Vaktherapie beeldend in het basisonderwijs
Afscheid nemen valt niet mee De vaktherapeut beeldend bij verlies en rouw Marcella Klamer en Greet Caminada
In het septembernummer 2008 van dit tijdschrift hebben we beschreven wat de vaktherapeut beeldend kan betekenen in het reguliere basisonderwijs. Deze keer kijken we naar de begeleiding van een jong kind dat verschillende verliezen moet verwerken.
4
Het Jonge Kind | februari 2009
Shanna is een levendige kleuter van vijf jaar. Ze is open naar andere kinderen en volwassenen, spontaan en draait actief mee in de kleutergroep. Na de zomervakantie is haar gedrag veranderd. Het blijkt dat haar jongere broertje onverwacht is overleden en dit heeft een enorme impact op haar. Als korte tijd later de ouders uit elkaar gaan klapt ze helemaal dicht. Ze trekt zich terug van de andere kinderen en de leerkracht, soms zelfs letterlijk onder een tafel of in een hoekje. Ze wil niet meer naar buiten, huilt veel en de leerkracht kan geen contact meer met haar maken.
Verlies Jonge kinderen krijgen vrijwel allemaal te maken met verliezen. Het kan gaan om geliefde mensen of dieren die uit hun wereldje verdwijnen. Bijvoorbeeld door overlijden, scheiding of verhuizen. ‘Dood’ is een woord dat ze kennen en gebruiken in hun gesprekjes en hun spel, maar ze weten niet precies wat het begrip inhoudt. Dat mensen en dieren dood kunnen gaan weten ze, maar het definitieve karakter van de dood beseffen ze niet. Kleuters zien dood aanvankelijk
Het Jonge Kind | februari 2009
5
als iets tijdelijks, een soort slaap, waarbij de dode niet kan zien en niet meer kan bewegen. Ze beginnen ook te beseffen dat dood en verdriet met elkaar te maken hebben. In de eerste vragen die kleuters stellen, klinkt het verdriet vaak niet door. Hun vragen gaan over het hoe, wat en waarom en zijn vooral praktisch van aard. Later komen vragen die te maken hebben met wat dood is en waar de dode nu is. Het begrijpen van de dood valt deze jonge kinderen nog moeilijk. Ze blijven vragen stellen, soms tot vervelens toe. Langzamerhand beginnen ze te begrijpen dat dood een afscheid voor altijd is. Daarna komen pas verdriet, boosheid en andere gevoelens. Scheiding van de ouders is voor kleuters ook moeilijk te begrijpen. Waarom wil papa of mama opeens niet meer bij hun wonen? Kleuters hebben nog een magisch wereldbeeld en zijn egocentrisch. Bij scheiding kan dit schuldgevoelens geven. Wanneer het kind merkt dat de andere ouder verdriet heeft over de scheiding, kan dit de schuldgevoelens nog eens vergroten. Ook kan het diepe verdriet van de ouders het kind schokken en zijn veilige wereldje bedreigen. Het kind kan dan de eigen gevoelens wegdringen om de ouder te troosten. De boodschap lijkt dan: ‘maak je om mij maar geen zorgen, met mij gaat alles goed!’. Bij verhuizing is alles wat makkelijker uit te leggen en kan een contact vaak nog via de telefoon of door middel van logeren in stand gehouden worden; want pijnlijk blijft het. Voor Shanna is er sprake van een dubbel verlies en de ouder die er nog wel is, is ondergedompeld in een intens verdriet en daardoor vaak emotioneel moeilijk te bereiken.
brengen. In het geval van Shanna is dit niet mogelijk omdat zij zich terugtrekt. De leerkracht maakt zich ernstig zorgen over het meisje en besluit, in overleg met moeder, tot aanmelding voor observatie en behandeling met creatieve therapie. Shanna heeft geen rugzakje en kan geen gebruik maken van een PGB (persoonsgebonden budget). Omdat ook de gelden voor vaktherapie uit de lumpsum al besteed zijn, besluit moeder het zelf te betalen, waarbij ze wel het grootste gedeelte van de ziektenkostenverzekeraar terug krijgt.
Een ontredderd meisje De observatiefase is bedoeld om zo goed mogelijk in beeld te brengen hoe de situatie van een kind is. In het intakegesprek met moeder blijkt dat het contact met vader is verbroken. Shanna eet slecht, durft niet alleen te slapen en wordt ’s nachts regelmatig gillend wakker. In de observaties merkt de therapeut dat Shanna traag is in haar bewegingen en in haar reacties; dit kan duiden op depressieve gevoelens. Ze sluit zich in het contact aanvankelijk af voor het tonen van verdriet en durft ook haar angsten niet te uiten. Om kort te gaan; er ontstaat een beeld van een kind dat totaal is overspoeld door de gebeurtenissen die haar zijn overkomen.
Verzachten van de pijn
Het eerste doel is dan ook om een kind weer wat houvast en veiligheid te geven in de ontstane situatie. Vanuit die veiligheid kan ook de verwerking van het verlies in gang worden gezet. In deze fase wordt het verlies niet genegeerd, maar probeert de therapeut meer duidelijkheid te brengen in de gebeurtenissen en de gevolgen. Ze zal proberen om het kind om te leren gaan met beangstiWanneer het kind lijdt onder een verlies, zijn er vaak gende zaken. Zo ziet Shanna een barst in de ruit aan allerlei veranderingen in het gedrag waar te nemen. voor een spook. Dit opent een gesprek over de angstige Eigenlijk is dit een gunstige reactie, omdat de opvoeders dromen die ze heeft en ze maakt een dromenvanger die er zo op geattendeerd worden, dat het niet goed gaat met de boze dromen voor haar op kan vangen. het kind. Het kind heeft duidelijk ondersteuning nodig. Kinderen die het verlies verdringen en ogenschijnlijk goed Ondersteuning functioneren, kunnen jaren later nog problemen krijgen; Naast de vele eigen ervaringen, herinneringen en emoties de koppeling met het oude verlies wordt dan niet zo moet het kind ook de reacties van andere volwassenen makkelijk meer gemaakt. en kinderen op het verlies verwerken. Dit is geen geringe Bij de kinderen die het wel uiten doet een deel dit door opgave. agressief en tegendraads gedrag, een ander deel, zoals In deze fase helpt de VB het kind dan ook om orde te Shanna, trekt zich terug. Het is dan wel duidelijk dat het brengen in de chaos en steun te bieden. Ze gaat samen kind wat extra steun nodig heeft in het verwerken van de met het kind na wat steunende volwassenen zijn en gebeurtenissen. stimuleert het kind om haar gevoelens te uiten. Vaak kan een klasseleerkracht door extra aandacht, door gesprekjes individueel of in de groep, het beladen thema Voor Shanna lukt dit goed in het beeldende werk. Ze maakt een tekening van een sterrenhemel en vertelt dat één sterretje bespreekbaar maken en daarmee de verwerking op gang
‘Is papa weggegaan omdat ik wel eens vervelend was?’
6
Het Jonge Kind | februari 2009
Zo kan verdriet eruit zien:
Het Jonge Kind | februari 2009
7
haar broertje is. Daarna wordt het makkelijker om over andere zaken te praten met de therapeut. Later vertelt zij ook in de klas wat haar is overkomen. Eerst in de kleine kring, later ook in de groepskring. De werkstukken die ze op therapie heeft gemaakt zijn daarbij vaak de ingang. Het blijkt dat andere kinderen van haar groep ook ervaring hebben met het thema ‘verlies’. Er is een opa of oma gestorven, een tante of een geliefd huisdier. Haar leerkracht is goed in staat om met de kleuters te praten over wat hen bezighoudt, de sfeer in de groep is goed. Na bespreking van verdriet komt er weer een leuk verhaal, de groep is ontspannen. De leerkracht merkt dat het contact met Shanna weer steeds opener en normaler wordt. Ook haar vader, waarmee het contact is hersteld, en moeder neemt ze steeds meer in vertrouwen en ook hier zijn haar werkstukken vaak de opening voor een gesprek. Wat ze vertelt bij haar werkstukken geeft de opvoeders bovendien een indruk van de manier waarop zij met het verlies omgaat. Het is belangrijk dat een jong kind de mogelijkheid krijgt om op allerlei verschillende manieren met heftige ervaringen om te gaan. Dat kan in de therapie, maar moet ook mogelijk zijn in de klas. Wanneer de leerkracht zelf geen belemmeringen heeft in het praten over en werken met verlies en rouw, zijn er veel mogelijkheden waarop dit kan: • praten in een één-op-één-gesprek • praten in de kleine kring (vaak een goede start voor gevoelige onderwerpen) • kringgesprek met de hele groep (bijvoorbeeld naar aanleiding van een prentenboek; het verhaal uit het boek werkt dan als een metafoor) • rollenspel (door in de huishoek attributen neer te leggen, die uitnodigen tot een bepaalde vorm van rollenspel) • beeldende vormen zoals tekenen, schilderen, boetseren • drama Zo krijgt het kind de kans om vat op de situatie te krijgen, zijn gevoelens te verwerken en zijn zelfgevoel te versterken. Als de leerkracht wel problemen heeft met het onderwerp, zal ze de neiging hebben om het thema uit de weg te
8
Het Jonge Kind | februari 2009
gaan. Ze moet zich dan wel realiseren dat ze het kind tekort doet. Het is in het belang van haarzelf en de kinderen om haar belemmeringen aan te pakken.
Alweer afscheid nemen Wanneer het einde van de therapie in zicht komt zal de therapeut dit zorgvuldig voorbereiden, want opnieuw is er voor het kind een situatie waarin het afscheid moet nemen. Ook bij Shanna is dat het geval. Als in een tussenevaluatie blijkt dat de doelen in zicht komen, overlegt de therapeut met moeder om in vier sessies naar de afronding toe te werken. Op een kaart met stickers kan ze aftellen hoe vaak ze nog kan komen. De laatste keer wordt een ‘feestje’ met limonade en iets lekkers. Als het tijd is mag Shanna een kaarsje uitblazen. Een moeilijke periode is achter de rug en Shanna kan het leven weer aan. Bij het afscheid geeft moeder aan, dat de therapie van haar dochter ook haarzelf heeft geholpen om staande te blijven in een moeilijke periode.
Nawoord De realiteit is vaak grilliger dan de fantasie: de ouders van Shanna zijn weer bij elkaar en ze heeft onlangs een zusje gekregen. Marcella Klamer is vaktherapeut beeldend in het regulier basisonderwijs. Greet Caminada is psycholoog en pedagoog.
Literatuur • Fiddelaers-Jaspers, R., Fiddelaers, J. (2002). In de wolken, de meest gestelde vragen over kinderen en de dood. Heeze: In de wolken. • Fiddelaers-Jaspers, R. (1998). Jong verlies, handreiking voor het omgaan met rouwende kinderen. Kampen: Kok, in samenwerking met KPC groep. • Storms, W. (2000). Dood zijn, hoe lang duurt dat? Vragen van en voor kinderen over de dood. Hasselt: Clavis.
