderen in de Russische Federatie in het algemeen moet verbeteren. In september 2012 is een presidentiële coördinatieraad in het leven geroepen die dit plan moet implementeren.251 Ook is er in Rusland een ombudsman voor kinderen (presidentieel commissaris voor de rechten van kinderen) en hebben de meeste regio’s een regionale kinderombudsman. Pavel Astakov is momenteel de federale ombudsman.252 Voorts is er in Rusland een parlementaire commissie voor zaken betreffende familie, vrouwen en kinderen.253 Om de situatie van wezen in Rusland beter te kunnen monitoren, het versplinterde toezicht hierop eenduidiger te maken en om de Russische binnenlandse adoptie te stimuleren, onderzoekt de Russische overheid momenteel de mogelijkheid om een staatscommissie instellen. Deze commissie moet de problematiek rondom wezen en weeshuizen centraal vanuit de federale regering aan gaan pakken. Ook wil de overheid de adoptie van Russische kinderen door Russische adoptieouders belonen via belastingvoordelen en is de overheid voornemens de staatshulp aan weeshuizen te verhogen.254 De minister voor Gezondheidszaken, Veronika Skvortsova, verklaarde in februari 2013 dat er ook een centraal gezondheidsmonitoringssysteem voor kinderen in Rusland wordt opgezet. Daarbinnen zal speciale aandacht zijn voor de gezondheid van wezen in tehuizen.255 De aandacht van de federale overheid voor de Russische binnenlandse adopties is sinds het aannemen van de Anti-Magnitsky Wet (ofwel Dima Yakovlev Wet) in Rusland (einde 2012) sterk toegenomen (zie hiervoor paragraaf 3.4.1). Zo heeft Pavel Astakov verklaard dat hij het liefst zou zien dat Russische kinderen niet meer door buitenlandse ouders worden geadopteerd, maar dat alle Russische adoptiekinderen bij Russische adoptieouders ondergebracht zouden kunnen worden.256 In Rusland is een aantal ngo’s actief op het terrein van de opvang van alleenstaande minderjarigen. Dit zijn onder andere: Child Rights International Network (CRIN), Women and Children First, Russian Children’s Welfare Society, Every Child Charity Russia, Russian Children’s Fund en Doctors to Children in Russia. De belangrijkste activiteiten van deze organisaties zijn het trainen van het personeel dat in tehuizen werkzaam is, het verstrekken van medische hulp en onderwijs aan de kinderen, het begeleiden van jongeren die uit tehuizen komen, het monitoren van probleemgezinnen en het voeren van (juridische) lobby’s bij overheden voor verbetering in de wetgeving.257

(http://childplanet2012.blogspot.nl/2012/04/street-children-in-russia.html, 14 april 2012), The Daily Beast: Vladimir Putin’s adoption ban raises issue of who will save orphans (4 januari 2013). Zie hiervoor de website van het Kremlin: http://eng.state.kremlin.ru/council/36/news. 252 Zie de website van de ombudsman voor kinderrechten: http://english.rfdeti.ru/index.php. 253 Trust.org: Russia investigates adopted boy’s death in US (20 februari 2013), Russia Beyond the Headlines: Federal agency on orphans may be created in Russia (17 januari 2013). 254 Onder meer in het kader van het zogenaamde ‘Russia without Orphans-Project’ (http://rossiabezsirot.ru/), Russia Today: Russian ombudsman supports creation of state agency for orphans (17 januari 2013), The Wall Street Journal: After adoption law, Russia debates seizure of children (23 januari 2013), Ria Novosti: Medvedev wants commission to help Russians adopt orphans (14 februari 2013). 255 Ria Novosti: Russia to create single system monitoring orphans’ health (24 februari 2013), The Voice of Russia: Russia to have system for monitoring health of orphans (25 februari 2013). 256 Russia Beyond the Headlines: Federal agency on orphans may be created in Russia (17 januari 2013), Ria Novosti: Medvedev wants commission to help Russians adopt orphans (14 februari 2013), The Wall Street Journal: After adoption law, Russia debates seizure of children (23 januari 2013). 257 Zie de websites van CRIN (http://www.crin.org/organisations/vieworg.asp?id=2101), Russian Children’s Welfare Society (http://www.rcws.org/), Every Child Charity Russia (http://www.everychild.org.uk/russia), Russian Children’s Fund (http://www.globalhand.org/en/search/organisation/organisation/25287?search=Global+Hand+non251


In oktober 2012 kondigde het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken aan dat UNICEF per 1 januari 2013 alle activiteiten moest hebben afgerond. UNICEF had programma’s in Rusland lopen op de gebieden gezondheidszorg voor kinderen, zorg voor wezen en het bevorderen van de kinderrechten in Rusland in het algemeen. De officiële verklaring die door de autoriteiten werd gegeven was dat Rusland inmiddels zelf in staat was om hulpprogramma’s uit te voeren en dat daardoor de ondersteuning van UNICEF niet meer nodig was. Het sluiten van het Russische kantoor van Unicef is internationaal opgevat als een onderdeel van de campagne van de Russische regering om buitenlandse invloeden te weren (zie bijvoorbeeld ook paragraaf 3.1.3, ‘Ngo-wet’).258

3.4.6

Dienstplichtweigeraars en deserteurs Op grond van de federale wet op de militaire dienstplicht en de militaire dienst zijn alle mannelijke staatsburgers van de Russische Federatie in de leeftijd tussen 18 en 27 jaar dienstplichtig. De duur van de dienstplicht is twaalf maanden. In de praktijk is het aantal personen dat daadwerkelijk zijn dienstplicht vervult klein. Er zijn verschillende manieren om onder de dienstplicht uit te komen. Een groot deel van de dienstplichtigen maakt gebruik van uitstelregelingen (zie hiervoor “Uitstel en vrijstelling”). In de praktijk leiden deze regelingen vaak tot afstel. Dienstplichtigen in Rusland maken op grote schaal gebruik van illegale afkooppraktijken (meestal in de vorm van steekpenningen aan de keuringsarts).259 Dienstplichtontduiking Het is mogelijk om na betaling van steekpenningen aan vervalste documenten te komen, waaruit blijkt dat de dienstplichtige in aanmerking komt voor uitstel of vrijstelling van militaire dienst. In de praktijk wordt een klein aantal personen dat de dienstplicht ontduikt bestraft. De boete voor het ontduiken van de dienstplicht zou bovendien momenteel in de praktijk erg laag zijn (volgens een hooggeplaatste militair slechts 500 roebel ofwel ruim 12 euro), hoewel volgens de wetgeving een gevangenisstraf tot twee jaar gegeven kan worden voor het ontduiken van de dienstplicht. In praktijk wordt in slechts een klein aantal gevallen tot strafvervolging overgegaan tegen dienstplichtweigeraars. Volgens het ministerie van Defensie werd in 2012 tegen 1200 dienstplichtontduikers strafvervolging ingezet, terwijl in dat jaar 235.000 personen de dienstplicht hebben ontdoken.260 In 2008 werd de dienstplicht verkort van achttien naar twaalf maanden in het kader van de hervormingen van het leger. Ook zou het leger meer en meer een mengeling moeten worden van contractsoldaten en dienstplichtigen en zou het leger op lange termijn idealiter uitsluitend uit contractsoldaten moeten bestaan. De voorgaande minister van Defensie, Anatoly Serdjoekov, had zich uitgesproken als voorstander van een leger met meer contractsoldaten (kontraktniki) en ook voormalig president Medvedev had aangegeven aan te willen sturen op een groter percentage contractsoldaten. Echter, het huidige beleid lijkt er op gericht te zijn het systeem

profit+listing) en Doctors to Children Russia (http://www.globalgiving.org/projects/foster-family-support-for-50children-in-russia/updates/). The Moscow Times: UNICEF given Dec. 31 deadline to leave Russia (9 oktober 2012), RFE/RL: UNICEF to end Russian operations by end of year (9 oktober 2012). 259 The Jamestown Foundation: Serdyukov confirms long-term dependence on dwindling conscription (23 oktober 2012), RIA Novosti: Russia considers new benefits for army conscripts (31 juli 2012), Russia & India Report: Russian military reforms (1 maart 2012). 260 Russia Today: Duma moves to ban draft dodgers from state service (21 november 2012), Russia Today: Russian military in urgent need of conscripts (22 november 2012), Wordpress.com: Russian defense policy: Gerasimov says no sharp course change (5 december 2012), Russia Today: New Russian citizens to get call-up for military service (8 februari 2013). 258


van dienstplichtsoldaten zoals het is te handhaven, vooral vanwege gebrek aan financiën om contractsoldaten te betalen.261 Hervormingen Het Russische leger kampt met grote tekorten aan manschappen. De minister van Defensie Sergei Shoigoe zinspeelde openlijk op een verlenging van de duur van de dienstplicht (van twaalf naar achttien maanden), om het tekort aan mankracht deels te ondervangen. Echter, generaal-kolonel Valery Gerasimov, de Chef van de Generale Staf van de Russische Federatie, ontkende in december 2012 dat een dergelijke maatregel momenteel wordt overwogen.262 Omstandigheden en misstanden De omstandigheden in het Russische leger zijn slecht. Nieuwe rekruten kunnen worden onderworpen aan vernedering en mishandeling, vaak in het kader van brute ontgroeningpraktijken, ook wel dedovsjtsjina genoemd, waarbij geregeld Russische soldaten om het leven komen als gevolg van mishandeling en (vermeende) zelfmoord. Afpersing van jonge soldaten komt voor. Nieuwe rekruten worden door meer ervaren soldaten gedwongen geld of sigaretten af te staan. Om aan geld te komen laten soldaten zich in sommige gevallen in met criminele praktijken. Ook zou het voorkomen dat jonge soldaten door hun meerderen tot prostitutie worden gedwongen. Hierbij moeten zij het geld afstaan aan hun commandanten. Eveneens zouden soldaten door hun meerderen gebruikt worden voor werk dat geen verband houdt met hun dienstplicht, zoals het bouwen van buitenhuizen, werken op het land of in een fabriek. Tevens komt verkrachting en seksueel geweld binnen het leger voor. Het is niet bekend op welke schaal. Volgens mensenrechtenactivisten komt het ook voor dat soldaten door hun officieren worden gedwongen na afloop van hun dienstplicht voor enkele jaren bij te tekenen.263 Veel soldaten durven uit angst voor repercussies geen aangifte te doen van misstanden binnen het leger. Strafrechtelijk onderzoek naar aanleiding van aanklachten door slachtoffers blijft in veel gevallen uit of wordt op inadequate wijze verricht. Soms wordt pas onder druk van familie en media een aanklacht serieus onderzocht door de autoriteiten. Families van door dedovsjtsjina omgekomen dienstplichtigen stellen dat hun klachten vaak niet serieus worden genomen. Een zelfmoord als gevolg van dedovsjtsjina zou vaak worden afgedaan met de verklaring dat de soldaat in kwestie psychisch instabiel was.264 Er is in Rusland één ngo actief die zich speciaal inzet voor de bescherming van dienstplichtigen tegen ontgroening en andere misstanden: Union of the Committee of Soldiers’ Mothers. Deze ngo houdt zich bezig met de opvang van slachtoffers van de dedovtsjinapraktijken en van dienstplichtigen die zijn gedeserteerd als gevolg van de misstanden in het leger. Het comité houdt zich ook bezig met juridische hulpverlening aan de slachtoffers en hun familie en strijdt voor de afschaffing van de dienstplicht.265

261

Russia Today: Russian military in urgent need of conscripts (22 november 2012), Wordpress.com: Russian defense policy: Gerasimov says no sharp course change (5 december 2012), zie ook ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. 262 Russia Today: Russian military in urgent need of conscripts (22 november 2012), Wordpress.com: Russian defense policy: Gerasimov says no sharp course change (5 december 2012), Russia Today: New Russian citizens to get call-up for military service (8 februari 2013), zie ook ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. 263 Wordpress.com: Russian defense policy: A conscripts year (17 november 2012), Russia & India Report: Russian military reforms (1 maart 2012). 264 Wordpress.com: Russian defense policy: A conscripts year (17 november 2012), Russia Beyond the Headlines: Army conscription leaves young men with an impossible choice (27 januari 2011), Russia & India Report: Russian military reforms (1 maart 2012), Reuters: Medvedev promises better arms for Russian military (9 mei 2011), Refugee Documentation Centre: Russia, information on consequences of leaving the country prior to beginning compulsory military service; information on alternatives to military service (februari 2011), Alfred Mozer Stichting: De soldaten, moeders en hun adviesgroepen en Rusland (geraadpleegd 30 oktober 2011), France 24: Death by bullying: extreme hazing in Russia’s army (5 september 2011). 265 Russia Today: Duma moves to ban draft dodgers from state service (21 november 2012), Rusnet.nl: Union of the Committee of Soldiers’ Mothers in Russia (geraadpleegd op 11 maart 2013).


Oproepsystematiek Tussen 1 januari en 31 maart van het jaar waarin mannen de zeventienjarige leeftijd bereiken, ontvangen zij een oproep om te verschijnen voor een militaire plaatsingscommissie. Deze commissie besluit of iemand om lichamelijke of geestelijke gezondheidsredenen niet in het register wordt opgenomen.266 Na het bereiken van de achttienjarige leeftijd besluit de oproepcommissie of mannen die zijn opgenomen in het register, daadwerkelijk een oproep voor dienstplicht ontvangen. De oproepcommissie kan, op basis van een medische keuring of op andere in de wet genoemde gronden ook vrijstelling of uitstel van de dienstplicht verlenen. Tweemaal per jaar vindt een oproepcampagne voor de daadwerkelijke vervulling van de dienstplicht plaats: de voorjaarslichting (tussen 1 april en 15 juli) en de najaarslichting (tussen 1 oktober en 31 december). De dienstplichtigen vervullen hun dienstplicht normaal gesproken buiten de eigen regio. Dienstplichtigen kunnen pas na zes maanden training naar conflictgebieden uitgezonden worden. Personen kunnen tot hun vijftigste levensjaar als reservist worden opgeroepen. In de praktijk negeren veel dienstplichtigen de officiële oproep die naar het huisadres van de dienstplichtige wordt verstuurd en verhuizen naar een andere woonplaats zonder de lokale oproepstations over de verhuizing in te lichten, om zo aan de dienstplicht te ontkomen.267 In maart 2012 is door het hoofd van het Comité inzake Defensie en Veiligheid van de Federatie Raad, Victor Ozerov, een voorstel ingediend om dienstplichtigen in persoon te laten verschijnen om hun oproep voor militaire dienst in ontvangst te nemen. Op die manier zou het voor dienstplichtigen moeilijker zijn de oproep te ontduiken en zouden de autoriteiten makkelijker het aantal ontduikers kunnen vaststellen. Het zonder reden niet verschijnen voor het in ontvangst nemen van de oproep zou dan worden opgevat als ontduiking.268 Het is niet bekend wat de huidige status is van dit voorstel. Vooralsnog zijn er geen veranderingen aangebracht in de oproepsystematiek voor militaire dienstplichtigen. In de Doema is in november 2012 een wetsvoorstel behandeld dat dienstplichtweigeraars uitsluit van overheidsbanen. De status van dit voorstel is binnen de verslagperiode niet bekend geworden.269 Militaire documenten In de Russische Federatie ontvangen militairen bij indiensttreding een militair identiteitsbewijs. Het is in Rusland gebruikelijk dat het binnenlands paspoort wordt ingenomen aan het begin van de militaire dienstplicht.270 Bij het afzwaaien wordt in het binnenlands paspoort vermeld dat iemand zijn militaire dienstplicht heeft vervuld en wordt het paspoort aan de houder teruggegeven. Het militaire identiteitsbewijs blijft in bezit van de dienstplichtige voor mobilisatiedoeleinden en herhalingsoefeningen. In het militaire identiteitsbewijs staan de personalia en de rang vermeld.271 Uitstel en vrijstelling Uitstelgronden gelden thans voor personen die:272 

vanwege gezondheidsproblemen of ziekte tijdelijk ongeschikt voor de militaire dienst zijn bevonden. In dit geval wordt uitstel voor maximaal één jaar verleend;



266

de permanente zorg hebben over hun vader, moeder, broer, zus, grootvader,

De persoonsgegevens van dienstplichtigen worden opgenomen in militaire registers, die worden bijgehouden door militaire commissariaten. 267 Russia Today: Duma moves to ban draft dodgers from state service (21 november 2012). 268 Moscow News: Russia to tighten conscript laws (28 maart 2012), The Voice of Russia: Russia to change the way conscripts are drafted (27 maart 2012). 269 Russia Today: Duma moves to ban draft dodgers from state service (21 november 2012). 270 Dit is ook in andere landen van de voormalige Sovjet-Unie gebruikelijk. Zie bijvoorbeeld thematisch ambtsbericht over politieke oppositie, homoseksuelen en dienstplichtigen in Wit-Rusland van september 2012. 271 Zie ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. 272 De uitstelgronden zijn genoemd in artikel 24 van de Wet op de militaire dienstplicht en de militaire dienst (1998).


grootmoeder, stiefvader of stiefmoeder en er geen andere personen zijn die deze zorg kunnen geven; 

de voogdij hebben over een jongere broer of zus en er geen andere personen zijn die aan de verplichtingen die dit met zich meebrengt kunnen voldoen;



hun kind opvoeden zonder moeder;



twee of meer kinderen hebben;



een gehandicapt kind hebben jonger dan drie jaar;



werkzaam zijn voor diensten van het ministerie van Binnenlandse Zaken, de brandweer, het gevangeniswezen, de antidrugsbrigade of de douanedienst;



een vrouw hebben die ten minste 26 weken zwanger is én al een kind hebben;



gekozen zijn als afgevaardigde in de Doema, de Federale assemblee van de Russische Federatie en regionale wetgevende of uitvoerende organen, voor zolang als de aanstelling duurt;



geregistreerd staan als kandidaat voor één van de bovengenoemde instellingen;



bij een door de staat erkende instelling middelbaar onderwijs volgen. In dit geval geldt de uitsteltermijn, totdat zij de leeftijd van 20 jaar hebben bereikt;



studeren aan een door de staat erkend college en het middelbaar onderwijs nog niet hebben afgerond of studeren aan een door de staat erkend hoger onderwijsinstituut. Het recht op uitstel wordt in deze gevallen slechts eenmalig gegeven;



aanvullend onderwijs volgen. Het recht op uitstel geldt dan voor maximaal één jaar;



bij presidentieel decreet uitstel van militaire dienst hebben verkregen.

Vrijstellingsgronden van de militaire dienstplicht worden verleend aan personen die:273 

vanwege gezondheidsproblemen of ziekte volledig of gedeeltelijk ongeschikt voor de militaire dienst zijn bevonden;



alternatieve dienstplicht vervullen of reeds hebben vervuld;



in het buitenland hun militaire dienstplicht vervullen;



een academische titel hebben;



familielid (kind of broer) zijn van personen die zijn omgekomen in verband met het vervullen van de dienstplicht.

Personen tegen wie een gerechtelijk vooronderzoek loopt, evenals personen die een gevangenisstraf uitzitten of een strafblad hebben, kunnen in theorie niet worden opgeroepen voor het vervullen van de militaire dienstplicht.274 Het komt voor dat personen die in aanmerking komen voor uitstel of vrijstelling van dienstplicht alsnog verplicht worden hun dienstplicht te vervullen. Daarnaast komt het in de praktijk voor dat steekpenningen worden gevraagd van personen die op grond van de bovengenoemde regels in aanmerking zouden moeten komen voor uitstel of vrijstelling van de dienstplicht.275 Alternatieve dienstplicht Iedere burger die gewetensbezwaren heeft tegen het vervullen van de militaire dienstplicht, heeft volgens de grondwet van de Russische Federatie het recht om een alternatieve dienstplicht van 21 maanden te vervullen. Iedereen die in aanmerking wil komen voor alternatieve dienstplicht, dient dit ten minste zes 273 274 275

De vrijstellingsgronden zijn genoemd in artikel 23 van de Wet op de militaire dienstplicht en de militaire dienst. Zie artikel 23 van de Wet op de militaire dienstplicht en de militaire dienst. Radio Free Europe/Radio Liberty: Russian doctors arrested for taking bribes from army recruits (8 mei 2010).


maanden voor de dienstplichtdatum kenbaar te maken bij de plaatselijke bevoegde oproepcommissie. Een verzoek om alternatieve dienstplicht moet gemotiveerd zijn. De oproepcommissie beslist over het verzoek.276 Alternatieve dienstplicht kan geweigerd worden indien de commissie van oordeel is dat ten aanzien van de betrokkene geen sprake is van gegronde gewetensbezwaren. Andere redenen om alternatieve dienstplicht te weigeren zijn: het niet in acht nemen van de termijn voor het indienen van het verzoek om alternatieve dienstplicht, het overleggen van valse of vervalste bewijsstukken bij het verzoek of het tweemaal geen gehoor geven aan de oproep om voor de oproepcommissie te verschijnen. Tegen een weigering kan beroep bij de rechter worden ingesteld. Minder dan één op de duizend dienstplichtigen maakt gebruik van de mogelijkheid om alternatieve dienstplicht aan te vragen.277 Dienstweigering en desertie Ontduiking van militaire dienstplicht voordat men in dienst is getreden, kan worden bestraft met een geldboete of een vrijheidsontnemende maatregel278 van maximaal twee jaar. Ontduiking van alternatieve dienstplicht kan worden bestraft met een geldboete, een werkstraf van tot maximaal 480 uur of detentie tot maximaal zes maanden.279 Opzettelijke onttrekking aan een dienstverplichting tijdens de vervulling van de militaire dienst door simulatie van een ziekte, zelfverminking, het vervalsen van documenten of andere vormen van misleiding wordt bestraft met een detentie van maximaal zes maanden dan wel een plaatsing in een strafbataljon van maximaal één jaar.280 Het op eigen initiatief verlaten van het leger of de dienstplek wordt bestraft met:281 





detentie van maximaal zes maanden of een plaatsing in een strafbataljon voor een periode van maximaal één jaar, indien de ongeoorloofde afwezigheid langer dan twee maar korter dan tien dagen duurt, of een gevangenisstraf van maximaal twee jaar indien betrokkene in een strafbataljon dient; een plaatsing in een strafbataljon van niet langer dan twee jaar of een gevangenisstraf van maximaal drie jaar, indien de ongeoorloofde afwezigheid langer dan tien dagen maar korter dan één maand duurt; een gevangenisstraf van maximaal vijf jaar, indien de ongeoorloofde afwezigheid langer dan één maand duurt.

Desertie wordt gedefinieerd in de wet als het op eigen initiatief verlaten van het leger of de dienstplek met als doel het zich voorgoed aan zijn dienstverplichtingen te onttrekken. Dit wordt bestraft met een vrijheidsontnemende maatregel van maximaal zeven jaar, dan wel een vrijheidsontnemende maatregel van minimaal drie en maximaal tien jaar in geval van desertie in groepsverband. Er zijn geen gevallen bekend van onevenredige of willekeurige bestraffing of tenuitvoerlegging van de straf voor desertie wegens ras, religie, etnische afkomst, lidmaatschap van een bepaalde groep, seksuele oriëntatie of politieke overtuiging.282

276

277

278

279 280 281 282

Artikel 59, lid 2, van de grondwet van de Russische Federatie, Refugee Documentation Centre: Russia, information on consequences of leaving the country prior to beginning compulsory military service; information on alternatives to military service(februari 2011) Refugee Documentation Centre: Russia,information on consequences of leaving the country prior to beginning compulsory military service; information on alternatives to military service (februari 2011), Mailbericht ambassade Moskou (4 februari 2010). Met een vrijheidsontnemende maatregel kan worden bedoeld: plaatsing in een strafkolonie, een heropvoedingskamp, een instituut voor medische behandeling of in een gevangenis (Wetboek van Strafrecht van de Russische Federatie, artikel 56). Wetboek van Strafrecht van de Russische Federatie, artikel 328. Wetboek van Strafrecht van de Russische Federatie, artikel 339. Wetboek van Strafrecht van de Russische Federatie, artikel 337. Wetboek van Strafrecht van de Russische Federatie, artikel 338.


4

Vluchtelingen en ontheemden

In dit hoofdstuk komen de migratiestromen van ontheemden en vluchtelingen van en naar de Russische Federatie aan de orde, evenals de activiteiten van diverse internationale organisaties waaronder UNHCR. De stromen vluchtelingen en ontheemden werden vooral veroorzaakt door conflicten in diverse delen van de (voormalige) Sovjet-Unie, zoals rond Nagorny Karabach tussen Armenië en Azerbeidzjan (1988-1994), rond Prigorodny tussen Ingoesjetië en Noord-Ossetië (1989-1992), tussen Georgië en Rusland om de gebieden Abchazië en Zuid-Ossetië (2008) en door twee Russisch-Tsjetsjeense oorlogen (1994-1996 en 1999-2009). Formeel kent de Russische Federatie de status van binnenlands ontheemde niet, maar wordt gesproken over de status van gedwongen migrant. Deze status is vastgelegd in de Wet inzake Gedwongen migranten van februari 1993 (de herziene versie is in werking getreden op 28 december 1995). De FMS is verantwoordelijk voor het verlenen van de status van gedwongen migrant. De status is vijf jaar geldig en kan daarna steeds met één jaar verlengd worden. De status van vluchteling in de Russische Federatie is vastgelegd in de (herschreven) Wet inzake Vluchtelingen van 1997.283 De FMS werkt ook met een regulering uit 2007 inzake de praktische uitvoering van de Vluchtelingenwet.284 De praktische uitwerking van de asielprocedure is eveneens vastgelegd in een regulering uit 2007.285 Ondanks deze wettelijke inkadering is er veel onduidelijkheid over de procedures die in de praktijk door de Russische autoriteiten worden gehanteerd. Zo is de vluchtelingenstatus officieel voor drie jaar geldig, waarna deze steeds met een jaar verlengd kan worden. Bronnen stellen echter dat niet duidelijk is in hoeverre de autoriteiten zich in de praktijk aan deze termijnen houden.

4.1

Ontheemden- en vluchtelingenstroom De schattingen over het aantal vluchtelingen en asielzoekers dat zich in Rusland bevindt lopen uiteen. De FMS spreekt over een totaal aantal van ongeveer 5000 vluchtelingen en gedwongen migranten. De website van UNHCR vermeldt de aantallen van 3914 vluchtelingen en 962 asielzoekers per januari 2012. Het betreft echter alleen de bij UNHCR en de autoriteiten geregistreerde vluchtelingen. Het aantal ligt in werkelijkheid waarschijnlijk veel hoger. Volgens UNHCR bestaat het aantal vluchtelingen in de Russische Federatie vooral uit Afghanen en Georgiërs. Deze laatste groep vluchtelingen is vooral ontstaan als gevolg van het conflict tussen de Russische Federatie en Georgië in 2008 rondom de gebieden Abchazië en Zuid-Ossetië.286 Nagorny Karabach Vluchtelingen die ten tijde van het conflict rond Nagorny Karabach zijn gevlucht naar de Russische Federatie,287 hebben naar verluidt in veel gevallen het staatsburgerschap van de Russische Federatie weten te verkrijgen. Dit indien zij familieleden in de Russische Federatie (of in de Russische Federatieve Socialistische Sovjetrepubliek; RFSSR) hadden die beschikten over een permanent verblijf. Voor diegenen die geen familie in Rusland hadden was het naar verluidt moeilijker een legale verblijfstitel te bemachtigen. Volgens een bron gaat het bij deze laatste vluchtelingenstroom voor een groot deel om Armeniërs uit Bakoe en omgeving. 283

Federale wet 95-FZ, 28 juni 1997. De oorspronkelijke wet stamt uit 1993 (Federale wet FZ-4528-1). FMS Order 452 van 5 december 2007. FMS Order 451 van 5 december 2007. 286 Website UNHCR, Russian Federation (http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/page?page=49e48d456). 287 Het conflict om Nagorny Karabach tussen Armenië en Azerbeidzjan vond grofweg plaats tussen 1988 en 1994. Volgens een bron zijn er nog tot ongeveer 1999 mensen in verband met dit conflict naar de Russische Federatie gevlucht. 284 285


Volgens dezelfde bron komt staatloosheid onder deze groep nog voor, ook omdat sommigen niet goed op de hoogte waren van de veranderde situatie na de val van de Sovjet-Unie en daardoor tussen wal en schip zijn beland. Voor deze personen is het momenteel moeilijk om iets aan hun situatie te doen, met name indien zij niet beschikken over een geboorteakte en geen mogelijkheden hebben hieraan te komen. UNHCR probeert deze groep voor zover mogelijk via bemiddeling en juridische bijstand toegang te verschaffen tot procedures die uiteindelijk naar het staatsburgerschap moeten leiden.288 Volgens een bron kregen veel Azerbeidzjanen en Armeniërs die als gevolg van het conflict rond Nagorny Karabach naar Rusland waren gevlucht, een tijdelijke registratie of de status van gedwongen migrant en zijn ze momenteel voor het grootste deel geïntegreerd in de Russische samenleving.289 Zij zijn er onder de toenmalige wetgeving (Staatsburgerschapswet van 1991/1992) in de meeste gevallen in geslaagd hun (tijdelijke) verblijfsstatus om te zetten in staatsburgerschap. Volgens de FMS is het ook voorgekomen dat Azerbeidzjanen en Armeniërs, die vanwege het conflict naar Rusland zijn gekomen, na de val van de Sovjet-Unie het staatsburgerschap van Azerbeidzjan of Armenië verkregen op basis van hun Sovjetpaspoort. Dit gebeurde ook wanneer zij inmiddels al het staatsburgerschap van Rusland hadden verkregen op basis van hun Russische woonplaatsregistratie, hoewel binnen de Russische wetgeving dubbel staatsburgerschap niet wordt erkend. Het is moeilijk vast te stellen in hoeverre vluchtelingen ten gevolge van het Nagorny Karabach-conflict na hun evacuatie in het bezit moeten zijn geweest van documenten. Volgens een bron hebben diegenen die een bepaalde vorm van verblijf hebben verkregen in de Russische Federatie vrijwel zeker de beschikking gehad over documenten. Binnenlandse ontheemden Er zijn geen officiële cijfers bekend van het aantal binnenlandse ontheemden in de Russische Federatie. Het grootste deel van de binnenlandse ontheemden bevindt zich in de Noordelijke Kaukasus. De schattingen over het aantal binnenlandse ontheemden in de Noordelijke Kaukasus lopen uiteen.290 Volgens de FMS zijn in 2009 de laatste binnenlandse ontheemden uit Ingoesjetië teruggekeerd naar hun oorspronkelijke woonplaatsen in Tsjetsjenië of zijn zij op vrijwillige basis in Ingoesjetië gebleven. Formeel bestaan er daarom volgens de FMS sinds 2009 geen opvangplaatsen voor binnenlandse ontheemden meer. Er zijn in de Noordelijke Kaukasus (behalve in Tsjetsjenië) nog altijd zogenaamde Temporary Accomodation Centres (TAC’s) waar binnenlandse ontheemden verblijven. Vaak wachten zij op door de lokale overheid beloofde verbeterde woonruimtes.291 Met name in Ingoesjetië is de situatie met betrekking tot tijdelijke accomodaties slecht. Veel binnenlandse ontheemden hebben onvoldoende toegang tot sociale voorzieningen omdat zij problemen hebben een woonplaatsregistratie te bemachtigen in de huidige (tijdelijke) woonplaats. Bovendien is de overheidssteun inzake het verkrijgen van betere huisvesting vaak onvoldoende. In het TAC Promzhilbaza, in de Ingoesjeetse plaats Karaboelak, bracht de slechte leefomstandigheden de Tsjetsjeense ontheemden die daar leven er toe in september 2012 in hongerstaking te gaan. Na een dag werd de hongerstaking afgebroken 288

Zie hiervoor ook ambtsbericht Staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving (oktober 2011). Artikel 1, lid 3 van de Wet op de Gedwongen migranten van 1995 staat toe dat ook buitenlandse staatsburgers of staatlozen de status van gedwongen migrant kunnen verkrijgen als zij voor geweld op de vlucht hebben moeten slaan, mits zij op permanente en wettige basis op het grondgebied van de Russische Federatie verblijven. 290 UNHCR meldt op de website het aantal van 28.450 binnenlandse ontheemden per januari 2012 en de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa (PACE) stelt dat zich tegen het einde van 2011 nog zeker 19.000 binnenlands ontheemden in de Noordelijke Kaukasus bevonden. 291 Website UNHCR: Russian Federation (http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/page?page=49e48d456), Parliamentary Assembly Council of Europe (PACE): The situation of idps and returnees in theb North Caucasus region (doc. 12882, 5 maart 2012), Caucasian Knot: 30 idps living in Ingushetia go on hunger strike (18 september 2012) en: Residents of TAC Promzhilbaza stop hunger strike (21 september 2012). 289


omdat de Ingoesjeetse autoriteiten hadden toegezegd verlenging van de gedwongen migrantenstatus te garanderen voor diegenen die terug willen keren naar Tsjetsjenië. Ook beloofden zij te zullen onderzoeken of betere huisvesting mogelijk is voor diegenen die permanent in Ingoesjetië willen blijven.292 In Tsjetsjenië zijn in 2007 alle TAC’s door Kadyrov gesloten en zijn tijdelijke accomodaties omgedoopt tot ‘slaapplekken voor personen die verbeterde huisvesting nodig hebben’, de zogenaamde hostels. De situatie in deze hostels is naar verluidt beter dan in de TAC’s in Ingoesjetië. Er zouden momenteel nog zeven van deze centra over zijn in Tsjetsjenië. De Tsjetsjeense overheid onderneemt voortdurende pogingen deze te sluiten, waarbij de verantwoordelijkheid voor de sluiting in de handen wordt gelegd van lokale Tsjetsjeense overheden. Deze hebben echter onvoldoende mogelijkheden en middelen om de ontheemden van adequate huisvesting te voorzien. Hierdoor zijn in de praktijk duizenden binnenlandse ontheemden verstoken van elke vorm van overheidsassistentie inzake huisvesting. Ook hebben veel binnenlandse ontheemden problemen met het verkrijgen van een woonplaatsregistratie. Dit probleem is voornamelijk ontstaan doordat Kadyrov de ruim 57 duizend personen die geregistreerd stonden als gedwongen migrant in januari 2007 de-registreerde. Kadyrov sloot tegelijkertijd ook veel tijdelijke opvangcentra voor binnenlandse ontheemden, omdat deze centra volgens hem een slechte invloed op de Tsjetsjeense cultuur zouden hebben en broeinesten zouden zijn van criminaliteit, drugsgebruik en prostitutie.293

4.2

Opvang in de regio Volgens UNHCR zijn er landen in de regio waar uit Rusland gevluchte personen (buiten de uit Tsjetsjenië afkomstige vluchtelingen, zie hieronder) worden opgevangen, zoals Litouwen, Polen en Finland. Het is echter onduidelijk om welke aantallen het gaat en wat de specifieke situatie in die landen is. Het is volgens UNHCR aannemelijk dat een goed deel van deze personen verder reist naar WestEuropese landen om daar asiel aan te vragen.294 Er bevinden zich grote groepen Tsjetsjeense vluchtelingen in Azerbeidzjan, Georgië, Kazachstan en Turkije en kleinere groepen Tsjetsjeense vluchtelingen in Moldavië, Oekraïne en Wit-Rusland. Hun sociaaleconomische situatie is over het algemeen slecht. Alleen in Kazachstan leven voor zover bekend veel Tsjetsjeense vluchtelingen bij familie en verwanten die doorgaans goed zijn geïntegreerd in de Kazachstaanse samenleving. Tsjetsjeense vluchtelingen leven veelal in slechte woonomstandigheden. Ook is er veel werkeloosheid onder Tsjetsjenen en hebben zij onvoldoende toegang tot sociale voorzieningen. In een aantal landen, zoals Azerbeidzjan en Turkije, hebben Tsjetsjeense vluchtelingen geen toegang tot de nationale asielprocedures, maar worden zij slechts gedoogd op het grondgebied van die landen.295

4.3

Activiteiten van internationale organisaties Een aantal internationale organisaties is actief in de Russische Federatie, waaronder UNHCR, ICRC, OVSE, IOM en de Raad van Europa. UNICEF is vanaf 1 januari 2013 292

Website UNHCR: Russian Federation (http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/page?page=49e48d456), Parliamentary Assembly Council of Europe (PACE): The situation of idps and returnees in the North Caucasus region (doc. 12882, 5 maart 2012), Caucasian Knot: 30 idps living in Ingushetia go on hunger strike (18 september 2012) en: Residents of TAC Promzhilbaza stop hunger strike (21 september 2012). 293 International Crisis Group: The North Caucasus: The challenges of integration (I), ethnicity and conflict (19 oktober 2012), zie ook algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus, januari 2012. 294 In 2011 bedroeg het percentage Russische asielzoekers in Europa 6% van het totale aantal. Eurostat: Asylum statistics (augustus 2012), The Voice of Russia: Refugees issue in Russia (20 juni 2011). 295 Zie hiervoor ook algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012, voor zover bekend hebben zich geen significante veranderingen voorgedaan sinds het verschijnen van dit ambtsbericht.


niet meer actief in Rusland (zie paragraaf 3.4.5.). Hieronder volgt een opsomming van de activiteiten van die organisaties in Rusland. UNHCR UNHCR houdt zich in Rusland vooral bezig met het ondersteunen van de Russische regering in het kwalitatief verbeteren van de asielprocedure. UNHCR heeft geconstateerd dat het asielregime in de Russische Federatie in de laatste jaren is verbeterd. Echter, er is nog altijd een aanzienlijke mate van willekeur in de wijze waarop asielzoekers worden behandeld. Vooral aan de grens is veel onduidelijkheid over de opvang van asielzoekers en over de procedures die gevolgd worden. Dit komt voor een deel doordat het voor migratieaangelegenheden verantwoordelijke overheidsorgaan, de FMS, geen vertegenwoordiging heeft aan de grens. Bovendien zijn lokale (asiel) grensbeambten vaak niet goed op de hoogte van de geldende weten regelgeving op migratiegebied. Het ondersteunen van de regering wordt onder meer geconcretiseerd door het geven van seminars aan de regionale kantoren van de FMS inzake de behandeling van asielzoekers in de Russische Federatie.296 UNHCR heeft halverwege 2011 het lokale kantoor in Vladikavkaz (Noord-Ossetië) gesloten in overleg met de federale Russische regering. Hierdoor kan UNHCR geen directe assistentie meer bieden aan de kwetsbare groepen in de Noordelijke Kaukasus, zoals de binnenlands ontheemden. De lopende programma’s met betrekking tot de binnenlands ontheemden in de Noordelijke Kaukasus moesten worden gestaakt. UNHCR werkt momenteel veel samen met de hulporganisaties Nizam Foundation en Vesta om de situatie van binnenlands ontheemden in de Noordelijke Kaukasus te kunnen blijven monitoren. Het voorkomen en verminderen van staatloosheid in Rusland blijft eveneens een speerpunt in het beleid van UNHCR in de Russische Federatie. Hiertoe biedt UNHCR juridische ondersteuning aan staatlozen en houdt UNHCR bekendmakingscampagnes, onder andere om (lokale) autoriteiten te doordringen van de problemen rondom staatloosheid.297 Ten aanzien van teruggekeerde afgewezen Russische asielzoekers stelt UNHCR dat het onduidelijk is hoe deze aan de grens worden ontvangen. Evenals bij asielzoekers (zie boven) is niet duidelijk hoe hun procedure verloopt, met name aan de grens. Er bestaat volgens een bron een onduidelijk protocol tussen de Russische grenscontrole en de FSB inzake de opvang van teruggekeerde afgewezen Russische asielzoekers. Het laatste position paper van UNHCR inzake Rusland dateert van 22 oktober 2004 en handelde uitsluitend over asielzoekers en vluchtelingen uit Tsjetsjenië.298 ICRC Het International Committee of the Red Cross (ICRC) in Rusland ondersteunt mensen die slachtoffer zijn geworden van de conflicten in de Noordelijke Kaukasus, zoals de Tsjetsjeens-Russische conflicten en het conflict rondom het Prigorodny district tussen Ingoesjetië en Noord-Ossetië. In de praktijk werkt ICRC nauw samen met het Russische Rode Kruis en ondersteunt ICRC de Russische autoriteiten bij zaken van vermiste personen en de situatie van binnenlands ontheemden. Verder biedt ICRC economische en geestelijke hulp aan personen die zijn geraakt door de conflicten. Veelal betreft dit ouderen die weinig of geen familie meer in Rusland hebben.299 OVSE De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) treedt in Rusland ten tijde van verkiezingen op als onafhankelijke verkiezingswaarnemer en als 296 297

298

299

Zie website UNHCR (http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/page?page=49e48d456). UNHCR: Global report 2011: Operational highlights Russian Federation, zie voor de sluiting van het kantoor in Vladikavkaz de website Russische ministerie van Buitenlandse Zaken (http://www.mid.ru/bdomp/brp_4.nsf/e78a48070f128a7b43256999005bcbb3/8d67ab24780f3ed7c32578c5001cd cb7!OpenDocument). UNHCR: UNHCR position regarding asylum seekers and refugees from the Chechen Republic, Russian Federation (22 oktober 2004). Zie website ICRC (http://www.icrc.org/eng/where-we-work/europe-central-asia/russia/overview-russia.htm).


ondersteuner van de Centrale Verkiezingscommissie in Rusland. Hiertoe organiseert het Office of Democratic Institutions and Human Rights van de OVSE (ODIHR) zogenoemde Election Observation Missions (EOM’s). Het ODIHR was laatstelijk actief als verkiezingswaarnemer tijdens de presidentsverkiezingen van maart 2012.300 IOM De Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) biedt in samenwerking met de Russische autoriteiten directe hulp aan migranten met betrekking tot de vestiging in hun nieuwe woonplaats in Rusland. Verder ondersteunt het de Russische autoriteiten inzake het ontwikkelen van migratiemechanismen en migratiewetgeving, biedt het medische hulp aan migranten en faciliteert het bij de (vrijwillige) terugkeer van derdelanders naar hun land van herkomst. Ook ondersteunt IOM de Russische regering bij het aanpakken van grenscontroleproblemen en ontwikkelt IOM programma’s ter preventie van mensenhandel, met name de handel in vrouwen en kinderen bestemd voor de seksindustrie.301 Raad van Europa Rusland is sinds 28 februari 1996 lid van de Raad van Europa. De Raad ondersteunt in Rusland met name op de ontwikkeling van (mensenrechten) wetgeving en ziet toe op de naleving van de Russische verplichtingen in het kader van het lidmaatschap van de Raad van Europa via de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa (PACE).302

4.4

Terugkeer Het is moeilijk vast te stellen hoe (gedwongen) teruggekeerde Russische asielzoekers doorgaans worden behandeld door de Russische autoriteiten. Dit komt voornamelijk doordat de in de praktijk gevoerde procedures inzake de ontvangst van in het buitenland uitgeprocedeerde asielzoekers bij de grenscontroleposten niet transparant zijn. De FMS, het verantwoordelijke overheidsorgaan voor alle migratiezaken in de Russische Federatie, heeft geen bemoeienis met de grenscontroleposten.303 Gedwongen teruggekeerde Russische ex-asielzoekers, die met een LP of onder escorte aan de grens komen, worden de facto opgevangen door grenscontrolebeambten en door agenten van de FSB. Volgens bronnen zijn de hoofden van de plaatselijke grensbewakingsposten in kwestie belangrijk als het gaat om de feitelijke behandeling van deze teruggekeerde ex-asielzoekers bij binnenkomst in het land. Volgens deze bronnen is de reactie van de autoriteiten op in dergelijke gevallen in ieder geval niet eenduidig en wordt elk geval apart bekeken. Officieel dienen teruggekeerde ex-asielzoekers na binnenkomst in Rusland te worden doorgeleid naar de FMS, waar zij (indien nodig) hulp krijgen bij het vinden van onderdak en bij het verkrijgen van de benodigde documentatie (bijvoorbeeld inzake de woonplaatsregistratie). De betrokkene ontvangt dan ook een ticket naar de woonplaats. In hoeverre dit in de praktijk gebeurt, is dezerzijds niet bekend. Volgens een bron is de opname in Rusland van in het buitenland uitgeprocedeerde asielzoekers zonder identiteitsbewijs zeer problematisch (ook indien er een uitvoeringsprotocol bestaat in het kader van het EU Terug- en Overnameverdrag, zie hieronder). Meerdere bronnen bevestigen evenwel dat de FMS zich bereidwillig opstelt in het achterhalen van de identiteit van teruggekeerde asielzoekers zonder identiteitsdocument.

300 301 302 303

Zie website OVSE (http://www.osce.org/odihr/elections/russia). Zie website IOM (http://moscow.iom.int/aboutus_iominrussia.html). Zie website Raad van Europa (http://hub.coe.int/country/russian-federation). Zo is er bijvoorbeeld ook geen mogelijkheid asiel aan te vragen aan de Russische grens.


EU-Rusland Terug- en Overnameovereenkomst In 2006 tekenden de EU en de Russische Federatie een Terug- en Overnameovereenkomst die terug- en overname van illegaal in EU-landen verblijvende Russische staatsburgers door Rusland faciliteert. In maart 2011 werd in het kader van deze overeenkomst een uitvoeringsprotocol getekend tussen Nederland en de Russische Federatie. Rusland heeft opvangcentra in Moskou en Pskov voor personen die op basis van de Terug- en Overnameovereenkomst Rusland binnenkomen.304 Terug- en overname van derdelanders is in de Russische Federatie in de praktijk alleen mogelijk in geval er een Terug- en overnameprotocol is getekend tussen de Russische Federatie en het betreffende land. Derdelanders die via de Terug- en Overnameovereenkomst door Rusland worden ingenomen, worden via de FMS opgevangen in de opvangcentra (zie hierboven). Hun zaak wordt daarop bij een rechtbank behandeld, waarop zij naar hun herkomstland worden uitgezet op basis van een door de FMS uitgegeven terugkeerbewijs. Het is onduidelijk hoe personen die op basis van de Terug- en Overnameovereenkomst naar Rusland komen bij de grenscontrole worden behandeld voordat zij de via de FMS verder worden geholpen. Volgens een bron bestaat er een onduidelijke regulering tussen de grenscontroleautoriteiten en de FSB inzake de ontvangst van personen aan de grens in geval van terug- en overname.

304

Uitvoeringsprotocol tussen de regering van het Koninkrijk der Nederlanden en de regering van de Russische Federatie inzake de uitvoering van de Overnameovereenkomst tussen de Russische Federatie en de Europese Gemeenschap van 25 mei 2006, 9 maart 2011 (zie https://www.parlementairemonitor.nl/9353000/1/j9vvij5epmj1ey0/vipsivt4plmz). IOM News archive 2011: http://moscow.iom.int/news_archive_2011.html.


5

Situatie in de Noordelijke Kaukasus

5.1

Politieke situatie De algemene politieke situatie binnen het Federale District Noordelijke Kaukasus is sinds januari 2012 min of meer onveranderd gebleven. Volgens bronnen is de politieke situatie in de Noordelijke Kaukasus al jaren hetzelfde en bestaat de grootste verandering uit het af en toe aanstellen van een nieuwe gouverneur in een Noord-Kaukasische republiek.305 Het federale strategische vijftienjarenplan ‘Strategie voor de Sociaaleconomische Ontwikkeling’ dat in oktober 2010 werd aangenomen (zie ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012), heeft in de verslagperiode niet tot zichtbare verbeteringen in de leefomstandigheden, werkgelegenheid en interetnische relaties in de Noordelijke Kaukasus geleid.306 Binnen de regio is nog altijd sprake van corruptie en wetteloosheid, een slechte sociaaleconomische situatie en grote werkloosheid die met name voor jongeren zorgt voor een uitzichtloze situatie. Ook is er sprake van complexe etnische en clanverhoudingen, autoritaire en corrupte lokale politici en een willekeurig optreden van de verschillende veiligheidsdiensten. Ook het in de vorige verslagperiode ingestelde federale districtsbestuur voor de Noordelijke Kaukasus, onder leiding van Alexander Khloponin, heeft niet tot noemenswaardige verbeteringen in de politieke en sociaaleconomische situatie geleid. Het beleid van de centrale regering ten aanzien van de Noordelijke Kaukasus is vooral gericht op veiligheidsaspecten, waardoor de grote sociaaleconomische en interetnische problemen in de regio onderbelicht blijven. Doordat onder meer corruptie onder lokale bestuurders een grote rol speelt in de Noordelijke Kaukasus, wordt daarnaast ook een groot deel van de grote sommen federaal subsidiegeld niet besteed aan de noodzakelijke hervormingen in de regio.307 Met het oog op de Olympische Winterspelen die in februari 2014 in Sochi zullen plaatsvinden, zijn de veiligheidsmaatregelen in de Noordelijke Kaukasus aanzienlijk verscherpt uit vrees voor terroristische acties. Deze maatregelen zullen in de loop naar de Spelen nog verder verscherpt worden.308 Tsjetsjenië De politieke situatie in Tsjetsjenië wordt bepaald door de persoonlijkheidscultus van het hoofd van de republiek, Ramzan Kadyrov. Er is nauwelijks sprake van het delegeren van macht of beleidsverantwoordelijkheid door Kadyrov naar ondergeschikten uit het regeringsapparaat. De facto worden (hierdoor) de regels van Kadyrov toegepast, ook als deze indruisen tegen federale weten regelgeving. Kadyrov krijgt alle ruimte voor deze manier van regeren doordat zijn bewind door de federale regering wordt gesteund. Hij hanteert een harde lijn van regeren, gebaseerd op zijn persoonlijke interpretatie van islamitische en traditionele normen en waarden die hij aan de samenleving oplegt. Een onderdeel van zijn beleid vormt de zogenaamde Virtue Campaign waarvan het verplicht stellen van het dragen van

305

Zo benoemde het Kremlin in mei 2012 Valery Zerenkov tot de gouverneur van Stavropol, nadat Valery Gajevski, de vorige gouverneur, zijn ontslag had aangeboden. Itar-Tass: Stavropol legislature votes unanimously for Zerenkov as governor (5 mei 2012), zie ook http://eng.kremlin.ru/acts/3727. 306 Safer World: North Caucasus: views from within. Peoples perspectives on peace and security (maart 2012), Ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. 307 International Crisis Group: The North Caucasus: The challenges of integration (I), ethnicity and conflict (19 oktober 2012), Jamestown Foundation: Putin faces mounting challenges in the North Caucasus following election “win” (7 maart 2012), Safer World: North Caucasus: views from within. Peoples perspectives on peace and security (maart 2012). 308 Associated Press: A year out from Olympics, Sochi a source of pride for Putin (5 februari 2013).


een hoofddoek voor vrouwen in publieke instellingen zoals scholen, overheidsgebouwen en ziekenhuizen de meest zichtbare component is.309 Kadyrovs stijl van regeren zorgt weliswaar voor een zekere stabiliteit in Tsjetsjenië, maar houdt ook een klimaat van angst in stand. Deze angstcultuur wordt ook gevoed doordat de verschillende veiligheidsdiensten in Tsjetsjenië, waaronder de persoonlijke veiligheidsdienst van Kadyrov (de Kadyrovtsy), in een klimaat van wetteloosheid opereren. Zij kunnen willekeurig mensen oppakken onder verdenking van het hebben van banden met gewapende rebellengroeperingen in de regio.310 In mei 2012 heeft Ramzan Kadyrov zijn voltallige regering ontslagen. Kadyrov stelde dat de maatregel nodig was om een nieuwe aanpak van een aantal in Tsjetsjenië spelende problemen aan te pakken en niet vanwege slecht functioneren van de leden van de regering. Sommigen beweerden dat de maatregel werd doorgevoerd onder druk van de federale regering en om ruimte te maken voor een door de Russische regering voorgestelde premier, die de besteding van de enorme sommen Russisch subsidiegeld zou kunnen controleren. Een week later echter, benoemde Kadyrov Magomed Daudov, een aan Kadyrov loyale voormalige politiechef, tot nieuwe premier.311 Critici van de enorme hoeveelheden subsidiegeld die de federale overheid in Tsjetsjenië en andere Noord-Kaukasische republieken stopt, onder wie oppositieleider Alexei Navalny, hebben vraagtekens gezet bij de besteding van een deel van het subsidiegeld. In november 2011 had de onderzoekskamer van het Kremlin reeds vastgesteld dat ongeveer tien procent van het geld onrechtmatig door Kadyrov was besteed. Velen zijn van mening dat dit percentage veel hoger ligt.312 In september 2012 ontstond onenigheid tussen Kadyrov en het hoofd van de republiek Ingoesjetië, Joenoes-Bek Jevkoerov met betrekking tot de exacte ligging van de grens tussen de beide republieken. Kadyrov wil dat de grens wordt verlegd tot waar die lag voor de kortstondige administratieve samensmelting van de beide republieken in 1934. Hierdoor wordt het grondgebied van Tsjetsjenië uitbreidt en dat van Ingoesjetië – dat al de kleinste van de 83 Russische federale regio’s is – kleiner wordt. Bek Jevkoerov stelt dat de grens al vastligt en dat deze alleen nog dient te worden gedemarkeerd.313 Het conflict is tot op heden niet opgelost. In november 2012 ontstond er opnieuw een meningsverschil tussen Kadyrov en Jevkoerov inzake het begraven van (vermeende) terroristen die zijn omgekomen in anti-terrorisme operaties. Jevkoerov stelde dat de stoffelijke overschotten naar de families moeten worden gebracht zodat ze een islamitische begrafenis kunnen krijgen. Kadyrov heeft de stellingname van Jevkoerov bekritiseerd en is van mening dat terroristen niets te maken hebben met de ware islam en daarom geen islamitische begrafenis verdienen.314

309

Human Rights Watch: Virtue Campaign on women in Chechnya under Ramzan Kadyrov (22-23 oktober 2012), International Crisis Group: The North Caucasus: The challenges of integration (I), ethnicity and conflict (19 oktober 2012). 310 Safer World: North Caucasus: views from within. Peoples perspectives on peace and security (maart 2012), International Crisis Group: The North Caucasus: The challenges of integration (I), ethnicity and conflict (19 oktober 2012). 311 RIA Novosti: Kadyrov dismisses Chechen government (17 mei 2012), The Moscow Times: Kadyrov sacks his government (18 mei 2012), RFE/RL: Chechen leader names new premier (21 mei 2012). 312 RIA Novosti: Kadyrov dismisses Chechen government (17 mei 2012), The Moscow Times: Kadyrov sacks his government (18 mei 2012). 313 RFE/RL: Chechnya, Ingushetia prepare for border talks (26 september 2012), The Moscow Times: Kadyrov steps up battle over Ingush border (6 september 2012). 314 RFE/RL: Russia: Kadyrov attacks Ingushetia’s president over alleged terrorists’ burials (13 november 2012), Jamestown Foundation: Kadyrov and Yevkurov continue their verbal battle (16 november 2012).


5.2

Veiligheidssituatie De veiligheidssituatie in de Noordelijke Kaukasus bleef onverminderd instabiel gedurende de verslagperiode. Geweldsincidenten en aanslagen vonden bijna dagelijks plaats. Vooral in Dagestan, Ingoesjetië, Tsjetsjenië en Kabardino-Balkarië was de situatie onrustig. In de deelgebieden Stavropol, Noord-Ossetië en KaratsjajTsjerkessië bleef het ten opzichte van de andere deelrepublieken relatief rustig. Er vielen in de verslagperiode veel slachtoffers door de strijd tussen de gewapende groeperingen en de veiligheids- en politiediensten315, zowel onder veiligheidsagenten als onder leden van illegale gewapende groeperingen. Ook vielen er veel burgerslachtoffers, hoewel dit er volgens een bron minder zijn dan enkele jaren geleden, doordat de veiligheidsoperaties van de plaatselijke veiligheidsdiensten specifieker zijn gericht op het aanpakken van verdachte personen en verdachte huishoudens, in tegenstelling tot de eerdere praktijk van het uitkammen van dorpen. Daar staat tegenover dat gewapende groeperingen onder leiding van Doekoe Oemarov, de zelfverklaarde emir van de Kaukasus, in de verslagperiode met regelmaat aanslagen pleegden waarbij ook burgers het slachtoffer werden. Oemarov had in februari van 2012 nog verklaard geen aanslagen op civiele doelen meer te zullen plegen (uit sympathie voor de protesten tegen de overheid).316 Dagestan Dagestan is inmiddels al enkele jaren de meest onrustige republiek binnen de Noordelijke Kaukasus met het hoogst aantal dodelijke slachtoffers en gewonden, veroorzaakt door gewapende confrontaties tussen groepen rebellen en veiligheidsdiensten en agenten (zowel lokaal als federaal). In Dagestan komen ook veelvuldig kidnappings en bruid ontvoeringen voor. In het eerste halfjaar van 2012 werden 72 bruid ontvoeringen en 24 kidnappings gerapporteerd bij de politie. In september 2012 werden nog eens ten minste negen personen ontvoerd. Burgers lopen risico slachtoffer te worden van willekeurig geweld, als gevolg van de vele confrontaties tussen gewapende groepen en veiligheidsdiensten. Zo kwamen in november 2012 twee burgers om het leven toen hun auto door rebellen werd beschoten die, naar later bleek, in de veronderstelling waren dat het een militair voertuig betrof. Willekeurig geweld lijkt vooral afkomstig van illegale gewapende groeperingen in de Kaukasus en minder van veiligheidsdiensten.317 Het komt in Dagestan regelmatig voor dat ontvoerde personen enige tijd na hun ontvoering dood worden teruggevonden, meestal met sporen van martelingen op het lichaam. In de meeste gevallen schilderen de autoriteiten deze personen af als militanten of terroristen, niet zelden zonder hier bewijs voor te hebben. Personen die er van worden verdacht banden met de (islamitische) rebellen te hebben, lopen in Dagestan (maar ook in andere deelrepublieken binnen de Noordelijke Kaukasus) risico te worden ontvoerd of te worden opgepakt door de politie of de geheime dienst. In veel gevallen gaat het hierbij om personen van wie wordt aangenomen dat zij het salafisme aanhangen (de radicale tak van de islam).318 Het geweld in Dagestan is in de verslagperiode toegenomen. In de eerste elf maanden van 2012 hebben zich meer dan 260 terrorisme-gerelateerde incidenten voorgedaan (terwijl in de rest van de Noordelijke Kaukasus in dezelfde periode ongeveer 175 terrorisme-gerelateerde incidenten plaatsvonden). Voorts werden er in 2012 meer dan 230 gewapende rebellen gedood tijdens anti-terrorisme operaties 315

Deze diensten bestaan uit afdelingen van de lolake veiligheidsdiensten en uit militaire units van het Russische ministerie van Binnenlandse Zaken. Ook in Tsjetsjenië zijn soms militaire troepen van het Russische ministerie van Binnenlandse Zaken actief in Counter Terrorist Operations (CTO’s). Press TV: Militants kill 4 Russian soldiers in Caucasus (5 september 2012) en: Russian forces kill four militants in Chechnya (21 september 2012). 316 Caucasian Knot: In the third quarter of 2012, 383 persons fell victims to armed conflict in Northern Caucasus (5 oktober 2012) en: In Northern Caucasus attacks on civilians continued despite Dokku Umarov’s promise to stop terror acts against civilian targets (29 november 2012). 317 Jamestown Foundation: Officially sanctioned kidnapping alienate the Dagestani public (4 oktober 2012), Caucasian Knot: On November 19-25, 11 persons kicked in armed conflict in Northern Caucasus (26 november 2012). 318 Ibid.


(379 in totaal in de Noordelijke Kaukasus), werden ongeveer 200 militanten gearresteerd en gaven 21 aan het gewapend verzet gelieerde personen zich vrijwillig over aan de Dagestaanse autoriteiten. Onder de dodelijke slachtoffers bevonden zich ook rebellenleiders, onder wie Ibrahimgalil Daudov (ook bekend als emir Salikh) en de leider van het verzet in Kizliar, Oki Bilal Nazmoedinov. Er werden in 2012 ongeveer 130 overheidsfunctionarissen (onder wie politieagenten) gedood tijdens operaties en ongeveer evenveel functionarissen en agenten raakten gewond (in de hele Noordelijke Kaukasus was dit in dezelfde periode 211 functionarissen onder wie 147 agenten).319 In de eerste maanden van 2013 was er sprake van een aantal geweldsincidenten in Dagestan. Zo werd op 9 maart bij het dorp Izberbash een federale rechter doodgeschoten en werd bij het dorp Koerak een leraar Russisch vermoord. Op 20, 21 en 22 maart vond een antiterrorisme operatie plaats bij het dorp Semender. Volgens het Dagestaanse Onderzoekscomité kwamen hierbij vijf (vermeende) rebellen en twee oproerpolitieagenten om het leven. Er zouden zes politieagenten gewond zijn geraakt. Ook werd een woonhuis opgeblazen waar zich vermeende terroristen zouden ophouden.320 Tsjetsjenië In Tsjetsjenië is er nog altijd sprake van kidnappings en verdwijningen van personen die er van worden verdacht banden te hebben met terroristische groeperingen of deel te nemen aan rebellengroeperingen. Ook personen die openlijk kritiek uiten op het beleid van Kadyrov lopen het risico slachtoffer te worden van ontvoeringen. In december 2012 bekritiseerde het Europese Hof voor de Rechten van de Mens de Russische regering voor het systematisch weigeren om onderzoeken in te stellen naar verdwijningen en ontvoeringen in Tsjetsjenië.321 Kadyrov kan zich ten aanzien van de federale regering vrijwel alles veroorloven zolang hij in staat is de veiligheidssituatie in Tsjetsjenië onder controle te houden.322 In de verslagperiode vonden er in Tsjetsjenië ook met regelmaat geweldsincidenten plaats. Het aantal incidenten lijkt in Tsjetsjenië evenwel niet te zijn toegenomen in de verslagperiode. In augustus werd een aanslag in Tsjetsjenië gepleegd door de broers Muslim en Hoessein Gakajev, twee moslim rebellenleiders. Hoessein Gakajev had zich in 2010 gedistantieerd van de beweging van Oemarov, maar in 2011 opnieuw zijn loyaliteit aan Oemarov verklaard. Bij de aanslag kwamen vier soldaten van het Russische ministerie van Binnenlandse Zaken om het leven.323 De broers Gakajev kwamen bij een antiterrorisme operatie in het Vedeno district op 24 januari 2013 om het leven. Volgens Kadyrov kwamen bij de operatie in totaal elf terroristen en twee politieagenten om het leven. Volgens leden van het gewapend verzet werden vijftien agenten gedood.324 In Tsjetsjenië opereren Tsjetsjeense veiligheidstroepen en federale eenheden door elkaar ten tijde van antiterrorisme operaties. Ook de FSB zou zich in Tsjetsjenië ophouden en een rol spelen in detentiefaciliteiten in Tsjetsjenië. Naar verluidt zou de FSB vooral een monitorende rol spelen en niet actief deelnemen aan martelingen in de detentiecentra.325 319

Jamestown Foundation: Violence in Dagestan accelerated in 2012 (13 februari 2013), Radio Free Europe/Radio Liberty: Dagestan becomes hotbed of North Caucasus insurgency (5 november 2012), Press TV: Russian forces kill militant leader in Dagestan (14 september 2012). 320 Caucasian Knot: ICRF: Seven killed in special operation in Semender (23 maart 2013), Caucasian Knot: Makchachkala: House completely destroyed in special operation (22 maart 2013), Caucasian Knot: Week in the Caucasus: review of main events of March 4-10 (11 maart 2013). 321 Civil Rights Defenders: Landmark judgement in the fight against impunity (20 december 2012). 322 International Crisis Group: The North Caucasus: The challenges of integration (I), ethnicity and conflict (19 oktober). Zie ook algemeen ambtsberich Noordelijke Kaukasus van januari 2012. 323 Press TV: Russian forces kill four militants in Chechnya (21 september 2012), Reuters: Blast kills four in Russia’s volatile Chechnya (7 augustus 2012). 324 Chicago Tribune News: Two leading Chechen rebels killed in shootout (24 januari 2013), Caucasian Knot: Week in the Caucasus: review of main events of January 21-27 (28 januari 2013). 325 Danish Refugee Council: Chechens in the Russian Federation – residence registration, racially motivated violence and fabricated criminal cases (augustus 2012).


Kabardino-Balkarië In december 2012 werd de lokale journalist en nieuwslezer Kazbek Gekkijev in de hoofdstad van Kabardino-Balkarië, Nalchik, doodgeschoten. Onderzoekers stelden dat de aanslag vermoedelijk het gevolg was van de kritische berichtgeving over het gewapende verzet van de lokale afdeling van de staatstelevisie waar Gekkijev voor werkte. In februari 2012 werden al twee collega’s van Gekkijev bedreigd. De vermoedelijke moordenaar van Gekkijev, Zeitoen Bazijev, werd in januari 2013 in Nalchik door agenten van het Russische ministerie van Binnenlandse Zaken doodgeschoten. Bazijev had eerder een rector aan de Landbouw universiteit in Kabardino-Balkarië vermoord. Het slachtoffer, Boris Zjeroekov, was tevens de leider van de lokale tak van de in Rusland heersende Verenigd Rusland partij.326 In januari 2013 werd mensenrechtenadvocaat Magomed Aboebakarov bedreigd met de dood, nadat hij drie maanden in Nederland was geweest in het kader van het programma Shelter City, van mensenrechtenorganisatie Justitia et Pax in Den Haag. Het programma is bedoeld mensenrechtenverdedigers die in zeer moeilijke omstandigheden opereren een tijdelijk veilig heenkomen te bieden. Aboebakarov is de eerste deelnemer aan het project en staat in Kabardino-Balkarië wekelijks in contact met Justitia et Pax.327 Ingoesjetië In Ingoesjetië is het met name onrustig in het grensgebied met Tsjetsjenië. Op 22 februari ging in het Soenzjenski district, dat in het grensgebied ligt, een antiterrorisme operatie van start. Hierbij werd een aantal vermeende terroristen gedood. Volgens het Russische Nationale Antiterrorisme Comité vielen er geen slachtoffers onder burgers of politiepersoneel.328

5.3

Bloed- en erekwesties De gehele Noordelijke Kaukasus kent een reeds lange traditie van bloed- en eerwraak.329 Onder het geldende strafrecht in de Russische Federatie is bloed- en eerwraak strafbaar. De Criminal Code stelt dat er op een dergelijke misdaad een straf staat van acht tot twintig jaar gevangenisstraf, levenslange gevangenisstraf of de doodstraf.330 Het is moeilijk vast te stellen hoe vaak bloed- en erekwesties zijn voorgekomen in de verslagperiode, aangezien hierover geen statistieken worden bijgehouden en met name erekwesties meestal niet worden gemeld bij de politie, of niet als zodanig worden aangemerkt. Bloedwraak en eerwraak worden binnen de tradities van de Noordelijke Kaukasus doorgaans als interne familieaangelegenheden beschouwd. Het is mogelijk om in zaken betreffende bloedwraak aangifte te doen bij de politie en er vinden ook veroordelingen plaats. De kans is echter groot dat personen die vanwege bloedwraak in de gevangenis zitten, na vrijlating alsnog vermoord worden. Volgens een bron is het voorgekomen dat iemand na vijftien jaar gevangenisstraf alsnog vermoord werd zodra hij vrijkwam.331

326

AlJazeera: Journalist killed in Russia’s North Caucasus (6 december 2012), BBC News Europe: Russian TVjournalist shot dead in North Caucasus (6 december 2012), RFE/RL: Alleged killer of journalist and university rector shot dead in Kabardino-Balkaria (29 januari 2013). 327 Trouw: Bedreigingen voor in Nederland opgevangen Russische advocaat (22 februari 2013). 328 Ria Novosti: Two suspected militants killed on Chechen-Ingush border (22 februari 2013), Caucasian Knot: Seven persons killed in special operation in Chechen-Ingush border (16 maart 2013). 329 Bloedwraak en eerwraak zijn niet synoniem. Bij bloedwraak gaat het om een vergeldingsactie naar aanleiding van de moord op een familielid. Bij eerwraak betreft het een vergeldingsactie als gevolg van de aantasting van de zedelijke eer van de familie. 330 The Criminal Code of the Russian Federation NO. 63-FZ of June 13, 1996, artikel 105, lid 2 onder k. Hierbij wordt opgemerkt dat er sinds 2006 een moratorium op de doodstraf bestaat (zie ook paragraaf 3.5.9 Doodstraf). 331 International Crisis Group: The North Caucasus: The challenges of integration (I), ethnicity and conflict (19 oktober 2012), Austrian Centre for Country of Origin & Asylum Research and Documentation (ACCORD): Frauen in Tschetschenien (4 juli 2012), Human Rights Watch, You Dress According to Their Rules (2011).


In Ingoesjetië probeert president Jevkoerov de bloedwraak te stoppen en tot vreedzame oplossingen te komen voor de soms jarenlang voortslepende conflicten tussen clans. Hierdoor werden er tussen medio 2011 en medio 2012 in totaal meer dan 150 bloedwraak kwesties tot een vreedzaam einde gebracht via een speciaal voor bloedvetes ingestelde overheidscommissie.332 In Tsjetsjenië is de Blood Feud Peaceful Settlement Commission in oktober 2011 opgehouden te bestaan.333 Deze speciale commissie, waarin Kadyrov en Tsjetsjeense moefti’s zitting hadden, had als doel bloedwraakzaken op een vreedzame manier op te lossen. Naar verluidt kwamen deze vreedzame oplossingen vooral tot stand uit angst voor Kadyrov - die zichzelf vaak als bemiddelaar opwierp terwijl de vete in werkelijkheid bleef voortbestaan. Tevens zou Kadyrov, hoewel hij anders wil doen geloven, zelf ook bloedwraak toepassen. Volgens Kadyrov had de commissie met succes de bloedvetes in Tsjetsjenië opgelost en zouden ze niet meer voorkomen, waardoor de noodzaak voor het bestaan van de commissie was komen te vervallen. Volgens een bron echter, worden verzoeningspogingen door Kadyrov tussen families die in een langlopende vendetta verwikkeld zijn, soms op de Tsjetsjeense televisie uitgezonden en in de media uitgelicht.334 Eerwraak komt in Tsjetsjeniё veel voor. Vaders en broers kunnen zelfs hun eigen dochter of zus vermoorden wanneer zij de eer van de clan of familie geschonden zou hebben. Haar lichaam zal dan niet op een islamitische begraafplaats begraven worden. Van eerwraak wordt bijna nooit aangifte gedaan bij de politie. Iemand die aangifte van eerwraak doet bij de politie, wordt niet serieus genomen. Ook Kadyrov heeft zich meerdere malen begripvol uitgelaten over eerwraak. Voor zover bekend zijn er geen verschillen tussen etnische groepen of clans, als het gaat om het toepassen van eer- en bloedwraak.335

5.4

Tsjetsjenen in de Russische Federatie Officieel kunnen Tsjetsjenen zich overal in de Russische Federatie vrij vestigen krachtens artikel 27 van de grondwet en op basis van de Federale Wet inzake het recht van Russische burgers op bewegingsvrijheid en de vrije keus van verblijf- en woonplaats in de Russische Federatie.336 In de praktijk ondervinden etnische Tsjetsjenen veel problemen wanneer zij zich buiten Tsjetsjenië willen vestigen. Buiten de Noordelijke Kaukasus is er sprake van een algehele negatieve houding ten aanzien van Tsjetsjenen en andere Noord Kaukasiërs. Deze negatieve houding is niet eenduidig maar hangt doorgaans samen met het beeld (dat met name etnische Russen hebben) dat Tsjetsjenen gewelddadig zouden zijn en met de angst voor terroristische activiteiten, waarmee Tsjetsjenen vaak geassocieerd worden. De negatieve beeldvorming van de federale overheid ten tijde van de Tsjetsjeense conflicten zou ook deels ten grondslag liggen aan de anti-Tsjetsjeense houding van veel Russen. Weliswaar is naar verluidt tegenwoordig nauwelijks meer sprake van

332

International Crisis Group: The North Caucasus: The challenges of integration (I), ethnicity and conflict (19 oktober 2012), Austrian Centre for Country of Origin & Asylum Research and Documentation (ACCORD): Frauen in Tschetschenien (4 juli 2012), Human Rights Watch, You Dress According to Their Rules (2011), Caucasian Knot: In Karachay-Cherkessia, two brothers found guilty of killing sister (11 november 2011) en: In Chechnya, local resident confesses of murdering his female relative (19 september 2011). 333 In het ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012 werd deze commissie nog abusievelijk behandeld als een actief operende instantie. 334 RIA Novosti: Chechen reconciliation commission ends its work (17 oktober 2011), BBC Monitoring International Reports: Chechen leader says no blood feuds remain in Republic (17 oktober 2011). 335 ACCORD: Frauen in Tschetschenien (4 juli 2012), International Crisis Group: The North Caucasus: The challenges of integration (I), ethnicity and conflict (19 oktober 2012), Human Rights Watch, You Dress According to Their Rules (2011). 336 Federale wet No. 5242-1 van 25 juni 1993.


anti-Tsjetsjeense retoriek vanuit de federale regering, de negatieve gevoelens onder de bevolking ten aanzien van Tsjetsjenen zijn nog nadrukkelijk aanwezig.337 Het sociale stigma dat Tsjetsjenen dragen zorgt ervoor dat Tsjetsjenen buiten de Kaukasus het slachtoffer kunnen worden van discriminatoire behandeling door lokale politie of lokaal overheidspersoneel, soms gepaard gaand met geweld. Ook kan het voorkomen dat Tsjetsjenen aan hun etnische afkomst gerelateerde problemen ondervinden met het vinden van een baan, het verkrijgen van woonplaatsregistraties of op valse voorwendselen beschuldigd worden van het plegen van een misdrijf. In het algemeen kan worden gesteld dat lokale autoriteiten in Rusland buiten Tsjetsjenië er op gericht zijn Tsjetsjenen te bewegen terug te keren naar Tsjetsjenië. Dit is in lijn met de opvatting van de Tsjetsjeense leider, Ramzan Kadyrov, die alle Tsjetsjenen binnen de grenzen van zijn republiek wil hebben. Tsjetsjenen die uit angst voor Kadyrov buiten Tsjetsjenië zijn gevlucht, houden zich vaak schuil en weigeren zich in een woonplaats te laten registreren om zo de kans door Kadyrov ontdekt te worden zo klein mogelijk te maken.338 Volgens de Tsjetsjeense belangenorganisatie Vainakh Congress in Sint Petersburg komt het voor dat de lokale overheid aldaar druk zet op de Tsjetsjeense gemeenschap, met als doel Tsjetsjenen er toe te bewegen terug te keren naar Tsjetsjenië. Lokale bestuurders zouden hierbij soms overgaan tot het organiseren en/of financieren van kleine groeperingen van hooligans en nationalistische bewegingen en partijen, die er op gericht zijn het leven voor de Tsjetsjeense gemeenschap moeilijker te maken. Ook de politie zou hieraan meewerken. Volgens Tsjetsjenen in Sint Petersburg is de situatie voor Tsjetsjenen in Sint Petersburg slechter dan in bijvoorbeeld Moskou of zuidelijke delen van Rusland. Discriminatie ten aanzien van Tsjetsjenen in Moskou is naar verluidt verminderd in verhouding tot een aantal jaren geleden. Een belangrijke reden hiervoor zou zijn dat er in Moskou tegenwoordig veel meer personen van Centraal-Aziatische afkomst wonen dan Tsjetsjenen, die een gemakkelijker doelwit voor de politie vormen om steekpenningen van afhandig te maken. Bovendien probeert de federale regering de beeldvorming van Tsjetsjenen in de berichtgeving en in de media om politieke redenen bij te stellen sinds Tsjetsjenië een door het Kremlin gesteunde regering heeft. De zogenaamde face controls – willekeurige identiteitscontroles op straat en in de metrostations door de politie van personen die een Kaukasisch of Aziatisch uiterlijk hebben– vinden echter ook in Moskou nog regelmatig plaats.339 Tsjetsjenen – zowel in als buiten Tsjetsjenië – leven doorgaans binnen een sociaal netwerk van familie en vrienden. Voor Tsjetsjenen die buiten Tsjetsjenië leven is het hebben van een netwerk van verwanten en bekenden van groot belang. Tsjetsjenen die zich bijvoorbeeld in Moskou willen vestigen, ondervinden doorgaans grote problemen indien zij zich niet kunnen laten inschrijven op het adres van een vriend of familielid of als ze niet over voldoende geld beschikken om een vaste registratie te verkrijgen door middel van steekpenningen. Verhuurders en huisbazen in Moskou verhuren bij voorkeur niet aan Tsjetsjenen of andere Kaukasiërs, hoewel dit probleem naar verluidt in de laatste jaren minder groot is dan in de eerste tien tot vijftien jaar na het uitbreken van de Tsjetsjeens-Russische oorlog in 1994.340 Indien echter een Tsjetsjeen zich wil laten registreren op een adres van een familielid of vriend die al een vaste woonplaatsregistratie heeft, levert dit thans doorgaans geen problemen op. Wel blijven zij onder verhoogde aandacht van de politie staan en zijn zij regelmatig slachtoffer van bedreigingen en afperspraktijken van de politie. Soms kunnen Tsjetsjenen zich inschrijven op het adres van medewerkers van 337

Danish Refugee Council: Chechens in the Russian Federation – residence registration, racially motivated violence and fabricated criminal cases (augustus 2012). 338 Danish Refugee Council: Chechens in the Russian Federation – residence registration, racially motivated violence and fabricated criminal cases (augustus 2012).Zie ook algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012, Danish Refugee Council: Chechens in the Russian Federation – residence registration, racially motivated violence and fabricated criminal cases (augustus 2012). 339 Ibid. 340 In verhuuradvertenties staat soms letterlijk vermeld ‘geen Kaukasiërs’ of ‘alleen Russen’.


mensenrechtenorganisaties zoals Memorial, of komt de registratie door bemiddeling van mensenrechten ngo’s met huisbazen tot stand.341

5.5

Alleenstaande minderjarigen Sinds het verschijnen van het algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus in januari 2012 is de situatie van alleenstaande minderjarigen in Tsjetsjenië en in de rest van de Noordelijke Kaukasus niet veranderd. In Tsjetsjenië en in andere republieken binnen de Noordelijke Kaukasus zijn de familiebanden traditioneel sterk, zodat op het moment dat een kind alleen komt te staan, in veel gevallen de familie (extended family) of vrienden van de familie de zorg voor het kind op zich zullen nemen. Volgens traditie is het de plicht van familieleden de verzorging van kinderen die geen zorg van hun ouders kunnen krijgen, over te nemen.342 In Tsjetsjenië gebruikte Kadyrov deze redenering als legitimatie om in 2007 alle door de staat geleide kindertehuizen te sluiten. De meeste kinderen uit de tehuizen zijn ondergebracht bij familie of pleeggezinnen. Pleeggezinnen die kinderen opnemen ontvangen hiervoor financiële compensatie. In maart 2010 verklaarde het hoofd van de afdeling ‘Familieaangelegenheden’ van het Tsjetsjeense ministerie van Arbeid, Werkgelegenheid en Sociale Ontwikkeling in een officiële verklaring dat er in heel Tsjetsjenië geen weeshuizen meer voorkomen en dat elke Tsjetsjeense wees bij familie of een pleeggezin was ondergebracht. Er zijn in Tsjetsjenië momenteel ongeveer 1300 wezen, volgens een verklaring van een woordvoerder van het ministerie in mei 2012.343 Enkele tehuizen bleven voortbestaan, maar werden omgedoopt tot een ‘sociaal centrum’. In een dergelijk centrum wordt onder andere aan weeskinderen medische en (psycho) sociale hulp geboden. Het is onduidelijk hoeveel centra er zijn in Tsjetsjenië, aangezien kleinere centra regelmatig sluiten. Daar komen dan minder maar grotere centra voor terug. Sociale centra bevinden zich in ieder geval in Grozny, Gudermes en Shali. De centra vallen onder de verantwoordelijkheid van het Tsjetsjeense ministerie van Arbeid, Werkgelegenheid en Sociale ontwikkeling. Of er in deze centra ook alleenstaande minderjarige repatrianten worden opgevangen is niet bekend.344 Zowel UNICEF als het International Committee for the Children Of Chechnya (ICCC) hebben in de verslagperiode hun deuren moeten sluiten. UNICEF heeft op 1 januari 2013 alle Russische programma’s beëindigd op verzoek van de Russische regering (zie paragraaf 3.4.5). De reden waarom het ICCC is gesloten is dezerzijds niet bekend.345

5.6

Vrouwen Ook in de situatie van vrouwen in de Noordelijke Kaukasus is sinds het verschijnen van het ambtsbericht Noordelijke Kaukasus in januari 2012 niets veranderd. In de Noordelijke Kaukasus staan vooral in Tsjetsjenië de vrouwenrechten onder druk.

341

Danish Refugee Council: Chechens in the Russian Federation – residence registration, racially motivated violence and fabricated criminal cases (augustus 2012). Volgens bronnen zijn er in de hele Noordelijke Kaukasus geen weeshuizen en kindertehuizen en leven minderjarigen nagenoeg altijd binnen de context van de extended family. 343 Poetin heeft in december 2012 in een bijeenkomst met de State Council, het hoogste regeringsadviesorgaan, het beleid ten aanzien van weeskinderen in Tsjetsjenië genoemd als voorbeeld van een goede aanpak. Russia Today: Putin will sign bill banning US adoptions of Russian kids (27 december 2012), Caucasian Knot: Picketers in Grozny urge officials to pay attention to orphans’ problems (2 juni 2012), Algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. 344 Zie algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. 345 Zie website ICCC (http://chechenchildren.org), RFE/RL: UNICEF to end Russian operations by end of the year (9 oktober 2012). 342


Volgens artikel 16 van de Tsjetsjeense grondwet genieten vrouwen dezelfde rechten als mannen, maar in de praktijk ligt dit anders.346 In Tsjetsjenië zijn de kledingvoorschriften voor vrouwen strikt. Sinds 2007 heeft Kadyrov de kledingvoorschriften en hoofddoekverplichting voor vrouwen steeds verder uitgebreid. In 2009 en 2010 is de verplichting gaan gelden voor vrouwen op alle publieke plaatsen. In de zomer van 2010 werden er op straat in Grozny verfpatronen geschoten op vrouwen die zich niet hielden aan de kledingvoorschriften. Hoewel Kadyrov ontkende er iets mee te maken te hebben, gaf hij op de Tsjetsjeense televisie aan dat hij de acties goedkeurde. Ook kwam het voor dat vrouwen aan hun mouwen, broekspijpen en haren werden getrokken en werden uitgescholden door vermeende geestelijken. De strikte kledingvoorschriften gelden voor alle vrouwen, ook wanneer zij aangeven geen moslim te zijn.347 In Ingoesjetië en Dagestan gelden ook kledingvoorschriften voor vrouwen. Deze worden niet door de autoriteiten opgelegd maar zijn door de islamitische leefgewoontes ingegeven. Volgens een bron zijn de kledingvoorschriften voor vrouwen in Dagestan liberaler dan in Tsjetsjenië. In andere republieken van de Noordelijke Kaukasus lijken kledingvoorschriften voor vrouwen een minder grote rol te spelen. Dit is deels te verklaren doordat hier de invloed van de islam kleiner is.348 In de Noordelijke Kaukasus komt het veelvuldig voor dat echtparen slechts traditioneel gehuwd zijn en niet voor de wet. Deze huwelijken worden volgens islamitische gebruiken door een plaatselijke moelah gesloten. Het grootste deel van de huwelijken in de meest conservatieve delen van de Noordelijke Kaukasus (Tsjetsjenië en Ingoesjetië met name) wordt niet geregistreerd. Vrouwen kunnen niet aandringen op officiële registratie van het huwelijk aangezien dit als een belediging van de man wordt opgevat. Na een echtscheiding blijft de vrouw vaak berooid en zonder enige rechten achter. De kinderen blijven na een echtscheiding traditioneel bij (de familie van) de vader. Een vrouw zal hierdoor niet snel het initiatief nemen van een man te scheiden, ook niet als er sprake is van huiselijk geweld. Na een echtscheiding is het voor vrouwen vaak nagenoeg onmogelijk om nog contact met hun kinderen te hebben. Het komt in de Noordelijke Kaukasus ook veelvuldig voor dat vrouwen trouwen wanneer zij nog minderjarig zijn. Naar Russisch recht hebben deze traditionele huwelijken, die worden gesloten op basis van het lokaal geldende gewoonterecht (adat) geen juridische waarde.349 In Tsjetsjenië stelt Kadyrov openlijk dat vrouwen ondergeschikt zijn aan en het bezit zijn van mannen. Hij heeft openlijk verklaard dat polygamie en eerwraak onderdelen zijn van de Tsjetsjeense traditie, ook al zijn deze expliciet verboden bij federale wetgeving. Kadyrov moedigt mannen aan om meer dan één vrouw te huwen. Doordat de wet polygamie niet toestaat, is de eerste vrouw de officiële vrouw en vinden de overige huwelijken plaats door middel van islamitische ceremonies.350 Geweld tegen vrouwen manifesteert zich in verschillende vormen in Tsjetsjenië en in andere republieken van de Noordelijke Kaukasus. Vrouwen lopen het risico slachtoffer te worden van gedwongen huwelijken (bruid ontvoering), polygamie, huiselijk geweld en seksueel geweld. Tevens kunnen vrouwen die zich niet aan de

346

US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013), Human Rights Watch: Virtue campaign on women in Chechnya under Ramzan Kadyrov (29 oktober 2012), ACCORD: Frauen in Tschetschenien (4 juli 2012). 347 US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013), Human Rights Watch: You dress according to their rules (maart 2011) en: Virtue campaign on women in Chechnya under Ramzan Kadyrov (29 oktober 2012), ACCORD: Frauen in Tschetschenien (4 juli 2012). 348 Open Democracy: Stories you weren’t meant to hear: women tradition and power in Russia’s North Caucasus (16 juli 2012), zie ook algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. 349 ACCORD: Frauen in Tschetschenien (4 juli 2012), Human Rights Watch: You dress according to their rules (2011), zie algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. 350 Ibid.


islamitische kledingvoorschriften houden te maken krijgen met geweld. Dit geldt met name in Tsjetsjenië.351 Gedwongen huwelijken gaan vaak samen met het ontvoeren van jonge vrouwen en meisjes. Hierbij wordt teruggegrepen op een oude traditie, waarbij een vrouw na een ontvoering dient te trouwen met haar ontvoerder. De vrouw wordt hiertoe gedwongen teneinde de eer van haar familie te redden en een vendetta tussen families te voorkomen. Officieel is bruid ontvoering in Tsjetsjenië verboden, maar het komt nog steeds veelvuldig voor.352 Huiselijk geweld is in de Noordelijke Kaukasus een groot probleem. Er is geen federale wetgeving ten aanzien van huiselijk geweld en de Russische en lokale autoriteiten hebben ook geen maatregelen getroffen om het tegen te gaan. De autoriteiten beschouwen huiselijk geweld als een privézaak. In Tsjetsjenië en in overige republieken binnen de Noordelijke Kaukasus rust een groot stigma op verkrachting. Naast traumatische en psychologische problemen kunnen slachtoffers van seksueel geweld te maken krijgen met problemen binnen de familie. Schaamte, stigma, angst voor mogelijke repercussies binnen de familie en onvoldoende vertrouwen in de autoriteiten zorgen er tevens voor dat veel gevallen van seksueel geweld niet worden gerapporteerd. Daders van geweld tegen vrouwen worden zelden vervolgd en/of bestraft.353 Voor vrouwen in de Noordelijke Kaukasus is het nagenoeg onmogelijk om aangifte te doen van (seksueel en huiselijk) geweld of bescherming te vinden tegen geweld begaan door de echtgenoot, overheidsfunctionarissen of anderen. Vrouwen die zich willen onttrekken aan het geweld kunnen zich eventueel bij familie elders in het land vestigen, maar dit zal worden beschouwd als een grote schande voor de familie. Bovendien raakt de vrouw daarmee haar kinderen kwijt en loopt ze het risico dat haar verblijfplaats door een familielid zal worden prijsgegeven. Vrouwen die vluchten voor geweld en zich wenden tot hulporganisaties zoals bijvoorbeeld Memorial, worden door deze organisaties doorgaans nadrukkelijk uit de openbaarheid gehouden en (om deze reden) vaak ook niet geregistreerd. Vrouwen die zich willen onttrekken aan geweld in de Noordelijke Kaukasus zijn in de praktijk veelal aangewezen op dergelijke hulporganisaties. Volgens bronnen zijn er geen opvangtehuizen voor vrouwen in de Noordelijke Kaukasus.354 Of en in hoeverre vrouwen die zich willen onttrekken aan geweld zich in de praktijk bij familie elders (kunnen) vestigen is dezerzijds niet bekend.

351

US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013), ACCORD: Frauen in Tschetschenien (4 juli 2012), Human Rights Watch: You dress according to their rules (2011). 352 Open Democracy: Stories you weren’t meant to hear: women tradition and power in Russia’s North Caucasus (16 juli 2012), ACCORD: Frauen in Tschetschenien (4 juli 2012), zie ook algemeen ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012. 353 European Center for Constitutional and Human Rights: Impunity for violence against women in Chechnya (31 oktober 2012), US Department of State: Russia country report on human rights practices 2012 (april 2013). 354 ACCORD: Frauen in Tschetschenien (4 juli 2012), Open Democracy: The Chechen mentality (19 juli 2012), zie ook ambtsbericht Noordelijke Kaukasus van januari 2012.


6

Bijlagen

6.1

Geraadpleegde openbare bronnen Artikelen, nieuwsberichten en persberichten                                                   

Agora/Rights in Russia Ahram Online Alfred Mozer Stichting Aljazeera Amnesty International Associated Press Back2Stonewall BBC News Bloomberg Carnegie Endowment Caucasian Knot Chicago Tribune Center for Eastern Studies (OSW) Civil Rights Defenders CNN Daily Mail De Wereld Morgen Deutsche Welle Dot429 Magazine Electronic Frontier Foundation European Center for Constitutional and Human Rights (ECCHR) Forum 18 France24 Gay Star News Gazeta (RU) Global Observatory Global Post Global Voices Huffington Post Human Rights Watch International Business Times International Federation for Human Rights (FIDH) ITAR-TASS Jamestown Foundation Johnson’s Russia List Mail Online Moscow Helsinki Group NRC Open Democracy Pink News Pravda Radio Free Europe / Radio Liberty Rapsi News Reuters RIA Novosti Rights in Russia Russia & India Report Russia Beyond the Headlines Russia Today Safer World The Christian Broadcasting Network


                     

The Christian Science Monitor The Daily Beast The Economist The Financial Times The Guardian The New York Times The Moscow Times The Telegraph The Wall Street Journal The Washington Post The Washington Post Towleroad Trouw Trust Universal Newswires Valdai Club Voice of America Voice of Russia Volkskrant Waging Non-violence World Press Xtra (Canada)

Rapporten en (online) publicaties           

 

    

Amnesty International, Confronting the circle of injustice, threats and pressure faced by lawyers in the North Caucasus, maart 2013 Amnesty International, Freedom under threat; Clampdown of freedoms of expression, assembly and association in Russia, april 2013 Amnesty International, Russian Federation, CAT49 report, 2012 Amnesty International, The circle of injustice: Security operations and human rights violations in Ingushetia, 21 juni 2012 Amnesty International, World report 2012, Russia, 24 mei 2012 Austrian Centre for Country of Origin & Asylum Research and Documentation (ACCORD), Frauen in Tschetschenien, 4 juli 2012 BBC News, Russia Profile – Timeline, update 29 januari 2013 Child Planet 2012 Danish Refugee Council, Chechens in the Russian Federation; racially motivated violence, and fabricated criminal cases, augustus 2012 Digital Law, Gender-specific prison reform: Addressing human rights violations against women in Russia’s prisons (Pacific Rim Law and Political Journal, vol. 21 no. 3, 2012) Dzhibladze, Yuri, Challenges to implementation of freedoms of assembly and of association in the OSCE region and strategies of civil societies. Keynote address at the OSCE Civil Society Forum “ Freedom of Assembly and Association”, Vienna 7 november 2012 Eerste Kamer der Staten-Generaal, Verkiezingen in Rusland: Duidelijke winnaar, geen eerlijke omstandigheden, 7 maart 2012 European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT), Report to the Russian Federation on the visit to the North Caucasus region, 27th april – 6th may, 24 januari 2013 EU-Russia Human Rights Consultations, Brussel 7 december 2012, 16th Round Forum 18, Russia Religious Freedom Survey, juli 2012 Freedom House, Freedom in the world 2013, januari 2013 Human Rights Watch, Laws of attrition; Crackdown on Russia’s Civil Society after Putin’s return to the presidency (april 2013) Human Rights Watch, Virtue campaign on women in Chechnya under Ramzan Kadyrov, 22-23 oktober 2012


                

   

Human Rights Watch, You dress according to their rules, 2011 International Commission of Jurists, Alternative report to the UN Committee Against Torture (CAT) on the fifth periodic review of the Russian Federation, November 2012 International Commission of Jurists, Disciplinary Measures must not Hamper the Independence of Judges, 4 december 2012 International Crisis Group, The challenges of integration (I), ethnicity and conflict, 19 oktober 2012 International Crisis Group, The challenges of integration (II), islam, the insurgency and counter-insurgency, 19 oktober 2012 Law Library of Congress, Introduction to Russia’s Legal System, update 8 augustus 2012 Library of Congress, Russian Federation: Defamation is criminalized again, 20 augustus 2012 ODIHR (OVSE), Russian Federation Elections to the State Duma, 4 december 2011. Election Observation Mission Final Report, 12 januari 2012 PACE, Observation of the presidential election in the Russian Federation, 23 april 2012 PACE, The situation of idps and returnees in the North Caucasus region, doc. 12882, 5 maart 2012 Physicians for Human Rights, Alternative ngo report to the UN Committee Against Torture (CAT) on the fifth periodic review of the Russian Federation, November 2012 Refugee Documentation Centre, Russia: Information on consequences on leaving the country prior to beginning compulsory service, information on alternatives to military service, februari 2011 Reporters Without Borders, Enemies of the Internet 2012 Reporters Without Borders, Press Freedom Index 2011/2012 Safer World, North Caucasus: Views from within. Peoples perspectives on peace and security, maart 2012 Swiss Association Against Impunity (TRIAL), Submission to the Committee Against Torture, 5th periodic review, april 2012 UNHCR Asylum Research Consultancy (ARC), Country of origin information to support the adjucation of asylum claims from lesbian, gay, bisexual, transgender and intersex (LGBTI) asylum seekers: The Russian Federation, 17 juli 2012 US Commission on International Religious Freedom, 2012 Annual Report Russian Federation, maart 2012 US Department of State, Russia Country Report on Human Rights Practices 2011, 25 mei 2012 US Department of State, Bureau of Diplomatic Security (OSAC), Russia 2011 crime and safety report, 21 april 2011 US Department of State, Bureau of Diplomatic Security (OSAC), Russia 2012 crime and safety report: St. Petersburg, 2 maart 2012

Wetteksten         

Federale Wet inzake Gedwongen migranten, 1993 Federale Wet inzake het Recht van Russische burgers op bewegingsvrijheid en de vrije keus van verblijf- en woonplaats in de Russische Federatie, 1993 Federale Wet inzake Vluchtelingen, 1997 Federale Wet op de Bewegingsvrijheid en de vrije keuze van woon- en verblijfplaats in de Russische Federatie, 1993 Federale Wet op de Federale Veiligheidsdienst van de Russische Federatie, 1995 Federale Wet op de Militaire dienstplicht en militaire dienst, 1998 Federale Wet op de Persoonsgegevens, 2006 Federale Wet op de Procedure ten aanzien van reizen van en naar de Russische Federatie, 1996 Federale Wet van de Russische Federatie over de Politie, 2011


     

FMS Regulering no. 451 inzake de asielprocedure, 2007 FMS Regulering no. 452 inzake de procedure met betrekking tot vluchtelingen, 2007 Grondwet Russische Federatie, 1993 Wetboek van Familierecht van de Russische Federatie, 1995 Wetboek van Strafrecht van de Russische Federatie, 1996 Wetboek van Strafvordering van de Russische Federatie, 2001

Websites                                              

CIA The World Factbook; www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook Coming Out; www.comingoutspb.ru/en/en-home Constitutionele Hof Russische Federatie; www.ksrf.ru/en CRIN; www.crin.org Doctors to Children; www.globalgiving.org Ethnologue; www.ethnologue.com Eurostat; www.epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ Every Child Charity Russia; www.everychild.org Gay Russia; www.gayrussia.ru Gay Tour; www.gay-tour.ru International Committee of the Red Cross; www.icrc.org ILGA Europe; www.ilga-europe.org International Commission of Jurists; www.icj.org International Organisation for Migration (IOM); www.moscow.iom.int Iorphan; www.iorphan.org Kidsave; www.kidsave.org Kremlin, www.eng.kremlin.ru Law Library of Congress; www.loc.gov Legislationline; www.legislationline.org Levada Center; www.levada.ru LGBT Network; www.lgtbtnet.ru/en Ministerie van Buitenlandse Zaken Russische Federatie; www.mid.ru Minority Rights Group International; www.minorityrights.org Moscow Helsinki Group; www.mhg.ru/english Ombudsman voor kinderen Russische Federatie; www.english.rfdeti.ru OVSE; www.osce.org Parlementaire Monitor; www.parlementairemonitor.nl Raad van Europa; www.coe.int Reporters Without Borders; www.rsf.org Rijksoverheid; www.rijksoverheid.nl Rossia Bez Sirot; www.rossiabezsirot.ru Rosregistr; www.ros-registr.ru Russian Children’s Fund; www.globalhand.org/en Russian Children’s Welfare Society; www.rcws.org Russian European Chamber of Commerce; www.ruscham.com/en Rusnet; www.rusnet.nl Social Institutions & Gender Index; www.genderindex.org SOVA Center; www.sova-center.ru/en Strafrechtelijk Onderzoekscomité van de Russische Federatie; www.en.sledcom.ru UK Foreign and Commonwealth Office; www.gov.uk UNHCR; www.unhcr.org UNICEF; www.unicef.org US Department of State; www.state.gov Valuta.nl; www.valuta.nl VN Verdragen; www.treaties.un.org World Population Review; www.worldpopulationreview.com


6.2

Kaart Russische Federatie

Bron: http://wegmap.com/weg-map/2012/08/map_of_russia_2.jpg

Algemeen ambtsbericht Russische Federatie. Datum juni 2013

Recommend Documents