Afgedekt verleden Opsporing, waardering en selectie van prehistorische archeologische vindplaatsen in Flevoland.
Programma Kennisontwikkeling Archeologie Hanzelijn (Thema 1B)
͚͜͜Ƭ
͜͡
Ǧ
ǣ
͙ǣǡ
Ǥ
ǣ
͚͛͘͠ ͛͘͘͝
Ǥ Ǥǡ
ǤǤǤ
Ƭ
ǡ
ǤǦ ǤǤ Ǥ
Ƭ
ǣ ǤǤ ǤǡǤǤǡǤǤǤ ǤǡǤǤƬ Ǥ ǤǤǡȋȌ
Ȁ
ǣ
ǤǦ ǤǤ ǤǡǤǤǤǡǤǤ Ǥ
Ȁ
ǤǤȂ
ȋ
Ȍ
ǤǤȂ
ȋ
Ȍ Ǥ Ǥ ǤǤȂ
Ȁ
ȋ
ǤǤȌ ǤǤǤȂ
ȋ
ǤǤȌ ǤǤȂ Ǧ
ȋ
Ȍ Ǥ ȂǦ
ȋ
Ȍ ǤǤȂ
ȋȌ Ǥ ǤǤǤǤȂ
ȋȌ ǤȂǦ
ȋ
ǤǤȌ ǤǤ
Ȃ
ȋ
ǤǤȌ ǤǤǤòȂ
ȋ
Ȍ ǤǤȂ
ȋ
Ȍ ǤǤȂȋȌ ǤǤȂȋȌ ǤǤȂȋȌ Ǥ ǤȂȋȌ
ǤǤȋ
Ȍ Ǥ Ǥ ǤǤȂȋ
ǤǤȌ ǤǤ Ǥȋ
Ȍ ǤǤ ǤǦ ȋ
Ȍ Ǥȋ
Ȍ
ǣ͙͝͞͡Ǧ͚͛͡͞
ǣ͚͙͘͜ ǣǡ
ǤǤ
͚
͙͡
͚͛͛͛
͚͙͛͠
Inhoudsopgave ͙
ǡ
͙Ǥ͙
͙Ǥ͚
͙Ǥ͚Ǥ͙
͙Ǥ͚Ǥ͚ ͙Ǥ͚Ǥ͛ǯ
͙ ͙Ǥ͛
͙ ͙Ǥ͛Ǥ͙ǣǡ
ȋȌ ͙Ǥ͛Ǥ͚ ͙Ǥ͛Ǥ͛ ͙Ǥ͜
͡ ͡ ͡ ͡ ͙͙ ͙͙ ͙͚ ͙͚ ͙͛ ͙͝ ͙͝
͙ Ǯ
Ǥ
Ǧ̹
͙͟
͚
͚Ǥ͙ ͚Ǥ͚Ǧ
͚Ǥ͚Ǥ͙
͚Ǥ͚Ǥ͚
͚Ǥ͚Ǥ͛ ͚Ǥ͛ ȋ
Ȍ ͚Ǥ͛Ǥ͙
͚Ǥ͛Ǥ͚
͚Ǥ͜
͙͡ ͙͡ ͙͡ ͙͡ ͚͙ ͚͙ ͚͚ ͚͚ ͚͛ ͚͝
͛
ǣ´ǡ ǡ ͛Ǥ͙ ͛Ǥ͚
´ ͛Ǥ͛Ǧ
Ǧ
͛Ǥ͜ ͛Ǥ͝Ø ͛Ǥ͞
͚͟ ͚͟ ͚͟ ͛͘ ͙͛ ͛͝ ͛͝
͚Ǯ
ȋ Ȍǯ ͜
ǣ
͜Ǥ͙ ͜Ǥ͚ ͜Ǥ͚Ǥ͙
͜Ǥ͚Ǥ͚
͜Ǥ͚Ǥ͛ ͜Ǥ͚Ǥ͜
ǯ ͜Ǥ͛ ͜Ǥ͛Ǥ͙
͜Ǥ͛Ǥ͚
͜Ǥ͛Ǥ͛
͜Ǥ͛Ǥ͜ ͜Ǥ͜
͜Ǥ͝Ǧ ͜Ǥ͞
Ǧ
ȋ
ǤȌ ͜Ǥ͞Ǥ͙
͛͟
͛͡ ͛͡ ͛͡ ͛͡ ͙͜ ͙͜ ͚͜ ͛͜ ͛͜ ͜͜ ͚͝ ͝͝ ͟͝ ͙͞ ͚͞ ͚͞
XXXXXXXX ͙
͜Ǥ͞Ǥ͚
͜Ǥ͞Ǥ͛ ͜Ǥ͞Ǥ͜ǤǤǤ
ǡ ͜Ǥ͟
͜Ǥ͟Ǥ͙ ͜Ǥ͟Ǥ͚
͜Ǥ͟Ǥ͛
͜Ǥ͟Ǥ͜
͜Ǥ͠
͛͞ ͜͞ ͞͝ ͟͞ ͟͞ ͞͠ ͞͡ ͞͡ ͘͟
͝
ǣ
͝Ǥ͙ ͝Ǥ͙Ǥ͙ ͝Ǥ͚
͝Ǥ͛ ͝Ǥ͛Ǥ͙ ͝Ǥ͛Ǥ͚
͝Ǥ͛Ǥ͛
͝Ǥ͛Ǥ͜ ͝Ǥ͜
ǣ
͝Ǥ͜Ǥ͙͚Ǥ͘ ͝Ǥ͜Ǥ͚ ͚Ǥ͘ ͝Ǥ͝ǣ ͝Ǥ͞
͟͝ ͟͝ ͟͝ ͟͞ ͟͞ ͟͞ ͟͟ ͟͠ ͟͠ ͘͠ ͘͠ ͙͠ ͛͠ ͛͠
͛ Ǯ
̹
͟͠
͞
͞Ǥ͙ ͞Ǥ͚
͞Ǥ͚Ǥ͙ ͞Ǥ͚Ǥ͚´ ͞Ǥ͛
͞Ǥ͛Ǥ͙
͞Ǥ͛Ǥ͚ ͞Ǥ͛Ǥ͛ ͞Ǥ͛Ǥ͜ ͞Ǥ͛Ǥ͝ ͞Ǥ͛Ǥ͞ ͞Ǥ͛Ǥ͟
͞Ǥ͜
ǣ
͞Ǥ͜Ǥ͙ ͞Ǥ͜Ǥ͚ ͞Ǥ͜Ǥ͛ ͞Ǥ͝ǣ
͞Ǥ͞
͠͡ ͠͡ ͘͡ ͘͡ ͘͡ ͙͡ ͙͡ ͙͡ ͚͡ ͛͡ ͛͡ ͜͡ ͡͡ ͙͘͘ ͙͘͘ ͙͙͘ ͙͙͘ ͙͘͜ ͙͘͝
͟
ȋȌ ͟Ǥ͙ ͟Ǥ͙Ǥ͙ ͟Ǥ͙Ǥ͚Ǧ ͟Ǥ͚
͟Ǥ͚Ǥ͙
͟Ǥ͚Ǥ͚
ǣ
͟Ǥ͚Ǥ͛
͟Ǥ͛
͟Ǥ͛Ǥ͙ ͟Ǥ͛Ǥ͚
͟Ǥ͛Ǥ͛
͙͘͡ ͙͘͡ ͙͘͡ ͙͙͘ ͙͙͙ ͙͙͙ ͙͙͜ ͙͙͡ ͙͚͚ ͙͚͛ ͙͚͠ ͙͙͛
͚
XXXXXXX ͟Ǥ͛Ǥ͜
͟Ǥ͛Ǥ͝´ǡǡ
͟Ǥ͛Ǥ͞ ͟Ǥ͜
͟Ǥ͜Ǥ͙͙͜Ǧ ͟Ǥ͜Ǥ͚
ȋȌ ͟Ǥ͜Ǥ͛
͟Ǥ͝ǦȀ
͟Ǥ͞
͟Ǥ͞Ǥ͙
͙͙͛ ͙͛͜ ͙͛͝ ͙͛͝ ͙͛͝ ͙͛͞ ͙͛͞ ͙͛͟ ͙͛͠ ͙͛͡
͜Ǯǯ
͙͙͜
͠
ǡǦ ͠Ǥ͙ ͠Ǥ͚ ͠Ǥ͚Ǥ͙
͠Ǥ͚Ǥ͚ ͠Ǥ͚Ǥ͛Ȁ ͠Ǥ͛ ͠Ǥ͛Ǥ͙ ͠Ǥ͛Ǥ͚ȋȌ ͠Ǥ͛Ǥ͛ ͠Ǥ͛Ǥ͜
͠Ǥ͛Ǥ͝ȋ͚͡͞͞Ȍ ͠Ǥ͛Ǥ͞ ͠Ǥ͜ ͠Ǥ͝
͠Ǥ͞
͠Ǥ͞Ǥ͙
͠Ǥ͞Ǥ͚ Ǧ
͠Ǥ͞Ǥ͛ ͠Ǥ͞Ǥ͜
͠Ǥ͟
͠Ǥ͟Ǥ͙ȀǤǤǤ
͠Ǥ͟Ǥ͚ǦǣȀ
Ȁ ͠Ǥ͟Ǥ͛
´ ͠Ǥ͟Ǥ͜ǤǤǤ
͠Ǥ͠
͙͛͜ ͙͛͜ ͙͜͜ ͙͜͜ ͙͜͝ ͙͜͠ ͙͜͡ ͙͜͡ ͙͙͝ ͙͛͝ ͙͜͝ ͙͝͞ ͙͝͡ ͙͝͡ ͙͛͞ ͙͜͞ ͙͜͞ ͙͞͠ ͙͚͟ ͙͟͜ ͙͟͜
͡
͡Ǥ͙ ͡Ǥ͚
͡Ǥ͚Ǥ͙Ǧ͚͘͘͘Ǧ͚͘͘͜ ͡Ǥ͚Ǥ͚͚͙͛͘ ͡Ǥ͚Ǥ͛ȋ͚͛͘͘Ȍ ͡Ǥ͛ ͡Ǥ͛Ǥ͙
ǡ
͡Ǥ͛Ǥ͚
͡Ǥ͛Ǥ͛
´ ͡Ǥ͜
͡Ǥ͜Ǥ͙
͙͛͡ ͙͛͡ ͙͛͡ ͙͛͡ ͙͡͝ ͚͘͜ ͚͘͟ ͚͘͟ ͚͘͠ ͚͙͚ ͚͙͛ ͚͙͛
͙͘
͚
͙͘Ǥ͙ ͙͘Ǥ͚ǣ
ȋȌ
͙͘Ǥ͚Ǥ͙
͚͙͝ ͚͙͝
͙͟͜ ͙͟͟ ͙͠͠ ͙͙͡ ͙͙͡
͚͙͝ ͚͙͞
͙͘Ǥ͚Ǥ͚ ͙͘Ǥ͛͛
Ǥ ͙͘Ǥ͛Ǥ͙ ͙͘Ǥ͛Ǥ͚ ͙͘Ǥ͜
͙͘Ǥ͜Ǥ͙ ͙͘Ǥ͜Ǥ͚
͚͙͟ ͚͚͜ ͚͚͜ ͚͚͜ ͚͚͡ ͚͚͡ ͚͛͘
͙͙
͙͙Ǥ͙ ͙͙Ǥ͚ǡǦ
͙͙Ǥ͚Ǥ͙͚ ͙͙Ǥ͚Ǥ͚͝ ͙͙Ǥ͚Ǥ͙͛͜ ͙͙Ǥ͚Ǥ͜
Ȃ
ǡ
Ǧ ͙͙Ǥ͚Ǥ͝Ȁ ͙͙Ǥ͛´ ͙͙Ǥ͛Ǥ͙ ͙͙Ǥ͛Ǥ͚ ͙͙Ǥ͛Ǥ͛
͙͙Ǥ͜
Ǧ
͙͙Ǥ͝
͙͙Ǥ͝Ǥ͙ ͙͙Ǥ͝Ǥ͚͙ ͙͙Ǥ͝Ǥ͚͛ ͙͙Ǥ͝Ǥ͛͜ ͙͙Ǥ͝Ǥ͝
͙͡ ͙͙Ǥ͝Ǥ͞
͙͙Ǥ͞ ͙͙Ǥ͞Ǥ͙
͙͙Ǥ͟
͙͙Ǥ͟Ǥ͙
͙͙Ǥ͠
͙͙Ǥ͠Ǥ͙ ͙͙Ǥ͠Ǥ͚
ȋ Ȍ ͙͙Ǥ͠Ǥ͛
͙͙Ǥ͡Ǧ
ȋ Ȍ ͙͙Ǥ͡Ǥ͙
͙͙Ǥ͙͘
͚͙͛ ͚͙͛ ͚͙͛ ͚͙͛ ͚͛͝ ͚͛͟
͙͚
͚͟͡ ͙͚Ǥ͙ ͚͟͡ ͙͚Ǥ͙Ǥ͙͙ǣȂ
͚͟͡ ͙͚Ǥ͙Ǥ͚͚ǣ
Ȁ
͚͠͝ ͙͚Ǥ͙Ǥ͛͛ǣ
ǡ
Ǥ ͚͟͠ ͙͚Ǥ͙Ǥ͜
Ǧ
ǣǦ ͚͟͠ ͙͚Ǥ͚
͚͡͝ ͙͚Ǥ͚Ǥ͙
͚͡͝ ͙͚Ǥ͚Ǥ͚
͚͡͞ ͙͚Ǥ͚Ǥ͛
͚͡͠ ͙͚Ǥ͚Ǥ͜
͚͡͠ ͙͚Ǥ͚Ǥ͝ǣ
ǫ ͙͛͘
͚͛͠ ͚͛͡ ͚͘͜ ͚͘͜ ͚͙͜ ͚͚͜ ͚͚͜ ͚͚͜ ͚͚͜ ͚͛͜ ͚͜͠ ͚͛͝ ͚͝͠ ͚͚͞ ͚͛͞ ͚͞͠ ͚͞͡ ͚͞͡ ͚͙͟ ͚͙͟ ͚͙͟ ͚͚͟ ͚͟͜ ͚͟͝ ͚͟͝
͙Ǥ͙ ͚͜͜Ǥ ̸̸͙͙Ǥ͚
Ǥ ̸̸͙͜Ǥ͙
Ǥ
̸̸͙͜Ǥ͚
Ǥ
̸̸͙͜Ǥ͛Ǧ͜Ǥ͝
Ǥ
̸̸͙͞Ǥ͙
Ǥ
̸̸͙͠Ǥ͙
̸̸͙͠Ǥ͚Ǥ ̸̸͙͠Ǥ͙͛ ̸̸͙͠Ǥ͜ Ǥ
̸̸͙͠Ǥ͝Ǥ ̸̸͙͠Ǥ͞
Ǥ ̸̸͙͠Ǥ͟ǦǤ ̸̸͙͠Ǥ͠Ǧ
Ǥ ̸̸͙͠Ǥ͡
Ǥ ̸̸͙͙͙Ǥ͙
Ǥ ̸̸͙͙͙Ǥ͚͚Ǥ ̸̸͙͙͙Ǥ͚͝Ǥ ̸̸͙͙͙Ǥ͚
͙͜Ǥ ̸̸͙͙͙Ǥ͛ ̸̸͙͙͙Ǥ͜
̸̸͙͙͙Ǥ͝Ǥ ̸̸͙͙͙Ǥ͞ Ǥ ̸̸͙͙͙Ǥ͟ Ǥ ̸̸͙͙͙Ǥ͠
Ǥ ̸̸͙͙͙Ǥ͡
̸̸͙͙͙Ǥ͙͘
Ǥ
͛͛͘ ͚͛͟
INLEIDING, PROJECTCONTEXT EN WERKWIJZE ͝
1
Inleiding, projectcontext en werkwijze
1.1 Aanleiding en achtergrond ͘͝
͚͚͙͚͘͘͘͞Ǥ͚͚͘͘
Ǥ
± Ǥ
Ǥ
͕ Ǥ͖
ǡ͚͚͘͘
ǡ
ȋȌ͗
ǡ Ǥ͘ ͚͘͘͠
± Ǥ
ǡ
Ǥ
± Ǥ
Ǥ
ǡǡ
Ǥ
Ǥ ǡ
ȋȌǤ
ȋȌǯǤ ͚͙͙͘
Ǥ
Ǥ
1.2 Het Programma Kennisontwikkeling Archeologie Hanzelijn 1.2.1 Achtergrond van het programma
Ǧ
ȋ
Ȍ
Ǥ
1 Gouw et al. 2002; Vos, 2003; Leijnse 2004, 2006; De Moor et al. 2009. 2 Bijvoorbeeld Hanzelijn Oude Land en Hanzelijn Tunnel Drontermeer; resp. Lohof et al. 2011 en Prangsma en Gerrets 2009. 3 Vanaf mei 2009 is deze naam veranderd in: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). 4 Peeters 2004.
͕͔
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ
ȋ͛Ǥ͛ȌǤ
ǡ
Ǧ ǡ
ǡ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
ȋȌ
ȋ
Ȍ
Ǥ
Ǧ
ȋǦȌ
Ǥ ǦǦ ǡ
ǡ ǡ ȋȌ
ȋ
Ȍ Ǥ
ǡǡ Ǥ
Ǥ Ǧ
Ǥ
ǡ
Ǥ ȋ
Ȍ
Ǧ
Ǥ ȋȌǤ
Ǥ
Ǧ ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
INLEIDING, PROJECTCONTEXT EN WERKWIJZE ͕͕
1.2.2 Opzet van het programma ǯǣ ͙Ǥ ǡ
Ǣ ͚Ǥ
Ǣ ͛Ǥ
Ǧ Ǣ ͜Ǥ
Ǥ ͙
ǡ͙͘͘͘
Ǥ ͙
ǣ x ͙ǣ
ȋ
Ȍȋ͙Ǥ͚ȌǤ x ͙ǣ
ǡǡǦ ǡ
Ǥ x ͙ǣ
Ǥ
ȋ
Ȍ
͙Ǥ
Ǥ
ȋ
͙Ȍ
ȋ
͙ȌǤ
1.2.3 Centrale doelstelling en onderzoeksthema’s deelproject 1B͙
͙
ȋ
Ȍ
Ǥ
ǡ
Ǥǯǣ ͙Ǥ Ȃ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥǡ
Ȃ
Ǥ ͚Ǥ
Ȁ
Ǥ
Ȁ
Ǥ
ǤǤǤ
5 Hessing et al. 2012.
͕͖
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋ
Ȍ Ǥ ͛Ǥ
ǡ
Ǥ
ȋǡȌǦ
ȋ
Ȍ
Ǥ
ȋȌǤ ǡ
Ǧ
Ǥ
ǯ Ǥ ͙Ǥ͙Ǥ
Ǧ
ȋ
͙ȌǤ
1.3 Opzet en werkwijze deelproject 1B 1.3.1 Uitgangspunten van de onderzoeksopzet: methoden, technieken en de systematiek van de Archeologische Monumentenzorg (WAMZ)
Ǥ
͙
Ǥ ǮǯǮ
ǯ
Ǥ ǮǯǮ
ǯǡ Ǥ ´ǡ
ǡǤ ǡ
Ǥ
ȋȌǤ Ǧǡǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ȋȌǡǤ Ǧ
ǮǯǤ ǦǤ ǡ
ǡ
INLEIDING, PROJECTCONTEXT EN WERKWIJZE ͕͗
ǡǡ Ǥ
ǡ Ǥ
Ǥ
1.3.2 De analysefase ǣǤ
Ǥ
͙Ǥ
Ǧ Ǧ
Ȃ
ǡǦ
ǡ
ǡ
Ǥ
Beleidscontext
ǡ
ǯ
Ǥ
ȋ
Ȍ
Ǥ
ǡ
Ǥ
De database van archeologisch onderzoek in Flevoland
Ǥ
͙
ȋȌǤ͚Ǧ
ǡǡȋ
Ȍǡ
ǡ
ǡ
ȋ Ȍ
ȋǤǤȌǤǮǯ ǤǦ Ǥ
͙
Ǥ
Ǥ ͚͘͘
Ǥ͛Ǧ 6 De database is samengesteld ter ondersteuning van de onderzoeken van Thema 1B, 2A en 2B. 7 Enkele onderzoeken waarover te weinig of geen eenduidige informatie beschikbaar was, zijn buiten beschouwing gelaten.
͕͘
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋǡǡǦȌǡ ȋǡǡǡ
Ȍǡ
ȋǡȌ
Ǥ Ǥ Ǥ
Ǧ Ǥǡ
͙Ǧ
ǡ
͙͛͘Ǧ
Ǥ ȋ
Ǥ͙͚͘Ȍȋ
Ǥ͙͝ȌǤ Ǧǡ
ǡ
Ǥ ǡ
Ǧ
ȋǡ
ǤȌ
Ǥ ǦǦǦ ȋȀȌ
ǡ
Ǧ
Ǥ
Het buitenlandse kader
Ǧ
ǡ ȋȌ
Ǧ Ǥ
ǡ
´Ǧȋ
ȌØ Ǥ ǡ
Ǥ
Ǥ
ȋȌǤ
ǡȋ
Ȍ
Ǥ
Ǧ
Ǥ ǤȋȌ
^ĐŚůĞƐǁŝŐǦ ,ŽůƐƚĞŝŶǤ
ǯǣ Ȉ Ǧ
Ǧ
Ǣ Ȉ
Ȁ
Ǥ
ǯ
ǡ
Ǥ
INLEIDING, PROJECTCONTEXT EN WERKWIJZE ͕͙
1.3.3 De testfase
Ǧ
Ǥ
ǡǡǤ
Ǥ
ȋǦǡȌǤ
Ǥ͛ Ǥ
ǡ
ǡ
Ǥ
1.4 Leeswijzer ǡ͙ǡ
ǡ Ǥ ͙Ǯ
Ǥ
Ǧ’
ǡ
ȋ͚Ȍ
Ǧ
ȋ͛ȌǤ ͚͛
Ǥ͜
Ǧ
ȋ͙ǣ͜͝ȌǤ ͛Ǯ
ǯȋǯ͚͛ȌǤ
Ǧ
ȋ͞ȌǡǦ
Ǧ
ȋ͟ȌǤ
Ǥ
͚͛
Ǥ
͜ ȋ͠Ǧ͙͙ȌǤ͝ Ǣ
ȋ͙͚ȌǤ
8 Hessing et al. 2012.
͕͚
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ARCHEOLOGISCHE WETGEVING EN BELEIDSCONTEXT ͕͛
Deel 1
‘De context van het onderzoek. De Archeologische Monumentenzorg in Flevoland en vergelijkbare begraven landschappen in Noordwest-Europa'
͕͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ARCHEOLOGISCHE WETGEVING EN BELEIDSCONTEXT ͕͝
2
Archeologische wetgeving en beleidscontext
2.1 Inleiding
ȋȌǡǤ
ǡ
Ǥ͚Ǥ͚͚Ǥ͛ȋ
Ȍ
ȋȌ
Ǥ ͚Ǥ͜Ǥ
2.2 De Nederlandse AMZ-cyclus 2.2.1 Wet op de Archeologische Monumentenzorg ͙͚͘͘͟
ȋȌ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ͕
Ǥ
ȋ͚Ǥ͙ǡǦ
ȌǤ
Ǧ
Ǥ
ǣ
ȋȌ
ȋȌǤ
ȋǡ͚Ǥ͚Ǥ͚ȌǤ ȋȌ ǣ ȋ Ȍǡ Ǥ
Ǥ
Ǥ Ȁ
Ǥ ǡ
Ǧǡǡǡǡ ǡǡ
Ǥ͖ ǣǡǤ
ǡ
Ǥ
Ȁǣ
1 SIKB 2007. 2 KNA 3.3 Protocol 4003 Inventariserend Veldonderzoek, pagina 1.
͖͔
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
sĞƌŐƵŶŶŝŶŐƐĂĂŶǀƌĂĂŐͬƚŽĞƚƐŝŶŐĂĂŶďĞƐƚĞŵŵŝŶŐƐƉůĂŶĞŶ ĂƌĐŚĞŽůŽŐŝĞďĞůĞŝĚ;ƌŝũŬͬƉƌŽǀŝŶĐŝĞͬŐĞŵĞĞŶƚĞͿ
ŝƌĞĐƚǀĞƌŐƵŶŶŝŶŐǀĞƌůĞŶŝŶŐ
ƵƌĞĂƵŽŶĚĞƌnjŽĞŬ͗ŽƉƐƚĞůůĞŶǀĞƌǁĂĐŚƟŶŐƐŵŽĚĞů
sƌŝũŐĞǀĞŶ
^ĞůĞĐƟĞďĞƐůƵŝƚĚŽŽƌĞǀŽĞŐĚ'ĞnjĂŐ
/ŶǀĞŶƚĂƌŝƐĞƌĞŶĚsĞůĚŽŶĚĞƌnjŽĞŬsĞƌŬĞŶŶĞŶĚĞĨĂƐĞ͗ Ͳ ŽŽƌŽŶĚĞƌnjŽĞŬ Ͳ 'ĞŽĨLJƐŝƐĐŚŽŶĚĞƌnjŽĞŬ Ͳ 'ĞŽĂƌĐŚĞŽůŽŐŝƐĐŚĂƐƐĞƐƐŵĞŶƚ
^ĞůĞĐƟĞĂĚǀŝĞƐĞŶ^ĞůĞĐƟĞďĞƐůƵŝƚĚŽŽƌĞǀŽĞŐĚ'ĞnjĂŐ
sƌŝũŐĞǀĞŶ
/ŶǀĞŶƚĂƌŝƐĞƌĞŶĚsĞůĚŽŶĚĞƌnjŽĞŬ<ĂƌƚĞƌĞŶĚĞĨĂƐĞ͗ Ͳ KƉƉĞƌǀůĂŬƚĞŬĂƌƚĞƌŝŶŐ Ͳ ŽŽƌŽŶĚĞƌnjŽĞŬ Ͳ WƌŽĞĨƐůĞƵǀĞŶ
^ĞůĞĐƟĞĂĚǀŝĞƐĞŶ^ĞůĞĐƟĞďĞƐůƵŝƚĚŽŽƌĞǀŽĞŐĚ'ĞnjĂŐ
sƌŝũŐĞǀĞŶ
/ŶǀĞŶƚĂƌŝƐĞƌĞŶĚsĞůĚŽŶĚĞƌnjŽĞŬtĂĂƌĚĞƌĞŶĚĞĨĂƐĞ͗ Ͳ ŽƌŝŶŐĞŶ Ͳ WƌŽĞĨƐůĞƵǀĞŶ Ͳ 'ĞŽĂƌĐŚĞŽůŽŐŝƐĐŚĂƐƐĞƐƐŵĞŶƚ
^ĞůĞĐƟĞďĞƐůƵŝƚĚŽŽƌĞǀŽĞŐĚ'ĞnjĂŐ
Ͳ Ͳ Ͳ
sƌŝũŐĞǀĞŶ
ĞŚŽƵĚŝŶƐŝƚƵ;ĨLJƐŝĞŬďĞƐĐŚĞƌŵĞŶŝŶĐů͘ŵŽŶŝƚŽƌŝŶŐͿ ĞŚŽƵĚĞdžƐŝƚƵ;ŽƉŐƌĂǀĞŶͿ ƌĐŚĞŽůŽŐŝƐĐŚĞďĞŐĞůĞŝĚŝŶŐ
Ǥǡ Ǥ ǡǡ Ǥ
ȋȌȋǮ
ǯȌ Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ
Figuur 2.1. Overzicht van de verschillende stappen binnen het AMZ-proces.
ARCHEOLOGISCHE WETGEVING EN BELEIDSCONTEXT ͖͕
ȋǦ Ȍǡ
ȋȂ
ȌǤ
2.2.2 Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie
ǡ
Ǥ
ǣ
ȋȌǤ
Ǥ
ȋȌ
Ǥ
tDǀŽůŐĞŶ͗͘
2.2.3 Leidraden
ǡǤǤ
ǡ
ȋȌǤ
Ǥǡ ͘
͙Ǥ
ǡǤ
ǡ ȋȌǤ
De KNA-Leidraad IVO Karterend Booronderzoek͚
Ǧ ǡǡǦ Ǥ
Ǧ ͛Ǥ͜
ȋǡǡȌ
ǣǦ
3 4 5 6 7
Zie Toelichting op KNA Landbodems, KNA Versie 3.3, pagina 6. Tol et al. 2012. English Heritage 2008. Voor Nederlandse toelichting zie: www.sikb.nl. Tekst van deze paragraaf grotendeels gebaseerd op Tol et al. 2004 (zie: www.sikb.nl). Prospectiekenmerken van een vindplaats: omvang, vondstdichtheid (afhankelijk van samenstelling en grootteverdeling), aan-/afwezigheid van een archeologische laag (conservering en gaafheid van het bewoningsniveau). 8 Boormethode: afstand tussen de boorpunten (boorgrid), diameter van de boor; kwaliteit van de boorkern (afhankelijk van boortype: guts, Edelman, mechanische boor); waarnemingstechniek: snijden (boormes), zeven (nat of droog, maaswijdte), blote oog of binoculair.
͖͖
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
͚͙͚͘ ͙Ǥ͘ȋ͛͘ ͚͘͘͞Ȍ͚Ǥ͘Ǥ Ǥ͝
Ǧ Ǥ Ǥ
ǡ͚ Ǥ
De KNA-Leidraad geofysisch onderzoek͕͔ ĞnjĞ>ĞŝĚƌĂĂĚŝƐŐĞĞŶĚŽŽƌĚĞ^/<njĞůĨŽŶƚǁŝŬŬĞůĚĞ>ĞŝĚƌĂĂĚ͕ŵĂĂƌďĞƚƌĞĨƚĚĞŶŐĞůƐĞ ƌŝĐŚƚůŝũŶĞŶ
Ǥ͕͕
Ǥ
Ǥ
2.3 Het beleid in Flevoland (provinciaal en gemeentelijk) 2.3.1 Het provinciale beleid
Ǥ
͚͘͘͠ ͚͘͘͞Ǧ͚͙͘͝Ǥ
´
ǣ x
ȋ ǯȌǢ x Ǧ͙͘
Ǣ͕͖ x
Ǥ ǯǣǡ Ǧ
ǡ
ȋǤ͚Ǥ͙ȌǤǦ͙͘
ȋ
ǯȌ
ȋǤ͚Ǥ͙ȌǤ
ǯǦ͙͘
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
9 Verhagen et al. 2011. 10 De tekst van deze paragraaf is gebaseerd op de ‘Toelichting op de Leidraad geofysisch onderzoek’ (zie www.sikb.nl). 11 Geophysical Survey in Archaeological Field Evaluation van English Heritage (2008), te downloaden via link www.english-heritage.org.uk/geophysical-survey-in-archaeological-fieldevaluation. 12 Omgevingsplan Flevoland 2006, 132-140.
ARCHEOLOGISCHE WETGEVING EN BELEIDSCONTEXT ͖͗ Figuur 2.2 Archeologische beleidskaart (bron: Omgevingsplan Provincie Flevoland 20062015). Op deze kaart zijn de vier PArK-en groen gekleurd, zijn de Top-10 locaties met een nummer aangegeven en zijn de verschillende archeologische aandachtsgebieden eveneens gekleurd aangegeven.
ǡǡ Ǥ
ǡ
ȋȌǡ
Ǥ
2.3.2 Gemeentelijk archeologiebeleid in Flevoland
ȋȌ Ǥ
Ǥ Ǥ͛͠
Ǥ Ǧ
ǡǤ Ǧ Ǥ ǡ ǡ
Ǥǡ
Ǥ
Ǥ͕͗
Ȁ
Ǥǡǡ
ȋ ȌǤ
13 Dronten: Eimermann et al. 2009; Urk: Oudhof & Gouw 2003; Zeewolde: Kerkhoven et al. 2009; Noordoostpolder: Quadflieg et al. 2007; Lelystad: Born 2008.
͖͘
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡǡ
Ǥǡ ǡǡ
ǡ ǦǤ ȋǣ ǣ͘͘͜͟͝
Ǣǣ͚͚͙͚͘͝
Ǣǣ͙͚͜͝
Ȍ
Ǥ
Ǥ
ȋǦȌǤ
Ǥ͕͘
Ǥ ´
Ǥ
ȋȌǤ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ Ǥ
ȋ͙Ȍ
ȋ͚Ȍ
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǤǦ
Ǥ ȋ͙Ȍȋ͚ȌǤ ǡȋ͛ȌǤ ͙ǣ
ǡ ´
ȋ ȌǤ
ǡ´Ǥ
ȋ͟
Ȍ͘͘͜͝ȋ͛͘͜͜ǡ͞ǡ
ȌǤ ͚͘
ȋ ǡȌ͙Ǥ ͚ǣ
Ǥ´ȋǡ Ȍ͜͝ά͘͝ ͘͝Ǥ͕͙ 14 Het beleid van Almere is uiteengezet in de Nota Archeologische Monumentenzorg 2009 en verder uitgewerkt in de Archeologieverordening 2009. 15 Tenzij bij het verkennend booronderzoek al grootschalige erosie is vastgesteld.
ARCHEOLOGISCHE WETGEVING EN BELEIDSCONTEXT ͖͙
ǣ͙͜ǡ͝
Ǣ͚͚͘͝ȋ͚͙͘͟ǡ͛ǡ
ȌǢ͙͛͘
Ȁȋ ȌǤ ͛ǣǡ ǡȋ
Ȍ Ǥ
ȋ͜͝ǡ͛͛Ȍȋ͙͜ǡ͝
Ȍ ȋ
±±
ȌǤ
ǡ͙͜Ǧ ȋ ȌǤ
Ǥ ȋȌ
ǡȋ͜ȌǤ ǡ
ȋȌ͕͚͕
ǡǡ
Ǥ
ȋȌǤ ´
Ǥ͕͛
2.4 Conclusies x Ǧ
Ǯ
ǯ
ǡ
Ǥ
ȋȌǡ
Ǥ
Ǥ
ȋ
Ȍ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Voordelen Ǥ
Ǥ
Ǥ
Nadelen Ǧ
Ǯǯ ǤǦȀ ǦǤ 16 De Moor et al. 2013a. 17 Nales & Smith 2012; De Boer & Lesparre-de Waal 2012.
͖͚
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡǤ ǡ
ǡ
ǡǡ Ǥ x
Ǥ
ȋǦȌǤ
Ǥ
Ǥ
Voordelen
ǤǤǤ
Ǥ
ȋǮ
ǯȌǡȋǮ
ǯȌǁŽƌĚĞŶďĞŬĞŬĞŶ͘
Nadelen
ǡǤ ȋ
Ȍ Ǥ Ǥ
Ǥ x
Ǧ ȋ
ȌǤ Ǥ ǦǦ
ǣ
Nadelen
Ǧ ȋ
Ȍ
Ǥ Ǧǯ͘͝ǯ͘͞
Ǥ
ǡ
Ǥ
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN HET BUITENLAND
3
͖͛
Prospectief archeologisch onderzoek in het buitenland: voorbeelden uit België, Duitsland, Engeland en Frankrijk
3.1 Inleiding
Ǧ
Ǥ
ȋ´ȌǡǦȋ
Ǧ
ȌǡȋȌØȋ ȌǤ
Ǧ
Ǥ
ǡ
Ǥ͕
3.2 De Scheldevallei in België Archeologiebeleid
Ǧ
Ǥǡ
ǡ Ǥ
ǡ
ǣ
ȋȌǤ
ǤǮǯ ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǯ
ǯ
Ǥ
ǡ
Ǧ ȋDzdz͙͜Ȍ Ǥ ǡǡ
Ǥ
Methoden en technieken
ȋ ǡ Ȍ͚͘͘͠ǡ Ǧ
Ǥ
ǣ x
ǡ
1 Over Frankrijk is alleen informatie over methodische en technische aspecten van prospectief onderzoek ontvangen, waardoor de beleidskant hier niet aan bod komt.
͖͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ͖
ǡ
Ǥ͙͘Ȁ͙͝
͙͘͝Ǥ ͙Ǥ
ǡǤ ͚͝ά
Ǥ
Ǥ
Ǥ ǣ Ǥ ȋη͙͝Ǧ͚͘ Ȍ
ȋ͘͠Ǧ͙͝͝
͚Ȍ ǡ͘͜
͚Ǥ
ǡ Ãȋ͝ ȌǤ x ǡ ǡ
Ǥ x ͚͛͘͘Ǧ͚͘͘͜ Ǧ
Ǥ͗
ǡ͜
͚͘Ǥ
ǡ
Ǥ x
Ǥ
ȋ
ǡ Ȍ ͙͘
͙͘Ǥ
͙ǡ
ȋǡǡǡ ȌǤ͘
͙ ȋ
Ȍ Ǥ
ǡ ͙ȋ 2 ƌŽŵďĠΘDĞŐĂŶĐŬ1996. 3 Bats et al. 2006. 4 In het betreffende rapport wordt houtskool niet genoemd als mogelijke archeologische indicator. 5 Vermoedelijk betreft het begrip “waarderen van een vindplaats” hier niet hetzelfde zoals we dit begrip in Nederland hanteren.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN HET BUITENLAND
͖͝
ȌǤ͚
͙͝
͙͙͚͘͘Ǥ
´Ǥ͛ x ͜ǡ
ǡǡǡǡ ǡǤ
Ǥǣ ȋȌ
ȋ Ȍ
ȀȋǦ
Ǧ
ȌǤ Ǥ
Ǥ Ǥ͙͘
͝͞Ǥ͙ Ã
ȋǡ ǡǡȌǤ͝ Ǥȋ͙ǡ͚͜͜͞͝Ȍ Ǥ x
Ǥ
ȋȌǤ
ǡ ȋȌǡ͕͔
Ǥ͙͘Ǧ͙͝
ǡ Ǥ ǡ
Ǥ
Ǥ´ǡ
Ǥ
6 Bats et al. 2006. 7 Bats et al. 2006. 8 Perdaen et al. 2008, 2009; Jacops et al. 2010; Perdaen en Meylemans 2011. 9 In dit onderzoek is houtskool dus wel als archeologische indicator meegenomen. 10 Verhegge et al. 2012.
͔͗
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ
Ǥ͕͕
ȋ͙͛Ȍ
ǡ
Ǥ ȀǤ
ǡ Ǥ
Ǧ
Ǥ
´
ȋǡǡ Ȍǡ
Ǥ͕͖
3.3 Noord-Duitse kustgebied in Schleswig-Holstein en Niedersachsen Archeologiebeleid
Ǥ
Ǧǡ
ǡ
Ǥ
¡
Ǧ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Methoden en technieken
Ǧ
ǡ
Ǥ
ȋȌǤǡ
͜ Ǥ͕͗
Ǧ ǦǦ Ǥ
ǣ͕͘
Voruntersuchung x
ǣ
ή
ǣ Ǣ
11 Verhegge et al. 2012. 12 O.a. Bats et al. 2009, 2010 en 2011. 13 http://www.zbsa.eu/research/projects/projekte-mensch-und-umwelt/cluster-siedlung-undraum-im-palaeo-und-mesolithikum/duvensee/abteilung-steinzeit-2013-forschungsbereichmesolithikum-en; Gehlen 2009; Kaiser et al. 2003. 14 Hierbij lijken gescheiden processtappen, zoals deze in de Nederlandse KNA omschreven staan veel meer door elkaar te lopen. Ook kunnen hier verschillende fases soms in elkaar over gaan, zonder dat er nieuwe vergunningen moeten worden aangevraagd.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN HET BUITENLAND
͕͗
x
ȋȌȂǡ
ǤǤȀÚǢ
Ǧ Ǧ
Ǣ x ǣȋ ȌǢ x
Ȁ
ǣ Ǥ ȋDz
dzȌ ǡǡ Ǥǣ x ȋ
ȌǢ x
Ǣ x
͕͙Ǣ x Ȁ
ǡȋ
ȌǤ ¡
ò
ò
͕͚
͕͛ȋDz
dzȌǤ
Ǧ
ǡ
Ǧ ǡ
ǡǤ
ǦȀ
Ǧ ȋ͜Ǥ͚ȌǤ ǡ
Ǥ
3.4 Het dal van de Thames in Engeland Archeologiebeleid
ǡ
Ǥ
ȋǤǤ
Ȍ ȋȌ
Ǥ ǡ Ǧǡ Ǥ
Ǥ
ǡ
15 Visser, Gaffney Gaffney & Hessing 2011. 16 http://www.nihk.de. 17 O.a. Eichfeld et al. 2010; Jöns 2010.
͖͗
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋȌǤ
Ǧ
ȋ ȌǤ
ǡ
Ǧ Ǥ
ȋ
Ȍ
Ǥ ǤDzdzǡ
Ǥ͕͜
Methoden en technieken
Ǥ
͕͝ǡ
Dz
dzǤ͖͔
Ǥ
Ǥ
Desk based assessment ȋȌǡ
Ǥ ȋ
Ȍǡ
Ǥ
Ǥ
ǡ
ǡ Ǥ͖͕
͛Ǥ͖͖
Geofysisch onderzoek
Ǥ ȋȌ
ǡ
ǡȋǡ
ȌǤ
Ǥ
ǡ ÃǤ ȋ
Ȍ Ǥ
ǡ
ǤȋȌ
18 19 20 21
Schrift. med. K. Waugh. Champness/Oxford Archaeology 2012. Bates et al. 2012. Dit in tegenstelling tot Nederland, waarbij deze terugkoppeling niet goed in de KNA terugkomt. 22 In het geval van Oxford Archaeology en Archaeology South East is dit RockWorks software van de firma RockWare.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN HET BUITENLAND
͗͗
ȋȌ
ǡ Ǥ
Ǥ
ȋȌ ȋȌ
Ǥ
´ǤǦ ȋ
ȌǤ ǡ´ǡ
Ǥ
Ǧ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
͙͘͘͘͘͘͜
ȋ͙͛ȌǤ
Ǥ
͘͘͘͝Ǥ ǣ ȋȌǤ
ǤDzdz
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǡ ǡ
Ǥ ǡ
Ǥ
Ǧ Ǥ
Ǥ Ǥ͖͗
Ǥ ͖͘
23 Visser, Gaffney Gaffney & Hessing 2011. 24 Visser, Gaffney Gaffney & Hessing 2011.
͗͘
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ȁ
±± Ǥ
ǡ
ȋ
ȌǤ
Ǥ
ȋ͚͘͘͠Ȍ͖͙ ȋ͚͙͘͘Ȍ
Ǥ͖͚
Ǥ͖͛
Geoarchaeological assessment ȋȌǦ
ǡ
ǡ
Ǥ
ǡǡ
Ǥ Ǧǣ
Ǥ͖͜ Ǧ
ǡ
ǡǡǡ
´Ǥ Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ͖͝
Ǧ ǯȋ
Ȁ
͚͙͘͘Ǣ
ȌǤ͔͗
Ǥ
ǦǡǤ 25 English Heritage 2008. 26 Institute of Field Archaeologists 2010. 27 Zie www.sikb.nl. Een Nederlandse toelichting geschreven door Vestigia is eveneens beschikbaar. 28 Kenmerkend voor het geoarchaeological assessment is het toepassen van specialistisch onderzoek. 29 Stafford et al. 2012; Bates et al. 2012. 30 Dergelijke project- of regiogerichte onderzoeksagenda’s lijken in Engeland veel vaker te worden opgesteld dan in Nederland.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN HET BUITENLAND
͙͗
ǤǣDz
ǣ
dz͕͗
Dz
dzǤ
Ǥ
3.5 Het dal van de Rhône in Frankrijk
±±ȋ Ȍ ȋ
Ȍ
Ǥ
««ØǤ
ØǦ
Ǥ͖͗
Ǥ
Ǧ
Ǥǡ
ǡ ȋǦȌ
ȋȌ
Ǥ
Ǥ͗͗
Ǧ
Ǥ
3.6 Conclusies
ǡ
Ǧ Ǧ
Ǥ
Ǥ
Ǥ x
Ǧ
ǣ
͙͝
͙͙͘͘ ͚Ǥ ͙
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ȋ͙ǡ͚͞͝
31 Evans 2012. 32 Berger 2009. 33 Een dergelijke benadering wordt ook veel gevolgd in de eerder genoemde regionale Engelse onderzoeksagenda’s.
͚͗
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
͜͜ȌÃ
Ǥ
Ǥ͗͘
Ǧ
ȋ͙͛Ȍ
Ǥ x Ǧ
ǡ ȋ ͜Ǥ͚ȌǤǡ
Ǧ
Ǥ x
ȋ´ȌǤ
ǡ
Ǥ x
Ǧ Ǧ
ǡ
ȋǦȌȋȌ
ǡ
Ǥ
34 Verhegge et al. 2012.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͗͛
Deel 2
‘Evaluatie van bestaande en nieuwe prospectiemethoden en technieken (Nederland algemeen en Flevoland)’
͗͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͗͝
4
Prospectief archeologisch onderzoek in Nederland: een evaluatie van bestaande en nieuwe technieken
4.1 Inleiding
ǡ ȋȌǦ
Ǥ
ȋ͜Ǥ͚ȌǤ Ȃ
ǦǤ
Ǥ
ȋ͜Ǥ͚Ȍǡ
ȋ͜Ǥ͛Ȍǡ
ȋ͜Ǥ͜Ȍ ȋ͜Ǥ͝ȌǤ
ǡ ǦǤ͜Ǥ͞
Ǥ ͜Ǥ͟
ǡ
ǡ Ǥ͜Ǥ͠ǡǡ
Ǥ
Ǥ
4.2 Bureauonderzoek ͛Ǥ͚͕
ǣǮ
ǡ
ǡ
Ǥǯ ǡ
ȋǡǡȌǡ
ǡ
Ǧ
Ǥ
4.2.1 De Indicatieve Kaart Archeologische Waarden voor Flevoland
ȋ Ȍ
Ǥ ǡǡ
Ǥ Ǥ
ǣ
Ǥ͖ ǡ
ǡ Ǥ͗ 1 SIKB 2010. 2 Peeters 2008. 3 Peeters 2008.
͔͘
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǧ
Ǥ͘
͙͚͘͘͝ ȋ͚Ǥ͙Ȍ
Ǥ Ǥ͚
͛
Ǯǯǡ
ǮǯǮǯ
Ǥ
ǡ
ȋ
Ȍǡ
Ǥ
ǡǡ
ǡǡǤ
Ǥ͜ Ǥ
Ǥ
Ǥ͝
Ǥ
ǣ x
ǣ ͙͙͘͘͘͘ Ǥ
Ǥ x
ǣ
Ǥ ȋȌ
ǡ Ǥ Ǥ ͜Ǥ͚ Ǥ x ǣ
Ǥ
Ǥ
Ǧ Ǥ ͙͘͘Ǥ͕͔ x
ǣ
Ǥ
Ǧ
4 Peeters 2008. 5 Peeters 2007. 6 Deeben 2008. 7 Peeters 2007. 8 Peeters 2008. 9 Peeters 2007, 2008. 10 Peeters 2008.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͕͘
ǡ
Ǥ͕͕
Ǧ ǡ
Ǥ Ǥ͕͖ ǣ x Ǥ x ͙͙͘͘͘͘Ǥ
Ǥ
Ǥ ͞Ǥ͟Ǥ x Ǧ
Ǥ x
ȋȌ
Ǥ
4.2.2 Landschappelijke en bodemkundige informatiebronnen ǡ
ǦǤ͕͗ ǡ ǡ
ȋȌǤ ȋǤǤȌǤ
Ǥ Ǥ ǡ ǦǤ
Ǥ
ȋȌ
ǡ ǡ Ǥ
4.2.3 Remote sensing
ǯ
Ǥ
ǯ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ͕͘
11 12 13 14
Peeters 2008, 16. Peeters 2008. www.dinoloket.nl. Sueur 2006.
͖͘
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
±
ȋȌǤ ´
Ǥ´
Ȁ
Ǥ Ǥ´
Ǥ
ǡ
Ǥ ǡ
Ǥ ǡǤ
ǦǤ ȋ ȌȀǦǦ
Ǥǡ
Ǥ
ȋ ȌȀǤ´
Ǥ͚ ͚͛Ȁ͛͘͟͝Ǥ͕͙ Ǥ
Ǥ͕͚
Ǧ ͕͛
ǡ
Ǥ ͙͘ Ǧǡ
ȋǡ ȌǤ
4.2.4 Luchtfoto’s
ǯ
Ǥ
ǯ
Ǥ͕͜
ǦǤ ǡ Ȁ
ȋ ǦȌǤ
15 16 17 18
Laan in Hamburg et al. 2012. Laan in Hamburg et al. 2012. http://ahn.geodan.nl/ahn/. http://historische-luchtfoto.flevoland.nl/.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͗͘
4.3 Booronderzoek͕͝
Ǧ
ǡ
Ǥ
Ǧ
ǡǡ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
4.3.1 Handboortechnieken͖͔
ǡ Ǥ
Ǥ
Draaiboren
Ǥ Ǥ
͞ǡ͟ǡ͙͚͙͝
Ǥ ͚͘
Ǥ Ǥ
ȋ͙ǡ͚ȌǤ͟
Ǥ
Steekboren
Ǥ Ǥ
͙͛
Ǥ
Ǧ͞
Ǥ
ǦǦ Ǥ Ǥ
Ǥ
Ǧ
Ǥ
Ǥ ǡ ǦǤ
Ǥ
Ǥ
19 Informatie over mechanische boortechnieken is onder andere gebaseerd op informatie van de bedrijven Sialtech BV, Fugro GeoServices BV, Sonisch Boorbedrijf Tromp en Meijer (SBTM), BAM/De Ruiter, Lankelma ingenieursbureau, Eijkelkamp Agrisearch Equipment B.V en Grondwatertechniek Ritsema (GWTR). 20 Van Zijverden & De Moor 2014.
͘͘
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Zuigerboren
Ǧ Ǥ
Ǧ ǣǤǦ Ǥ±±
Ǥ͜
Ǥ
Ǥ͙͝Ǥ ͙Ǧ͚ǤǤ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
4.3.2 Mechanische boortechnieken en sonderingen
ǡ
´ Ǥǡ ǡ
Ȁ ȋ
ȌǤ
ǡ
Ǥ
Avegaarboringen ȋǤ͜Ǥ͙Ȍ Ǥ
Ǥ ǡ Ǥ
ǡǦ Ǥ
Ǧ
ǡ Ǥ
ǡ
Ǥ Ǥ
ǦǤ
Ǥ
Ǥ
ǡ
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͙͘
Ǥ
Ǥ ǡ
ǡ͙͜ǡ͝
Ǥ
Ǥ
͚͘
Ǥ͖͕ ƬǦ͖͖
͚͘
͙͜ǡ͝
Ǥ
ǣ͖͗ x ͚͘
͙͜ǡ͝
Ǥ
Ǥ x ȋȌ ͚͘
Ǥ
Ǥ x ͚͘
͙͜Ȁ͞Ǧ ͙͝Ȁ͞ǡ͙͜ǡ͝
Ǥ
ȋ
Ȍ Ǥ͚͘
Ǥ Ǥ x ͚͘
Ǥ
Ǥ͖͘
͚͘
͙͜ǡ͝
Ǥ Ǥ Ǥ ȋ
ȌǤ
Ǥ ǡ ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ Ǥ
Ǥ
ȋ ͙͙͘͝ȌǤ
21 22 23 24
De Boer & Lesparre- de Waal 2012; De Moor et al. 2013. De Boer & Lesparre-de Waal 2012. De Boer & Lesparre-de Waal 2012, 61-65. De Boer & Lesparre-de Waal 2012, 65.
͚͘
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN Figuur 4.1 Booronderzoek uitgevoerd met een Avegaarboor in Almere Poort.
Ǥ Ǥ Ǥ
Ǥ
ǡǤ
Ǥ
Puls-/spoelboringen
Ǥ
Ǥ Ǥ ǡǤ Ǥ Ǥ ǤǦǡ
Ǥ
Ǥǡ Ǥ Ǥ ȋȌ
ǤǦȀ
ǡ ǣ x
ȋȌǤ
Ǣ
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͛͘
Figuur 4.2 Een terrier-rig met slagboor in actie (bron: www.construction-and-excavation.com).
x ǦǦǦ Ǣ x ǡ Ǥ
Druk- en slagboringen (percussion drilling)
ǤǦǡ ǡ Ǥ
Ǥ
Ǥ ͙͘ ͛͘
Ǥ
͙Ǧ͚Ǥ ´͚͛͠͞Ǥ
Ǥ
Ǥ ǡ Ǥ
ȋ
Ȍǡ
Ǥ ǮǦǯǡ
ȋǤ͜Ǥ͚ȌǤ
ȋǮǯȌǤ
͘͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ackermannsteekapparaat
Ǥ
Ǥ Ǥ Ǥ
Ǥ
͛͝
͞͞Ǥ
Ǥ
ȋȌ
Ǥ
Ǥ ȋȌ͙͝άǤ
ȋ
ÃȌǡǤ
Mostap Sampler ǡ͛͝͞͝ ͙ǡ͙ǡ͚͝Ǥ
Ǥ
ȋȌ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ͖͙
Sonisch boren en de Aqualock sampler
Ǥ
Ǯǯ ȋǤ͜Ǥ͛ȌǤ Ǥ
͚͘͘ ͛͘
Ǥ
ǣ ȋ
Ȍ
Ǧ Ǥ
Ǥ
ȋ
Ȍ
Ǥ
͖͚
Ǥ
Ǥ ǡǤ ǡ
25 Pers. med. E. Stafford, Stafford, Oxford Archaeology. 26 Er wordt vaak gesproken over een Aqualock boring. Dit is niet correct: het gaat om een sonische boring waarbij bemonsterd wordt met een Aqualock sampler. Voor de leesbaarheid zal in het vervolg van dit rapport deze boortechniek kortweg ‘Aqualock’ worden genoemd.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͘͝
Figuur 4.3 Booronderzoek uitgevoerd met een sonische boor met Aqualock sampler in Almere.
ǤǤǤȋȌǤ
ȋ
Ȍǣ ͙͚
Ǥ
ȋȌǤ
Ǧ
Ǥ͙͙ Ǥ ͚͙͚͘
͙͘͘
͖͛
ǡ
Ǥ
ǣ x ͙͘͘
͘͟
Ǥ ͘͟
ȋȌ
ǡ
͘͟
͙͘͘
Ǥ x ͙͘͘
͘͟
ǡ
Ǥǣ
Ǥ x ͙͘͘
͘͟
Ǥ´
ǡ͙͘͘
͘͟
Ǥ
27 Nales & Smith 2012.
͙͔
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN Figuur 4.4 Booronderzoek uitgevoerd met de Begemann machine in Almere. Deze machine kan ook gebruikt worden voor het uitvoeren van sonderingen.
x ͙͘͘
Ǥ x ͘͟
͘͟άǤ͙͘͘
Ǥ
ǡ
ȋȌǣ x Ǧ Ǥ x Ǥ Ǥ
Ǧ Ãǡ Ǥ
Ã
Ǥ x Ǥ ǮǯǤ
Begemann continue steekboring
ǡ ͚͡͞͞Ǥ ǡȋȌǤ ǡ Ǥ
ǡ
ȋǤ͜Ǥ͜ȌǤ
Ǥ Ǥ
ǡ
Ǥ
͙Ǥ
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͙͕
ȋ
͖͜ȌǤ
ǡ ǡ
Ǥ
ȋǤǤȌǤ
Ǥ Ǧ
Ǥ
Sonderingen ȋ
Ȍ
ȋ
ȌǤ Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǤȋȌ
Ǥ
Ǯ͘͝
Ǥ Ǥȋ͞͞Ȍ
ȋǢǤ͜Ǥ͜ȌǤ
Boormachines
ǡǤ ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ ͜Ǥ͙
ǡ ǡ
Ǥ
28 Fugro heeft enkele jaren geleden dit onderdeel van Deltares overgenomen.
͙͖
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
4.3.3 Effectiviteit en toepasbaarheid van de verschillende boortechnieken voor prospectief onderzoek van het begraven dekzandlandschap in Flevoland ±
Ǥ
Ȁ ǤǤǤȋȌ
ǡǦ
ȋȌǡ
Ǥ
ǡȋ
Ȍ´ȋ
ȌǤ
Ǥ ȋ
Ȍǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ Ǥ Ǥ ǡ ǡȋ ȌǤǡ
ǡ
Ǥ ȋ ǮǯȌǤ ǤǤǤ
ǡ
Ǧ Ǥ
Ǥ
Ǧ ǤǤ ͜Ǥ͙
ǡǦ ǡǡ
ȀǤ ͙͘͘͘ǡ͚͚ǡ ͙͛͘͘͘͘͘͞͠Ȁ͚͘͘͟Ǥ͖͝
ǡ
Ǥ
29 Tol et al. 2004; Hissel & Van Londen 2004; Van Elzakker et al. 2007.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͙͗
Handboringen x ǡǢ x ǡǡ ȋη͛Ȍ
ǡ Ǣ x ȋη͙͚
Ȍ Ǥ
Avegaarboringen x
Ǣ x
Ǥ ȋȌǢ x
ȋȌǡ Ǣ x
Ǥ
Pulsboringen x
Ǥ
Ǥ
ǮǯǤ
Slagboringen x
Ǣ x ȋȌǢ x Ǣ x Ǣ x
Ǥ
Sonische boringen met Aqualock sampler x Ǣ x
Ǣ x ǡ
Ǣ x
Ǣ x Ǥ
Begemann boringen x
Ǣ x
Ǣ x Ǥ
Sonderingen x ȋȌǡ
ȋǡȌǢ x ǡ
Ǣ x ǡ
Ǥ
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Verstoring
Compactie
Nauwkeurigheid Diepteregistratie
Gebruiksgemak en snelheid
Kwaliteit bodemopbouw
Bemonstering volume
Bemonstering hoog kwalitatief
Edelman
7-10-12-15
3
2
2
3
3
2,3
5
goedkoop, lastig bij pakketten ophoogzand; beperkt onder grondwater; fysiek zwaar werk vooral bij grotere boordiameters en dieptes
Guts
3-6
2
2
1,2
3
2,3
2
5
goedkoop, lastig bij pakketten ophoogzand; beperkt tot bepaalde sedimenten; fysiek zwaar werk en haalbare diepte beperkt
Van der Staay zuigerboor
4
3
3
4
5
4
3
5
beperkt tot waterverzadigd zand, grote boordiepte mogelijk
Eijkelkamp zuigerboor
6
3
3
4
5
4
3
5
beperkt tot waterverzadigd zand; bewerkelijke techniek
Slagguts (terrier rig)
4-6-8
3
5
4
4
4
3
5
zeer beperkt gebruikt in Nederland, veel meer toegepast in Engeland
Avegaar
14,5-20
4
2
4
1,2
4
2
5
standaard gebruikt voor volumebemonstering; aanzienlijke kans op contaminatie monster
Puls-/spoelboring
X
4
4
3
3
4
4
5
Eigenlijk ongeschikt voor prospectief onderzoek
AquaLock
5-7-10
2,3 3
3
2
2
2
3
veel gebruikt in Flevoland, diepteregistratie kan problematisch zijn; recent onderzoek uitgevoerd met de 10 cm variant
Begemann
29 en 66 mm
1
1
4
1
1
1
1
Overig
Diameter (cm)
Tabel 4.1
Systeem
͙͘
zeer dure techniek; geen beschrijving in het veld; foto’s van de boorkernen Ackermann sampler
66 mm
3
Mostap sampler
35-65 mm
Nordmeyer
3
2
4
2
4
3
korte monsterbuis, geen beschrijving in het veld; zeer beperkt gebruikt in Nederland
2,3 3
3,4
3
2
2
3
geen beschrijving in het veld; zeer beperkt gebruikt in Nederland, wel toegepast in Engeland
10 cm
2,3 2
2,3
4
1,2
2
4
geen beschrijving in het veld; zeer beperkt gebruikt in Nederland voor prospectief onderzoek, wel voor geologisch karterend onderzoek
Piston sampler/spitsmuis
66 mm
2
2,3
2
4
2
2
3
vergelijkbaar met Mostap; zeer beperkt gebruikt in Nederland
Sonderingen
X
1
1
1
2,3
5
5
5
vooral geschikt voor dieptebepaling verschillende lagen, mogelijkheden voor archeologische toepassingen echter onvoldoende bekend
Kwaliteit en doelmatigheid handmatige en mechanische boorsystemen. De getallen 1 t/m 5 geven voor de kolommen Verstoring / Compactie de mate van Verstoring / Compactie aan, waarbij 1 voor heel weinig Verstoring / Compactie staat en 5 voor veel Verstoring / Compactie. Voor de kolommen Nauwkeurigheid diepteregistratie / Kwaliteit bodemopbouw / Bemonstering volume / Bemonstering hoog kwalitatief geven de getallen 1 t/m 5 de mate van geschiktheid aan voor de verschillende soorten bemonstering en diepteregistratie, waarbij 1 zeer geschikt is en 5 zeer ongeschikt. Bij de kolom Gebruiksgemak en snelheid staat 1 voor snel en makkelijk te gebruiken en 5 juist voor het niet snel en gemakkelijk te gebruiken. In de tabel staat ‘X’ voor niet van toepassing.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͙͙
4.3.4 Diepteregistratie
ȋ
Ȍ
ȋǮǯǦ͔͗ȌǤ
Ǥ
ȋ ͜Ǥ͚ȌǮǯǤ
Ǥ
Ǥ Ǥ
Ǧ
ǡǦ
Ǥ Ǥ
ȋ
Ȍ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǣ
Ǥ
ǡ
Ǥ ȋ Ȍ
Ǥ
ǡÃǤ
ǮǯǡǡǤ
Gutsboringen
Ǥ͕͗
͖͗ǡ
Ǥ͗͗
Ǧ
30 31 32 33
Gotjé 2010; Deeben 2008; Verhagen et al. 2011. Nales & Smith 2012, 10. Nales & Smith 2012, 10; Nales et al. 2011. Nales et al. 2011.
͙͚
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ
ȋȌǤ͗͘ ǡ Ǥ Ǥ
ǣ Ǯǯǡ ǮǯǤ
Aqualock sampler
Ȁ
Ǥ͙͗
Ǥ
ǡ͟͝
Ǥ͚͗
Ǧ ͙͘άǤ͗͛Ƭ͗͜
ǡ ǡǤ
Avegaarboor
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Hoogtebepaling maaiveld Ǧ
Ǥ
ǡǤ
Ǥ
ǤǤǤ ȋ͘ǡ͘͝ ȌǤ͗͝
34 35 36 37 38 39
Nales & Smith 2012, 35. De Roller 2004; Lohof et al. 2011. Warning et al. 2009. Mondelinge mededeling B. Smit (RCE). Hissel & Van Londen 2004. Het digitaal inmeten van boorpunten is op dit moment veelal niet verplicht.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͙͛
Van dieptematen naar paleoreliëfkaart
´ Ǥ
Ǥ ǡ
ǡ ´Ǥ
4.4 Geofysisch onderzoek
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
ǡ Ǥ
ǡȀ
ȋǡ ȌǤ
͙͚͘͝
Ǥ
͙ǡ͝ά
Ǥ͔͘
Ǥ
Ǯǯȋ
Ȍ
Ǥ
ǡǤ
ǡ
Ǥ
Ǥ͕͘
Ǣ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ͖͘
Elektromagnetisch onderzoek (EM)
Ǥ
ǡǦ
Ǥ 40 Visser, Gaffney & Hessing 2011. Dit betreft de stand van zaken in mei 2011. 41 Schute 1995a/b; Exaltus 1996. 42 Visser, Gaffney Gaffney & Hessing 2011.
͙͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 4.5 Schematische weergave werking EM-onderzoek (bron: FUGRO).
ǡǡ ´ǡǤ
ǣǦ Ǥȋ Ȍ Ǥ
Ǥ
͙ǡ͜͠ǡ͚ǡ͚͜͠ǡ͜͡ǡ Ǥ
ǡ
ȋȌȋȌǤ
ǡ
ȋȌȋ
ȌǤ
ȋǤ͜Ǥ͝ȌǤ Ȁ
Ǥ
Ǥ
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͙͝
Ǥ ǡ ǡ
ǤǡȀǡ ȋȌǤ Ǧ ǤǦ
ǡ ȀǤ
Ǥ Ȁ Ǥ ǤǡǤǤ Ǥ ǡ Ǥ
ȋȀǡȌǡ
ǡ
ǡ
ȀǤ
Ǧ
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ
ǡǤ
ȋ͙͛ ȌǤȋǡ
Ȍ
Ǥ Ǥ
Geo-elektrisch onderzoek
Ǧ
Ǥ´ ´´Ǥ
Ǥ
Ǥ
ȋȌ
Ǥ
Ǥ
Ǥ Ǥ
͚͔
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡ
Ǥ
ȋȌǤ
Ǥ
ȋȌȋȀȀȌǤ
ǡ
ǤǦ
ȋȌ ȋȌǤ
Ǥ
Grondradar ȋ Ȍ
ȋ
ȌǤǤ ǡ Ǥ Ǥ Ǥ ȋ
Ȍ ǡ
Ǥ ͛Ǥ
ȋǡ ȌǤǦ ǡǦ
Ȁ Ǥ
Magnetometer Ǧ
Ǥ
Ǥ
ǡȋȌǡǦ Ǥ ǡ ȋȌǤ
͛
Ǥ
ǮǯǤ
ȋȌǤ
ȋǡ ǡǡ
ǤȌǤ ǡ
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͚͕
Ǥǡ
Ǥ
Metaaldetectie
Ǥǡ Ǥ
Ǥ
Seismisch onderzoek
ǡȋȌ
Ȁ Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǡ
ǦǤ
Magnetische susceptibiliteit
ǡ
Ǥ
ǣ͗͘ ͂
Ǥ
Ǥ
Ǥ ǡ
´Ǥ
ǡ
ǡȋȌ
ȋÃ
ȌǤ̓
Ǥ
4.5 Veld- of oppervlaktekartering
Ǥ
ȋ
Ȍ
ȋȌǤ
43 Kattenberg 2008.
͚͖
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ
ǡ
Ǧ Ǥ͙͘͝Ǥ͘͘ ǡ
Ǥ Ǥ͙͘
ǡ Ǥ Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǡ Ǥ Ǯ͚͘͘͝
Ǥ ͙͙͙͡͝͡͡͞ Ǥ͛͘
4.6 Beschrijvings- en classificatiemethoden voor sedimenten en bodems (incl. registratie van de gegevens) 4.6.1 Sedimentbeschrijvingen͘͜
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ ȋȌ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ȋȌ
ǣ
ȋǢ͜Ǥ͛ȌǤ
Ǧ
͙͘͜͝ȋ͙͘͜͝Ǣ ͜Ǥ͜ȌǤ
ȋȌǤ
Ǥǯ͛͘Ǧ
Ǥ ͙͡͞͞
44 Kattenberg et al. 2008 (NOaA Hoofdstuk 6). 45 http://www.onderzoeksbalans.be/onderzoeksbalans/archeologie/methoden_en_technieken/ terreinevaluatie/veldkartering. 46 Wiggers 1955. 47 Devriendt 2013. 48 Grotendeels gebaseerd op: Van Zijverden & De Moor 2014.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͚͗
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
͙͜͡͠
ȋ ͜Ǥ͝ȌǤǡ
ȋ
ȌǤ
ǡ͙͘͜͝Ǥ͙͡͠͡
Ǥ
ǡ ȋ Ȍǡ
Ǥ ȋ
ȌǤ͙͘͜͝
Ǥ Ǥ
Ǥ
ǡǤ
4.6.2 Bodemkundige classificatiesystemen
Ǥ
ǡ
ǡ
Ǥ
Ǥ
ȋȌ´ǡ
ȋ ȋȌ
ȌǤ
ǤȋȌ
Ǥ Ǥ
͘͝ŐĞďƌƵŝŬƚ͘ŝƚƐLJƐƚĞĞŵ͕ĚĂƚŝŶϭϵϲϲĚŽŽƌ ĚĞƚŽĞŶŵĂůŝŐĞ^ƚŝĐŚƚŝŶŐǀŽŽƌŽĚĞŵŬĂƌƚĞƌŝŶŐ;ͿƐƉĞĐŝĨŝĞŬǀŽŽƌĚĞEĞĚĞƌůĂŶĚƐĞ ƐŝƚƵĂƚŝĞŝƐŽŶƚǁŝŬŬĞůĚ͕ŝƐŐĞďĂƐĞĞƌĚŽƉďŽĚĞŵǀŽƌŵĞŶĚĞƉƌŽĐĞƐƐĞŶĞŶŽƉŬĞŶŵĞƌŬĞŶǀĂŶ ĚĞŐƌŽŶĚnjĞůĨ͘,ĞƚEĞĚĞƌůĂŶĚƐĞƐLJƐƚĞĞŵŬĞŶƚǀŝĞƌŚŽŐĞƌĞŶŝǀĞĂƵƐĞŶĞĞŶĂĂŶƚĂůůĂŐĞƌĞ ŶŝǀĞĂƵƐ͘KƉŚĞƚŚŽŽŐƐƚĞŶŝǀĞĂƵǁŽƌĚĞŶŽƉďĂƐŝƐǀĂŶĚŝĨĨĞƌĞŶƚŝģƌĞŶĚĞĐƌŝƚĞƌŝĂǀŝũĨŽƌĚĞƐ ŽŶĚĞƌƐĐŚĞŝĚĞŶ͘sŝĞƌĚĂĂƌǀĂŶǁŽƌĚĞŶŽƉďĂƐŝƐǀĂŶďŽĚĞŵǀŽƌŵĞŶĚĞƉƌŽĐĞƐƐĞŶ;ŽĨŚĞƚ ŽŶƚďƌĞŬĞŶĚĂĂƌǀĂŶͿŽŶĚĞƌƐĐŚĞŝĚĞŶĞŶĠĠŶŽƉŐƌŽŶĚǀĂŶŚĞƚƵŝƚŐĂŶŐƐŵĂƚĞƌŝĂĂů͗ x ǣǦǢ x ǣǢ x ǣǢ
49 De Bakker & Schelling 1989.
͚͘
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
x ǣȋ ȌǤ x ǣǢ ůŬĞŽƌĚĞŝƐĚĂŶǁĞĞƌŽŶĚĞƌǀĞƌĚĞĞůĚŝŶƐƵďŽƌĚĞŶ͕ŐƌŽĞƉĞŶĞŶƐƵďŐƌŽĞƉĞŶ͘ĞnjĞnjŝũŶ ǀĞĞůĂůŐĞďĂƐĞĞƌĚŽƉŬĞŶŵĞƌŬĞŶĂůƐŝŶǀůŽĞĚĞŶǀĂŶŐƌŽŶĚǁĂƚĞƌƚŝũĚĞŶƐďŽĚĞŵǀŽƌŵŝŶŐ͕ ĂĂƌĚǀĂŶĚĞďŽǀĞŶŐƌŽŶĚĞŶĚĞŵĂƚĞǀĂŶƌŝũƉŝŶŐ͘sŽŽƌĞĞŶǀŽůůĞĚŝŐŽǀĞƌnjŝĐŚƚŚŝĞƌǀĂŶ ĞŶǀŽŽƌĚĞǀŽůůĞĚŝŐĞďŽĚĞŵĐůĂƐƐŝĨŝĐĂƚŝĞǁŽƌĚƚǀĞƌǁĞnjĞŶŶĂĂƌĞĂŬŬĞƌĞŶ^ĐŚĞůůŝŶŐ ;ϭϵϴϵͿ͘ĞƐƵďŐƌŽĞƉǀŽƌŵƚĚĞďĂƐŝƐǀŽŽƌĚĞůĞŐĞŶĚĂǀŽŽƌĚĞƐĞƌŝĞŽĚĞŵŬĂĂƌƚĞŶǀĂŶ EĞĚĞƌůĂŶĚϭ͗ϱϬ͘ϬϬϬ͘ŝƚƐLJƐƚĞĞŵŝƐǀĂŶǁĞŐĞĚĞƐƉĞĐŝĨŝĞŬĞĞŝŐĞŶƐĐŚĂƉƉĞŶǀĂŶĚĞďŽĚĞŵ ĞŶůĂŶĚƐĐŚĂƉƉĞŶŝŶEĞĚĞƌůĂŶĚƐƉĞĐŝĂĂůǀŽŽƌEĞĚĞƌůĂŶĚŽŶƚǁŝŬŬĞůĚ͘KŽŬĞůŐŝģŬĞŶƚ ĞĞŶĚĞƌŐĞůŝũŬƐLJƐƚĞĞŵ͘ƵŝƚƐůĂŶĚŵĂĂŬƚŐĞďƌƵŝŬǀĂŶĚĞ
Ǥ ͙͔/ŶƚĞƌŶĂƚŝŽŶĂĂůǁŽƌĚƚǀĂĂŬŐĞďƌƵŝŬŐĞŵĂĂŬƚǀĂŶƐLJƐƚĞŵĞŶĚŝĞĚŽŽƌĞŶĞƌnjŝũĚƐĚĞ&K
;
Ȍ͙͕ĞŶĂŶĚĞƌnjŝũĚƐĚĞh^;^ŽŝůdĂdžŽŶŽŵLJͿnjŝũŶ ŽŶƚǁŝŬŬĞůĚ͙͖͘
4.6.3 Digitale registratie van boorgegevens
Ǥ ȋȌǡ
ǤǯǤ
ǯǣ ȋ ǦȌǡȋȌ ȋǦ ȌǤ ǯǡ
͙͗ǡ
ǯǤ ǡ
Ǥ ͚͙͘͘͘͠
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ͙͙
ǡ͙͚͙͘͝ ȋȌǤ±±Ǧ Ǥ Ǥ Het beheer van deze database ligt bij TNO.
50 51 52 53 54 55
Bundesanstalt für Geowissenschaften und Rohstoffe 2005. FAO 2007. Soil Survey Staff 1999. Sueur et al. 2008. Sueur et al. 2008. Sueur et al. 2008.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͚͙
Boormanager ǤǤ
ǡ
ǤǤ Ǥ
Deborah
ǡǤ
ǡ
͙͘͜͝Ǥ
Boris en Profiler͙͚
Ǧ Ǥ ǡǤ Ǥ
LLG ǯ͘͟ Ǧǡ
Ǥ͙͛ ǡ ȋǦ
ǡ ȌǤ
Ǥ
ȋ Ƭ
ǡ
͙͘͜͝ȌǤ
4.6.4 Knelpunten m.b.t. beschrijvingen, uitwisseling gegevens en interpretaties
Ǥ
ȋ
Ȍ ǡ͙͘͝
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ ǡ
Ǧǡ
Ǥ
ȋ͜Ǥ͚ȌǤ
´
Ǥ
ȋ
Ǧ 56 http://www.dinoloket.nl/nl/download/borProf.html. 57 Berendsen et al. 2007; Cohen & Volleberg 2008.
͚͚
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Boorpuntnr: 2002.23.187.
Door: T. Kees
x
z
125.750
y 453.320
+0.8
Jaar: 2002
Groep:23
Datum: 24-06
Diepte
GEOM
GEOL
BOD
300
Fo1/ Fc2
Bd/Bb4
BEGR
GT
Gwe
6
Opmerkingen: Smalle rug in het terrein, wsl crevasserug M1: monster t.b.v. korrelgrootteanalyse
diepte textuur
kleur
or
Ca
Fe
10
Z-LK
org.
plr
GRBR
O
grind
M50
0
0
GW
M
lkl
Bd
Ger
20
Z-LK
GRBR
O
0
0
Bd
Ger
30
Z-LK
GRBR
O
0
1
Bd
Ger
40
Z-ZZL
GRBR
O
2
1
Bd
AV potscherf
50
Z-LK
GRBR
O
2
2
Bd
Mn, Fe-c, hk, P
60
Z-LK
GRBR
O
1
2
70
MK
BR
O
0
1
Bk
80
MK
BR
O
0
1
Bk
90
MK
BR
OR
0
2
100
LK
BR
OR
1
2
1
GHG
Ȍ
ÃǤ
Ǥ
Ǧ
Ǥ
Hergebruik ‘oude’ boorgegevens en kwaliteit boorbeschrijvingen
ȋȌ
ǯ͘͝ǯ͘͞ ȋ ȌǤ
±͙͜
Ǥ Ǧ Ǥ ǣ͙͝ x Ǧǯ͘͝Ǯ͘͞
ǡ͚͝Ǧ͘͞
ǡ
Ǥ Ǧ
Ǥ ǡ
Ǯǯ
Ǥ x
Ǥ
Ǥ
Ǧ
Ǥ
ȋȌ 58 Vos 2003. 59 Vos 2003, 7.
strat bijzonderheden
Bd
Bk
^
Wor II
Bc
Tabel 4.2 Voorbeeld van een boorstaat zoals deze door de Universiteit Utrecht wordt gebruikt.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͚͛
Ǥȋ
ȌǤ
Ǥ
ǡ ͙͘͜͝ǡǮǯǤ͚͔͙͘͜͝
ǣ͚͕ ‘͙͘͜͝
‘
ǯǤ ǡ
ǡǡǡ
ǤǤǤ ǦȋȌ Ǥ’ ͂
´ǦǡǦǡ
ǥǥǥǤǤ ȋǤǤ
ǡ
ǦȌǥǥǤ̓ ȋȌ ȋ
Ȍ
Ǥ
ȋ
ȌǤ
ǡ
Ǥ
ǡ
ǣǦ ǡǡ
Ǧ ǡ
ȋȌǤ
ǡǯ Ǥ ȋȌ
ǡ
Ǥ
Ǥ
4.7 Geoarcheologisch assessment 4.7.1 Inleiding
Ȁ 60 Vos 2003, 7. 61 Vos 2003, 7.
͚͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋ
Ȍ
ǤǦ
Ǥ
Ǧ
Ǥ ͟
͙͙
ǡ
Ǥ
4.7.2 Inzet van een geoarcheologisch assessment binnen de AMZ cyclus
ǡ
Ǧ
Ǥ
Ǥ
Ȁ
Ǥ
Ǥ ǤǦ
ǡ
Ǥ
Verkennend onderzoek
Ǥ Ǯǯ Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ
ȋ
ȋ
ǡ
Ȍǡ ǡ´ȋ
Ǧ ȋ
ȌȋǦǦȌȌǤ ȋ
Ȍ
Ǥ
Waarderend onderzoek
ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǫ
ǣȋǡǡȌǡ
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͚͝
ǡǡ
Ǥ
ǡ
ȋȌ
ȋ
Ȍ Ǥ
Ǥ
4.7.3 Enkele voorbeelden van uitgevoerde geoarcheologische assessments
± Ǥ͚͖ǡ
Ǥ ȋǡ
ǡ
Ȍ
Ǥ
Ǥ
±
Ǥ͚͗
ȋ
ȌǤ
ǡ
Ǥ
ȀǤ͚͘
͚͙͟͝ ǡǡ Ǥ
Ǥ
Ǥ͚͚
Ǥ͚͛
4.7.4 Potenties voor prospectieonderzoek in Flevoland
Ǥǡ ǡ Ǥ
62 63 64 65 66 67
De Moor et al. 2009. Van Zijverden in Lohof et al. 2011. Opbroek & Lohof 2012. Dijkstra & Zuidhoff 2011. De Moor et al. 2011. Over de interpretatie van de resultaten van dit onderzoek is veel discussie geweest. Resultaten van een opgraving ter plekke leken enerzijds deze lage verwachting te bevestigen, anderzijds hebben de resultaten tot nieuwe interpretaties geleid.
͔͛
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡ
Ǥ
ǡ
ǡ
ȋ
ȌǤ
4.8 Conclusies en aanbevelingen Technieken en bronnen voor het bureauonderzoek x
ȋ Ȍ
Ǥ ͛Ǥ͘
Ǥ ǣ Ǥ ͙͙͘͘͘͘ȋ ǡ
ȋ
´ȌȌǤ Ǧ
Ǥ
ȋȌ
Ǥ x ȋ Ǧ ǡȌ Ǥ ǣ ȋ
Ȍ
ǤǤǤ Ǥ
͚͜
Ǥ Ǥ
ȋȌ
ȋȌ
ȋȌǤ
ȋ
Ȍ ȋȌǤ ȋȌ
ǡ
Ǥ
Ǥ x
Ǥ x ͚ ȋ ȌȀ Ǥ ͚Ǧ ȋ͚Ȍ ȋ͡ȌǤ ȋ ȀȌǤ͚͝
68 Grontmij, Deltares en TNO 2012. 69 Van Heeringen et al. 2013.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͕͛
Boortechnieken
Ǥ
ȋ
Ȍ ǡȀ Ǥ
Verkennend booronderzoek: kwalitatief goede boorkern (weinig compactie en verstoring) en een betrouwbare diepteregistratie. x ȋζ͙
ȌȀȋζ͝ Ȍǣȋ͛
Ȍǡ ȋȌ͟
Ǣ x ȋη͙
Ȍȋη͝ Ȍǣ͟
Ǥ
ȋȌǡ Ǥ
Karterend booronderzoek: voldoende monstervolume - monstername t.b.v. onderzoek naar archeologische indicatoren x ȋζ͙ǡ͝Ȍǣ ȋ͙͘Ǧ͙͝
ȌǤ ͙͘Ǧ͙͝
Ǣ x ȋη͙ǡ͝Ȍǣ͙͜ǡ͚͘͝
͔͛
Ǣ x ȋǦ ͙͙͘͘Ȍ ǡ
Ǣ x ǡ͙͘
Ǥ
ǡ Ǥ
Waarderend onderzoek begrenzing vindplaats: voldoende monstervolume monstername t.b.v. onderzoek naar archeologische indicatoren x ȋζ͙ǡ͝Ȍǣ ȋ͙͘Ǧ͙͝
ȌǤ ͙͘Ǧ͙͝
ȌǢ x ȋη͙ǡ͝Ȍǣ͙͜ǡ͝
Ǣ
Waarderend booronderzoek fysieke kwaliteit vindplaats: onverstoorde kern en betrouwbare diepteregistratie: x ȋζ͙ǡ͝ ȌǣǤ x ǣȋη͙ǡ͝ȌǣǤǤǤ
Ǥ
70 Hierbij dient aangetekend te worden dat monsters verkregen met de 20 cm Avegaar sterker vervuild zijn en dat door de grootte verwerking en analyse veel meer tijd (en dus geld) kosten dan de 14,5 cm Avegaar.
͖͛
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡ͙͘
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Diepteregistratie x ȋ
Ȍ ȋȌǤ
ȋ
ȌǤ
Ǥ x
Ãǣ Ǯǯ
ȋ ȌǤ
Ǥ Ǥ ǤǤǤ ȋ ͘ǡ͘͝ȌǤ x
ȋ ǡ ȌǢ
Ǧ ͙͘άǡ
Ǥ
ǡ
ǤǤǤǤ x
ǡ ´ ±±
Ǥ
Ǥ
Selectie boortechnieken voor veldonderzoek ǡ
ǤǮǯ
ǡ
ǤȋȀȌǡ
ȋ
Ȍǡ ǡǤ
ǤǤǤ
ǡ ǡǡ
Ǥ ͠Ǥ
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND ͛͗
Geofysisch onderzoek
ȋǡ Ȍǡ
Ǥ x
ȋȌ
Ǥ
´ Ǥ
ȋ͠ȌǤ
ȀǤ x Ǧ
Ǥ
ȋ Ȍ ȋȌǤ
Ǥ
ȂǦ
Ǥ
ȋ͠ȌǤ x
ȋǡȌǤ ÃǦ
ȀǤ
Ǥ
ȋ͠ȌǤ
Ǥ
Veld- of oppervlaktekartering x
Ǧ
Ǥ
Ǥ
Ǥ Ǥ
Beschrijving van sedimenten en bodems (incl. registratie van de gegevens). x
ǡǦǦ
ȋ͙͘
͛͘
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ȍǡ
Ǥ ǮǯǤ x ȋȌ
ǡ ǯǤ x
ǯȋȌ Ǥ x
ǡ
Ǥ x
ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Geoarcheologisch assessment
Ǧ
ǡǮǯǤ
ȋ
Ȍ
Ǧ
Ǥ
Ǥ
ǡ
ǡ
ȋ
Ȍǡ
Ǥ
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOOEK IN FLEVOLAND ͙͛
5
Prospectief archeologisch onderzoek in Flevoland: een evaluatie van in het verleden toegepaste methoden en technieken
5.1 Inleiding
͛͝͠Ǥ͕
ȋǤ͝Ǥ͙ȌǤ Ǥ
ǡǡ ǮǦǯȋ͚Ǥ͛ȌǤ
Ǧ
ǡ
Ǥ͙͘͡͡Ǧ͚͙͚͘Ǥ
ȋ͝Ǥ͚Ȍ ŽŽƌŽŶĚĞƌnjŽĞŬͲ ϯϵϳ;ϲϭйͿ
WƌŽĞĨƉƵƚƚĞŶͬƉƌŽĞĨƐůĞƵǀĞŶͲ Ϯϴ;ϰйͿ
ȋ͝Ǥ͛ȌǤ
ȋȌ
ĞŐĞůĞŝĚŝŶŐͲ ϮϬ;ϯйͿ
ȋǡ
ȌǦȋǦǡ
Ǧ
sĞůĚŬĂƌƚĞƌŝŶŐͲ ϴ;ϭйͿ
ȌǤ͝Ǥ͜
/ŶƐƉĞĐƚŝĞͲ ϭ;ϬйͿ
Ǧ
ƵƌĞĂƵŽŶĚĞƌnjŽĞŬͲ ϭϮϭ;ϭϵйͿ
Ǥ͖ ͝Ǥ͝
KƉŐƌĂǀŝŶŐͲ ϭϴ;ϯйͿ
Ǥ͝Ǥ͞ǡǡ
Ǥ
'ĞŽĨLJƐŝƐĐŚŽŶĚĞƌnjŽĞŬͲ ϵ;ϭйͿ KŶĚĞƌǁĂƚĞƌĂƌĐŚĞŽůŽŐŝĞͲ ϭϲ;ϮйͿ
5.1.1 De database
KŶďĞŬĞŶĚͲ ϯϯ;ϱйͿ
Figuur 5.1 Onderzoeksmeldingen uit Flevoland verdeeld naar type onderzoek (stand van 12 februari 2012).
͙Ǥ͗ ͙ ǡ
Ǧ
Ǧ Ǥ
ǡ Ǥ͘
ȋ
Ȍ Ǥ
Ǥ Ǥ Ǥ
Ȃ
ǡ Ǥ
ǡ ǯǤ ȋǦȌ
Ǥ 1 2 3 4
Stand per februari 2012. Verhagen et al. 2011, Tol et al. 2012. Zie paragraaf 1.3. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat niet alle archeologische onderzoeksrapporten zijn opgesteld conform KNA processen.
͚͛
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
5.2 Geofysisch onderzoek
ǡǤ Ǥ ±±Ȁ ͙͘͡͡ǡǦ ǤǮ͡͝Ǧ͡͞
Ǥ Ǧ Ǥ
ȋȌ Ǥ͚͚͘͘͘͘͜͡Ȁ͚͙͘͘
Ǥ ͚͘͘͜
Ǥ͙ ͙͙͘͘͘͘ Ǥ ǤǦ Ǥ ͚͛͝Ȁ͛͘͟Ǥ͚××Ǥ͛
ǡǦ ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǧ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
5.3 Booronderzoek
Figuur 5.2 Booronderzoek in Flevoland, verdeeld naar type onderzoek.
5.3.1 Algemeen ȋ͘͡άȌǤȋȌ ǡ ȋǤ͝Ǥ͚ȌǤ͙͘ά
ȋȌ
ȋȌǤ͜
5 6 7 8
Oudhof et al. 2004. Hamburg et al. 2012. Van den Oever in: Hamburg et al. 2012. De Boer & Van Holk 2005.
ǀĞƌŬĞŶŶĞŶĚͲ ϴϬ;ϰϬйͿ
ŬĂƌƚĞƌĞŶĚͲ ϲϯ;ϯϮйͿ
ǁĂĂƌĚĞƌĞŶĚͲ ϯϳ;ϭϵйͿ
ŽǀĞƌŝŐͲ ϮϬ;ϭϬйͿ
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOOEK IN FLEVOLAND ͛͛
ǯ
Ǧȋǡ
Ȍ
Ǥ
ȋȌ
ȋȌǤ
Tabel 5.1 Overzicht van de gehanteerde diameters bij prospectief booronderzoek per onderzoeksfase.
diameter (cm)
verkennend
2-3
21
karterend waarderend totaal 8
2
31
4,5-5
8
2
2
12
6
1
2
7
40
8
5
53
3 1
4
3
8
3
10
3
12
3
1
2
6
14-15
3
36
24
63
20
1
1
30
1
?
6
1 83
2 1 1
62
37
182
5.3.2 Boortechnieken en boordiameter ͝Ǥ͛
Ǥ ǡ Ǧ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ Ǧ
ȋγ͛͠Ȍ
͟
ȋ͝Ǥ͙ǣ ͜͠άȌ͛
͝ȋ͙͛άȌǤ
ǡȋ
Ȍ Ǥ ǡ
ǡ Ǥ
Figuur 5.3 Aantal prospectieve booronderzoeken per boortechniek.
͙͜ǡ͝
ȋ͙͜Ǧ͙͝
Ǣ ͝͠άȌǤ ͚͜ά
͟
͛
Ǥ ͙͜ǡ͝
ȋ͞͝άȌǤ͟
ȋ͙͜άȌ Ǥ ȋȌ
ǡǤ
ǀĞŐĂĂƌďŽƌŝŶŐͲ ϲϬ;ϯϭйͿ
ŐƵƚƐͲ ϰϰ;ϮϮйͿ
ŚĂŶĚďŽƌŝŶŐͲ ϯϬ;ϭϱйͿ
ƋƵĂůŽĐŬͲ ϲϮ;ϯϮйͿ
9 De eerste 1-1,5 m is meestal met een 7 cm Edelman uitgevoerd.
͛͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
5.3.3 Waarnemingstechniek
Ǥ
Ǥ
ȋǤǤȌǤ
ŽŵďŝŶĂƚŝĞ Ͳ ϱ;ϮйͿ ŽŵďŝŶĂƚŝĞ ϱ ;ϮйͿ
'ƌŝĚ Ͳ ϭϰϮ;ϳϭйͿ 'ƌŝĚ ϭϰϮ ;ϳϭйͿ
Ǥ
>ŝũŶͲ ϰϭ;ϮϭйͿ
ŶĚĞƌƐͲ ϭϮ;ϲйͿ
ǡ ǡǤ
Figuur 5.4
ȋγ͡͞Ȍ
Overzicht van de verschillende boorgrids die bij prospectief booronderzoek in Flevoland zijn toegepast.
͙ȋγ͠͠ȌǤ͚Ǧȋγ͞Ȍ
͛͜ǦǤ
5.3.4 Boorgrid
Ǥ ȋȌǡǯǤ ǡ Ǥ ͠ά ȋȌǡ Ǯǯ
ȋǡǦ Ȍǡ
Ǧ Ǥ
Ǥ
Ǥ ͛͠
ǡ ǡǤ
ȋǤ͝Ǥ͜ȌǤ
´Ǥ͕͔ ͝Ǥ͚Ǥ Ǧ
Ǥ ͛͘͜͜ǡ͘͘͜͞͝ Ǥ Ǥ Ǥ Ǥ ͚͘ȋ͚͙͘͟ǡ͛ȌǤ͚͚͘͝ Ǥ
10 Tol et al. 2012, 21.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOOEK IN FLEVOLAND ͛͝
Tabel 5.2 Overzicht van de gehanteerde driehoekige boorgrids bij prospectief booronderzoek per onderzoeksfase. afst_binnen = boor afstand binnen de raai afst_tussen = afstand tussen de raaien
Totaal
Verkennend
Karterend
Waarderend
afst_binnen
afst_tussen
N
N
N
N
100
80
1
1
80
100
1
1
55
25
1
1
50
50
7
7
50
45
1
1
50
40
13
12
1
50
25
1
1
42
40
1
1
40
50
6
6
40
45
1
1
40
40
2
2
40
37,5
1
1
40
34,6
21
18
3
25
25
9
1
8
25
20
6
6
22,5
20
2
2
20
34,6
2
2
20
25
7
1
6
20
20
3
1
2
20
17,3
19
1
15
3
20
15
1
1
15
25
1
1
15
15
2
1
1
15
12
1
1
15
10
1
1
12,5
10
5
5
10
25
1
10
12,5
1
1
10
10
2
2
10
8,6
11
1
10
10
6,75
1
1
10
5
1
1
6,25
5
1
1
5
5
4
2
5
4,33
2
2
2
2
1
1
͛͘͜͜ǡ͘͘͜͞͝Ǥ
´ Ǥ Ǥ
ǣ͙͘͠ǡ͙͚͞͞ǡ͙͘͝Ǥ ǤǤ
Ǥ͕͕
Ǥ ͚͚͘͘͘͜͝͝Ǥ ͚͚͘͘͘͜͝͝Ǥ
Ǥ Ǥ
11 O.a. De Moor et al. 2013.
͔͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ
ǡ Ǥ ͙͘͘͝ȋ͝Ǥ͛ȌǤ Ǧ
Ǥ Boorpunt afstand
Totaal
Verkennend
Karterend
100
1
1
Waarderend
55
1
1
50
8
7
1
40
5
4
1
25
2
2
20
3
1
1
15
1
1
10
2
2
5
3
3
?
5
2
3
Tabel 5.3 Overzicht van de afstand tussen de boorpunten bij boorgrids bestaande uit een raai.
1
5.4 Het succes van het uitgevoerde karterend booronderzoek: een statistisch perspectief
ǡ͝͝ά ȋ͟Ǥ͚ȌǤ͕͖ ȋ͚͟Ǧǡ ͚͛Ȁ͛͘͟ǡ ͟͡ǡȌǤ͕͗ ȋ͙͜ǡ͝
͚͙͘͟ǡ͛Ȁ͚͚͘͝Ȁ͚͚͝͝Ȍ
ȋ´Ȍ Ǥ
´Ǥ´
Ǥ ǣ´
Ǧǫǡ ´
Ǧ͙͟͡Ǯ´ Ǥ
Ǥǯ Ǥ͕͘
5.4.1 Leidraad karterend booronderzoek versie 2.0 Ǧ
ǡ
ǣ͕͙ x ǣȋǮǯȌǢ x ǣ
Ǣ x ǣ±±
ȋγȌǤ
12 Het betreft hier alle karterende booronderzoeken die in de database zijn opgenomen, ook de booronderzoeken die tijdens deelproject 1A als niet-relevant zijn geïnterpreteerd. 13 Hogestijn & Peeters 2001; Hamburg et al. 2012; Bulten et al. 2002; Prangsma & Gerrets 2009. 14 Verhagen et al. 2011; Tol et al. 2012. 15 Verhagen et al. 2011; Tol et al. 2004 en 2012.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOOEK IN FLEVOLAND ͕͜
Ǧ Ǥ
Ǧ ǡǡ
ȋȌǤ
ǡ ͟͝άǤ͕͚
±±ȋ͟͝άȌ Ǥ
Ǥ
´ȋ͝Ǥ͜ȌǤ
Tabel 5.4
Type
Overzicht van prospectiegroepen van steentijdvindplaatsen en corresponderende optimale prospectiestrategieën (naar Tol et al. 2012).
Zeer kleine variant (< 50 m2)
Boorgrid Boordiameter
Maaswijdte zeef
Lage vondstdichtheid (40-80 per m2)
-
-
-
Zeer lage vondstdichtheid (< 40 per m2)
-
-
-
Kleine variant(50-200 m2) Lage vondstdichtheid (40-80 per m2) Zeer lage vondstdichtheid (< 40 per m2)
4*5
15 cm
3 mm
Proefput
-
3 mm
13*15
12 cm
3 mm
8*10
15 cm
Middelgrote variant (200-1000 m2) Matig-hoge vondstdichtheid (> 80 m2) Lage vondstdichtheid (40-80 per m2) Zeer lage vondstdichtheid (< 40 per m2)
Proefput
3 mm 3 mm
Grote variant (> 1000 m2) Matig-hoge vondstdichtheid (> 80 m2)
20*25
12 cm
3 mm
Lage vondstdichtheid (40-80 per m2)
13*15
12 cm
3 mm
Ǥ
Ǥ͕͛ ȋ
Ȍ
Ǥ͞
Ǧ Ǥ
´ȋȀȀǦ
ȌǤ
5.4.2 Karterend booronderzoek in Flevoland bezien vanuit de Leidraad 2.0
ȋ
Ȍ ǡ
ȋ ǡ
Ȍ ǤȋȀ Ȁ
Ȍ
Ǥ ͕͜
ǦǤ
Ǥ 16 Tol et al. 2012, 38-48. 17 Wansleeben & Laan 2012a. 18 Wansleeben & Laan 2012a.
͖͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ ȋ͚͘͘͘Ȍ Ǧ
Ǥ
Ǥ ǡ
Ǥ͕͝
ǦǦ
ǡǦ
´
Ǥ Ǧ
Ǥ
Ǥȋ͚͙͙͘Ȍ
Ǥ
ǡ ȋ
Ȍ
ȋζ͘͠ȀȌ ȋζ͚͘͘ȌǤǦ ȋη͚͘͘ȌǦ
ȋη͘͠ȀȌǤ͖͔ ǡ͚͟Ǧ͖͕ ͚͛Ȁ͖͖͛͘͟ǡ
͙͝͠ǡ͙͘͞͞ǡ͘ ͚ǡ͚ǡ
Ǧ
Ǥ ǡ ȋ͙͜ǡ͝
Ȍ ͙Ǥη͟͝ά
Ǥ͚͘͠Ǥ͖͗ǡ ͚͚͚͙͘͘͟͝ǡ͛ ǤǦ͚͙͚͘ȋ͚͘͘Ȃ ͙͚͘͘͘Ȍ͙͙͛͝Ǧ
ȋη͚͘͠Ǣ͛Ȍ͙͘͠
ȋζ͘͠ ͚Ǣ͜ȌǤ ͝Ǥ͞Ȁ͝Ǥ͠ȋ͚͚͘͝ ͚͙͘͟ǡ͛Ȍ͛ȋ͙͙͛͝Ǣ͚͙͚͘Ȍ ͙ǡ
Ǥ Ǥ͖͘
19 De gemeente Almere heeft besloten om geen kenmerken te noemen, omdat ze alle opties open willen houden (schrift. med. K. Waugh). 20 Verhagen et al. 2011; Tol et al. 2012. 21 Verhagen et al. 2011. 22 Hamburg et al. 2012. 23 zie Tol et al. 2004, 42, tabel 8. 24 1 – p = (1 – a d)n; waar p = opsporingskans, a = oppervlakte aanwezige resten, d = vindkans, en n= aantal boringen; zie Nicholson et al. 2000.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOOEK IN FLEVOLAND ͗͜
͚͚͙͙͛͘͝͝Ǥ ͚͙͚͘͘͘͝͞ ͙͞ǡ͠͝ά͚͚͚͘͝͡ǡ͜͡ά͙͙͛͝ǡ
͛͘άǤ
Ǧ ͖͙
Ǥ
5.5 Waarderend onderzoek: boren en graven ȋ͙͜ǡ͝
ȌǤ
ǡ Ǥ
ǡ
±±
Ǥ ͙͛͜͟ȋ͛͠άȌ
ǡǡ
Ǥ ͝ Ǥ Ȁ ǡ
Ǥ
Ǥǡ
Ǥ ǡǮǦǯǦǡ
Ǥ͖͚
Ǥ Ǧ
ǡ Ǥǡ
Ǥ
5.6 Conclusies x
Ǥ
ȋǦȂȌǤ
ǡ
Ǥ x
Ǧ ǡ͛͘͘͘͜͜͜͝ǡ͞Ǥ
Ǥ 25 Tol et al. 2012. 26 O.a. De Moor et al. 2013.
͘͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǧȋ͜Ȍ
ǡ Ǥ Ȉ
Ǥ͚͘ȋ͚͙͘͟ǡ͚͚͛͘͝Ȍ ȋ
Ǥ͙͝
Ȍ
Ǥ Ǥ
͚͟
ǤǦ ȋ͚͘͘Ǧ͙͚͘͘͘ȌǦ
ȋη͚͘͠Ȍ͙͙͛͝ȋǦ ͛Ȍ͙͘͠ȋ͜Ȍ
ȋζ ͚͘͠ȌǤ ȋ͚͘͘Ǧ͙͚͘͘͘Ȍ
ȋη͘͠ ͚Ȍǡ͚͛Ȁ͚͘͟͝ǡ ͙͘͠ǡ͞Ǥ x ȋ͚͙͘͟ǡ͚͚͛͘͝Ȍ
ȋ͛͘͜͜ǡ͘͘͜͞͝ȌǤ
´ǡ
Ǥ Ǥ
ȋ ȌǤ x
ǣ͙͘͠ǡ͙͚͞͞ǡ͙͘͝ǡ Ǥ
Ǥ x ȋȌǡ
Ǥ
Ǧ
ǡ
ȀǤ x Ǧ
ȋȂȌǤ
Ǥ
ȋ
Ȍǡ ǡ
ǡ
Ǥǡ ǡ
ȋȌǤ x ǡ ǡǡ
Ǥ
27 Tol et al. 2012.
PROSPECTIEF ARCHEOLOGISCH ONDERZOOEK IN FLEVOLAND ͙͜
Ǧ Ǥ Ǥ ǮǯǮǯ͖͜ Ǧǣ
ǡ ǫ x ȋ Ȍ
Ǧ ǡ
Ǥ
28 Binnen een onderzoeksproject van de RCE wordt gewerkt aan deze definities. Voor dit onderzoek hebben we de door de RCE gehanteerde definities echter nog niet mee kunnen nemen.
͚͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
INDICATOREN BIJ PROSPECTIEF ONDERZOEK ͛͜
Deel 3
‘Indicatoren voor een vindplaats'
͜͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
INDICATOREN BIJ PROSPECTIEF ONDERZOEK ͜͝
6
Indicatoren bij prospectief onderzoek
6.1 Inleiding Ǧ
±±
ǡ Ȁ
Ǥ
ǣ
Ǥ x
ǣ
ȋȌǤ x
ǣ
ȋȌ ǡ ǡ
Ǥ͕
ȋ
ȌǦ ȋ
ȌǤ
ǡ
Ǥ
ÃǤ ǮǯǮǯ
ȋ
Ȍ Ǥ
ȋ ͞Ǥ͚Ȍ
ȋ͞Ǥ͛ȌǤ
Ǥ͞Ǥ͜
Ǥ͞Ǥ͝ Ǥ͞Ǥ͞
Ǥ
1 Definitie overgenomen uit Bijlage verklarende woordenlijst van de KNA (www.sikb.nl).
͔͝
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
6.2 Landschappelijke indicatoren 6.2.1 Bodemvorming
Ǥ Ǥ ǡ
Ǥ
Erosie en mate van intactheid van de bodem
Ǥ
ȋȌǡ ȋ
Ȍ ´Ǥ Ǥ
Ǥ ǮǯǤ
´
ǡ
͚͟Ȁǡ ͚͛Ȁ͛͘͟Ǥ͖ ǮǯǤ
Ǥ ȋ
Ȍ
ǦǤȋ
Ȍ
Ȁȋ ȌǤ
ȋ
ǯȌǤ
6.2.2 Paleoreliëf dekzand ǡ
´ȋ
´Ȍ
ȋǡǦǡ Ȍ
Ǥ ȋǮǯǦȌǤ͗
ǡ
ǡ
ǡ Ǥ
2 Hogestijn en Peeters 2001; Prangsma en Gerrets 2009; Hamburg et al. 2012. 3 Zie paragraaf 4.3.4 en bijlage 4.2; Gotjé 2010; Deeben 2008; Verhagen et al. 2011.
INDICATOREN BIJ PROSPECTIEF ONDERZOEK ͕͝
6.3 Archeologische indicatoren ±ǡ
ǤǤ ǡǡ
Ǥ
ǡ ǡǡ
Ǥ±±
´
ǡ
Ǥ
ǡǡ Ǥ
6.3.1 Primaire en secundaire archeologische indicatoren
´
ǣ
Ǥ
Ǥ
Ǥ Ǥ ǡǡǡǤ
Ǥ ǡ
ǤǤ
Ǯǯ Ǥ
ǡ
Ǥ
6.3.2 Context
ǡ
Ǥ ǡ
Ǧ
ǡ Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
ȋǦ Ȍǡ
Ǥ
͖͝
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ
ǡ
Ǥ
6.3.3 Vuursteen en natuursteen ǡǡ±±Ǧ
´Ǥ
ǤǦ Ǧ
Ǥ͘
ǡǮǯ ǡǤ ǣ x Ǥ ǡ ǤǦ Ǥ
ȋǡ
ȌǤ
Ǥ
Ǥ x
Ǥ
ǡ
ǡ ǮǯǮǯǤ x ǡ
Ǥ ǡ Ǥ
ȋȌ ǡ ȋȌǦ Ǥ ȋȌȋȌǤǦ
͙ Ǥ ǡǤ Ã
ǡ Ǥ x
Ǥ µ¶
ǡ ǸǹǤ
Ǥ
ǦǦ Ǥ͚ 4 Zie bijvoorbeeld vindplaats Schipluiden: Louwe Kooijmans & Jongste 2006. 5 De Moor et al. 2011; De Moor et al. 2013. 6 Kattenberg et al. 2008.
Figuur 6.1 Vuursteen aangetroffen bij de opgraving N23/N307 (Hamburg et al. 2012).
INDICATOREN BIJ PROSPECTIEF ONDERZOEK ͗͝
6.3.4 Aardewerk ȋȌ
Ǥ ǡ
ǡ͛ ȋȌ Ǥ
6.3.5 Bot en gewei
Ǥ
ǡ Ǥ
Ǥ ȋȌ
Ǥǡ ǡ
Ǥ
ǡǤ
Ǥ
Ǥ͜ǡ
Ǥ
ǦǤ
Ǧ ǡ
Ǥ
Ǥ
Figuur 6.2
Ǥ͝
Gewei aangetroffen bij de opgraving Hardinxveld-Giessendam Polderweg (Louwe Kooijmans 2001).
ȋǡ
ȌǡǤ
ȋ
ȌǤ ǣ
Ǥ ǡ Ǥ
ǡ ǡ
ÃǤ
Ǥ ǡ Ǯǯ
Ǥ͕͔
7 Aardewerk uit recent opgebrachte grond is hierbij buiten beschouwing gelaten. 8 Bijvoorbeeld Hoge Vaart-A27. 9 De Boer & Lesparre-de Waal 2012. 10 De Boer & Lesparre-de Waal 2012.
͘͝
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
6.3.6 Hout en houtskool
ǡȋ
ȌǦ
Ǥ
Ǧ ȋǤǤ
ȌǤ Ǥ
Ǥ
±±
Ǥ
ǤǤ
͕͕
´Ǥ͕͖ Ǧ͚͟Ǥ͕͗
Ǥ
Ǥ ǤǦ Ǥ
Ǥ
Grootschalige branden en landschapsbeheer ȋȌ
Ǧ
Ǥ͕͘
´
Ǥ
Ǥ
ǡ
ǡ
Ǥ͕͙
´Ǥ͕͚
´ǡ Ǥ͕͛ ǡ
Ǥ͕͜
Ǥ 11 12 13 14 15 16 17 18
Warning et al. 2009, 2010; Nales & Kerkhoven 2010; Wilbers 2012; Van de Geer 2013. Opbroek & Lohof 2012. Hogestijn & Peeters 2001. Zie onder andere Whitehouse & Smith 2004; Mason 2000; Zvelebil 1994; Mellars 1975; Mellars 1976; Brown 1997; Ryan & Blackford 2010. Whitehouse & Smith 2004, 204. Whitehouse & Smith 2004, 204. Zie bijv. Whitehouse & Smith 2004; Mason 2000; Zvelebil 1994; Mellars 1975; Mellars 1976. Zie Opbroek & Lohof 2012 met verwijzingen voor een recente samenvatting van de discussie.
INDICATOREN BIJ PROSPECTIEF ONDERZOEK ͙͝
Ǥȋ
Ȍ
Ǥ
Ǥ͕͝
´ȋǤǤǤȌǤ͖͔
Kleinschalig gebruik van vuur
ȋ
Ȍ Ǥ
Ǥ
ǡ Ǥ͖͕
Ǥ ǡ Ǥ͖͖
ǦǤ͖͗ ǡ
Ǥ͖͘
ȋ ȌǤ͖͙
Ǥ Ǥ
ǡ ǡ
Ǥ
Ǥ͖͚
Ǥ͖͛ Ǥ
Ǥ͖͜ 19 20 21 22 23
24 25 26 27 28
Zie o.a. Brown 1997; Ryan & Blackford 2010, 546; Whitehouse & Smith 2010, 210. Vergelijk Brown 1997. Zie bijv. Hogestijn & Peeters 2001; Hamburg et al. 2012; Lohof et al. 2011. Opbroek & Lohof 2012, 56-66. In Almere wordt dit materiaal knappersteen genoemd. Het is gedefinieerd als: ‘verkoolde substantie met een sponsachtige structuur en hoogglanzend oppervlak in holtes en op breukvlakken. Mogelijk gaat het om ontgast (hout)teer en betreft het een bijproduct van teerwinning (Jansen & Peeters 2001). Houtteer of pek werd in het Mesolithicum en Neolithicum o.a. gebruikt als kleefstof ter bevestiging van bijvoorbeeld microlithische spitsen aan houten pijlschachten.’ Uit Visscher et al. 2011. Braadbaart & Poole 2008. Braadbaart & Poole 2008. Vergelijk Opbroek & Lohof 2012, 63; Braadbaart & Poole 2008, 2435; McParland et al. 2010; Kubiak et al. in Hamburg et al. 2012; Kubiak et al. in Lohof et al. 2011. McParland et al. 2009, 249-250. Opbroek & Lohof 2012, 63.
͚͝
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
±±
Ǥ
Ǥ ǡ
ȋ
Ȍ Ǥ Ǧ Ǥ͖͝ ȋ͘͘͟͠Ǧ͛͘͘͟ǤȌǤ͔͗
ȋ͛͘͘͟Ǧ͘͘͝͝ǤȌ Ǥ͕͗
Ǥ
Ǥ͖͗ ȋ Ȍ Ǥ͗͗ ǡǦǦ
Ǥ
Herkomst van houtskool ǤǦ
Ǥ͗͘ ǡ Ǥ͙͗ ǡ
Ǥ͚͗ ǡ
Ǥ
͙͘͘ Ǥ͗͛
Ǧ ǡ
Ǥ͗͜
Ǥ͗͝ Ǥ ±±
29 30 31 32 33 34 35 36 37
Opbroek & Lohof 2012. Kooistra 2012, 52. Idem. Kooistra 2012, 53. Prangsma & Gerrets 2009; Hamburg et al. 2011. Chabal 1990 via Théry-Parisot et al. 2010, 147. Théry-Parisot et al. 2010, 147. Théry-Parisot et al. 2010, 147. Olsson et al. 2010, 135; Whitlock & Larsen 2001, 76; Ohlson & Treyterud 2000, 519; Clark et al. 1998, 26. 38 Whitlock & Larsen 2001, 77; Ohlson & Treyterud 2000; Blackford 2000, 39. 39 Olsson et al. 2010, 135.
INDICATOREN BIJ PROSPECTIEF ONDERZOEK ͛͝
ǡǤ͔͘ ͙͜ά Ǥ͕͘
Ǥ͖͘
Ǥ͗͘
ǡ
Ǥ ǡ ǡ
ǡǤ Ǧ
Ǥ͘͘
Ǧ
à Ǥ͙͘
Ǥ͚͘ ǡǮǯ
ǡ
Ǥ͛͘Ǯǯ Ǥ
Hoeveelheid en fragmentatiegraad
Ǥ͘ǡ͚͝ ǡ ǡǤ Ǥ
ǡǤ ǡ Ǥ
Ǥ Ǧ Ǥ
ǡǤ
40 41 42 43 44 45 46 47
Ohlson & Treyterud 2000, 523-524; Blackford 2000, 36; 41; Clark et al. 1998, 22. Ohlson & Treyterud 2000, 523. Blackford 2000, 40. Olsson et al. 2010; Blackford 2000, 40. Blackford 2000, 39-40; Ohlson & Treyterud 2000, 519. Zie Théry-Parisot et al. 2010 voor een uitgebreide discussie. Clark et al. 1998, 20. Ohlson & Treyterud 2000, 524.
͜͝
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǮǯǮ̹Ǥ ǮǯǮǯ
Ǥ Ǥ
ǡ
Ǥ ǤǦ ǡȋ͞Ǥ͙ȌǤ
Ǥ Naam spoor weinig veel
Percentage Code <1% 1 ≥ 1 - < 10 % 2 ≥ 10 - 30 % 3
Toepassing en toepasbaarheid bij archeologisch onderzoek
ǫ
Ǥ Ǥȋη͘ǡ͚͝Ȍ
Ǥ
Ǥ
ȋǤȌ Ǥ
ǡ Ǯǯǡ Ǥ
ǡ
ȋ
ȌǤ
´Ǥ
Ǯǯ
Ǥ ǡ
Ǥ Ǥ ǣ ͙Ǥ
ǡǡ Ǥ
ǡ
Ǥ Ǥ ͚Ǥ
Ǥ
Tabel 6.1 Categorieën voor hoeveelheid houtskool volgens ASB 5.2.
INDICATOREN BIJ PROSPECTIEF ONDERZOEK ͝͝
Ǥ
ǡǡ
Ǥ Ǥ
ǡ
ǦǤ
Ǥ Ǥ ǡ ǡȋȌ
Ǥ Ǧ
Ǥ
6.3.7 Hazelnoot en overige verkoolde macroresten
ȋȌ Ǥ͘͜ Ǥ
ǡǡ
Ǥ͘͝
Figuur 6.3 Voorbeeld van hazelnoot uit een archeologische context, aangetroffen bij de opgraving Hardinxveld-Giessendam Polderweg (Louwe Kooijmans 2001).
48 Bijvoorbeeld Hoge Vaart-A27 en vindplaats 5, N23/N307. 49 Zie bijv. Mason 2004.
͕͔͔ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋȌ
Ǥ
ȋ
ȌǤ
6.4 Prospectief booronderzoek in Flevoland: indicatoren en selectieadvies
Ǥ
Ǥ
ȋǦ ȌȋȌ
Ǥ ͞Ǥ͚Ǥ
Ǥ͙͔
±±Ǥ
Ǥ
Ja
Nee
Ja %
Nee %
subtotaal
Tabel 6.2
Verkennend
94
107
46,8
53,2
201
Karterend
41
32
56,2
43,8
73
Aantallen en percentages waarbij positief (Ja) of negatief (Nee) advies is gegeven per fase.
Waarderend
28
5
84,8
15,2
33
163
144
totaal
307
ǡ
ȋ͝͞άȌ Ǥ
ȋȌ
ȋ͟͝άȌǤ͙͕
6.4.1 Verkennend onderzoek
ǡ
Ǥ
ǣ x
ǣȋȌ
ǤȋȌǡ ȋ ȌǤ
Ǥ
Ǥ͙͖
Ǥ x ǣȋȌǡ Ǥ
ǣǯȋȌ Ǥ
50 Het betreft hier alle prospectieve booronderzoeken die in de database zijn opgenomen, ook de booronderzoeken die tijdens deelproject 1A als niet-relevant zijn geïnterpreteerd. 51 Lauwerier et al. 2011. 52 Bijlage 1.2: Flevolandnr. 1418, 1497, 1658, 1363.
INDICATOREN BIJ PROSPECTIEF ONDERZOEK ͕͔͕
ȋ
ǫȌǤ
Ǥ͙͗ ǡǤ͙͘
Ǥ͙͙
Ǥ
ǡ
ǦǦ Ǥ
Ǥ Ǧ ȀǤ
ȋ
ȋȌ
´ȌǤ
´ Ǥ
6.4.2 Karterend booronderzoek
ǡ ǡǦ Ǥ
Ǥ
Ǥǡ Ǯǯ
ǡ Ǥ͙͚ ȋ±±Ȍ Ǥ͙͛
6.4.3 Waarderend booronderzoek ±±
Ǥ Ǥ ǡ
Ǥ ǡ Ǥ
ǡ
Ǥ͙͜
Ǥ
53 Bijlage 1.2: Flevolandnr. 1273, aftopping maar BC-horizont nog aanwezig. 54 Bijlage 1.2: Flevolandnr. 1569. 55 Hoewel de primaire doelstelling van verkennend onderzoek niet het opsporen van archeologische indicatoren is, worden bij veel verkennende booronderzoeken in Flevoland toch monsters genomen t.b.v. onderzoek naar archeologische indicatoren. 56 Bijlage 1.2: Flevolandnr. 1494, 1182, 1232. 57 Van de Geer 2013. 58 Bijlage 1.2: Flevolandnr. 1232.
͕͔͖ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Indicatoren en de omvang van vindplaatsen ǡǤ ȋȌ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
ǮǯǤ
ǡ
Ǥ
ȋ
Ǧ ǡ͙͘ȌǤ͙͝ Ǥ
Ǥǡ
Ǥ
Ǥ͚͔
ȋȌǤǣ
ǡ
ȋȌ
ȋ͚ȌǤ Ǯ
ǯ ǡǤ
ȋȌ
±±Ǥ
Ǥ
Ǧ
Ǥ͚͕ȋȌ
ǡ
Ǧ ǡ ͚͛Ȁ͛͘͟Ǥ͚͖Ǯǯ ǮǯǦ ȋ
Ǧ ǡȌǤ
Criteria voor het selecteren van de behoudenswaardige vindplaatsen
Ǥ͚͗
ȋ
Ȍ Ǥ
Ǧ
ǯȋ͞Ǥ͙ȌǤ
ǯ 59 60 61 62 63
De Boer & Lesparre-de Waal 2012, 36. Van de Geer 2013. Zie ook Tol et al. 2004, 58-62. Hamburg et al. 2012, 85-93. KNA landbodems 3.3, bijlage IV.
INDICATOREN BIJ PROSPECTIEF ONDERZOEK ͕͔͗
Intacte Bodem
Vindplaats
HK
Knappersteen**
AW VST NS
Bot Hout
Hazel- Macro noot
Hoge Vaart - A27
verkennend
+
+
karterend
+
+
waarderend
+
+
opgraving
+
+
-
+
+
+
+
+
+
+
Hogestijn & Peeters 2001
Emmeloord - N50
-
+
-
-
-
+
-/+
Emmeloord - De Munt II
verkennend
-
+
-
Dronten - Hanzeweg N307
verkennend
+
karterend/waarderend
+
+
-
proefsleuven
-/+
?
+
+
-
karterend
+
-/+
waarderend
+
+
proefsleuven
-/+
+
+
+
verkennend/karterend
+
Exaltus 1993
Oude Rengerink 1998 Van der Heijden 2000
De Roller & Veldhuis 2005
Walstra 2007
verkennend
Dronten - N23 Vindplaats 5
+
-/+
Almere - Overgooi West
proefsleuven
Buitenhuis 2003
proefsleuven
+
Exaltus 1993 +
proefsleuven/opgraving
karterend
Exaltus 1993
karterend/waarderend*
Almere - Maatweg/Meesweg
Literatuur
Walstra 2007
Corver 2008 Visscher et al. 2011
-
-/+
-
Visscher et al. 2011
+
Visscher et al. 2011
+
-
-
+
-
Visscher et al. 2011 Hogestijn et al. 2008
-
+
+
waarderend
+
++
proefsleuven
+
++
+
++
+
+ +
-
-
++
Tol 2007
+ -/+
Opbroek & Lohof 2012
Van Lil 2008 +
Hamburg et al. 2012
Tabel 6.3 Overzicht van de aangetroffen indicatoren bij projecten met een gravend- en booronderzoek. * Vuursteen gevonden aan het oppervlak en niet in de boor. **‘Knappersteen’ is een vorm van houtskool (zie opmerking paragraaf 6.3.6).
Ǥ
ȋȌ Ǥ
ǮǯǤ
Ǥ
ǡ
͚͜͝͞Ǥ
Ǧ
Ǥ͚͘
ǡ
Ǥ
ǡ Ǥ
Ǧ
ǡ
Ǥ ǡ
͡Ǥ͚͙
64 De Boer & Lesparre-de Waal 2012. 65 De Boer & Lesparre-de Waal 2012.
͕͔͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
̹
͙͟͝ ǯ
Ǧ Ǥ͚͚
6.5 Booronderzoek en gravend onderzoek: een vergelijking van de indicatoren
ȀǤ
Ǥ
Ǯ
ǯǤ
Ǥ ǡÃ ȋ͞Ǥ͛ȌǤ
ǣ x
Ǯ
ǯǡȋȌ Ǥ Ǥ ǡ
ǡǡȀ Ǥ
ǡ
Ǥ x
Ǥ Ȉ
ÃǤǡ
ǡ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǤǤ ǣǮ
Ǥ ǡǡǡǤ
Ǥǯ ǡ ǡ
ǡ ǤǦ
Ǥ Ǥ
͚Ǥ
66 Hessing et al. 2013.
INDICATOREN BIJ PROSPECTIEF ONDERZOEK ͕͔͙
Ǥ ͚͜Ǧ
Ǥ±± ǤȋȌ Ǥ
Ǥ Ǥ
Ǧ
Ǥ ȋ͠
Ȍ Ǥ x ͝ǡ͚͛Ȁ͚͛͛͘͟ ǡǡ Ǥ
Ǥ Dzdz
Ǥ x
Ǥ ȋǡǡȂȌ Ǥ
6.6 Conclusie Archeologische en landschappelijke indicatoren x
Ǧ
Ǥ
ȋ
ǡǡ´ȌǤ
Ǥ
Tabel 6.4
Indicatortype
Op basis van Intrinsieke waarde
Intrinsieke indicatieve waarde van een selectie van typen archeologische indicatoren.
Aardewerk
Primaire
Bewerkt vuursteen/natuursteen
Primaire
Mogelijk bewerkt vuursteen/natuursteen
Secundaire
Natuursteen (onbewerkt)
geen
Houtskool (ruis)
geen
Houtskool (veel/grote brokken)
Secundaire
Verglaasd houtskool (knappersteen)
Secundaire
Verkoolde hazelnootdoppen/eikels
Primaire
Graankorrels
Primaire
Overige verbrande macroresten
Secundaire
Verbrand dierlijk bot
Primaire
Onverbrand dierlijk bot (geen vis) met snij/kapsporen
Primaire
Onverbrand dierlijk bot (geen vis)
Secundaire
Onverbrande visresten
Geen (uitzondering: zoutwatervissen in zoetwatermilieu-afzettingen)
67 Hamburg et al. 2012.
͕͔͚ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
x
ǡ
Ǥ
Ǥ x
ǣ
ȋȌ
Ǧ ǡ
Ǣ
ǡ ȋǫȌ ǡǸǹ ȋ
ȌǤ
ǦǢ
ȋ
ȌǤ
Ǥ
ȋ
ȌǤ
ǡǮǯ
Ǥ
ǦǤ
ǡ ȋ
ȌǤ ǡ
Ǥ
Ǥ
De rol van indicatoren in het bestaande prospectieonderzoek x
ǡǡǤ
ǡ ȋȌǤ
ȋȌ Ǥ x
Ǥ x
Ǯ
ǯǡȋȌ ǡǤ
Ǥ
ȋ
Ȍǡ
Ǥ x
ÃǤ Ǥ
INDICATOREN BIJ PROSPECTIEF ONDERZOEK ͕͔͛
x
Ǥ
ȋȌǤ Ǯ
ǯ
ǡ Ǥ ȋ ǡȂȌǤ x
ǯ
ǡ
ȋ
ȌǤ
ǡ Ǥ
ǯ
͙͚
Ǥ
Aanbevelingen x
ȋȌ
Ǥ x
Ǥ
Ǥ
ȋ
Ȍ ´ǡ
ȋǡ
ȌǤ x
ǡ ǣ ǡȂ ȌǤ
Ǥ x ǡ ǡǡǤǤ
Ǥ
Ǥ
ǡ͚Ǥ͙
ǦǤ͚͜
68 Deeben & De Kort 2013.
͕͔͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES) ͕͔͝
7
Aardwetenschappelijke en biologische indicatoren (proxies)
7.1 Inleiding
ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ
͕
ȋ
Ȍ͖Ǥ
Ǥ͗
ǡ
ȋ
Ȍ
Ȁ
Ǥ
ǮǯǮǯǤ ǡǦ ȋ͟Ǥ͙Ǥ͙͟Ǥ͙Ǥ͚Ȍǡ
ȋ͟Ǥ͚Ȍ
ȋ͟Ǥ͛Ȍ
Ǧ Ǥ
Ǥ ͟Ǥ͜
Ǥ
ǦǦ ȋ͟Ǥ͝ȌǤ ͟Ǥ͞
Ǧ
Ǥ
7.1.1 Proxies
ĞŶǀĞƌƚĞŐĞŶǁŽŽƌͲ ĚŝŐƚǡ
ǡďŝũǀŽŽƌďĞĞůĚŚĞƚ
Ǥ ȋȌȀ
Ǥ
Ǧ
ȋ
ȌǡŵŝĐƌŽͲŚĂďŝƚĂƚ͕ǡǡ
Ǥ Ǥ
ǡ
Ǥ ǡǤ 1 English Heritage 2007. 2 English Heritage 2011. 3 cf. Ervynck et al. 2009.
͕͕͔
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 7.1 Schematisch voorbeeld van multiproxy onderzoek om een paleo-omgeving te reconstrueren (bron www.sead.se, naar Buckland 2004).
Ȁ
Ȁ Ǥ
ȋȌ
ǡ Ǥ Ǥ
ǡǡ
ǡǤ Ǯ
ǯǡ Ǥ͘
7.1.2 Multi-proxy analyse
ǡǡ
Ǥ
4 www.sead.se.
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͕͕
Ǥ Ǧ Ǥ͙´
Ǧ
ǡ
Ǥ ǦǡǡǦ ǡǡ
ǡ
ǡǦ ǦȋȌǡȀ ǦǤ͚
ǦÃ ͟Ǥ͙Ǥ͛
7.2 Aardwetenschappelijke proxies en analyses
ǡǡ Ǥ
ǡ Ǥ
Ǥ
ȋȌ Ǥ
7.2.1 Sedimentologische analysetechnieken
Ǥ ͙͙Ǧ
Ǥ
Korrelgrootteanalyse en sedimentsamenstelling ǡ
Ǥ
ȋ
ȌǤ
ǣȋȌǡǡȋȌ
ǡ ǡǡȋȀ͛Ȍǡ ǡȋȌǤ
ǡǦ Ǧ
Ǥ
ǡ ǤǦ ǡǦ
Ǥ
Ǥ 5 www.sead.se. 6 Birks & Birks 2006. 7 www.sead.se.
͕͕͖
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Loss on ignition (humusgloeiverlies)/ Thermo-gravimetrische analyse (TGA) Ǧ
ȋ Ȍ
Ǧ
Ǥ
ǡ
ȋȌǤ
ǡ Ǥ ǡǡ
ǡ ǦǤ
ǡ ǡ
Ǥ
ȋȌ
Ǥ͜ Ǧ
Ǥ
Ǥ
ǡ Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ͝
Magnetische susceptibiliteit
Ǥ Ǥ
Ǥ͕͔
Ǥ
Ǥ͕͕
Ǥ ȋȌ͕͖
Ǥ Ǥ͕͗
Ǥ
Ǧ
ǡ Ǥ
Ǧ
Ǥ 8 Heiri et al. 2001. 9 Klein et al. 2007. 10 Kattenberg 2004 11 Kattenberg 2004. 12 English Heritage 2007. 13 Pers. med. D. Perrin, University College of London.
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͕͗
Röntgenfluorescentie of XRF Ú
Ǧ Ǧȋ
Ȍ ǡ
Ǥ
Ǧ
Ǧ
Ǥ
Ǥ ȋȌǤ
ÚǤ
ȋȌȋ
ȌǤ ǡ
ȋȌǤ
ǡ Ǥ
Ǧ
Ǥ
ȋǡǡǡǡǡ ǡǡ ǡǡǡǡǡǡȌǤ
ǡ Ǥ
ȋ ǣȀȀǤǤȀȀ͚͟͠͠ǤȌǡ
ȋȀȌǤ͕͘ ͕͙
Ȁǡ
ǤǤǤ
Ǥ
Ǥ͕͚
Ǥ
Ǥ Ǧ
ǤǦ͚͟
Ǧ͕͛ ͚͛Ȁ͛͘͟ Ǧ Ǥ
Ǥ
ǡ
ȋ ͙͙ȌǤ
Multi-element geochemische analyses͕͜
Ǥ
ǡ 14 15 16 17 18
Arnaud et al. 2012. Boyle 2000. Wolters et al. 2010. Jansen & Peeters 2001 in Hogestijn & Peeters 2001. English Heritage 2007; Jansen et al. 2001 (hfst. 6).
͕͕͘
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡ´
ǡ
Ǥ ǣ x
ȂǢ x
ȀǢ x ȀǤ
ȋ
ȌǤ ǣǡǤ͕͝
ǡ
Ǥ͖͔
7.2.2 Micromorfologie: mogelijkheden en toepassingen binnen archeologisch onderzoek
Ǥ
ǡǡ
Ǥ
Ǧ
Ǥ
Ǥ
ȋǦ
Ȍ
ȋǯ ȌǤ
ȋȌǤ
Ã
Ǥ´ȋ͙͛͡͠Ȍǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ Ǥ
Ǥ͖͕ ǡǡ
ǤǦ
Ǥ ǡ
19 Oonk et al. 2009. 20 English Heritage 2007. 21 Cornwall 1953.
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͕͙
Ǥ
Ǥ
Ǥ ǡ
Ǥ
͖͖
Ǥ
Ǥ͙͡͠͡ ǡ
ǯǮ
̹
Ǥ͖͗
ǡ
Ǥ
Ǥ͖͘
Ǥ
ȋ
Ȍ
ǡ ǤǦǦ
à ͛͘σǤ
Ǥ
ȋȌ
ǡ
Ǥ
ȋ
ȌǤ
͠͞
͡͝
Ǣ ȋ
Ȍ
ǡ
Ǥ Ǧ
Ǥ
´
Ǥ
ǯǣ͖͙
ǣ x Ǣ x
Ǣ x ǡǡǢ x
Ȁ
Ǣ x Ǥ
x Ǣ x Ǣ x
Ǣ x
Ǣ x Ǥ
22 23 24 25
Resp. Brewer 1964, Bullock et al. 1985 en Fitzpatrick 1993. Courty et al. 1989. Stoops et al. 2010. Naar: Kooistra & Kooistra 2003.
͕͕͚
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
x Ǣ x
Ǣ x Ǣ x
ǡǡǤǢ x ǡǤ x ǡǡǢ x Ǣ x
ȀǤ
x
Ǣ x
Ǣ x Ǥ ǡ
Ǧ
ƐĂŵĞŶƐƚĞůůŝŶŐ͕ŵĂĂƌŽŽŬŽǀĞƌƉƌŽĐĞƐƐĞŶĚŝĞŶĂĚĞǀŽƌŵŝŶŐǀĂŶĚĞ ůĂŐĞŶŚĞďďĞŶƉůĂĂƚƐŐĞǀŽŶĚĞŶ͘,ĞƚnjŝũŶŝŶnjĞŬĞƌĞnjŝŶĚLJŶĂŵŝƐĐŚĞĂƌĐŚŝĞǀĞŶ͕ǁĂĂƌŽƉ ŝŶĚĞůŽŽƉǀĂŶĚĞƚŝũĚĨĂĐƚŽƌĞŶĞŶƉƌŽĐĞƐƐĞŶŝŶǁĞƌŬĞŶ͕ĚŝĞĂůƐŵĞĞƌŽĨŵŝŶĚĞƌƐƚĞƌŬ ŽŶƚǁŝŬŬĞůĚĞŬĂƌĂŬƚĞƌŝƐƚŝĞŬŝŶŚĞƚŵŽŶƐƚĞƌďĞǁĂĂƌĚnjŝũŶŐĞďůĞǀĞŶ͘ŽŽƌĚĞŵŽŶƐƚĞƌŶĂŵĞ ĞŶŽŶƚǁŝŬŬĞůŝŶŐǀĂŶƐůŝũƉƉůĂƚĞŶŬƌŝũŐĞŶǁĞĂůƐŚĞƚǁĂƌĞƚŽĞŐĂŶŐƚŽƚĚĞnjĞĂƌĐŚŝĞǀĞŶ͘ /
Ȁǡ
Ǥ
Ǥ ǡ
ǡ
Ǧ Ǥǡ ǡȋǤ͟Ǥ͚Ȍǡ´ȋǤ͟Ǥ͛Ȍǡ ǡȋǤ͟Ǥ͜ȌǡȋÃ ǡǤ͟Ǥ͝Ȍǡ
ǡ
ǡǡ ȋȌÃ
Ǥ ȋǤ͟Ǥ͞Ȍǡȋ
ǡ Ǥ͟Ǥ͟ȌǡȋǤ͟Ǥ͡Ȍ
Ǧ Ǥ
Ǥ
Ǧ
Ǥ
ÃǤ
Ǥ
ȋǤ͟Ǥ͠ȌȋȌ ȋǤ͟Ǥ͡ȌǤ
ȋǤ͟Ǥ͙͘ȌǤ
ȋȌ
ȋǤ͟Ǥ͙͙ȌǤ
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
Figuur 7.2 Onverbrand bot fragment (K= bot, H= nutriëntenkanaal) (PPL) (Fritzsch 2011).
Figuur 7.3. Diatomeeën in mariene sedimenten uit een dijklichaam (slijpplaat Schiedamsedijk) (Fritzsch et al. 2013).
Figuur 7.4
Figuur 7.5
Fytoliet in een esdek (slijpplaat uit Veldhoven) (Fritzsch & De Moor 2014).
Door warmte beïnvloed, gesmolten materiaal in een esdek (slijpplaat uit Veldhoven) (Fritzsch & De Moor 2014).
Figuur 7.6
Figuur 7.7
Fragment mest in een esdek (slijpplaat uit Veldhoven) (Fritzsch & De Moor 2014).
Fragment houtskool in dekzand (slijpplaat Almere Godendreef ) (De Moor et al. 2013b).
͕͕͛
͕͕͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 7.8
Figuur 7.9
Verschillende vormen van intentionele depositie in een dijklichaam (Schiedamsedijk) (Fritzsch et al. 2013).
Verplaatste brokken (aggregates) in een dijklichaam (Schiedamsedijk) (Fritzsch et al. 2013).
Ǥ Ǥ
Figuur 7.11 Detail van figuur 7.10 met horizontaal gelaagd organisch materiaal (Fritzsch et al. 2013).
Figuur 7.10 Scan van een complete slijpplaat uit het dijklichaam van de Schiedamsedijk (90x50 mm), met onderin een platige structuur veroorzaakt door compactie (antropogeen) (Fritzsch et al. 2013).
Figuur 7.12
Figuur 7.13
Porie veroorzaakt door bioturbatie en opgevuld met ander materiaal dan de omringende zandige matrix (slijpplaat uit een esdek, Veldhoven) (Fritzsch & De Moor 2014).
Vuursteen partikel (grootte ± 0,7 mm) in een zandige grondmassa (slijpplaat uit Sluiskil) (De Moor et al. 2011).
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͕͝
ȋǤ͟Ǥ͙͚ȌǤ ȋǤ ͟Ǥ͙͛ȌǤ
7.2.3 Toepassingen voor onderzoek naar begraven steentijdlandschappen
Ǧ
Ǧ
Ǥ
Ǥ ǡ
ȋ
Ȍ
Ǥ ȋȌ͖͚Ǥ͖͛ ȀǦǯ
ǣ x
ǫ ǫǫ ǫ ȋȌǫǦ
Ǥ ǣ x ȋ
͖͜ȌǢ x ȋ
͖͝ȌǢ x ǦȋǤ͟Ǥ͙͜ȌǢ x Ǧǣ
ȋǤ͟Ǥ͙͝ǡȌǢ x ǣ
ȋǤ͟Ǥ͙͞ǡȌǢ x Ȁ ǫ ȀȀǫ
±͔͗
Ȁ ǡȋ ȌǤ x ǫ ȋ
Ȍǫ
ǣ 26 Onder andere: Exaltus 1993; Kooistra in Makaske et al. 2002; Exaltus in De Moor et al. 2009; Fritzsch in De Moor et al. 2011; Fritzsch in De Moor et al. 2013b/c. 27 Onder andere Exaltus in Hogestijn & Peeters 2001; Exaltus in Prangsma & Gerrets 2009; Van Kappel & Exaltus in Opbroek & Lohof 2012; Van Kappel & Exaltus in Hamburg et al. 2012. 28 Opbroek & Lohof 2012. 29 Lohof et al. 2011. 30 De Moor et al. 2009.
͕͖͔
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 7.14
Figuur 7.15
Poriën met ijzer hypocoatings in een B-horizont van een zandbodem (PPL), voorbeeld uit Veldhoven (Fritzsch & De Moor 2014).
Sterk vergaan organisch materiaal in een A-horizont van een zandbodem (PPL) (De Moor et al. 2013).
Figuur 7.16 ‘Schone’ sedimentmatrix uit een E-horizont van een zandbodem (PPL) (De Moor et al. 2013).
x ȋ
ȌȀȀ ǡǢ x ǦǢ x ȋȌ Ǣ͕͗ x
ǫ
Ǥ
ǡ ǦȋǤ͟Ǥ͙͟͟Ǥ͙͠ȌǤǦ ͖͗
ǡ Ǥ
Ǥ
31 Bij onderzoek naar afvallagen en veen rondom donken wordt de aanwezigheid van zand vaak als secundaire archeologische indicator beschouwd en juist niet als een indicatie voor verstoring (schrift. med. B. Smit/RCE). 32 De Moor et al. 2011.
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͖͕
Figuur 7.17
Figuur 7.18
Vuursteen fragment uit het dekzand bij Sluiskil, ZeeuwsVlaanderen (De Moor et al. 2012).
Vuursteen fragment uit het dekzand bij de Godendreef, Almere (De Moor et al. 2013).
Figuur 7.19
Figuur 7.20
Macroscopische voorbeelden van Sclerotia (De Moor et al. 2013).
Sclerotia in een slijpplaatmonster van Almere Godendreef (De Moor et al. 2013).
ǡǦ ǣ x ȋ
Ȍ
Ǣ͗͗ x
Ǣ͗͘ x
ǡ
Ǥ͙͗
Ǧ͚͗
ǣ x ǣǤ x
ǡ
ǣǡ
33 34 35 36
Exaltus in Prangsma en Gerrets 2009; Van Kappel en Exaltus in Hamburg et al. 2012. Huisman et al. 2009. Huisman et al. 2008a/b; Huisman 2009; Huisman & Mauro 2013. De Moor et al. 2011; De Moor et al. 2013.
͕͖͖
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋǤ͟Ǥ͙͟͡Ǥ͚͘ȌǤ
Ǥ
ȋ
ȌǤ
Ǧǡ Ǥ
ǡ
Ȁ
Ǥ ȋȌ
Ǧ
Ǥ ǡǡ
Ǥ ǡǡǡǤ
Ǯǯ Ǥǡ
ǡ Ǥ͗͛
Ǥ͗͜
Ǥ͗͝ ͙͙
Ǥ
7.3 Biologische proxies en analyses Ǥ
Ǥǡ
ǡ ȋ
ȌǤ͔͘
ȋȌǦ
Ǥ Ǧ
Ǥ
ǡ
Ǥ ǡ´ǡǤ͕͘
ȋȌȋȌ Ǧ
Ǥ
ȋȌǦ
Ǥ
ǡ Ǥ
´ǡ͙͙ Ǥ
37 38 39 40 41
Birks 2000. Schrift. meded. B. Smit/RCE. Schrift. meded. B. Smit/RCE. English Heritage 2011; Ervynck et al. 2009. English Heritage 2011; Ervynck et al. 2009.
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͖͗
7.3.1 Pollen en sporen
Ǧ
ǡǦȀ
Ǥ
ǡ ǡ
ȋǦȌǤ
ǡǣ x ǡǡȋǯȌǢ x ǡǡǢ x ǡȀǡǡǡ
Ǣ x
ǣǦȋ
Ȍ Ǥ Ȁǣ x
ȋǡ
Ȍǫ x ǣǫ x
ȋ
Ȍǫ x
ǫ x
ǫ
ǡ
ǣ x
ȋǮ
ǯȌǫ͖͘ x ǫ
ǫ x
Ǧ ǡ ǫ
ȋ ȌǤ
ȋ
Ȍ
ȋȀȀȌȀ
Ǥ Ǯ
ǯǮ
ǯǤ
7.3.1.1 De toepasbaarheid van palynologisch onderzoek bij prospectief onderzoek in Flevoland
ǣ
ǦȀ
ǡ
ǫ
42 Whitehouse & Smith 2004.
͕͖͘
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Pollen
Ǥ͗͘
Ǧ
Ǥ
ǡ
Ǥ͘͘
Ǥ
ǡ Ǧ
ǡ
ǡǤ
Ǥ
ǤǤ
Gecultiveerde gewassen
Ǥ
Ǥ ǡ
Ǥ
Ǥ ǡ ǡ ǤǮ͘͝ǯ͙͘͘͞
ǤǦ
͙͙͜ά ͙͛
͘ǡ͠ άǤ͚͘
ǡ
Ǥ ÃǤ͛͘
ǤǦ Ǥ͘͜
Ǥ
43 44 45 46 47 48
Iversen 1941 & 1949. Behre 1981. Troels-Smith 1955; Welten 1967; Schutrumpf 1968. Welten 1967. Behre 1981. Joly et al. 2007.
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͖͙
Andere mogelijke antropogene indicatoren ȋ
Ȍǡ
ǡȋ
ȌǡȋȌȋȌ Ǥ͘͝ ǡ
ǡ Ǥ͙͔ Ǥ ȋȌ
Ǥ ȋȌ
Ǧ
Ǥ͙͕
ǯǣǮ
Ǥ
Ǥ
Ǧ Ǥ
Ǥǡ
ǡǤ
ǣ
Ǥȋ
ȌȋȌ Ǥǯ͙͖ǡǡ
Ǥ͙͗
Ǧ
ǡ Ǥ
ǡ
ǡȋ
Ȍ±±±±
Ǥ
ȋ
ȌǡǤ
Ǥ ǤǤ
ȋȌ Ǧ Ǥ
Zichtbaarheid van de antropogene indicatoren in het pollenrecord
Ǥ
Ǧ
͙͘ Ǥ
Ǧ 49 50 51 52 53 54
Deze soorten worden ook wel als verstoringsindicator gezien. Behre 1981, 2007 Innes & Simmons 1988; Welinder 1989. Weeda et al. 2003, 31. Weeda et al. 2003. Out 2009.
͕͖͚
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋ
ǦȌǡ
ǡǦ
Ǥ
ǡ
Ǥ͙͙ Ǯ
ǯ
ǤȋȌ Ǧ
´Ǥ ͚͝ ͟͝Ǥ͙͚
ȋ
ȌǡǤ͙͛
Ǥ
ǦǤ͙͜Ǧ ǦǤ ǡ͜ǡ
͙͜ǡ
Ǥ
Ǥ͙͝ ͚͔
ǡ Ǥ ȋ
ȌȋȌǡ
ȋ
Ǥ͚͕ȌǤ
Ǥ͚͖
ǡȋȌ
ǤǦ
Ǧ
Ǥ
ǡǤ͚͗
Ǧ
Ǥ
Ǥ͚͘ Ǥ͚͙
55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65
Out 2009. Out 2009. Inzicht in het microreliëf is dus gewenst. Cappers & Raemaekers 2008. Cappers & Raemaekers 2008. cf. Van Haaster in Lohof et al. 2011. cf. Van Haaster in Lohof et al. 2011. cf. Van Haaster in Lohof et al. 2011. Van der Linden 2011. Bunnik & Verbruggen 2010. Van Smeerdijk 2003.
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͖͛
Non-pollen palynomorfen ǦȋǯȌ
Ǧ
ǡǡ Ǥǯ Ǥ
ǡ
ǡǡ
´ǡ
Ǥ ǯ͘͞ǤǤ Ǥ
͙͙͟͡ ǯǤ͚͚
ǡ
Ǧ͚͛
Ǥ͚͜
ǯǦǤ
ǡǡ
ǦǤ
ǡ Ǥ
Ǥ
ȋȌ ͚͝ǡȋȌ
Ǧ Ǥ͔͛
ǡ ǡǤ
ǡǡ
Ǥ͕͛Ǧ
ǡ
Ǥ
ȋ
´ ȌǤ͖͛
ǡ
͛͗ǡ
Ǥ͛͘
Ǧ Ǥ͙͛ ǯ
ǡ
ǡ Ǥ
ȋȌ
66 Wijmstra et al. 1971. 67 Hierbij refereert de term ‘Type’ niet naar de taxonomische ‘type’ (of holotype), maar naar een homogene eenheid welke kan worden beschouwd als een ‘niet formeel benoemde vormensoort’. 68 Van Geel 1976. 69 Van Geel 1976; Innes & Blackford 2003. 70 Van Geel et al. 2003; Cugny et al. 2010; Baker et al. 2013. 71 Cugny et al. 2010. 72 Cugny et al. 2010. 73 Van Geel 1976. 74 Out 2010. 75 Van Geel 1976.
͕͖͜
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ
ȋǡǡȌǤ ȋ
ȌǤ
Ǥ
ǡ
Ǥ͚͛
ǯǡ
ǯ
Ǥ
ǯ
Ǥ
ȋȌ
ǡ ͛͛ǡ
Ǥ
7.3.2 Botanische macroresten
ȋǡ ǡȌǤ
ǡ
Ǥ
ǡ͙͜ǦǤ
ǣ͛͜ x
Ȁ
ǣǡ
ǡǡ ǡǡǢ
Ǣ x
Ǣ x
ǦǢ x
ǡ
ȋȌǤ Ǥ
ȋ
ǡ ͜Ȍǣ͛͝ x
ȋȀȀȀȀ ȀȀȌǤ
Ǣ x ǡ
Ǣ x ǡ
Ǣ x Ǥ
76 77 78 79
Baker et al. 2013. De Moor et al. 2009. English Heritage 2011; Ervynck et al. 2009. Ervynck et al. 2009.
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͖͝
De toepasbaarheid van macrobotanisch onderzoek bij prospectief onderzoek in Flevoland
Ǥ
ǡ Ǥ
Ǥ ǡ Ǥ ȋ͜ǡ
͙͜ǡ
͔͜Ȍ Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ͕͜
Ǥ͖͜ ȋ Ȍ͚͘͘͡
ǡ
ǤÃ Ǥ͗͜ ȋǦ´Ȍ͚͛͘͘ǡ
Ǥ͘͜ ǡ
Ǥ͙͜ ͙͠
ǡ
ȋȌǤȋ
ǤȌǡ ȋ
ȌǤ
ȋȌǡ ȋȌȋȌǤ Ǥ Ǥ͚͜ Ǧ
Ǥ͛͜
ȋȌ
Ǥ
Ǥ
80 81 82 83 84 85 86 87
Cappers & Raemaekers 2008. Nales & Kerkhoven 2010. Niekus 2005/2006. Woldring et al. 2012. Crombe et al. 2004. Deforce et al. 2013. Deforce et al. 2013. Regnell 2012.
͕͔͗
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǡ Ǥ͜͜
Ǥ ͛͘͘
Ǥ
Ǥ ȋ
Ȍǡ
ȋȀ
Ȍǡ
ȋȌǤ
͛͘͟ ͜͝
ǤǦ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥǡ Ǥ
Ǥ ǡ
ȋȌǤ ͙
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
ǯ͔͕͘͡͝͝Ǥ
ǤȋȌ ȋȌǤ
ǮǯǮǯǤ Ǧ
Ǥ
88 89 90 91
Regnell 2012. Hamburg et al. 2012. Holden et al. 1995. Perry 1999.
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͕͗
͖͗͝͝
ǤǦ
Ǥǡ
ǡ ȋǤ
ȌǤ ͙͙
ǡ Ǥ
7.3.3 Fytolieten
ǡ
Ǥ Ǥ
Ǥ
ǡǤ
Ǥ
ȋ
ȌǤ
ȋ Ȍ
ȋȌǤ͘͝
Ǥ͙͝
ǡȋȌǤ
Ǥ͚͝Ǥȋ͚͘͘͘Ȍ
ǡ
ȋ
Ȍ
Ǥ ͛͝Ǧ ͜ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ
7.3.4 Insecten ǡ
´ǡ ǡ
ǡ
Ǥ Ǥ 92 93 94 95 96 97
Kubiak-Martens 2008. Smit et al. 2012. English Heritage 2011. English Heritage 2011. English Heritage 2011. Devriendt 2013.
͕͖͗
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ͜͝
ǡ
ǡ Ǥ
ȋȌǡȋ
Ȍǡǡ
ȋȌǦǤ
à ȋ
ǡǡȌǤ͝͝ǡ
ǡȋ Ȍ
ǦǦ
Ǥ͕͔͔
ǦȀ
ǡ
ǦǤ
ǡ Ǥ
´ȋ Ȍ
ȀǤ ǡ
Ǥ Ȁ
ǡ
Ǥ
Ǥ
ǡ Ǥ Ǥǡǡ
ǡǤ͕͔͕ ǡ
ǦǤ͕͔͖
ǡ
Ǥ͕͔͗
ȋȌǡȋ
ȌǡȋȌ ȋ
ȌǤ
Ǧ ǡ ǤǤǤǤ
98 Whitehouse et al. 2008. 99 English Heritage 2011; Ervynck et al. 2009. 100 Smith & Howard 2004. 101 Van Zijverden & De Moor 2014. 102 Cf. Engels 2008. 103 Van Zijverden & De Moor 2014.
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͗͗
Mogelijkheden voor de toepassing van onderzoek naar vedermuggen en mijten binnen archeologisch onderzoek Chironomidae ȋǣȌ
ǦǦ
Ǥ
ǣ͕͔͘ x
ǡǡǡǡ ǡǢ x
Ǣ x Ǣ x
ǡ
Figuur 7.21 Kopkapsel van een larve van de vedermug Polypedilum sordens ventraal bekeken (foto: Koeman en Bijkerk, C.J.E. Brochard).
ȋǤ͟Ǥ͚͙ȌǢ x
Ǣ x ééǡ
ǮǦǯ
Ǥ
ȋȌǤ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ͕͔͙
Ǥ
ǡ ǡȋȌǤ
Ǥ
ǡ
ǤǦ
Ǥ
Ǧ Ǥ Ǧ
Figuur 7.22 Steganacarus magnus (Oribatida) (foto: Koeman en Bijkerk, C.J.E. Brochard).
Ǥ͕͔͚
Acari ȋ
Ȍ
Ǥ
ǡ Ǥ͕͔͛ ǡ
ȋǤ͟Ǥ͚͚ȌǤ
104 105 106 107
Porinchu & MacDonald 2003. Whitehouse et al. 2008. Axford et al. 2009. Baker 2009.
͕͗͘
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡ Ǥ Ȁ ǤǦ
Ǧ
ǡ
Ǥ͕͔͜ ǤȋȌ
Ǥ
Ǥ
ǡǤ ǡ
Ǥ
ǡ Ǥ͕͔͝ ͙͙
ǡ Ǥ
7.3.5 Diatomeeën, foraminiferen, mollusken en ostracoden ´
ǣȋȌǡ
ȋ
Ȍ
ȋȌǤ͕͕͔ Ǥǯ͚͘Ǥ͘͘͘ ͚͝Ǥ͘͘͘
ǡǡ Ǥ
ǡ
ǡǡǤ´
Ǧ
ȋǡǡǡǡǡǦ ǡǡ͕͕͕ǡǡ ȌǤ͕͕͖
´ǡ͙͙Ǥ ´
Ǥ &ŽƌĂŵŝŶŝĨĞƌĞŶ
Ǥ
Ǥ
Ǥ&ŽƌĂŵŝŶŝĨĞƌĞŶ
ǡ
Ǥ
ǡ
ǡǤ Ǥ
Ǥ ǡ ǡǤ͕͕͗
Ǧ 108 109 110 111 112 113
Schelvis & Ervynck 1992. Baker 2009. Ervynck et al. 2009. Saprobie is een maat voor vervuiling/verstoring van de voedselketen. Van Zijverden & De Moor 2014. Van Zijverden & De Moor 2014.
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͙͗
ǡ Ǥ
Ǥ ȋ ȌǡȋȌȋȌǤ ǡȋ
Ȍȋ
ȌǤ
Ǥǡ ǡǡȋȌǡǡǡ ǡ
Ǥ͕͕͘
ǦǡǦ Ǥǡ
ǡǡǡ ǡǤ
´ Ǥ͕͕͙
7.3.6 Visresten
ǡǡ
Ǥ ǡǡǤ
Ǥ
ȋ ǡǡǡǡ ȌǤǡ
ǡ
Ǥ ǡȀǤ͕͕͚
ȋ͞Ǥ͛Ǥ͝ȌǤ
7.4 Dateringstechnieken 7.4.1 14C-datering
͙͜ǦǤ͙͜Ǧ
ǣ x
Ȁ
Ǣ x
ȋǤǤǦ
ȌǤ
114 Van Zijverden & De Moor 2014. 115 Van Zijverden & De Moor 2014. 116 Van Zijverden & De Moor 2014.
͕͚͗
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡ
Ǧ Ǥ
Ǥ ͙͜Ǧ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ȁ
ǡ
ȋȌ Ǥ
Ǧ ǡ
ǤǦ
ȋ͜Ǥ͚
ȌǤ ͙͜Ǧ ȋǤǡ
ȌǤ
Ǥ
ǡ Ǥ͕͕͛
7.4.2 Optically Stimulated Luminescence (OSL) Ǥ ͙͜Ǧ Ǥ
Ǥ Ǧǡǡ
ǡ
Ǥ ȋǤ
ȌǡǦ Ǥ
ǡǤ
Ǥȋ͚͘͘͟Ȍ ͜Ǥ͕͕͜
7.4.3 Dendrochronologie
Ǥ
ȋ ǡ Ȁ͕͕͝
117 Zie bijvoorbeeld ook: Van der Plicht 2006; Van Strydonck et al. 1999; Waterbolk 1971, 1983. 118 Wallinga et al. 2007; Wallinga 2005. 119 Osinga & Hekman 2011.
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͗͛
͚͛Ȁ͛͘͟ǡ͕͖͔
ȀȋȌǤ͕͖͕
͛Ǥ
7.5 Multi-proxy/specialistisch onderzoek in Flevoland
Ǧ Ǧ ȋ͟Ǥ͙ȌǤ͕͖͖
Ǥ ǣ x ͚͛Ȁ͛͘͟ȋ
ǡȌǢ͕͖͗ x ȋȌǢ͕͖͘ x ͙͜ȋǤǤǤȌǢ͕͖͙ x Ǧ͚͟ȋȌǢ͕͖͚ x ȋȌǢ͕͖͛ x
ȋ͙͜ǦȌǢ͕͖͜ x ȋ͙͜ǦȌǢ͕͖͝ x ȋǡ
ǡ ȌǢ͕͔͗ x
´ȋǤǤǤǡ ȌǤ͕͕͗
Ú
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ ǡ ȋȌ
Ǥ
120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131
Hamburg et al. 2012. Bulten et al. 2002. Dit is tevens een algemene tendens in Nederland. Hamburg et al. 2012. De Moor et al. 2009. Müller 2001. Hogestijn & Peeters 2001. Wullink 2009. Nales & Kerkhoven 2010. Visscher 2006. De Moor et al. 2013. De Moor et al. 2013.
AW, VS, NS
X
X
14C
X
X
X
X
14C
X
X
X
X
X
14C en OSL
X
X
X
X
parenchymen, XRF, grondradar
Almere Overgooi Maatweg/Meesweg 6
X
X
X
14C
X
Bodembeschermingsgebied ZO Flevoland 7
X
X
X
14C
bodemfysica; geochemie
Emmeloord J97 8
X
X
14C
X
X
AW, VS, NS
Urk E4 – Domineesweg 9
X
X
14C
X
X
AW, NS, VS
Schokland P14 10
X
X
14C
X
X
X
AW, VS
Swifterbant, diverse locaties 11
X
X
X X
14C
X
X
AW, VS, NS
HZL OL / Hattemerbroek 12
X
X
14C en OSL
X
X
AW, VS, NS, barn-steen parenchymen; organische residu analyse
HZL NL, DO 3
X
HZL NL, Tunnel Drontermeer/Sallanddijk 4 N23/N307 5
X
7.6 Conclusies
ǡ
Ǥ
ǡ Ǥ
Ǥ
ȋȌ
Ǥ
ǡȋȌ Ǥ ͟Ǥ͚
Ǥ ͙͙
Ǥ
Ȁ
Ǥ
Overig
Fysische antropologie
Archeologisch vondstmateriaal
Archeozoölogie
X X
X
Haardkuilen (teer/pek)
X
X
X
Dendrochronologie
X
X
HZL NL, deelgeb. XIV-XV 2
Houtskool/hout
14C
A27/Hoge Vaart1
Dateringen
X
Macroresten
X
Pollen
Micromorfologie
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Milieuanalyse (diatomeeën/mollusken/ostracoden)
͕͗͜
arthropoden; geochemie
Tabel 7.1 Overzicht specialistisch/multi-proxy onderzoek Flevoland. 1 Exaltus 1993; Hogestijn & Peeters 2001. 2 Osinga en Hekman 2011. 3 De Moor et al. 2009. 4 Prangsma & Gerrets 2009. 5 Hamburg et al. 2012. 6 Opbroek & Lohof 2011. 7 Makaske et al. 2002; Makaske et al. 2003. 8 Van der Heijden 2000; Bulten et al. 2002. 9 Peters & Peeters 2001. 10 Gotjé 1993; Gehasse 2005; Ten Anscher 2012. 11 O.a. De Roever, 2004; Schepers et al. 2013; Raemaekers 1999; Devriendt 2013. 12 O.a. Lohof et al. 2011; Hamburg et al. 2011.
AARDWETENSCHAPPELIJKE EN BIOLOGISCHE INDICATOREN (PROXIES)
͕͗͝
Doelstelling
AMZ-fase
(Paleo)landschapsreconstructie/ zeespiegelonderzoek
V+W
x x x x x x
Korrelgrootte- en sedimentanalyse Loss on ignition (humusgloeiverlies) Röntgenfluorescentie of XRF Dateringstechnieken Micromorfologie Pollen/botanische macroresten Insecten, diatomeeën, foraminiferen, mollusken en ostracoden, visresten
proxy
Erosie/bodemvorming
V+W
x x x
Korrelgrootte- en sedimentanalyse Loss on ignition (humusgloeiverlies) Röntgenfluorescentie of XRF Micromorfologie
Bodemdegradatie/ conservering organische resten
V+W
x x x x
Dateringstechnieken Micromorfologie Pollen/botanische macroresten Geochemie
Aanwezigheid/omvang door menselijke activiteiten beïnvloedde bodemniveaus
K+W
x x x x x
Magnetische susceptibiliteit Röntgenfluorescentie of XRF Multi-element geochemische analyses Micromorfologie Insecten, visresten
Screening sedimenten/bodems t.b.v. specialistische bemonstering
V+W
x
Röntgenfluorescentie of XRF
Datering archeologische fenomenen/indicatoren
K+W
x
Dateringstechnieken
Tabel 7.2 Overzicht potenties specialistisch/multiproxy onderzoek voor prospectief onderzoek Flevoland (V = verkennend; K = karterend; W = waarderend).
7.6.1 Aanbevelingen
ǣ Ȉ
ȋȌǣ Ǧ Ǥ
Ǥ Ǧ
Ǥ ȋ
Ȍ Ǥ
ǡ ǡȀǤ
ǡ
Ǥ x ´
ȋȌǣ
Ǧ
ǤȋȌ ǢǦ Ǧ
Ǥ
͕͔͘
KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͕͘
Deel 4
‘Testfase’
͕͖͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͗͘
8
Veldwerk onderzoeksgebied Vogelhorst, AlmereHout
8.1 Inleiding en doelstelling ͙
Ǧ Ǧ
ǡ ȋ
ȌǤ ͚Ȁ͟ Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǧ
Ȁ
Ǥ ȋ
Ȍ
Ǥ ǣ Ȉ
ȋǦȌǦ
Ǥ ǣ
ǫ
ǫ
ǫ
ǫ Ȉ
͚ǡ͛ǡ͜
ǡ
Ǥǣ
ǫ
´ǫ
ǡǡ ǡ
Ǥ
ǡ
ȋ
ǡ
Ȍǡ
ȋ͠Ǥ͙ȌǤ Ǥ
͕͘͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǣ
Ȁ͡ǡ͙͘ ͙͙Ǥ ͠Ǥ͚Ǥ
͠Ǥ͛ ȋ
Ȍǡ͠Ǥ͜ȋȌǡ͠Ǥ͝ȋȌ͠Ǥ͞ȋ
ȌǤ ͠Ǥ͟
Ǥ
8.2 Onderzoeksgebied Almere Vogelhorst 8.2.1 Locatiekeuze onderzoeksgebied
͙
Ǧ Ǥ
͛͘͟ǡ ͚
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǧ
͚͙͚͘͜ȋ
ȌǤ
ǡǡ
Ǥ
Ǥ
Ǧ
ǡǤ
ǡ
ǡ Ǧȋ͛͝ȌǤǡ
ȋ ͠Ǥ͚Ǥ͚Ȍǡ
Ǥ
Ǯǯ͙͘ Ǥ ͠Ǥ͙
Ȁ͛͝ ǦǤ
Tabel 8.1 Basisgegevens van de onderzoekslocatie.
BASISGEGEVENS Projectnaam
Programma Kennisontwikkeling Archeologie Hanzelijn/Werkpakket 5 - Testfase
Provincie
Flevoland
Gemeente
Almere
Plaats
Almere-Hout
Toponiem
Vogelhorst
Kaartblad
26C
XY-coördinaten
West: 149470/483770; Noord: 149650/483880; Oost: 149720/483770; Zuid: 149540/483660.
OM-nummer
57370
Periode Onderzoek
juni t/m augustus 2013
Oppervlakte plan- of onderzoeksgebied
Ca. 3 ha
Huidig grondgebruik
Braakliggend terrein
Beheer en plaats documentatie
Archol, Einsteinweg 2 te Leiden
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͙͘
8.2.2 Eerder uitgevoerd onderzoek in onderzoeksgebied Vogelhorst
ȋǤ͠Ǥ͙Ȍ ǡ ǣ͕ x Ȁ
ǣ͙͡͡͡
Ǧǡ Ǥ͖ Ǥ͗
ȋ͛͝Ȍ
Ǥ
Ǥ͚͚͘͘͘͘͘͜
Ǥ x ȋ͙ǡ͚͘͘͘Ȍǡ
ȋȌǤ
ǡ
ǡ Ǥ
͝
ǡ
ȋ͙͙͘͘͘͘
͘͘͜͝Ȁ͚͚͘͝ǢǤ͠Ǥ͚ȌǤ x ȋ͚ǡ͚͚͘͘Ȍǡ
Ǥ ͙͜ǡ͝
ǡ´͙͚͘͘͜͝ǡ͙͘͝ȋǤ͠Ǥ͚ȌǤ Ǧ Ǥ´͛͛͘͝͝͞͝͝ǡ ǡǡǤ ȋ
ȌǤ ͚͘
Ǥ ͙Ǥ
Ǥ
Ǥ x ȋ͛Ȁ͝ǡ͚͚͘͘Ǧ͚͘͘͜Ȍǡ ǡǡ
Ǥ Ǥ
±±
ȋǤ͠Ǥ͚
ȌǤȋ͙͜ǡ͝
ǡ͝͞ Ȍǡ
ȋ͟
ǡ͘͜Ȍ ȋ ȌǤ
ǡ͛ǡ͜͝ǡ
ǦǦ Ǥ Ǥ
1 Cohen Stuart et al. 2006. 2 Raemaekers 1999a. 3 Raemaekers 1999b.
͕͚͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 8.1
Locatie onderzoeksgebied Vogelhorst (a) met de zonering en blokken van het eerder uitgevoerde onderzoek (b) (naar: Cohen Stuart et al. 2006).
9RJHOKRUVW%
1
P
EURQNDGDVWHU
D
E
/HJHQGD EORNNHQ ]RQHV SXWWHQ9RJHOKRUVW WRSRJUDILH YLQGSODDWV =RQH =RQH
=RQH
=RQH
=RQH
1
=RQH
P
D
E
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͛͘
)DVH
)DVH
P
)DVHHQ
/HJHQGD 9RQGVWORFDWLHJHP$OPHUH 9LQGSODDWVJHP$OPHUH %RULQJLQGHVSHFLILHNHIDVH %RULQJ
Figuur 8.2 Boorpuntenkaarten van de respectievelijke onderzoeksfases 1 (a), 2 (b) en 3 t/m 5 (c).
͕͘͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡǦ
Ǥ͙͜Ǧ
͘͘͘͟ǤǤ͘
8.2.3 Vindplaatsen en bodemopbouw/genese
Ǥ ͙͘͘͘͜͟ȋ͙͛͘͠ήȀǦ ͘͞ȌǤ͙
͛
ǤǦ ȋ͠Ǥ͙ȌǤȋǦ Ȍǡ
ǡ͙ȋ͠Ǥ͙ȌǤ͚ Ǥ
ȋ
Ȍ
͝ǡ͟͝ Ǥ͚͛͘͘͜Ȁ͛͘͘͜ǤǤ ͜ǡ
Ǥ ͠Ǥ͛ǡǦ Ǥ ȋȌǡ͚Ǧ͚ǡ͝ ǤȋȌ
ǤǦ
ȋ ǡȌǤ
ȋǡǡǡǡȌǡ ǦǤ Ǥ ǡ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ ȋ Ȍǡȋ ȌǤǡ ȋȌǤ ǤǤ ǡǡ
ȋ ȌǤȀ´ 4 5 6 7 8
Roovers et al. 2011. Roovers et al. 2011. Cohen Stuart et al. 2006. Cohen Stuart et al. 2006. Cf. Van de Plassche et al. 2005.
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͘͝
Figuur 8.3 Bodemopbouw van de onderzoekslocatie, zoals deze is aangetroffen in werkput 1.
ǤȀ ȋȌ ȋ ȌǤȀ
Ǥ ȋ ǡ
ȌǤ
ǡ ǡǤ ǡǤ ȋ ǡ
ȌǤ
ȋ Ȍ
͠Ǥ͟Ǥ
8.3 Veldonderzoek boringen en sonderingen 8.3.1 Inleiding ȋ͜͝Ȍ
´ȋȌ
ǤȋȀ Ȍ
ǦȋȌ ȋȌǤ Ǥ
±±
Ǥ͝
ȋ͠Ǥ͙͠Ǥ͚Ȍǣ 9 Recentelijk is op locatie Stichtse Kant een gravend onderzoek uitgevoerd om resultaten van booronderzoek te vergelijken met gravend onderzoek (Van de Geer 2013, Archol Rapport 212).
͕͙͔ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
x Ǣ x Ǣ x ȋ
ȌǢ x
ȋǡ
ȌǤ
ǣǡ
Ǥ Techniek
Waarom toegepast
Tabel 8.2
Handboringen (edelman en guts)
Snelle en efficiënte techniek voor bepaling bodemopbouw; nauwkeurige diepteregistratie
Overzicht en doelstellingen per toegepaste veldmethode/-techniek
Aqualock
Bepaling bodemopbouw; monstername specialistisch onderzoek en archeologische indicatoren
Avegaar
Groter monstervolume t.b.v. archeologische indicatoren (kwaliteit monster vergelijken met monsters gravend onderzoek)
Begemann
Diepteregistratie en zeer nauwkeurig bodemprofiel; detailbeschrijving bodemopbouw; monstername specialistisch onderzoek; archeologische indicatoren
Sonderingen
Bepaling bodemopbouw en bepaling diepteligging top dekzand
Testputten (zie 8.4)
Kwaliteit profieldocumentatie en kwaliteit bemonstering t.b.v. onderzoek naar archeologische indicatoren
Geofysica (zie 8.6)
Bepaling bodemopbouw (diepteligging dekzand) en bepaling paleoreliëf van het dekzand
Ǧ
ȋǤ͠Ǥ͜ȌǤ
Ǧ
ȋ ȌǤ
Ǥ ´ǡ´Ǧ
Ǥ ͚͚ ȋ͙Ȃ͚͚Ȍ͙͘ȋ ͙͙͛͜ǡ͚͘ȌǤ
ǡ ͙ǡ͕͔
Ǥ
ǣǡ
ǡ͛
Ȁ͟
ǡ ͚͞͞͡Ǥ
͚͚
Ǥ
ȋ
ǡ͠Ǥ͙Ȍǣ x
ǣ
ȋȌǤ ǤǤǤǢ x ǣǡ ǤǤǤǢ x Ȁǣ
Ȁ͙͘͜͝ȋ ͠Ǥ͜Ȍ
ǤǮǯȌǤ ͙͘
Ǣ 10 Omdat het logischerwijs niet mogelijk is om meerdere malen op dezelfde plaats te boren met verschillende boren, worden de boringen van de verschillende boorapparaten op een maximale afstand van 1 meter van elkaar geplaatst.
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͙͕
x ȋ͚͡͞͞Ȍǣ
Ǣ
Ȁ͙͘͜͝ǡ Ǥ͙͘
Ǥ
ȋ͝Ǥ͞ȌǤ
͙͘͜͝
Ȁ
ȋ͠Ǥ͚ȌǤ
͠Ǥ͛ǣ
͙͘
Ǣ ǯ Ǥ ǡ
´Ǥ
ǡ
Ǥ ͛͘͜͜ǡ͞Ǥ͕͕
8.3.2 Handboringen (Edelman en guts)
Ǥ
ȋȌǡ
ǡǦ Ǥ͟
͛
Ǥ
ȋ͙͚͘
Ȍ Ǥ ǣ x
Ǣ x ǯ͛͘
Ǥ
͛͘
ȋ ͠Ǥ͝ǡ
͙͛
ȌǤ
ǦǢ x Ǥ
ǡ͛ Ǥȋ͚͘ ȌǤǡ Ǥ
11 Dit grid wordt meestal toegepast bij het verkennend booronderzoek in de gemeente Almere.
͕͙͖ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
3URJUDPPD.HQQLVRQWZLNNHOLQJ$UFKHRORJLH+DQ]HOLMQWKHPD% ORFDWLHNDDUWYHOGZHUN 1
WHVWSXW %RULQJXLWYRRURQGHU]RHNPHWYXXUVWHHQ HQRIYHUEUDQGHKD]HOQRRWGRSSHQ %RRUORFDWLHYRRUDYHJDDUDTXDORFNHQ KDQGERULQJ %RRUORFDWLH%HJHPDQQERRU
6RQGHULQJ
0HWHUV
Figuur 8.4 Onderzoeksgebied met de ligging van de boorpunten en proefputten.
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͙͗
Figuur 8.5 Top van het dekzand in een guts met een diameter van 3 cm (boring EG5) met een verkorte bijbehorende laagsgewijze boorbeschrijving (voor de volledige beschrijvingen van alle handboringen wordt verwezen naar bijlage 8.3).
ONDERDIEPTE (cm-mv) TEXTUUR
LITHOLOGIE BIJM.
BODEM
B.GRENS
RIJPING
Lithostratigrafie/OVERIG
STV
Zuiderzee Laag
M50 KLEUR
50 Ks2
h2
gr
80 Ks4
h1
brgr
G
STV
Almere Laag
110 Ks3
h3
dgrbr
G
MSL
Flevomeer Laag
221 Ks3
h3
dgrbr
G
MSL
Flevomeer Laag
225 Zs1
h2
235 Zs1
BV
mf
dgr
Ah
mf
gr
E
S/E
Fm. van Boxtel/Lp. van Wierden (dekzand) Fm. van Boxtel/Lp. van Wierden (dekzand)
8.3.3 Avegaarboor en monstername Ǥ ǮǯǦǤ ǡ
ǣ x Ǥǡ
Ǥ ͙͘
Ǥ
Ǧ
Ǣ x Ǥ ͚͘
Ǣ x
Ǥ Ǥ
Ǣ
͕͙͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 8.6 Avegaar machine (links) en een detail van de boorkern (rechts; boring AV6). Van de kernen zijn geen beschrijvingen gemaakt, wel is de diepteligging van de top van het dekzand gedocumenteerd, zie hiervoor Tabel 8.3.
x Ǥ ͛͘͝Ǣ x
Ǥ
ȋȌ͘͝
Ǣ x ǡ Ǣ x ȋ͙Ǧ͚Ǧ͛Ǧ͜
Ȍ ȋ͙͘Ǧ͛͘ȌǤ
8.3.4 Sonische boring met Aqualock sampler
Ǥ
ǡ
Ǥ x
ȋ
Ȍ
ǣ
ȋ͙ǡ͛ ͚ȌǤ x
Ǥ͕͖͚ ͛ǡ͚Ȃ Ǥ
ǡȋ Ȍ
Ǥ x
12 Deze bemonstering geldt specifiek voor deze onderzoekslocatie, want in andere delen van Flevoland kan het namelijk zeer zinvol zijn om ook gerijpte niveaus uit het Laagpakket van Wormer te bemonsteren.
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͙͙
Figuur 8.7 Sonische boor met Aqualock sampler (a) en detail van boring AQ19 (b), inclusief korte notatie van de aanwezige bodemhorizonten.
Ǥ ȋ͙͘
ȌǤ Ǥ x Ǥ
ǡ Ǥ Ǥ ͚ Ǥ͚ ȋ͚͘Ǧ͘͜
ȌǤ
Ǥ x ǮǯǤ
ǣ ǡ
ȋȀ ǡ
òȌǡ ǤǤ
ȋȀȌ Ǥ ȋ͙Ȁ͙͜Ȍ
ȋȌ
ǡȋȌȌǤ x
Ǥ
ǤǦ
Ǥ Ǥ x ǡ
ȋ͙͜͝ȌǤ
ǡǡ Ǥ
Ǥ
Ǥ
͕͙͚ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
x
ȋ ȌǤ
Ǥ
Ǥ
Ǧ
ȋ͙͙ȌǤ x ȋ͙͘Ǧ͙͝ȌǤ Ǥ
8.3.5 Begemann boringen (29 en 66 mm)
Ǥ͞͞
ȋ͙͙ȌǤ
͞͞ǡ
͚͡Ǥ ͞͞ x ȋȌ ǤǤ
ǡ
Ǣ x
ǡǦ
Ǥ ͚͡ x ͞͞ǤǦ
ȋ͚͛͡͝͝
Ǯǯ ͞͞ȌǤ
ǡ Ǥ Ǥ Ǥ
Figuur 8.8 Begemann boorinstallatie.
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͙͛
Figuur 8.9 Verwerking van de 29 mm en 66 mm Begemann-boorkernen.
Figuur 8.10 Kern van Begemann boring BG02a (66mm), inclusief verkorte laagsgewijze beschrijving (voor de volledige beschrijvingen van alle boringen wordt verwezen naar bijlage 8.3). ONDERDIEPTE (cm-mv) TEXTUUR
LITHOLOGIE BIJM.
M50
BODEM
B.GRENS
RIJPING
SED. STR. Lithostratigrafie/OVERIG
KLEUR
30 Ks2
h2
brgr
85 Ks2
h1
brgr
BV S/E
STV STV
hl
Zuiderzee Laag Almere Laag
125 Ks2
h2
lbrgr
G
STV
hl
Almere Laag
hl
Almere Laag
150 Ks3 z1
h2
dgrbr
G
STV
185 Ks3
h3
dbrgr
S/E
MSL
Flevomeer Laag
213 Ks3
h2
dbrgr
S/E
MSL
Flevomeer Laag
217 Zs1
h3
227 Zs1 236 Zs1
h1
mf
dbr
Ah
E
mf
dgr
E
Fm. van Boxtel/Lp. van Wierden (dekzand)
Fm. van Boxtel/Lp. van Wierden (dekzand)
mf
dbr
Bh
Fm. van Boxtel/Lp. van Wierden (dekzand)
244 Zs1
mf
dbr
Bhs
Fm. van Boxtel/Lp. van Wierden (dekzand)
254 Zs1
mf
brge
BC
Fm. van Boxtel/Lp. van Wierden (dekzand)
285 Zs1
mf
brge
C
430 Zs1
mf/mg ge
C
Fm. van Boxtel/Lp. van Wierden (dekzand) hl
Fm. van Boxtel (fluvioperiglaciaal)
͕͙͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 8.11 Sondeergrafieken met bijbehorende lithologische interpretatie van sondering 11
Figuur 8.12 Bodemclassificatiegrafiek van Robertson (gebaseerd op de genormaliseerde conusweerstand en het genormaliseerde wrijvingsgetal), door Fugro aangepast voor de Nederlandse ondergrond.
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͙͝
8.3.6 Sonderingen ǡ ǡ´
Ǥ
Ǥ
Ǧ
͙͘͜͝ǡ͚Ǥ
Ǥ
Ǥ ͠Ǥ͜Ǥ ͘Ȁ͙͡
Ǥ ȋ͠Ǥ͙͙ȌǤ ͠Ǥ͝Ǥ ȋȌǤ ȋȌ
ȋ
ȌǤ
Ǥ
Ǥ
ȋ
Ȍ
ȋȌǡ
ǡ
Ǥ ȋ Ȍǡ Ǥ͕͗
͕͘ ȋǤ͠Ǥ͙͚ȌǤǡ
ǡ
ǣ x ͜͝ǡ ÃǤ͠Ǥ͙͙ Ǣ x
ȋ
ζ͙ǡ͝η͝ά
ȌǤ
͠Ǥ͞Ǥ
Ǥ
Ǥ Ǥ
Ǥ
8.4 Veldonderzoek testputten ȋǤ͙ǡ͚͛Ȍ
ȋǤ͠Ǥ͜ȌǤǦ´ 13 Koster et al. 2012. 14 Robertson 1990.
͕͚͔ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 8.13 Afgraven testputten onder leiding van de projectleider.
Ǥ
ǡǦ
ǡ Ǥ ȋ
Ȍ Ǥ͕͙͚
Ǥ͙͛
ǡ͛ Ǥ ȋ
Ǥ͙͚͙͚Ȍ ȋ
ȌǤ Ǥ Ǯǯ͙͟ Ǥ
Ǥ͠͠Ǥ
Ǥ͘͠
Ǥ
Ǥ͛͜ Ǥ
ȋǤ͠Ǥ͙͚ȌǤ
ǡ Ǣ
Ǥ ǡǡ Ǥ͛ Ǯǯ ȋ
ȌǤ
ǯǤ ǡǤ ǡǤ 15 Cohen Stuart et al. 2006; Huisman & Visscher 2011; Raemaekers 1999b; Raemaekers 2000; Timmerman & Warning 2009.
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͚͕
Figuur 8.14 Bemonsteren, inmeten en afvoeren van de segmenten.
͝
ȋǤ͠Ǥ͙͛ȌǤ ǡ
ȋ͜ǡ͛ǡ͚ ͙ȌǤ Ǥ
ȀǦǡǡ ȋ͙͚Ǧ͛ǦȌǤ Ǥ
ǣ ȋ͙ǣ͚͘ȌǢ
ȋ͙͘͜͝ȌǢ͙͘
ȋ͙͘͜͝Ȍǡ
ȋǤ͠Ǥ͙͜ȌǤ
ȋǤ͠Ǥ͙͝ȌǤ ͝͝͡
Ǥ ǦǤ
±ǡ
Ǥ Ǥ ǡ
ȋ ȌǤǮǯ
͚ ȋ͙͙͘͘͘͝
Ȍ
Ǥ
͕͚͖ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 8.15 Profiel van werkput 3 met bijbehorende (verkorte) laagsgewijze beschrijving.
ONDERDIEPTE LITHOLOGIE (cm-mv) TEXTUUR
BODEM
B.GRENS
RIJPING
BIJM.
PLR
KLEUR
40 Ks2
h1
1
grbr
118 Ks2
h2
2
grbr
G
MST
257 Ks3
h2
BV
SED. STR.
MST
LITHOSTRATIGRAFIE/OVERIG
Zuiderzee Laag hl
Almere Laag; zandlaagjes
1
dbrgr
S
MSL
Almere Laag
281 Vk3
1
dgrbr
S
MSL
Flevomeer Laag
288 Vm
2
dbr
S/E
Basisveen
1
dgr
Ah
S/E
Fm. van Boxtel/Lp. van Wierden (dekzand)
314 Zs1
2
gr
E
G
Fm. van Boxtel/Lp. van Wierden (dekzand)
331 Zs1
1
br
B
G
Fm. van Boxtel/Lp. van Wierden (dekzand)
349 Zs1
1
ligebr
C
G
Fm. van Boxtel/Lp. van Wierden (dekzand)
297 Zs1
h2
Figuur 8.16 Monstername ten behoeve van het micromorfologisch onderzoek.
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͚͗
Figuur 8.17 Zeefinstallatie in het veld met een van de vrijwilligers van de AWN.
8.5 Verwerken monsters archeologische indicatoren
Ǧ ǤǤ
͜ǡ͛ǡ͚͙ Ǥ
ǡ
Ǥ
´ǣ Ȉ Ȉ Ȉ Ȉ ȋγ͙͘͘άȌ Ȉ ȀȀ Ȉ Ȉ
Ȉ
ȋ͛͜ȌǡǮǯ͚ Ǥ͚͙ Ǥ
Ǥ ȋǤ͠Ǥ͙͟ȌǤ ȋǤ͠Ǥ͙͠ȌǤ
Ǥǡ
ǡ
Ǥ
͕͚͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 8.18 Zeefresidu na afloop van het zeven van één van de monsters op het depot van Archol.
͙͘Ǧ͚͘
Ǥ͚͛͝Ȁ͛͘͟
͛͘Ǧ͘͜
Ǥ͕͚Ǧ ǣ ͘͝
ȋ ȌǤ ͚͛Ȁ͕͛͛͘͟
͙͘
ǡǯ͛͘Ǧ͘͝
Ǥ ͡
ȋȌ Ǥ
8.6 Veldonderzoek geofysica 8.6.1 Elektromagnetisch onderzoek Ǧ
ȋ
´ȌǤ
Veldonderzoek en uitwerking ͙͚͚͙͛͘
Ǥ
ȋǤ͠Ǥ͙͡ȌǤ ͘͞Ǧ
ÚǤ ȋȌ͠Ǥ͚͘Ǥ ͙͘͘͡
Ǥ͛ǡ͠ǡ ±±͚͚͘ȋ͝͝ȌǤ 16 Hamburg et al. 2012. Door bioturbatie en/of betreding (‘trampling’) kan microdebitage vanaf het dekzandoppervlak dieper in de bodem geraken. 17 Hamburg et al. 2012.
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͚͙ Figuur 8.19 Montage ontvangstspoel en meetapparatuur (CMD Explorer van GF Instruments).
ǤǦ
Ǥ͚ǡ͚ȂȋȌǡ͜ǡ͛ǦȋȌ͞ǡ͟Ǧ ȋȌǤǦ͠Ǥ͟Ǥ
Figuur 8.20 Meetpunten van het EM-onderzoek.
/HJHQGD
m
'DWXP3???B8LWYRHULQJBJHRPRQLWRULQJ?B'DWDSURFHVVLQJ?$OPHUH(0B61(P[G
(00((73817(1
P
&565'1HZ
(/(.7520(*1(7,6&+(21'(5=2(.92*(/+25677($/0(5(
2SGUQU
͕͚͚ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
͠Ǥ͚͙
Ǥ ͠Ǥ͚͚ Ǧ
Ǥ
͜ǡ͘͜ǡ͝ǦǤ Ǥ ͠Ǥ͚͚
͜ǡ͘͜ǡ͝Ǧ Ǥ
Ǥ
Ǧ ȀǤǦ
Ǧ
Ǥ
Ǧ Ǥ ͠Ǥ͚͚
Ǧ ͜ǡ͘͜ǡ͝ǦǤ
××
Ǥ
Ǥ
ȋȌ ȋȌǤ͠Ǥ͚͛
͜ǡ͘͜ǡ͝Ȃ Ǧ Ǥ
Ǧ ͠Ǥ͠Ǥ
Figuur 8.21 Maaiveldhoogtekaart.
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͚͛
m
Figuur 8.22 Kaart met ruwe EM-data (EM ruw). /HJHQGD (0BBBB
P6P
0HWHU
Bevindingen x ǣ
Ǥ ͝͝ ȋ͝
ȌǤ
Ǣ x Ǧ Ǥ x ǣ
Ǥǡ
Ǣ x Ǣ x
Ǣ x
Ǥ
ǡ Ǣ x ´ Ǥ
ǡ ǡ
´Ǥ
͕͚͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
P
&565'1HZ
8.6.2 Geo-elektrische weerstandsmetingen
/HJHQGD
Figuur 8.23
UHVBBB
Kaart met geclassificeerde EM-data (EM bodem).
2KPP 9((1
Ǧ
Ǥ
./(,
Ǧ
=$1'
ǡ Ǥ
Veldonderzoek en uitwerking ͚͚͙͛͛͘͘
Ǧ
ȋ
ȋȌȌ ǤǦ͛͘͘ȋǤ͠Ǥ͚͜ȌǤ ±± Ǯ
ǯǤ Ǯ
ǯǤ
Ǥ
Ǥ͙͙ ͚͚
Ǥ ȋȌ ȋȌ
Ǥ ǦǤ ͙͚
ǤȋȌ Ǧ
Ǥ
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͚͝
Figuur 8.24 De SAS-300B Terrameter.
Figuur 8.25 Schematische opstelling van de Schlumberger metingen.
Figuur 8.26 Situatietekening met de locaties van de metingen.
/HJHQGD 9(6
9(6
9(6
9(6 9(6
9(6 9(6
9(6
9(6 9(6
&565'1HZ
P
m
͕͔͛ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN Figuur 8.27
5(68/7$7(16&+/80%(5*(50(7,1*(1
Resultaten van meting VES1 t/m VES5.
6&+,-1%$5(:((567$1'2KPP
9(6
9(6 9(6 9(6
9(6
&&$)67$1'P
͠Ǥ͚͝
Ǥ
͙Ȃ͡ȋǤ͠Ǥ͚͞ȌǤ ǡ ͚Ǧ͙Ǥ͙
͚ ǤǦǦ
´Ǥ
ǤǦ ǤǦ
Ǥ Ǥ
͙Ǧ Ǥ Ǥ Ȁ ǡ
Ǥǡ
ǤǦȀǦ
Ǥ
͙͡ ͚͘
͙͚Ȁ͚ ͛͝Ǥ ͠Ǥ͚͟ ͙͝͠Ǥ͚͠͞͡ Ǥ Ǧ
͙͝ Ǧ
Ǥ͞ ͡Ȃ
Ǥ Ǧ
ǡ ǡ Ǥ ͙͚͙͚Ȁ͚͚͘ǡ ͙͚Ȁ͚͛͝Ǥ͙͚Ȁ͚ Ǥ ͠Ǥ͚͟
Ǧ
Ǥ͕͜ǡ͝ 18 Meetpunt VES1 bevindt zich in het zuidwesten van de raai (zie figuur 8.26) en meetpunt VES5 bevindt zich in het noordoosten van de raai (zie figuur 8.26).
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͕͛
Figuur 8.28
5(68/7$7(16&+/80%(5*(50(7,1*(1
Resultaten van meting VES6 t/m VES9.
6&+,-1%$5(:((567$1'2KPP
9(6 9(6
9(6 9(6
&&$)67$1'P
͙Ǥ͙
Ǧ
ȋ͙ǡ͠Ǥ͡Ȍ͙͝Ǥ ͜
Ǥ ͙ȋ͠Ǥ͡Ȍ Ǥ
Ǥ ǡ
Ǥ͠Ǥ͚͠͞͡
ǡ
Ǥ
͙͚
Ǥ ͟Ǧ
Ǥ͙͚ǦǤ ǡ ´Ǥ
͠Ǥ͡Ǥ
Bevindingen Ȉ ǡ
Ǣ Ȉ ǡȀǢ Ȉ Ǧ
ȋ ȌǢ Ȉ Ǧ Ǥ Ǥ Ȉ Ǧ
Ǧ ȋȌ ǤǦ
ǡǤ
͕͖͛ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 8.29 De op de testlocatie gebruikte RIS HiMod 4A.
ȋȌǡ Ǧ
Ǥ
8.6.3 Grondradar Ȃ ȋǡ Ȁǡ͜ȌǦ
Ǥ
Veldonderzoek en uitwerking ȋ
Ȍ ͜ȋǤ͠Ǥ͚͡Ȍǡǡ ͘͝
ǡǤ ǡ
ǡǤ
ǡ
±±Ǥ Ǥǡ
±ǡǦ
Úǡ͘͞ Ǥ ǡ
Ǥ
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͛͗
Figuur 8.30 Voorbeeld van een grondradarprofiel op de vindplaats.
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ ǡǡǤ
͘͠
͙͘͘
Ǥ ǡ ǡ
Ǥ ͠Ǥ͛͘Ǥ
ǡ Ǥ
͠Ǥ͙͛Ǥ ȋȌǤ
Ǥ͚Ǥ
Bevindingen
Ǥ
Figuur 8.31 Voorbeeld van een grondradarprofiel over de weg naast de vindplaats.
ǡ
͕͛͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥȋ Ȍ Ǥ ȋǡȌǤ ȋ
ǡ ǤȌǤ
Ǥ
8.6.4 Conclusies
ȋǡ Ǧ
Ȍ
Ǥ Ǥ´
͝͞
ǡ ͝͝Ǥ
Ǥ
Ǥ Ǧ
Ǥ Ǧ
Ǥ
´ Ǥ
8.7 Vergelijking en evaluatie van de toegepaste technieken
Ǧ
ȋǡ
ȌǤ
ȋȌ
Ǥ
8.7.1 Kwaliteit boorkernen/profielen t.b.v. documentatie en interpretatie van de bodemopbouw
ǡ
Ǥ
Ǥ
ȋ ǡ ȌǤ ȋǡǡǡǡ
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͙͛
Figuur 8.32 Vergelijking van het bodemprofiel (van dezelfde diepte, de overgang van het dekzand naar Basisveen) van boring 8, aangetroffen in een 3 cm guts (links) en in de 7 cm Aqualock (rechts), waarbij het effect van de ‘kleiprop’ zichtbaar is: er ontbreekt in de kern een aanzienlijk deel van het podzolprofiel en de kleiprop ligt direct op de BC horizont van de podzol, de bovenliggende horizonten ontbreken.
ȌǤ ǡ
Ǥ
Ǥ ǡ ǤǤ Ǥ ǡǤ ȀȋȌ ǤȀ
Ǥ
Figuur 8.33 Vergelijking van het bodemprofiel (van dezelfde diepte, de overgang van het dekzand naar Basisveen) van boring 17, aangetroffen in een 3 cm guts (links) en in de 7 cm Aqualock (rechts), waarbij er vrijwel geen verstorend effect van een ‘kleiprop’ meer is.
͕͚͛ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN Figuur 8.34 Profieldocumentatie top dekzand in een guts, aqualock, Begemann en putprofiel.
Ǥ
ǡǡ Ǥǡ ȋȌǤ x
ǣ ǡ
ǤǤ ǯ
ǡ ǯȋǤ ͠Ǥ͚͛Ȁ͠Ǥ͛͛ȌǤ x ͛͘
ǡ
Ǧ Ǥ
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͛͛
Sedimentbeschrijving (laags- Bodemhorizonten gewijs en discrete afstanden) (laagsgewijs)
Sedimentaire structuren
Diepteregistratie Bemonstering archeologische indicatoren
Bemonstering specialistisch onderzoek
Edelman 7 cm
Ja, alleen bovengrondwaterstand
In beperkte mate
Nee
Redelijk
Ja
Nee
Guts 3 cm
Ja, sedimenten onder grondwaterstand
In beperkte mate - bij begraven zandbodems (max. 30 cm)
In zeer beperkte mate vanwege smalle kern
Goed
Nee, erg weinig materiaal
Ja, maar beperkt vanwege de kleine monstergrootte. Wel geschikt voor bijvoorbeeld korrelgrootteanalyse en pollenanalyse.
Aqualock
Ja
Ja
Ja
Redelijk, maar Ja, wel weinig materiaal wel sterke variatie i.v.m. avegaar mogelijk
Avegaar
Nee
Zeer beperkt
Nee
Slecht
Ja
Nee
Begemann 29 mm
Ja
Ja
Ja/nee, in beperkte mate vanwege smalle kern
Goed
Nee
Nee
Begemann 66 mm
Ja
Ja
Ja, maar beperkt vanwege smalle boorkern
Zeer goed
Ja, indien materiaal niet Ja gebruikt wordt voor specialistisch onderzoek 32
Putprofiel (1 m breed)
Ja
Ja
Ja, zeer goed bij voldoende brede profielen
Zeer goed
Bemonstering vanaf bodem werkput
Ja
Sondering
Nee, alleen ‘automatisch’ gege- Nee nereerde interpretatie
Nee
Goed
Nee
Nee
Tabel 8.3 Overzicht toepassingen technieken t.b.v. beschrijving en bemonstering.
Ja, indien er niet veel vervorming van de kern heeft opgetreden
ȋǤ͠Ǥ͛͜ȌǤ x
Ǥ
Ǥ
Ǥ Ú
ȋȌ ǡǤ ǡ ǡ
Ǥ
8.7.2 Methodiek van vastleggen boor- en profielgegevens: laagsgewijs / discrete afstanden en profielen/boorkolommen Beschrijving en documentatie
ǦȀ
Ǧ Ǥ
ȋ͙͘
ȌǤ
͝ȋ Ȁ ͚͡Ȁ͞͞Ȍ͙Ǥ
Guts 3cm (EG5)
Figuur 8.35 Het onderste deel van gutsboring 5, met de overgang dekzand (podzolbodem met Ah en E horizont)-humeuze klei.
͕͛͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Beschrijving op discrete afstanden Guts boring 5 DIEPTE
LITHOLOGIE
GW OR BODEMCHEMIE BODEM B.GRENS WORTEL RIJPING SED. SCHELP OVERIG STR.
(cm-mv) TEXTUUR BIJM. M50 VEEN AMORF. PLR KLEUR
Ca
Fe
Mn
10 Ks2
h2
2
gr
O
3
1
1
BV
Z
STV
3
20 Ks2
h2
2
gr
O
3
1
1
BV
Z
STV
3
30 Ks2
h2
2
gr
O
3
1
1
BV
Z
STV
3
40 Ks2
h2
2
gr
O
3
1
1
BV
Z
STV
3
50 Ks4
h1
1
brgr
GHG OR 2
2
1
60 Ks4
h1
1
brgr
OR 2
2
1
70 Ks4
h1
1
brgr
OR 2
2
1
80 Ks3
h2
1
dbrgr
OR 2
2
1
G
G
G
STV
0
witte zandlaagjes
G
STV
0
witte zandlaagjes
G
STV
0
witte zandlaagjes
G
MSL
0
90 Ks3
h2
1
dbrgr
OR 2
2
1
G
MSL
0
100 Ks3
h2
1
dbrgr
OR 2
2
1
G
MSL
0
110 Ks3
h3
2
dgrbr
GLG R
1
1
1
G
MSL
0
120 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
G
MSL
0
130 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
G
MSL
0
140 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
G
MSL
0
150 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
G
MSL
0
160 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
G
MSL
0
170 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
G
MSL
0
180 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
G
MSL
0
190 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
G
MSL
0
200 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
G
MSL
0
210 Ks3
h1
2
dgrbr
R
1
1
1
G
MSL
0
220 Ks3
h1
G
MSL
230 Zs1
mf
2
dgrbr
R
1
1
1
1
gr
R
1
1
1
G
Ah
S/E
Z
0 0
top zand op 221; Ah dun met gebleekte vlekken
Laagsgewijze beschrijving gutsboring 5 ONDERDIEPTE
LITHOLOGIE
GW OR BODEMCHEMIE BODEM B.GRENS WORTEL RIJPING SED. SCHELP OVERIG STR.
(cm-mv) TEXTUUR BIJM. M50 VEEN AMORF. PLR KLEUR
Ca Fe
Mn
50 Ks2
h2
2
gr
O 3
1
1
Z
STV
3
80 Ks4
h1
1
brgr
OR 2
2
1
G
G
STV
0
110 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
G
G
MSL
0
221 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
G
G
MSL
0
225 Zs1
h2
mf
1
dgr
R
1
1
1
Ah
S/E
Z
0
mf
1
gr
R
1
1
1
E
G
0
235 Zs1
BV
gebleekte vlekken
Aqualock (AQ5) - bodemkundige classificatie dekzandBegemann 66 m
Figuur 8.36 240-244 cm -MV
Ah
244-251 cm -MV
E
251-259 cm -MV
Bh
259-269 cm -MV
Bhs
269-281 cm -MV
BC
281-400 cm -MV
C
Boorkern van boring Aqualock 5 met hierin de bovenkant van het dekzand met een bodemkundige classificatie van de podzolbodem.
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͛͝
BEGEMANN 66 MM
Figuur 8.37 Begemann boring5A001 (66mm), hier wordt het gehele bodemprofiel (de gehele boorkern) weergegeven.
Beschrijving op discrete afstanden Begemann boring 5A001 (66mm) DIEPTE
LITHOLOGIE
GW OR BODEMCHEMIE BODEM B.GRENS WORTEL RIJPING SED. STR. SCHELP OVERIG
(cm- TEXTUUR BIJM. M50 VEEN AMORF. PLR KLEUR mv)
Ca
Fe
Mn
10 Ks2
h2
2
brgr
O
3
1
1
BV
M
STV
3
20 Ks2
h2
2
brgr
O
3
1
1
BV
M
STV
3
30 Ks2
h2
2
brgr
O
3
1
1
BV
M
STV
40 Ks3
h1
1
brgr
GHG OR 3
1
1
G
STV
hl
0
50 Ks3
h1
1
brgr
OR 3
1
1
G
STV
hl
0
60 Ks3
h1
1
brgr
OR 3
1
1
G
STV
hl
0
70 Ks3
h1
1
brgr
OR 3
1
1
G
STV
hl
0
80 Ks3
h1
1
brgr
OR 3
1
1
G
STV
hl
0
90 Ks3
h1
1
brgr
OR 3
1
1
G
STV
hl
100 Ks2
h2
1
dbrgr
OR 2
2
1
G
MSL
110 Ks2
h2
1
dbrgr
OR 2
2
1
G
MSL
0
120 Ks2
h2
1
dbrgr
OR 1
2
1
G
MSL
0
130 Ks2
h2
1
dbrgr GLG R
1
1
1
140 Ks2
h3
2
dbrgr
1
1
1
R
S
S
S
3
0
dun zandlaagje
kleibrokjes
0
G
MSL
hl
0
G
MSL
hl
0
150 Ks2
h3
2
dbrgr
R
1
1
1
G
MSL
0
160 Ks2
h3
2
dbrgr
R
2
1
1
G
MSL
0
dun zandlaagje
͕͔͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Beschrijving op discrete afstanden Begemann boring 5A001 (66mm) DIEPTE
LITHOLOGIE
GW OR BODEMCHEMIE BODEM B.GRENS WORTEL RIJPING SED. STR. SCHELP OVERIG
(cm- TEXTUUR BIJM. M50 VEEN AMORF. PLR KLEUR mv)
Ca
Fe
Mn
170 Ks2
h3
2
dbrgr
R
1
1
1
G
MSL
0
180 Ks2
h3
2
dbrgr
R
1
1
1
G
MSL
0
190 Ks2
h3
2
dbrgr
R
1
1
1
G
MSL
200 Ks2
h3
2
dbrgr
R
2
1
1
G
MSL
210 Ks3 z1
h2
2
dbrgr
R
3
1
1
G
MSL
220 Zs1
h2
230 Zs1 240 Zs1
h1
E E
0 hl
0
brokjes zand
0
mf
2
dgr
R
1
1
1
E
Z
0
mf
2
gr
R
1
1
1
Bh
G
0
mf
0
dbr
R
1
1
1
Bhs
G
0
250 Zs1
mf
0
br
R
1
1
1
BC
G
0
260 Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
C
G
0
270 Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
C
G
0
280 Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
C
G
0
290 Zs1
mf
0
gegr
R
1
1
1
C
G
0
300 Zs1
mf
0
gegr
R
1
1
1
C
G
0
310 Zs1
mf
0
gegr
R
1
1
1
C
G
320 Zs1
mf
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
330 Zs1
mf
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
340 Zs1
mf
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
350 Zs1
mf
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
360 Zs1
mf
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
370 Zs1
mf
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
380 Zs1
mf
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
390 Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
400 Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
410 Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
420 Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
430 Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
440 Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
450 Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
460 Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
grijze vlekken
0
Begemann 29 mm Laagsgewijze beschrijving Begemann boring 5A001 (66mm) ONDERDIEPTE
LITHOLOGIE
GW OR BODEMCHEMIE BODEM B.GRENS WORTEL RIJPING SED. STR. SCHELP OVERIG
(cm-mv) TEXTUUR BIJM. M50 VEEN AMORF. PLR KLEUR
Fe
Mn
36 Ks2
h2
2
brgr
O 3
1
1
M
STV
100 Ks3
h1
1
brgr
OR 3
1
1
S
G
STV
135 Ks2
h2
1
dbrgr
OR 2
2
1
S
G
MSL
210 Ks2
h3
2
dbrgr
R
1
1
1
S
G
MSL
215 Ks3 z1
h2
2
dbrgr
R
1
1
1
S
G
MSL
218 Zs1
h2
mf
2
dbr
R
1
1
1
Ah
E
Z
mf
1
gr
R
1
1
1
E
G
0
mf
1
dbr
R
1
1
1
Bh
G
0
250 Zs1
mf
0
br
R
1
1
1
Bhs
G
0
259 Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
BC
G
0
290 Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
C
G
390 Zs1
mf
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
460 Zs1
mf/ mg
0
brge
R
1
1
1
C
G
hl
0
227 Zs1 238 Zs1
h1
Ca
BV
3 hl
0 0
hl
0 0 0
0
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͕͜
Figuur 8.38 Begemann boring 5A001 29 mm, hier wordt het gehele bodemprofiel (de gehele boorkern) weergegeven.
Profiel werkput 1 Beschrijving op discrete afstanden Begemann boring 5A001 (29mm) DIEPTE
LITHOLOGIE
(cm-mv) TEXTUUR BIJM. M50 VEEN
GW OR BODEMCHEMIE BODEM B.GRENS WORTEL RIJPING SED. STR. SCHELP OVERIG AMORF. PLR KLEUR
Ca
Fe
Mn
10
Ks2
h2
2
brgr
O
3
1
1
BV
M
STV
3
20
Ks2
h2
2
brgr
O
3
1
1
BV
M
STV
3
30
Ks2
h2
2
brgr
O
3
1
1
BV
M
STV
3
40
Ks2
h1
1
brgr
O
3
1
1
G
STV
0
50
ks2
h2
1
dbrgr
O
3
1
1
G
STV
0
60
ks2
h2
1
dbrgr
O
3
1
1
G
STV
0
70
ks2
h2
1
dbrgr
O
3
1
1
G
STV
0
80
ks3
h2
1
dbrgr GHG OR 2
2
1
G
STV
1
90
ks3
h2
1
dbrgr
OR 2
2
1
G
STV
1
ostracoden
100
ks3
h2
1
dbrgr
OR 2
2
1
G
STV
1
ostracoden
110
ks3
h2
1
dbrgr
OR 2
2
1
120
ks2
h3
2
dbr
GLG R
1
2
1
130
ks2
h3
2
dbr
R
1
2
140
ks2
h3
2
dbr
R
1
2
150
ks2
h3
2
dbr
R
1
160
ks3
h2
1
dbrgr
R
170
V
k3
r,z
2
2
dbr
180
V
k3
r,z
2
2
dbr
E
S/E
ostracoden
G
STV
1
ostracoden
G
MSL
1
ostracoden
1
G
MSL
1
ostracoden
1
G
MSL
1
ostracoden
2
1
G
MSL
1
ostracoden
2
1
1
S
G
MSL
0
R
1
1
1
E
G
0
R
1
1
1
G
0
S/E
͕͖͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Beschrijving op discrete afstanden Begemann boring 5A001 (29mm) DIEPTE
LITHOLOGIE
GW OR BODEMCHEMIE BODEM B.GRENS WORTEL RIJPING SED. STR. SCHELP OVERIG
(cm-mv) TEXTUUR BIJM. M50 VEEN
AMORF. PLR KLEUR
190
V
k3
2
200
Zs1
h3
mf
210
Zs1
mf
1
gr
R
1
1
1
E
G
0
220
Zs1
h2
mf
0
dbr
R
1
1
1
Bh
G
0
230
Zs1
mf
0
br
R
1
1
1
Bhs
G
0
240
Zs1
mf
0
dgebr
R
1
1
1
BC
G
0
250
Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
C
G
0
260
Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
C
G
0
270
Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
C
G
0
280
Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
C
G
0
290
Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
C
G
0
300
Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
C
G
0
310
Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
C
G
320
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
330
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
340
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
350
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
360
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
370
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
380
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
390
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
400
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
410
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
420
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
430
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
440
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
450
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
hl
0
r,z
Ca
Fe
Mn
2
dbr
R
1
1
1
2
dgr
R
1
1
1
E
G
0
onderin ingespoelde zandkorrels
Z
0
bovenste 4 cm verspoeld; bovenste mm sterk gebleekt laagje; gebleekte korrels; onderste 6 cm Ah
0
Laagsgewijze beschrijving Begemann boring 5A001 (29mm) ONDERDIEPTE
LITHOLOGIE
GW OR BODEMCHEMIE BODEM B.GRENS WORTEL RIJPING SED. STR. SCHELP OVERIG
(cm-mv)
TEXTUUR BIJM. M50 VEEN AMORF. PLR KLEUR
Ca
Fe
Mn
33
Ks2
h2
2
brgr
O
3
1
1
M
STV
3
48
Ks2
h1
1
brgr
O
3
1
1
E
G
STV
0
75
ks2
h2
1
dbrgr
O
3
1
1
S/E
G
STV
0
118
ks3
h2
1
dbrgr
OR 2
2
1
S/E
G
STV
1
159
ks2
h3
2
dbr
R
1
2
1
S/E
G
MSL
1
164
ks3
h2
1
dbrgr
R
2
1
1
S
G
MSL
0
192
V
k3
2
dbr
R
1
1
1
E
G
MSL
0
196
Zs1
h3
mf
2
dgr
R
1
1
1
E
Z
0
202
Zs1
h3
mf
2
dgr
R
1
1
1
E
G
0
208
Zs1
mf
1
gr
R
1
1
1
E
G
0
222
Zs1
mf
0
dbr
R
1
1
1
Bh
G
0
231
Zs1
mf
0
br
R
1
1
1
Bhs
G
0
245
Zs1
mf
0
dgebr
R
1
1
1
BC
G
0
316
Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
C
G
0
Zs1
mf/ mg
0
gegr
R
1
1
1
C
G
450
h2
r,z
2
BV
Ah
hl
0
verspoeld
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͗͜
Figuur 8.39 Profielen werkput 1, hier wordt het gehele bodemprofiel weergegeven.
Profielopname werkput 1 beschrijving laagsgewijs ONDERDIEPTE
LITHOLOGIE
GW OR BODEMCHEMIE BODEM B.GRENS WORTEL RIJPING SED. STR. SCHELP OVERIG
(cm-mv)
TEXTUUR BIJM. M50 VEEN
Ca
Fe
Mn
35
Ks2
h1
2
grbr
O
3
1
1
58
Ks2
h2
1
grbr
OR 3
1
1
103
Ks2
h1
1
brgr
OR 1
2
124
Ks3
h2
1
dbrgr
OR 1
133
Ks3
h3
1
dbrgr
R
146
Vk3
1
dbrgr
R
220
Ks3
h3
2
dbrgr
225
Zs1
h2
mf
1
238
Zs1
mf
1
245
Zs1
mf
255
Zs1
260
Zs1
h1
AMORF. PLR KLEUR
BV
M
MST
2
S
G
MST
1
G
G
MST
1
2
1
G
G
MSL
1
1
1
1
G
G
MSL
1
1
1
1
G
G
MSL
1
veenbrokken
R
1
1
1
G
M
MSL
1
enkel houtrestje
dgr
R
1
1
1
Ah
E
M
gr
R
1
1
1
E
G
1
dbr
R
1
1
1
Bh
G
mf
0
br
R
1
1
1
Bhs
G
mf
0
brge
R
1
1
1
BC
G
hl
2
zandlaagjes zandlaagjes
͕͘͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Profielopname werkput 1 beschrijving op discrete afstanden DIEPTE
LITHOLOGIE
GW OR BODEMCHEMIE BODEM B.GRENS WORTEL RIJPING SED. STR. SCHELP OVERIG
(cm-mv) TEXTUUR BIJM. M50 VEEN AMORF. PLR KLEUR
Ca Fe
Mn
10 Ks2
h1
2
grbr
O
3
1
1
20 Ks2
h1
2
grbr
O
3
1
1
30 Ks2
h1
2
grbr
O
3
1
1
40 Ks2
h2
1
grbr
O
3
1
1
50 Ks2
h2
1
grbr
O
3
1
1
60 Ks2
h1
1
brgr
GHG OR 3
2
1
70 Ks2
h1
1
brgr
OR 3
2
1
80 Ks2
h1
1
brgr
OR 1
1
1
90 Ks2
h1
1
brgr
OR 1
1
1
100 Ks2
h1
1
brgr
OR 1
1
1
110 Ks3
h2
1
dbrgr
OR 1
2
1
120 Ks3
h2
1
dbrgr
OR 1
2
1
130 Ks3
h3
1
dbrgr GLG R
1
1
1
1
dgrbr
R
1
1
1
140 Vk3
BV
M
MST
2
S
G
MST
HL
1
G
G
MST
HL
1
G
G
MSL
1
G
G
MSL
0 0
veenbrokken
G
M
MSL
0
veenbrokken
150 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
160 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
170 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
180 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
190 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
200 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
210 Ks3
h3
2
dgrbr
R
1
1
1
220 Zs1
h2
mf
1
dgr
R
1
1
1
Ah
mf
0
gr
R
1
1
1
E
G
0
mf
0
dbr
R
1
1
1
Bhs
G
0
250 Zs1
mf
0
br
R
1
1
1
Bs
G
0
260 Zs1
mf
0
brge
R
1
1
1
BC
G
0
230 Zs1 240 Zs1
h1
zandlaagjes
enkel houtrestje
E
Z
Bevindingen documentatiewijze Ȉ
Ǥ Ȉ
ȋȌǤ Ȉ
ǡ
ȋȌ
Ǥ
Ǥ
ǡ Ǥ
Ǧ
Ǥ Ȉ
͙͘
ǡ
Ǥ
Ǥ Ȉ
ǡȋȌ ǡǯǤ Ȉ
ȋ͜ȌǤ
ǡ
Ǥ
0
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͙͜
Ȉ ǯ
Ǥ
Weergave boorgegevens in boorkolom en profiel
Ǥȋ
Ȍ Ǥ Ǯǯ
ǡ Ǥ ͜
ǡǯ
Ǥ ǯǣ
Ǥǯ ǡǤ ȋ Ǥ͠Ǥ͘͜Ȍ ȋ
͙͘͜͝Ȍǡ ͙͘
ȋ
Ȍȋ Ǥ͠Ǥ͙͜ȌǤ ǡ Ǥ ǡ
Ǥ
Ǥ ǡ Ǥ ǡ
ȋȌ Ǥ ǯ
Ǥ ǯȋ ǯ
Ȍǡ
ȋǦ ȌǤ
Ȁ
Ǥ
$
=VK
=VK
.VK
.VK
.VK
=VK
.VK
.VK
.VK
=VK =V
.VK
.VK
.VK
.VK
=VK
.VK
.VK
.VK
.VK
=V =VK
=VK
.VK
.VK
.VK
.VK
.VK
=VK =VK
.VK
.VK
.VK
.VK
=VK
.VK
.VK
.VK
.VK
=VK
.VK
.VK
.VK
.VK
=VK =V
9N
.VK
.VK
.VK
.VK
9N
.VK
.VK
.VK
.VK
.VK
.VK
Profielweergave vanuit Deborah, gutsboringen 1 t/m 14.
=V
=VK
=VK
=VK
=VK
.VK
.VK
.VK
.VK
=VK
.]K
.VK
.VK
.VK
.VK
.VK
.OHL 9HHQ =DQG
*URQGVRRUW
9N
.VK
.VK
9N
.VK
.VK
.VK
.VK
Figuur 8.40
$
=V
=VK
9N
9N
9N
.VK
.VK
.VK
.VK
.V
.VK
͕͚͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Profielweergave vanuit LLG, gutsboringen 1 t/m 14.
Figuur 8.41
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͛͜
͕͜͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 8.42 Weergave boorkolom vanuit Deborah.
8.7.3 Diepteregistratie dekzand en reconstructie paleoreliëf
ȋȌ
Ǥ
Resultaten ͠Ǥ͜͠Ǥ͛͜
Ǥ
ǣ x ȋ
Ȍ
ȋ͞͞ȌǤ
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͜͝
Ǥ
ǡ
Ǣ x ȋ͛
Ǣ͟
Ȍ͞͞ Ǥ
ǯǤ Ǥ ȋη͜Ȍ Ǥ x
ǣ ǡǤ ͚͙͚άȋ͛͡͝
ȌǢ x
͚͡͞͞ǣ͚͡
͞͞ȋ͚͡͝ ͛͝
Ǯǯ͞͞ȌǢ x
Ǥ
Ǥ
Figuur 8.43 Grafische weergave van de diepteligging van het dekzand per boorlocatie en verkregen met de verschillende toegepaste technieken.
͕͔͝ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Boring
Avegaar
Guts
Aqualock
Begemann 66 mm
Begemann 29 mm Profiel werkput Sondering Schatting vooronderzoek
1
265
234
280*
-
-
-
240
220 - 240
2
245
213
280*
213
208
-
-
220 - 240
-
-
220 - 240
-
220 - 240
3
220
199
275*
-
-
4
235
205
290*
-
-
5
250
221
240
215
192
220
220
220 - 240
6
250
228
272*
-
-
-
-
240 - 260
7
250
228
247
-
-
-
-
240 - 260
8
260
245
270
244
228
-
-
240 - 260
9
265
251
267
249
238
246
249
260 - 280
10
250
253
278
243
237
-
-
260 - 280
11
250
252
-
-
-
-
-
280 - 300
12
310
300
-
301
287
288
-
320 - 340 400 - 420
13
440
420
410
419
385
-
430
14
430
450
439
430
421
-
-
440 - 460
15
250
235
260
-
-
-
240 - 260 240 - 260
16
265
239
263
-
-
-
-
17
290
244
270
-
-
-
-
240 - 260
18
280
258
265
-
-
-
-
240 - 260
19
285
259
275
-
-
-
-
240 - 260
20
310
260
278
-
-
-
-
280 - 300
21
300
270
284
-
-
-
-
280 - 300
22
305
273
271
-
-
-
-
280 - 300
ȗȋ͠Ǥ͛Ǥ͜ȌǤ
Beschouwing
͝͠
ȋ͛͘͘͜͜͝ǡ͘͜͞ȌǤ
´Ǥ Ǥ
´
ǡ
Ǥ
ȋ͙͚͘͝ȌǡÃ
ȋ ´
ȌǤ
´ ȋ
Ȍȋ
Ȍ
Ǥ ȋ
Ȍ´Ǥ ǦǤǤǤ
´ǤǦ
ȋ͝Ȍǡ ͞
Ǥ
ǡ
´
Ǥ Ǧ ȀǦ Ǥ
ȋ͙͚
Ȍ
Ǥ
Tabel 8.4 Diepteligging dekzand in cm beneden maaiveld per toegepaste techniek.
VELDWERK ONDERZOEKSGEBIED VOGELHORST, ALMERE-HOUT ͕͕͝
8.7.4 Bemonstering t.b.v. archeologische indicatoren en specialistisch onderzoek
ǡ
ȋ͟
Ȍȋ͙͜ǡ͝
ȌǤ
ǡ Ǥ
ǡǡ Ǥ ǣǡ
ǡ ȋ͙͜ǡ͝
ȌǤ
Ǥ
Ǥ
͙͛͝͝ Ǥȋ͙͝
Ȍ ǡ
Ǥ Ǥ͠Ǥ͛Ǥ͜
Ǥ
ǡǤ
ȋ
ȌǤ
ǡǡ Ǥ Ǥ
8.8 Aanbevelingen Beschrijvingssystematiek ͜
Ǥ
Ȁ Ǥ x
ǡǦǦ
ȋ ͙͘
Ȍǡȋ
Ȍ
Ǥ ǮǯǤ x Ǥ x
ǯȋȌ Ǥ x
ǡ
͕͖͝ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ
ǡ
Ǥ͕͝
ǡ
Ǥ x ȋȌ
ȋȌ
ȋ
ȌǤ
͙͘
ǡ Ǥ
Ǥ x ȋǦ ȀȌǤǯ ȋȀȌ Ǥ ǣ
Ȁ
Ǣ
Ȁ
Ǣ Ǣ Ǯǯ
Ǥ
Reconstructie paleoreliëf (verkennend onderzoek) ȋ
Ȍ´Ǥ ȋ͛
͝͝Ȍ ´
Ǥ
Ǥ
Ǥ͜ ȋȌǡ
Ǥ ´ȋǦǦ´Ȍǡ
Ǥ
Bemonstering (karterend onderzoek)
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
±±Ǥ
ǡ ǡ ǤǤ 19 Uiteraard kan in het veld ook de interpretatie (lithogenese/lithostratigrafie) gemaakt worden, nadat de boorkern volledig en goed is beschreven. In de rapportage dient de lithologische beschrijving altijd beschikbaar te zijn.
RUIMTELIJKE ANALYSE ͕͗͝
9
Ruimtelijke analyse van de zeefresiduen en archeologische indicatoren
9.1 Inleiding en doelstellingen
ȋȌ
Ǥ
ǣǡǡ
Ǥ
ǣ x
´
͕ȋȌǡ ǡ
´
ǫ x Ȁ
͙ǡ͚ǡ͛͜ǫ Ǧ
ǫ x
Ȁ
ǫ
Ǧ ǫ
ǡǦ
ǡ
Ǥ͖
ǡǡǦ Ȃ
Ǥ
ǡ
Ǥ Ǥ
Ǥ
ǡǡ Ǥǡ Ǥ
Ǥ
9.2 Onderzoek en archeologische interpretatie 9.2.1 Resultaten onderzoek Almere-Vogelhorst 2000-2004
ǦǤ Ǥ 1 Begrenzing wordt gedefinieerd als in aantal afnemende hoeveelheid indicatoren naarmate men verder van het centrum van de vondststrooiing afgaat. 2 Bijvoorbeeld: Tol et al. 2004; 2006 en 2012; Verhagen et al. 2011; Smith & Hogestijn 2013; Smith 2013; Wansleeben & Laan 2012a/b; Hissel & Van Londen 2004.
͕͘͝ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
͚͚͘͘͘͘͘͜
ǣ x ±ȋ͛ȌǮ ǯ
͙͚ȋ ͚ǡ͛Ȍ
͙͙͛͞Ǣ x ±
͚͙͘ȋÃǡȌǤ
ǣ x
ǡ ǡ
Ǥ
ǡ
ǡ
ǡǤ
Ǥ ͚͝ Ǥ
͜͝ά
Ǥ
ǡ
Ǥ x ǡ
ǡ
Ǥ Ǥ
Ǥ ȋ͜ ͗ȌǤ
Ǥ
ǡ
ȋȌǤ Ƭȋ͚͙͚͘Ȍ
Ǥ
͛ȋ͚Ȍ
ǡǡ
ȋǤ͡Ǥ͙ȌǤ͘ x Ǥ
ǡ Ǥǡ
͙͝
͙ȋ
ȌǤ Ǥ͙ǡ Ǧ͚͟ ͚͘
͚Ǥ
Ǥ͚
3 4 5 6
Op basis van beschrijvingen in Cohen Stuart et al. 2006. Cohen Stuart et al. 2006. Vgl. zeer lage vondstdichtheid (< 40 vondsten/m²) uit Verhagen et al. 2012. Peeters & Hogestijn 2001, 13 (afb. 4). Hierbij dient wel te worden vermeld dat deze vindplaats een palimpsest betreft.
RUIMTELIJKE ANALYSE ͕͙͝
$DQWDOVWXNYXXUVWHHQ 2SJUDYLQJVSXWWHQ9RJHOKRUVW
+RXWVNRRO
2SJUDYLQJVSXWWHQ9RJHOKRUVW
Figuur 9.1 De boringen uit alle onderzoeksfases van het vooronderzoek, met de aantallen vuursteen (a) en houtskool (b).
9.2.2 Veldonderzoek Vogelhorst 2013 Boringen ͡Ǥ͚Ǥ
ǡ ǡǤ
ȋ
Ȍ
Ǥ
͕͚͝ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
9XXUVWHHQ$TXDORFN
1
P
9XXUVWHHQ$YHJDDU
1
P
Figuur 9.2 Resultaten van de boringen van het onderzoek in 2013, opgesplitst naar het type boor en de materiaalcategorieën vuursteen (a) en verkoolde hazelnoot (b).
RUIMTELIJKE ANALYSE ͕͛͝
1RRW$TXDORFN
1
P
1RRW$YHJDDU
1
P
͕͜͝ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
͡Ǥ͙
Ǥ
Ǥ Boornummer
Aqualock (7 cm) Avegaar (14,5 cm)
9 (= bij proefput 2)
1
0
10
0
3
15
1
2
17
0
1
21
2
0
22
0
1
ǡ
Ǥ
ǡǤ ͙͝
Ǥ
ǡ
Ǥ
ȋȌ
Ǥ ͙͘ȋȌ ǡ Ǥ
Ǥ ȋȌ ǡǡǡ Ǥ
ȋȌ Ǥ ǡ ǤǡȋȌ ȋȌǤ͙ ǡǤ
Proefputten Ǥ Ǥ ͜ǡ͛ǡ͚͙ Ǥ
Ǥ
´ǣǡǡ ǡȀȀǡǡ
Ǥ
´ ȋǤ͡Ǥ͛͡Ǥ͛ȌǤ ͙͚Ǥ͙Ǯǯ ǡ Ǥ
Ǥ͚
ǡ
ǡ
ȋ͚͛ ȌǤ
ǤȋǤ͡Ǥ͛ǤȌ
͜ ͘͘͝͝
ǡǡǤ
ȋǤ͡Ǥ͝Ȍǡ Ǥ ǡ
Ǧ
Tabel 9.1 Aantal aangetroffen stuks vuursteen, gezeefd, opgeteld over de vier maaswijdtes 4, 3, 2 en 1 mm.
e
c
a
22 17 t/m 21 13 t/m 16 10 t/m 12 8 t/m 9 1 t/m 7 0
Aantal Teer
52 20 t/m 51 15 t/m 19 10 t/m 14 8 t/m 9 1 t/m 7 0
Aantal natuursteen
7 en 8 6 5 3 t/m 4 1 t/m 2 0
Aantal vuursteen
N:\1359 Hanzelijn Kennisontwikkeling\Uitvoering\Vogelhorst\GIS\1359_fig_9_5.wor (20-Nov-13)
Horizontale verspreiding van de aantallen vondsten in de proefputten, opgesplitst naar de materiaalcategorieën vuursteen (a), noot (b), steen (c), houtskool (d) en teer (e).
415 244 t/m 414 99 t/m 243 51 t/m 98 38 t/m 50 1 t/m 37 0
Aantal houtskool
Figuur 9.3
d
b
2 1 0
Aantal Noot
b
e
0.6 to 0.6 0.2 to 0.6 0.1 to 0.2 0
Gram Teer
c
7.6 to 7.6 3.5 to 7.6 1.7 to 3.5 1.6 to 1.7 0.5 to 1.6 0.1 to 0.5 0
Gram natuursteen
Horizontale verspreiding van het gewicht aan de vondsten in de proefputten, opgesplitst naar de materiaalcategorieën vuursteen (a), noot (b), steen (c), houtskool (d) en teer (e).
Figuur 9.4
d
4.9 to 4.91 3.3 to 4.9 2.6 to 3.3 1.7 to 2.6 0.6 to 1.7 0.1 to 0.6 0
Gram houtskool
0.1
3.3 to 3.3 1.1 to 3.3 0.9 to 1.1 0.8 to 0.9 0.4 to 0.8 0.1 to 0.4 0
a
Gram Noot
Gram vuursteen
N:\1359 Hanzelijn Kennisontwikkeling\Uitvoering\Vogelhorst\GIS\1359_fig_9_6.wor (20-Nov-13)
RUIMTELIJKE ANALYSE ͖͔͕
9XXUVWHHQ $DQWDO
3XW
WRS]DQG
3XW 3XW
1RRW $DQWDO
3XW
3XW 3XW
1DWXXUVWHHQ $DQWDO
3XW 3XW 3XW
WP WP WP
+RXWVNRRO $DQWDO
3XW 3XW 3XW
WP WP WP WP WP WP
7HHU $DQWDO
3XW 3XW 3XW
Figuur 9.5 Verticale verspreiding van de aantallen vondsten in een profiel over de drie proefputten, opgesplitst naar de materiaalcategorieën vuursteen (a), noot (b), steen (c), houtskool (d) en teer (e). (NB. De bovenste 2 vlakken van put 2 liggen boven de ‘top zand’ grens omdat de laag boven het dekzand zeer zandig was).
WP WP WP WP
´Ǥȋ
ȀȌ
ǡ Ǥ
ȋ͙͚Ȍ
ȋ͛͜ǢǤ͡Ǥ͞ȌǤ ͚
Ǥ
͡Ǥ͛Ǥ͙ȋ
ȌǤ ȋȌ
±±Ǥ Ǥ ǡ
ȋ ȀȌǤ͛
7 Roovers et al. 2011.
͖͔͖ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN Figuur 9.6
sƵƵƌƐƚĞĞŶĂŶƚĂůƵŵƵůĂƟĞĨ
Verdeling van de vondsten over de vier zeeffracties, cumulatieve aantallen, voor de materiaalcategorieën vuursteen (a), noot (b) en houtskool (c), per proefput.
Ϯϱ
ϮϬ
ϭϱ WƵƚϭ WƵƚϮ
ϭϬ
WƵƚϯ ϱ
Ϭ &ϭ
&Ϯ
&ϯ
&ϰ
≥ 1 mm
≥ 2 mm
≥ 3 mm
≥ 4 mm
EŽŽƚĂŶƚĂůƵŵƵůĂƟĞĨ Ϯ͘ϱ
Ϯ
ϭ͘ϱ WƵƚϭ WƵƚϮ
ϭ
WƵƚϯ Ϭ͘ϱ
Ϭ
&ϭ
&Ϯ
&ϯ
&ϰ
≥ 1 mm
≥ 2 mm
≥ 3 mm
≥ 4 mm
,ŽƵƚƐŬŽŽůĂŶƚĂůƵŵƵůĂƟĞĨ ϵϬϬ ϴϬϬ ϳϬϬ ϲϬϬ ϱϬϬ
WƵƚϭ
ϰϬϬ
WƵƚϮ
ϯϬϬ
WƵƚϯ
ϮϬϬ ϭϬϬ Ϭ
&ϭ
&Ϯ
&ϯ
&ϰ
≥ 1 mm
≥ 2 mm
≥ 3 mm
≥ 4 mm
RUIMTELIJKE ANALYSE ͖͔͗
Ǥ Ǥ
ǡȋȌǤ Ǥ
Ǧ
ȋȌǤ͜ ÃǤ ǡ ȋǤ͡Ǥ͙ȌǤ
Ǥ ǡ
ǡ Ǥǡ
ǡǤ
Ǥ ǡ
ǡ ÃǤ ȋȌǡ
´Ǥ Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ Ǥ
Ǯǯ
Ǥ
Ǥ
Ǯǯ
Ǥ ǡ ǤǤ
Ǥ͝
ǡ͕͔
Ǥ ǮǯǦǡ Ǥ
Ǥ
ȋȌǡ Ǥ
ǡ
Ǥ
8 Roovers et al. 2011. 9 Kubiak-Martens et al. 2012. 10 De Boer & Lesparre-de Waal 2012 en zie hoofdstuk 6.
1
͖͔͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
P
EURQNDGDVWHU
ȋȌǡǡǤ
Ǥǡ Ǥǡǡ ͚͛͘͘Ǥ͕͕ Ǧ͚͕͖͟ǡ
Ǥ
9.2.3 Veldonderzoek Zwaanpad (2003) Ȁ ͚͛͘͘ǡ Ǥ͛ ȋȌ Ǥ
Ǥ͠͝ ͛ȋǤ͡Ǥ͠ȌǤ
Ǥ͕͗
ǡ ͘͘͘͝
ǡǡ ͚͘͘ǡ͙͝Ǥ
͠Ǧ͙͘
Ǥ ͙͘͘͘ǡ ͙Ǥ
11 Niekus et al. 2012. 12 Laarman 2001, 110. 13 Roovers et al. 2011, inclusief een bodemmicromorfologische analyse van R. Exaltus; Niekus et al. 2012, inclusief 14C-dateringen; Van Smeerdijk 2003, voor wat betreft een pollenonderzoek.
Figuur 9.7 Ligging van de vindplaats Zwaanpad.
RUIMTELIJKE ANALYSE ͖͔͙
Figuur 9.8 Verspreiding van de aantallen vuursteen op de vindplaats Zwaanpad (bron: Niekus et al. 2012).
Ǥ
ȋȌ ͜͝Ǥ
Ǧǡ
ǡǦǦ
Ǥ͙͜Ǧ
Ǥ͘͘͘͟
ǤǤ
Ǯǯ
Ǥ
ǡ
Ǥ͕͘
ȋȌ ǡǤ ȋȌ
Ǥǡ͚͛ Ǥ ͙͚ȋ͛͘Ȍ Ǧ
Ǥ Ǥ 14 Niekus et al. 2012, 70.
͖͔͚ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
+RJH9DDUWB1RRUG $DQWDOYXXUVWHHQ WP WP
P
Figuur 9.9
Ǧ͚͟ Ǥ
ǡǦ
ǡ±±Ǧ Ǥ
Ǥ
Ǥ͠ǡ ±±
͘͘͝͝
ȋǤ͡Ǥ͠ȌǤ
͘͜ȋ͚ǡ
ȌǤ͕͙
Ǧ ͛ ǤǤ
Ǧ
Ǥ
ǡ
´
Ǥ Ǥ
ǡ
ǡ ǡǤ
15 Peeters & Hogestijn 2001.
Verspreiding van de aantallen vuursteen binnen de noordelijke concentratie van de Hoge Vaart-A27 (bron: DANS dataset, Peeters, H. (2005), Opgraving Hoge Vaart te Almere, Flevoland).
RUIMTELIJKE ANALYSE ͖͔͛
9.3 Ruimtelijke analyse 9.3.1 Zeeffracties, correctiefactor en fractal model
ȋ Ȍ
Ǥ Ǥ
ǤǤȋ͚͙͙͘Ȍ
ȋ͚͙͘͘Ȍǡ
ǡǤ
Ǥ
ǡǡǣ ͙͘͘Ǧ͚͝Ǧ͙͙Ǧ͞Ǧ͙ȋ
͙Ǧ ͚Ǧ ͛Ǧ ͜Ǧ ͙͘Ȍ͕͚
ǡ͙͘͘ ͙ǡ͚͚͝ǤǤ ͙͚ȋǤ͡Ǥ͙͘ȌǤ
Figuur 9.10
ZF1
ZF2
ZF3
ZF4
Cumulatieve grootteverdeling van het vuursteen volgens de fractal theorie en voor de twee proefputten (bij de maaswijdtes: ZF1, ZF2, ZF3 en ZF4).
Theoretisch geldt (afgerond op gehele aantallen):
100
25
11
6
voor put 1 is vastgesteld:
20
17
9
8
en voor put 2 is waargenomen:
23
20
14
7
ǡȋȌǡ ȋȌǤ
ȋȌȋǡȌǤ ͕͛ǡǮǯǡ Ǥ
Ǥ
ǡ Ǥ
ǡǣ x ͚͛Ǣ x ͙͚Ǥ
͚Ǥ
ȋǮǯ
Ȍ Ǥ
ǡ
ǡǡ ȋȌǤ 16 Verhagen et al. 2011, 29 (tabel 19, D=2). 17 Roovers et al. 2011.
͖͔͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǤǤǤ
Ǥ͕͜
Ǥ
ǡ
Ǥǡ
ǡ
Ǥ
͚ǡ Ǥ
ǡ
ǤǤǡǤǦ ǡ
Ǥ
Ǥ Ǧ ͙͜ǡ͝
͚͘
ǡǡ
Ǥ͕͝
ǡȋ͙͝Ȁ͞Ȍǡ ȋȌ
ǣ͛͝ Ǥ͖͔
9.3.2 Interpolatietechnieken en nauwkeurigheden
ǡ ȋȌǤȋǮǯȌ
Ǥ
ȋȌǡ ȋǦȌǡ
Ǥ
Ǥ͖͕ǡÀǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ ǯǤ
ȋ
Ȍ
ǡǤ ±±Ǥ ǡ
Ǥ ǡ Ǥ͖͖ 18 19 20 21 22
Cohen Stuart et al. 2006, 10. De Boer & Lesparre-de Waal 2012. Kerkhoven 2011. Wansleeben & Laan 2012b. Verhart & Wansleeben 2000.
RUIMTELIJKE ANALYSE ͖͔͝
Ǥ͚͚͝͝
Ǥ ͙͙͘͘Ǥ
͝͝ Ǥǡǡ
͙͙Ǥ ȋ͛Ȍ
Ǥ ǡ͙Ȁ͙͞ǡ Ǥ͚͚͝͝
ǡȀǤ Ǥ ȋ͙Ȁ͙͞ȌǦ Ǥ Ǥ
ǫ
Ǧ͚͟
ǤǤȋ͚͙͙͘Ȍ ǣ Ǯǡȋ͙͚ ͙͝
Ȍǡ
ȋ͘͝ǡ͚͝ǡ͚͘ǡ͙͝ǡ͙͘͝Ȍ ǫǯ
ǡ ±±±±Ǥ
ǡ Ǥ
ǫ
ǣ
ǫǡǡ ͙͜ǡ͝
͚͚ Ǥ
ǡ
ǡ
Ǥ͚͚
ȋ
Ȍǡ
ȋ Ǥ͡Ǥ͙͙ȌǤǡ͘͘͝͝
ǡ
ǡ
ȋȌǤ ͘͘͝͝
͙͜ǡ͝
ǡ ǤǡȋȌ Ǥ
ǤȋȌ ͘͘͝͝
ȋǤ͡Ǥ͙͚ȌǤȋȌ ǡ Ǥ
Ǥ Ǥ
͖͕͔ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
+RJH9DDUWB1RRUG $DQWDOYXXUVWHHQ WP WP WP WP
P
Figuur 9.11 ǡ
Simulatie noordelijke concentratie Hoge Vaart: virtueel resultaat bij shovelpits van 50x50 cm in een 2x2 m grid.
Ǥȋ͙͙͡͡ȌȋǦȌǡ ȀǦ´ǦǡȋȌ Ǥ
Figuur 9.12 Simulatie noordelijke concentratie Hoge Vaart: vereenvoudigde visualisatie van zestien mogelijke boringen in een vak van 50x50 cm.
50 cm
Boring 14,5 diameter
RUIMTELIJKE ANALYSE ͖͕͕
Figuur 9.13 Simulatie noordelijke concentratie Hoge Vaart: twee voorbeelden van een simulatierun laten zien dat er met boringen in een, relatief dicht, grid van 2x2 m, toch heel verschillende eindresultaten worden verkregen.
/HJHQGD YRQGVWHQ YRQGVWHQ
͡Ǥ͙͛ǡ
ǡǤ
ȋ
Ȍ
±±Ǥ Ǥ Ǥ ´ Ǥ
Ǥ
ǡǤ ǡ
Ǥ ǡ
Ǥ ǡ
͖͕͖ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡ
ǡǤǡ Ǥ
9.3.3 Beste boortechnieken en bemonsteringsstrategieën
ǡ
ȋ͟ǡ͟
Ȍ ȋ͙͜ǡ͝
ȌǤƬȋ͚͘͘͜Ȍ
Ǥ
ǡ
ǡ
ȋ
ȌǤ Ǥ
Ǥ͖͗
ǫǡ
ǡ Ǥ
ǡ ͚͘
Ǥ Ǥ
ǡ ǡǡ Ǥ ǣǡ
ǡȋ͙͜ǡ͝
ȌǤ
ǡ
ȋ
ȌǤ ȀǦǡ
Ǥ
ǣ x
Ǥ
ȋȌ͝ǯ ȋ͙͚ǡ͝
ȌǤ
͙͘
ȋ͜ȌǤ͖͘ x
ǡ
Ǥ
Ȁ
ǡ Ǥ͜ ͟
±±͙͜
Ǥ
23 Hissel & Van Londen 2004, zie ook hoofdstuk 4. 24 Nales & Smith 2012.
RUIMTELIJKE ANALYSE ͖͕͗
9.4 Conclusies ȋ ͡Ǥ͙ȌǤ ǤǦ
Ǧ͚͟ Ǥ ǡ
ǤǤ
Ǧǡ ǡ
Ǥǡ
ǡǤ
ǣ x
Ǥ
Ǥ x ͚͙͙͛͛͘Ǥ ǡ
Ǥ͙ ͚ǡ
Ǥ͙͚ Ǥ
ǡ
Ǥ Ǯǯ Ǥ ͚ǡ
Ǥ Ǥ
9.4.1 Aanbevelingen
ǡ
Ǥ ȋȌ
ǡǡ
Ǥ ǡǡ
ǡ
Ǥ Ǥ
ǦǤ͖͙ 25 Zie bijvoorbeeld: Nales et al. 2010, Warning et al. 2010, Wilbers 2011 en Van de Geer 2013.
͖͕͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡ
Ǥǡ
Ǥǡ Ǥ
ǣ͖͚ x ͚͚͘͝Ȁ͘͘͜͝ȋǤ
ȌǤ
ȋȌǤ
Ǥ x ǡȀ
͙Ǥ͙͙͘͘ ǡ
Ǥ
ǡ Ǥ
Ǥ
ǡ
ǤǡÃǡ ǡ
Ǥ x
Ǥ
ȋ͝͝ǡ͚͚Ȍ
Ǥ ǡ ȋ ȌǤ
Ǥ͚
ǡǮǦǯ
Ǥ
26 Dit betreft een onderzoeksstrategie die kan worden toegepast nadat in de verkennende fase het landschap in kaart is gebracht.
TOEPASSING AHN2 EN DIGITALE ANALYSETECHNIEKEN ͖͕͙
10
Toepassingen AHN2 en digitale analysetechnieken
10. 1 Inleiding
ǡ
Ǥ
Ǥ
±±
ǣ
Ǥ
ȋ͙͘Ǥ͚ȌǤ ͛ǡ
ȋǡ
Ȍ Ǥ
ȋ ͙͘Ǥ͛ȌǤ ͙͘Ǥ͜Ǥ
10.2 Remote sensing: de inzet van het Actueel Hoogtebestand van Nederland (AHN) bij archeologische prospectie
ȋȌ Ǧ
Ǥ͕ Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǡ ǡ
Ǥ͖
ǤāǦ Ǥ ͙͜Ǧ
Ǥ͗ ´ǡ
Ǥ͘ Ǥ
ǡ
ǡ Ǥ
Ǥ ͚͘͘͟Ȁ͚͙͚͘
ȋ͚ȌǤ
Ǥ͝͝
1 2 3 4
Van der Zon 2011. Waldus & Van der Velde 2006. Budja & Mlekuž 2010. Berendsen et al. 2007.
͖͕͚ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 10.1
De geselecteerde AHN-bladen.
/RFDWLH-
/RFDWLH6ZLIWHUEDQW
/RFDWLH9RJHOKRUVW
1
P
͙͝
ǡ ͘ǡ͘͝ǡ͝
͝
Ǥ ǡ
Ǥ Ǧǡǡ͙͙
ǤǦ
Ǥ
ȋ͚͙͛͘Ȍ
Ã
ǡǤ͙
10.2.1 Het AHN van Flevoland
ǦǡǦǤ
Ǥ͚
ǤǮ͘͞ Ǥ͚
Ǥ
ȋǤ͙͘Ǥ͙ȌǤ
Ǥ
ǡ
Ǧ
Ǥ
5 Bourgeois 2013. 6 De Lange et al. 2012.
TOEPASSING AHN2 EN DIGITALE ANALYSETECHNIEKEN ͖͕͛
͞ȋ ͟͡Ȍǡ ±±
Ǥ Ǥ
10.2.2 Werkwijze ͙ Ǥ
Ǥ
Ǥ͚Ǥ
ǯǤ
Ǥ
Ǥ͛ ǦÃ͘ǡ͝ Ǥǡ ǤǮǦÃǯ Ǥ
͚ Ǥ͙͙͚͘͘͘͘͝ǡ Ǥ
ǡǤ͚͝ ±±Ǥ
Ǯ
ǯ Ǥ
±±
͘ǡ͝Ǥ Ǥ
Ǥ
Ǥ Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ͜
Ǥ Ǧ
ȋǤǤ
ǯǡǡ
ǤȌǤ
Ǥ
7 Laan 2012, 551. 8 Waldus & Van der Velde 2006; Devereux et al. 2007.
͖͕͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 10.2 AHN2-beeld van gebied rondom Vogelhorst. In kader: ingezoomd onderzoeksgebied veldfase.
TOEPASSING AHN2 EN DIGITALE ANALYSETECHNIEKEN ͖͕͝
Figuur 10.3 AHN2-beeld van noordoostelijk gedeelte van figuur 10.2.
Analyse AHN2 Vogelhorst ͙͘Ǥ͚͚͚͝Ǧ Ǥ͚Ǧ
ǤȋȌ Ǥǡ Ǥ
Ǥ͝
Ǥ ǡ ǡȋ
ȌǤ
ǡ ͙͘Ǥ͚Ǥ
Ǥ Ǥ
ȋȌǡ Ǥ
ǡ
ȋ
ǯȌǤ ǡǡ Ǥ´
ǡ Ǥ ͙͘Ǥ͛
Ǥ
͙͘Ǥ͚͙͘Ǥ͛Ǥ
Ǥ
´
Ǥ
´
Ǥ
9 Menke et al. 1998, 27 en 29.
͖͖͔ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 10.4 IKAW van gebied rondom Vogelhorst.
ȋ ȌǤ͚
ǡ
Ǥ͕͔ ͙͘Ǥ͜ ͚
Ǥ
Ǥ
͚Ǥ ͙͘Ǥ͝ǡ
Ǥ͕͕
Ǥ͕͖ 10 Inmiddels is de IKAW 3e generatie beschikbaar, waarin voor Flevoland verwachtingsgebieden zijn onderscheidien door het inzicht in landschapsontwikkelingen te combineren met kennis over landschapsgebruik in de prehistorie (zie Deeben, 2008). 11 Menke et al. 1998, 76. 12 Voor dit onderzoeksgebied zijn oude luchtfoto’s, die beschikbaar zijn gesteld voor de hele provincie Flevoland, ook bekeken. Op geen van de luchtfoto’s waren de geulen te zien.
TOEPASSING AHN2 EN DIGITALE ANALYSETECHNIEKEN ͖͖͕
Figuur 10.5 Oude afwateringsgeulen volgens Menke et al. (1998).
ǡ͙͘Ǥ͙͘͜Ǥ͝ǡ Ǥ
Analyse AHN2 Swifterbant
Ǥ ͚ȋǤ ͙͘Ǥ͞Ȍ
Ǥ ȋǤ͙͘Ǥ͞ȌǤ ÃǦ
Ǥ͕͗
͙͘Ǥ͞ȋȌǤ ͚ Ǥ
ȋ͚͙͘͘Ȍ ǡ
ǯǡ͙ Ǥ͚Ǧ ȋǤ͙͘Ǥ͟ȌǤ
͚ǦȋǤ͙͘Ǥ͟ǣȌǤ
13 Geuverink et al. 2009; De Roever 1976.
͖͖͖ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
%
$
$
%
Figuur 10.6 ͚Ǧ
Ã
Ǥ͚Ǥ ͙Ǥ
AHN2-beeld van onderzoeksgebied rond Swifterbant. A: rivierduin; B AHN1 beeld van geulenpatroon (uitsnede van figuur 10.5).
TOEPASSING AHN2 EN DIGITALE ANALYSETECHNIEKEN ͖͖͗
Figuur 10.7 Vergelijking van krekenkaart van Dresscher & Raemaekers (2010) en het AHN2-beeld.
Analyse AHN2 Emmeloord-J97
͟͡ ͞Ǥ Ǥ͕͘ǡ ȋ
Ǥ͙͘Ǥ͠ȌǤ
ȋǤ͙͘Ǥ͡ȌǤ
Ǥ
͚ǡ
Ǥ Ǧ´ Ǥ ǦȋǤ ͙͘Ǥ͙͘ȌǤ͚ Ǥ ͙͘Ǥ͙͘Ǥ ͚ȋǤ͙͘Ǥ͙͘͠Ǥ͙͘ȌǤ
&ŝŐƵƵƌϭϬ͘ϴ,EϮͲďĞĞůĚǀĂŶŚĞƚŐĞďŝĞĚƌŽŶĚǀŝŶĚƉůĂĂƚƐŵŵĞůŽŽƌĚ :ϵϳ͘
&ŝŐƵƵƌϭϬ͘ϵ>ƵĐŚƞŽƚŽǀĂŶǀŝŶĚƉůĂĂƚƐŵŵĞůŽŽƌĚ:ϵϳ͘
&ŝŐƵƵƌϭϬ͘ϭϬZĞĐŽŶƐƚƌƵĐƟĞǀĂŶŚĞƚƉůĞŝƐƚŽĐĞŶĞƌĞůŝģĨĞŶĚĞŚŽůŽĐĞŶĞ ŐĞƵůĞŶƌŽŶĚŽŵǀŝŶĚƉůĂĂƚƐŵŵĞůŽŽƌĚ:ϵϳ͘;ƵŝƚƵůƚĞŶĞƚĂů͘ϮϬϬϮ͕ϭϴͿ͘
14 Bulten et al. 2002.
͖͖͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
10.3 Het gebruik van 3D software bij prospectief onderzoekǤ
͛Ǥ
ȋ͚ȌǤ ͛ Ǥ͛
Ǥ͛
Ǥ
ǡ͛ ±±
Ǥ
ǡ ǡǤ ͛ǡ
Ǥ
10.3.1 Data en software ͕͙
Ǥ Ǥ͙ ǡ͚
ȋǤ͙͘Ǥ͚ȌǤ
ȋǦȌ ͛ǤǦ Ǥ ͛
Ǥ
Ǥ
´ǡ
ǡ
Ǥ
ǤǦǡǦ͛Ǥ
ǤǦ
Ǥ͚
͛
Ǥ Ǥ͚
Ǥ ǡǤ Ǥ
͛Ǥ
Ǥ
10.3.2 Resultaten ͛Ǥ
Ǥ ͙͘Ǥ͙͙Ǥ
͙ȋ
15 De boordata zijn aangeleverd door de gemeente Almere.
TOEPASSING AHN2 EN DIGITALE ANALYSETECHNIEKEN ͖͖͙
Boringen fase 1 Top dekzand uit boringen fase 1
Maaiveld hoogte AHN-1 Onderzoeksgebied
Figuur 10.11 Top van het dekzand gebaseerd op gegevens uit de Aqualock boringen van Fase 1 van het vooronderzoek (kijkend in westelijke richting).
ȌǤ
Ǥ
Ǥ ǡǤ
Ǥ ±±Ǥ
ȋ͚͝ȌǤ ͙͘Ǥ͙͙͙Ǥ
ǡ
Ǥ ǤȋȌ Ǥȋ
Ȍ Ǥ
Ǥ ͙͘Ǥ͙͚ ͙Ǥ ǡȋȌ
Ǥ
Figuur 10.12 Top van het dekzand zonder AHN1 (kijkend in noordwestelijke richting).
Top dekzand uit boringen fase 1
Boringen fase 1 Onderzoeksgebied
Putten testfase
͖͖͚ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 10.13 EM-kaarten (vlaksgewijs; zwart = veen; donkergrijs = klei en lichtgrijs = zand) geprojecteerd op het dekzandhoogtemodel verkregen uit booronderzoek fase 1. De diepere EM-vlakken liggen deels onder het dekzandhoogtemodel en zijn daardoor niet zichtbaar.
Top dekzand uit boringen fase 1
Putten testfase Onderzoeksgebied
EM-data vlaksgewijs Ǧǡ ͛Ǥ ǤǡǦ Ǥ ͙͘Ǥ͙͛ ǦȋǦ͙ǡ͘͝Ǧ͚ǡ͘͘ǢǦ͚ǡ͘͘Ǧ͚ǡ͘͝Ǧ͚ǡ͘͝Ǧ͛Ǥ͘͘ǦȌ ȋ ȌǤ Ǥ ǤǦ ǡ͙Ǥ͕͚ ͙͘Ǥ͙͙͜ ǤȋȌ
ǣ ǡ Ǥ͕͛
Ǥ ͙͘Ǥ͙͝ǡ
ǦǤ
Ǥ ͙ Ǥ͚Ǥ ǡǡ
ǡ
Ǥ 16 Zoals vermeld, de topzand waarden uit de boringen van fase 1 zijn ook niet geheel betrouwbaar. Zie hoofdstuk 8. 17 In de boordatabase die is aangeleverd door de gemeente Almere hebben de waarden 1, 2 en 3 bij de kolom SVU een kwalitatieve betekenis. Vst 1 = mogelijk bewerkt vst, vst 2 = zeker bewerkt vst, 3 = veel bew. vst.
TOEPASSING AHN2 EN DIGITALE ANALYSETECHNIEKEN ͖͖͛ Figuur 10.14 Ingezoomd in 3D model met alle boringen met thematische kleur (kijkend in zuidoostelijke richting).
Top dekzand uit boringen fase 1
Putten testfase
Boringen alle fases
Onderzoeksgebied leeg
mogelijk bewerkt vuursteen
zeker bewerkt vuursteen
Ǥ Ǥ
ǤǦ Ǥ
Figuur 10.15 Topzand oppervlak uit EM-metingen in 3D (kijkend in noordwestelijke richting).
Top dekzand uit EM metingen
Putten testfase Onderzoeksgebied
͖͖͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 10.16 Topzand uit de sonderingen (kijkend in zuidoostelijke richting).
Top dekzand uit sonderingen
Sonderingen
Putten testfase
Vakken testfase Onderzoeksgebied
͙͘Ǥ͙͞ǡ Ǥ
Ǥ Ǥ Ǥ
Ǥ
Ǥ͛Ǥ ǡ Ǥ͚͘ ǡ
´Ǥ ǦǤ͙͘͘͠ Ǥ
ȋ
Ǥ͝
ȌǤ
Ǥ ͙͛ Ǥ Ǥ͚͛͝͝
Ǥ
Ǥ
Ǥ
͙͛͘Ǥ͙͟
Ǥǡ ǡǤ ȋȌ Ǥ Ǥ ǦǤ
TOEPASSING AHN2 EN DIGITALE ANALYSETECHNIEKEN ͖͖͝
Top dekzand uit sonderingen
Boringen alle fases
Putten testfase
Vakken testfase > 2 stuks vuursteen
leeg
mogelijk bewerkt vuursteen
zeker bewerkt vuursteen
1 stuk vuursteen geen vuursteen
Figuur 10.17 Metervakken thematisch (kijkend in zuidoostelijke richting).
Ǥ Ǥ
Ǥ͙͚
Ǥ Ǥ
ǡ
Ǥ ͚Ǥ
10.4 Conclusies 10.4.1 AHN Ǧǡ͘ ͟͡
Ǥ
Ǧ
͚ ǤǦ ȋȌ
Ǥ´ǡ
ǡ ͚ǦǤ͕͜
18 Gezien het feit dat het niet mogelijk is om met AHN beelden alle fenomenen te achterhalen moet deze techniek gezien worden als ondersteunend en niet als leidend bij veldonderzoek.
͖͔͗ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ Ǧ Ǥ͕͝
Ǥ͖͔
͙Ǧ××͚Ǧ Ǥ͙Ǧ
ǡ ǡ͚ǦǤ
10.4.2 Bewerking geofysische gegevens ͛
Ǥ Ǥ
Ǥ Ǧǡ
´ǤȋǤǤǤ Ȍ
Ǥ
Ǥ
Ǥǡ
Ǥ Ǧǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ
±±Ǥ ͙
Ǥ
ǡ
ǤǦ
Ǥ
ǡ ǡǤ
͚͚͛ Ǥ
͚ Ǥ͛ȋȌǡ
Ǥ
͛Ǥ
ǡǤ
19 Bourgeois 2013; Waldus & Van der Velde 2006. 20 Bourgeois 2013.
LABORATORIUM ANALYSES ͖͕͗
11
Laboratorium analyses
11.1 Inleiding ͟
ȋȌ
Ǥ ȀȀ
Ǥ
ȋ͙͙Ǥ͚Ȍǡ´ȋ͙͙Ǥ͛Ȍǡ
ȋ͙͙Ǥ͜Ȍǡ
ȋ͙͙Ǥ͝Ȍǡ
ȋ
Ǣ͙͙Ǥ͙͙͞Ǥ͟Ȍȋ Ǣ͙͙Ǥ͙͙͠Ǥ͡ȌǤ
Ǥ ´
Ǥ ͙͙Ǥ͡ ǤǦ
Ǥ͙͙Ǥ͡ Ǥ
11.2 Pollen, non-pollen palynomorfen en macroresten͕
ȋȌ
ǡǦ
ȋ
ȌǤ
ǡ
Ǥ ͙͙Ǥ͙Ǣ͙͙Ǥ͚Ǧ
Ǧ
Ǥ
Ǧ
ȋ͙͙Ǥ͡ȌǤ
11.2.1 Resultaten Begemann boring 2 ͚
Ǥ Ǥ±Ǧȋ͙Ȍǡ ±±ȋȌȋ ͚Ȍ±±ȋ͛ȌǤ
ǣ±±Ǧ ͙ȋ͙Ȍǡ ȋ͚͛Ȍȋ͜ȌǤ
1 Non-pollen palynomorfen betreft het palynologisch materiaal, met uitzondering van de pollen zelf, dat bij de analyse van een pollenmonster kan worden aangetroffen. Het gaat hierbij om resten van een grote verscheidenheid aan materiaalgroepen, waaronder insecten, algen, cyanobacteriën, amoebes en schimmelsporen.
͖͖͗ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 11.1 Pollen- (blauwe stip) en macrorestenmonsters (rode stip) Begemann boring 2a.
Dekzand / B-horizont (monsters 1p en 1m) Ǧ
Ǥ
͙ȋȌ Ǥ Ȁ͘͝Ȁ͘͝Ǥ
ȋ͙͞ǡ͝άȌǡȋ͙͞ǡ͠άȌȋ͙͙ǡ͞άȌǤǦ ȋ͚ǡ͠άȌǡȋ͘ǡ͝άȌǡ ȋ͘ǡ͝Ȍȋ͛ǡ͟άȌǤ ǡ Ǥ ǡǡǡ ȋ Ȍ
Ǥ
ǤȋǦȌ
ǡǡǤ
Ǥ
͛͘ǡ͟άǦǤ
Ǥ͖
ȋ
Ȍȋ͡ǡ͛άȌǤ
ǡ
ǡ´ Ǥ
Ǥ ȋ
ǦȌȋǦȌ
2 Van Smeerdijk 2003.
LABORATORIUM ANALYSES ͖͗͗
Ǥǡ ǡȋȌǤ ȋǤȌǦȋǦȌǡ ȋȌǤ ȋȌǡ ȋȌǡȋǦȌǡȋȌ ȋ
ǤȌǤǦ
Ǧ
Ǥ
ǮǯǤ͗
ǡǤ͘ Ǥ
Ǥ Ǥ Ǥ
Ǥ
Top dekzand / A horizont (monsters 2p en 2m)
Ǥ
ȋ͚Ȍ
Ǧȋ͟͝ǡ͟άȌ
Ǧȋ͚͜ǡ͙άȌǤ ǦǤ
ȋ͚͠ǡ͞άȌǤ ȋ͚ǡ͟άȌǤȋ͙͝ǡ͡άȌǡ ȋ͙ǡ͡άȌǡȋ͙ǡ͝άȌǡȋ͘ǡ͝άȌȋ͜ǡ͟άȌǤ Ǥǡ
Ǥ Ǧ
ȋ͚͝ǡ͠άȌǤ ȋ͘ǡ͠άȌȋ͙ǡ͜άȌǤ
ȋ͙ǡ͞άȌǦȋǦȌ͙ Ǥ
Ǥ ǡǡ Ǥ
3 De vestiging van Adelaarsvaren hangt vaak samen met het uitlogingsproces van de bodem. De plant vestigt zich in een vroeg stadium van de bodemontwikkeling en breidt zich uit naarmate de bodem ouder en zuurder wordt. Als een loofbos een ondergroei van Adelaarsvarens heeft, zijn de bomen en de varens omstreeks dezelfde tijd gekiemd of de varen heeft zich gevestigd na een bosbrand, terwijl overlevende stompen van bomen opnieuw zijn uitgelopen. Het instuiven van meststoffen, met name van ammoniumzouten, leidt tot uitbreiding van de Adelaarsvaren. De plant groeit dan ook bijzonder welig onder hakhoutsingels, die bouwland op essen omgeven. Jonge bladtoppen van de Adelaarsvaren worden graag gegeten door herkauwers. Zie Weeda et al. 2003. 4 Koelbloed & Kroeze 1965. 5 Onder dit pollen-type valt niet alleen het stuifmeel van diverse soorten Egelskop maar ook die van Lisdodde en dan in het bijzonder Kleine lisdodde (Typha angustifolia).
͖͗͘ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Overgang zand-humeuze klei (monsters 3p en 3m)
Ǥ ȋȌǡǤ
ǡ ȋ
ȌǤ
Ǥ ȋǤȌ ȋ
ȌǤ
ǡȋ
Ȍǡǡ ȋȌȋ Ȍ Ǥǡ
ȋ
Ȍǡ Ǥ
Ǧǡ
ȋ͙͠άȌǤ͙͚͠ ȋȌ
ǡ ǡȋȌǤ
Ǥ
ȋ͚ǡ͚άȌǡ ǤȋȌȋ͙͞ǡ͞άȌ ȋ͙͝άȌǡ ǤȋȌǡ ȋ ǦȌǡǦǡȋ
Ȍȋ
Ȁ
ȌǤ
Ȁ Ǥ
Ǥ
Ǥǡ Ǥ
ȋȌǤ ±±ǦǤ Ǥ
ǡǤ ǤǦǤ
͚͘͘͟
ǣ ͂
ǡ
ǡ
Ǥȋ
Ȍ Ǧ
Ǧ
Ǥ’͚ Ȁǡ ´ǡ Ǥȋ͛͘͘͘Ȍ Ǥ Ǥ
6 Behre 2007, 215.
LABORATORIUM ANALYSES ͖͙͗
Overgang humeuze klei-veen (monsters 4m en 5m)
Ǥ ǦǤ
ǡ
Ǥ Ǧ ȋȌǡȋȌ Ǥ
11.2.2 Resultaten Begemann boring 5 ͝
ǡ Ǥ͛ǣ±± ȋǡ͞Ȍǡ±± ȋ͟Ȍ±±ȋ ͠ȌǤ
ǣ±± ͞ȋǡ͞Ȍǡ±± ȋ͟Ȍǡ±± ȋ͠Ȍ Ǥ
Figuur 11.2 Pollen - (blauwe stip) en macrorestenmonsters (rode stip) Begemann boring 5a.
Dekzand / E horizont (monster 6p en 6m)
ȋ͞Ȍ
Ǥ
͘͝Ȁ͘͝Ǥ ȋ͛͝άȌȋ͙͡ǡ͝άȌȋ͙͞ǡ͝άȌǤ ȋ͝ǡ͝άȌǡ ȋ͜άȌȋ͝ǡ͝άȌǤ
͖͚͗ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡ
ȋζ͙άȌǤ ȋ͜͟άȌȋ͛͟ǡ͝άȌǤ
ȋζ͚ άȌ ȋ͚άȌǡǡǡǦǡǡ ǡǡǤ
Dekzand / A horizont (monsters 7p en 7m)
͙͝άȋ͛͠ǡ͚άȌǤ ȋ͙͜ǡ͜άȌȋ͙͘ǡ͡άȌǤ ǡǡǡǡ ǡǡǡǤ
Ǥ Ǧ
͛͛ǡ͛άǤ
ȋ Ǧ ͙͡ǡ͚άȌǤǡ ȋ͘ǡ͠άȌǡ Ǥ
ǡ ǡ ǦǤ
ǡǡ ǡȋ
Ȍǡǡ ȋȌǤ Ǧ Ǥ
͛
Ǥ Ǧ ǡ Ǥ
Verspoeld zand (monsters 8p en 8m) Ǧȋ͟Ȍǡ ȋ
ȌǤ
͛͞ǡ͝άǤȋ͛͝ǡ͙άȌ ȋ͚͘ǡ͠άȌǤǡǦǡ Ǥ
ȋ
ȌǤ Ǥ
Ǥ
Veen (monsters 9m, 10m en 11m)
Ǧ ȋ͡Ȍǡ ȋ͙͘Ȍȋ͙͙
ȌǤ
7 Schutblad.
LABORATORIUM ANALYSES ͖͗͛
11.2.3 Resultaten Begemann boring 14 ͙͜
Ǥ ǡ ȋ͙͚͙͛Ȍȋ͙͙͜͝ȌǤ
ȋ͙͚͙͛Ȍ ȋ͙͙͜͝ȌǤ
Figuur 11.3 Pollen - (blauwe stip)en macrorestenmonsters (rode stip) Begemann boring 14a.
Dekzand / onderkant A horizont (12p en 12m)
ȋ͙͚Ȍ
Ǥ ȋ͙͚ǡ͡άȌǡȋ͙͘ǡ͙άȌǡȋ͠ǡ͛άȌǡ ȋ͛ǡ͜άȌȋ͚ǡ͞άȌ Ǥ ͘͜ǡ͙άǤ
Dekzand / bovenkant A horizont (13p en 13m) ͙͜ ȋ͜άȌ͚͝Ǥ
ȋ͛ǡ͜άȌǡȋ͜ǡ͛άȌȋ͙ǡ͟άȌǤ ȋǦȌ
͙͜άǤ
Ǥ Ǥ
ȋȌ
ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ
͖͗͜ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋȌ
ȋ͙͙͛͛ȌǤ
ȋ͡ǡ͟άȌȋ͛͘ǡ͚άȌǤ
ǡ
ǡǡ ȋ
ǤȌ ȋ
Ȍ ȋȌǤ
Ǧ ȋ
ȌǤ
Veen (14p en 14m) ǡ ǡ
ȋ͙ǡ͝άȌǤ
ȋ͚͟ǡ͛άȌ
ǡ Ǥ
Veen (15p en 15m) ͙͝
ȋ͛͜ǡ͛άȌǤ ȋ͙͟ǡ͠άȌǤ
±±Ǥ Ǥ
͛͘άǤ ȋȌ Ǥ
ǡ ȋ
ǤȌǤ ͝Ǥ
11.2.4 Bevindingen en conclusies – combinaties van pollen, macroresten en non-pollen palynomorfen ͟
ǤǤǤ
Ǥ ǡǦ
Ȁ
Ǥ
͜Ǧ
Ǧ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ Ǥ
ǣ
Ǥ͝ 8 Van Smeerdijk 2003. 9 Zie bijvoorbeeld Woldring et al. 2012.
LABORATORIUM ANALYSES ͖͗͝
ȋǦȌǡ Ǥ͕͔ ͕͕ǡ
Ǥ ǡǦȀ
ǡǡ
Ǥ
±±
Ǧ
Ǥ
ȋȌǦ
Ǥ
ǯǡ
ǯ
Ǥ
ǯ
Ǥ
ȋȌ
ǡ ͕͖ǡ
Ǥ
ȋǤǤǤ
Ȍ
Ǥ
Ǧ
ȋǤǤǤ
Ȍ ȋ ȌȋȌǤǡ
Ǥ
ǡ
Ǧ
ǡ ͙Ǥ͘͘Ǥ͝Ǥ
11.2.5 Slotopmerkingen/aanbevelingen Ȉ
Ǥ
±±
Ǥ Ȉ Ǧ
ǤǦ
Ǥ
ȋ
Ȍǡ
Ǥ
Ǥ
10 Zie bijvoorbeeld Out 2010. 11 Cappers & Raemaekers 2008 (zie tevens Hoofdstuk 7). 12 De Moor et al. 2009.
͖͔͘ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ȉ
ǡ
ǡ Ǧ
ǡ ǤǦ
Ǥ
Ǥ Ȉ Ǧ
Ǥǯ
Ǥ Ȉ
Ǥ
ǡ ȋȌ
Ǥ
͙ǡ͘
Ǥ Ȉ
ǡ
ǡȋȌǤ
Ǥ x
͕͗ǡȋȌ
Ǥ x
ȋȀ͕͘Ȍǡ
Ǥ
Ǧ
Ǧ
Ǥ
±
ǡǦ
Ǥ
11.3 Diatomeeën 11.3.1 Inleiding en doelstelling
Ǥ
ȋȌǡ ǡ ǤȂ
Ȃ Ǥ´Ǥ ´
ȋ
Ȍ ´ Ȁ
Ǥ
13 Van Smeerdijk 2003. 14 Lohof et al. 2011.
LABORATORIUM ANALYSES ͖͕͘
11.3.2 Resultaten per monster Boring 2A Vondstnummer 4 ´Ǥ
Boring 5A Vondstnummer 8 ´Ǥ
Boring 5A Vondstnummer 9 ´Ǥ
Boring 14A Vondstnummer 14 ´Ǥ
´
Ǧ
Ǥ Ǥ
´ǡ ǡǡ ǣ x ǣ Ǣ͕͙ x ǣ
Ǥ
Ǥ͕͚ x ǣ Ǣ͕͛ x
Ǥ
Ǥ´
´ ȋǦǦȌ Ǥ͕͜
Boring 14A Vondstnummer 15 ´Ǥ
´ǡ
ǡ
ǡǡ
ǣ x
ǣ
Ǣ͕͝ x
ǣ Ǣ͖͔ x ǣǢ͖͕ x ǣ Ǣ͖͖ x
ǣǤ͖͗
15 16 17 18 19 20 21 22 23
Pex 2007. Pex 2007; WĂƚƌŝĐŬΘZĞŝŵĞƌϭϵϲϲ͘ WĂƚƌŝĐŬΘZĞŝŵĞƌϭϵϳϱ͘ Vos & De Wolf 2003. ^ƚŽĞƌŵĞƌΘ:ƵůŝƵƐϮϬϬϯ͘ WĂƚƌŝĐŬΘZĞŝŵĞƌϭϵϲϲ. ŽŵƉğƌĞϮϬϬϭ͘ ZŽƵŶĚΘWĂůŵĞƌϭϵϲϲ͘ WĂƚƌŝĐŬΘZĞŝŵĞƌϭϵϲϲ.
͖͖͘ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
11.3.3 Beschouwing
´ǡ ǡ
Ǥ ȋ
Ȍǡ
´
Ǥ
ǡ ´
ǡ ´Ǥ
11.4 Mijten en chironomiden - resultaten en beschouwing
Ȁ
Ȁ
Ǥ
ȋ͙͙Ǥ͙Ȍ
ǡȋȌǤ Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ȁ
Ǥ
ȀǤ Vondstnummer
Diepte onder bovenkant bak
Materiaal
Aantal Chironomidae kopkapsels
Ephydridae
1
10
Veen
25
1
2
20
3
30
Veen
7
1
Veen
16
4
35
Zand
1
5
42
Zand
0
11.5 Micromorfologie 11.5.1 Monstername en analyses Almere Vogelhorst
±±
Ǥ
ǡ
Ǧ Ǥ
ȋ
Tabel 11.1 Overzicht van de monsters die gescand zijn op chironomiden en mijten.
LABORATORIUM ANALYSES ͖͗͘
ȌǤ
ȋȌ
ǡ
Ǥ
Ǥ ǡǦ
ȀǤ Ǥ͚͜
Ǥ͜͠ǡ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ȋ͙͙Ǥ͡ȌǤ ͙͙Ǥ͙͘ǯǡ
ǯǤ Ǥ
11.5.2 Resultaten werkput 1
Ǥ
ǡ
Ǧ ´Ǥȋζ͘ǡ͝
Ȍ Ǧǡȋ͙
Ȍ
Figuur 11.4 Werkput 1, monsters 1-1 (links) en 1-2 (rechts).
24 Voor een (macroscopische) beschrijving van de profielen wordt verwezen naar Hoofdstuk 8.
͖͘͘ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 11.5 Monster 1-1 (216-225 cm -MV) met een onderverdeling in verschillende eenheden en een korte macroscopische beschrijving.
͙
Ǧ
͚
͛
ǡ
͜
Ǧ
ǤȀ Ǥ Ǥ
Monster 1-1 ͙Ǧ͙͜
ǣ͙ ȋ Ȍǡ͚
ǡ͛
͜
ȋǦȌǤ
ǡ Ǥ sortering/afronding
korrelgrootte
Tabel 11.2 Micromorfologische kenmerken van monster 1-1.
Eenheid
grof/fijn verhouding
1
enkelvoudig gespatieerd enaulisch; veelal goed gesorteerd; fijn monisch weinig hoekig tot weinig afgerond
silt en uiterst fijn zand vergaan organisch materiaal
humus/organische resten
Pyriet, sponsnaaldje, stukje van een mollusk
bijzondere kenmerken
2
grof monisch tot enkelvoudig gespatieerd enaulisch
veelal matig gesorteerd; weinig hoekig tot weinig afgerond
matig fijn zand
veel meer vergaan organisch materiaal dan Eenheid 1
zeer scherpe bovengrens met Eenheid 1
3
grof monisch tot enkelvoudig gespatieerd enaulisch
veelal matig gesorteerd; weinig hoekig tot weinig afgerond
matig fijn zand
zeer weinig (vergaan) organisch materiaal
zeer dun laagje; scherpe bovenen ondergrens; macroscopisch sterk gebleekt
4
grof monisch tot enkelvoudig gespatieerd enaulisch
matig tot goed gesorteerd; weinig hoekig tot weinig afgerond
matig fijn zand
met name bovenin inspoeling van humus / vergaan organisch materiaal
scherpe bovengrens
LABORATORIUM ANALYSES ͖͙͘
a: Eenheid 1, matrix met homogene minerale korrels met vergaan organisch materiaal tussen de korrels (PPL)
b: Eenheid 1, organisch materiaal, pyriet en in het midden is een sponsnaaldje zichtbaar (PPL)
c: Overgang van eenheid 1 naar eenheid 2: de minerale korrels zijn een stuk groter, er is meer en donkerder organisch materiaal aanwezig. In eenheid 1 is een mollusk fragment zichtbaar (PPL)
d: Overgang van eenheid 3 naar eenheid 4 (PPL)
Figuur 11.6a-d Enkele karakteristieken van de verschillende eenheden uit monster 1-1. PPL = parallelle polarisatoren XPL = gekruisde polarisatoren
͙
ǡ Ǥ Ǥ ͚͛ Ǧ
Ǥ͜ǡ Ǥ͚ǡ͛͜
Ǥ͚͛
ǡ
ǡ͚
Ǥ ͜Ǥ
͚͛͜Ǧ ǡ
Ǥ
͖͚͘ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
͙
Ǧ
͚
Figuur 11.7 Monster 1-2 (216-225 cm -MV) met een onderverdeling in verschillende eenheden en een korte macroscopische beschrijving.
ǡ
͛
͜
Ǧ
Monster 1-2 ͙Ǧ͚͙Ǧ͙ Ǥ͙Ǥ ͚ǡ
͙Ǥ͛ǡ ȋ͙
Ȍǡ
Ǥ͜
ÃǦ Ǥ
͚ ͛͛͜Ǥ sortering/afronding
korrelgrootte
Tabel 11.3 Micromorfologische kenmerken van monster 1-2.
Eenheid
grof/fijn verhouding
1
enkelvoudig gespatieerd enaulisch; veelal goed gesorteerd; fijn monisch weinig hoekig tot weinig afgerond
silt en uiterst fijn zand vergaan organisch materiaal
humus/organische resten
calciet kristallen, glauconiet, glimmer
2
enkelvoudig gespatieerd enaulisch; veelal goed gesorteerd; fijn monisch weinig hoekig tot weinig afgerond
silt en uiterst fijn zand veel meer vergaan organisch materiaal dan Eenheid 1
stukje van een mollusk
3
dubbel gespatieerd enaulisch
veelal matig gesorteerd; weinig hoekig tot weinig afgerond
zeer fijn zand
weinig (vergaan) organisch materiaal
zeer fijn sediment tussen grovere korrels; pyriet
4
grof monisch tot enkelvoudig gespatieerd enaulisch
matig tot goed gesorteerd; matig fijn zand weinig hoekig tot weinig afgerond
veel (vergaan) organisch materiaal
scherpe bovengrens; sclerotia en bioturbatie
͙͚ǡ
Ǥ͙ ȋ
ǡȌǤ Ǥ Ǥ
bijzondere kenmerken
LABORATORIUM ANALYSES ͖͛͘
a: Eenheid 1, minerale korrels bevatten calcitische kristallen (rode pijl), glauconiet (zwarte pijl) en glimmer (turquoise pijl), het hoofdbestanddeel is kwarts (PPL)
b: Eenheid 2, mollusk fragmenten (XPL)
c: Eenheid 3, matrix met pyriet (OIL)
d: Overgang van eenheid 3 naar eenheid 4 (PPL)
Figuur 11.8a-e Enkele karakteristieken van de verschillende eenheden uit monster 1-2. e: Eenheid 4, sclerotia en sterk vergane organische resten tussen de minerale korrels (PPL)
͖͘͜ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 11.9 Werkput 2, monsters 2-1 en 2-2.
Ǥ͖͙ ͚ Ǥ ͚͙͛Ǧ͙ǡ͛Ǥ͛ ǡǤ͛
ǡ Ǥ͜
Ǥ͜
ǦǤ
ȋȌ͛ǡ ȋ
ȌǤ
11.5.3 Resultaten werkput 2
͚Ǧ͙
ȋȋ
Ȍ
Ȍ ͚Ǧ͚
ȋȌȋǦ ȌǤ
͛͜
ǦǦǤ Ǥ
͚ ȋȌǦǤ
25 Stoops et al. 2010.
LABORATORIUM ANALYSES ͖͘͝
Figuur 11.10 Monster 2-1 (236-245 cm -MV) met een onderverdeling in verschillende eenheden en een korte macroscopische beschrijving.
͙
͚
Monster 2-1 ͚Ǧ͙
Ǥ͙ Ǥ
Ǥ͚
Ǥ ȋȌ
Ǧ ǦǤ
Tabel 11.4 Micromorfologische kenmerken van monster 2-1. Eenheid
grof/fijn verhouding
sortering/afronding
korrelgrootte
humus/organische resten
bijzondere kenmerken
1
niet van toepassing, vooral veen met zeer weinig minerale korrels
minerale korrels: veelal goed gesorteerd; weinig hoekig tot weinig afgerond
n.v.t.
vooral plantenresten/veen
naar onder toe komen meer minerale kwartskorrels voor
2
grof monisch tot enkelvoudig gespatieerd enaulisch
matig tot goed gesorteerd; weinig hoekig tot weinig afgerond
matig fijn zand
laagsgewijze accumulatie van vergaan organisch materiaal
horizontaal gelaagd; mogelijk fining en/of coarsening upward sequentie
͖͙͔ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
a: Eenheid 1 matrix (PPL)
b: Eenheid 1, meer minerale korrels (onder XPL zichtbaar als kwarts) onderin, dicht bij de overgang naar de zandige laag
c: Eenheid 2 matrix (PPL)
d: Eenheid 2, accumulatie van organisch materiaal in het donkere bandje is vermoedelijk het gevolg van verschillen in korrelgrootte (PPL)
Figuur 11.11 a-d ͙ȋȌǤ ǡǤ ȋǤǤ
±͖͚ȌǤ ͚
Ǥ ǡ ǡ
Ǥ
Ǥ
26 De Moor et al. 2009.
Enkele karakteristieken van de verschillende eenheden uit monster 2-1.
LABORATORIUM ANALYSES ͖͙͕ Figuur 11.12 Monster 2-2 (241-250 cm -MV) met een onderverdeling in verschillende eenheden en een korte macroscopische beschrijving.
͙
͚
Ǧ
Monster 2-2 ͚Ǧ͚
ǡ͙ ͚͚Ǧ͙Ǥ ͚Ǧ͚͙ ͚ȋ ͙͙Ǥ͙͛Ȁ
Ȍǡ
͙ ǡ͚͙ Ǥ
͙Ã ͚Ǥ
Tabel 11.5 Micromorfologische kenmerken van monster 2-2. Eenheid grof/fijn verhouding
sortering/afronding
korrelgrootte
humus/organische resten
bijzondere kenmerken
1
enkelvoudig tot dubbel gespatieerd fijn enaulisch
veelal matig gesorteerd; weinig hoekig tot weinig afgerond
silt en matig tot uiterst fijn zand
enig organisch materiaal; onderin neerslag van humus op overgang naar Eenheid 2
pyriet; enige horizontale gelaagdheid
2
grof monisch tot enkelvoudig gespatieerd enaulisch
bovenin matig gesorteerd, naar matig fijn zand met onder toe matig tot goed gesorteerd; bovenin enkele weinig hoekig tot weinig afgerond grovere korrels (tot 500 μm)
naar onder toe meer organisch materiaal
scherpe bovengrens met Eenheid 1
͖͙͖ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
a: Eenheid 1, matrix met pyriet onderin (PPL)
b: Overgang eenheid 1- eenheid 2 met weinig organisch materiaal bovenin Eenheid 2 (PPL)
c: Zie b) Overgang eenheid 1- eenheid 2 met verschillende korrelgroottes van kwarts (XPL)
d: Eenheid 2, matrix in onderste deel met toename van organisch materiaal tussen de minerale korrels (PPL)
Figuur 11.13a-d Enkele karakteristieken van de verschillende eenheden uit monster 2-2.
͙͚͚Ǧ͙ ȋȌǤ ͚ ͚Ǧ͚Ǥ Ǥ
Ǥ ͚͙ǡ
Ǥ Ȁ
Ǥ͚ ǦǤ
ȋȌ ͙ǡ ȋ
ȌǤ
LABORATORIUM ANALYSES ͖͙͗ Figuur 11.14 Werkput 3, monsters 3-1 en 3-2 (links en midden).
11.5.4 Resultaten werkput 3
͛Ǧ͙
ȋȌ͛Ǧ͚ Ǥ
Ǥ
Ǥ Ǥ
͖͙͘ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 11.15
ǡǡ
Monster 3-1 (278-287 cm -MV) met een macroscopische beschrijving.
ǡ ǤǤ
Monster 3-1 ͛Ǧ͙
ǡǤ
Tabel 11.6
Ǥ
Micromorfologische kenmerken van monster 3-1.
Eenheid
grof/fijn verhouding
sortering/afronding
korrelgrootte
humus/organische resten
bijzondere kenmerken
N.v.t.
niet van toepassing
weinig zand aanwezig, laagje onderin matig
matig fijn zand
veen, plantenresten
naar onder toe meer zand; sclerotia vermoedelijk graszaadje;
Ǥ ǡ Ǥ ǡǤ Ǥ
LABORATORIUM ANALYSES ͖͙͙
a: Organisch materiaal, veel sclerotia en weinig kwartskorrels bovenin het monster (PPL)
b: Organisch materiaal en plantenresten, zaadje van een grassoort (PPL)
c: Dun laagje zand met sclerotia, door snelle polymerisatie van de hars zijn ‘leegtes’ in het monster ontstaan (PPL)
Figuur 11.16a-c Enkele karakteristieken van monster 3-1.
͖͙͚ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN Figuur 11.17 Monster 3-2 (284-293 cm -MV) met een onderverdeling in verschillende eenheden en een korte macroscopische beschrijving.
͙
͚
͛
Monster 3-2 ͛Ǧ͚͛
Ǥ͙ ǡ ͛Ǧ͙Ǥ͚ ͛Ǧ
Tabel 11.7
Ǥ
Micromorfologische kenmerken van monster 3-2.
Eenheid
grof/fijn verhouding
sortering/afronding
korrelgrootte
humus/organische resten
1
niet van toepassing
weinig zand aanwezig; weinig hoekig tot weinig afgerond
matig fijn zand
vergaan organisch materiaal
2
enkelvoudig gespatieerd enaulisch
matig gesorteerd; weinig hoekig tot weinig afgerond
matig fijn zand met enkele grovere korrels (tot 400 μm)
weinig vergaan organisch materiaal
3
enkelvoudig gespatieerd enaulisch
matig gesorteerd; weinig hoekig tot weinig afgerond
matig fijn zand
iets meer vergaan organisch materiaal; wortelresten
͙ǡ Ǥ Ǥ ͚ǡ Ǥ Ǥ͛Ǧǡ
Ǥ ͙͚͛
Ǥ
bijzondere kenmerken
scherpe bovengrens met Eenheid 1
LABORATORIUM ANALYSES ͖͙͛
a: Eenheid 1, onderin met vooral vergaan organisch materiaal en enkele kwartskorrels (PPL)
b: Eenheid 2, minder organisch materiaal, meer kwartskorrels (PPL)
c: Eenheid 3, enig organisch materiaal tussen de minerale delen (PPL)
d: Eenheid 3, organisch residue (mogelijk een wortel) rechts, minerale korrels links (PPL)
Figuur 11.18a-d Enkele karakteristieken van de verschillende eenheden uit monster 3-2.
͖͙͜ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN Figuur 11.19 Aqualock boring 19 met monsters 19-1 en 19-2.
11.5.5 Aqualock boring 19
͙͚͡ǡ
Ǥ ȋ͙͡Ǧ͚Ȍȋ͙͡Ǧ͙ȌǤ
LABORATORIUM ANALYSES ͖͙͝
Figuur 11.20 Monster 19-1 (261-270 cm -MV) met een onderverdeling in verschillende eenheden en een korte macroscopische beschrijving.
͙
͚
ǡ
͛
ȋǦȌ
Monster 19-1 ͙͡Ǧ͙͛
Ǥ͙ Ǥ ͚
ǡǤ Ǥ͛ Ǥǡ
Tabel 11.8
ȋǦȌ
Micromorfologische kenmerken van monster 19-1.
Ǥ
Eenheid grof/fijn verhouding
sortering/afronding
korrelgrootte
1
enkelvoudig gespatieerd enaulisch; fijn monisch
veelal goed gesorteerd; weinig hoekig tot weinig afgerond
silt en uiterst fijn zand vergaan organisch materiaal
humus/organische resten
bijzondere kenmerken
2
dubbel gespatieerd grof enaulisch
slecht gesorteerd; weinig minerale korrels
zeer fijn tot matig fijn zand
vooral opgebouwd uit organische resten
los gepakt, veel poriënruimte; zaadje van een grassoort
3
niet van toepassing
niet van toepassing
niet van toepassing
bestaat vrijwel geheel uit organische resten
(onbekende) minerale kristallen
͙ ǡ
Ǥ
͚Ǥ͚
ȋǮǯǡȌǡ ȋ´
ȌǤ Ǥ Ǯǯ
Ǥ ͚
͛Ǥ͛
Ǥ Ǥ
͖͚͔ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
a: Eenheid 1 matrix (PPL)
b: Eenheid 2 bestaat vooral uit losse organische resten met wat zand (PPL)
c: Eenheid 2, organisch deeltje vergelijkbaar met monster 3-1 (XPL)
d: Eenheid 3, minerale kristallen in zeer veel organisch materiaal, door snelle polymerisatie van de hars zijn ‘leegtes’ in het monster ontstaan (PPL)
Figuur 11.21a-e Enkele karakteristieken van de verschillende eenheden uit monster 19-1. e: Eenheid 3, minerale kristallen in zeer veel organisch materiaal (PPL)
Ǥ͛ ȋǦȌǡÃ
Ǥ
LABORATORIUM ANALYSES ͖͚͕ Figuur 11.22 Monster 19-2 (272-281 cm -MV) met een onderverdeling in verschillende eenheden en een korte macroscopische beschrijving. ͙
͚
Monster 19-2 ͙͡Ǧ͚
͚Ǥ
à ǤǤ
Tabel 11.9 Micromorfologische kenmerken van monster 19-2. Eenheid
grof/fijn verhouding
sortering/afronding
korrelgrootte
humus/organische resten
bijzondere kenmerken
1
enkelvoudig gespatieerd enaulisch
veelal goed gesorteerd; weinig hoekig tot weinig afgerond
matig fijn zand
vergaan organisch materiaal
pyriet
2
enkelvoudig gespatieerd enaulisch
veelal goed gesorteerd; weinig hoekig tot weinig afgerond
matig fijn zand
minder organische resten dan Eenheid 1
Ǥ͙
͚Ǥ͙
͚ǡ ȋ
Ȍ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǧ
Ǥ
͖͚͖ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
a: Eenheid 1 matrix boven in het monster (PPL)
b: Eenheid 1 matrix bovenin met sterkere vergroting, het donkere materiaal tussen de korrels is niet alleen vergaan organisch materiaal, maar ook pyriet (PPL)
Figuur 11.23a-c Enkele karakteristieken van de verschillende eenheden uit monster 19-2. c: Eenheid 2 matrix onderin met minder organisch materiaal, door snelle polymerisatie van de hars zijn ‘leegtes’ in het monster ontstaan (PPL)
11.5.6 Conclusies
Ǧ Ǥ
ȋ Ȍ
Ǥǡ ǡ
Ǥ
Ǥ Ǥ Ǧ
Ǥ
ǡ
LABORATORIUM ANALYSES ͖͚͗
Ǥ
Ǥ ǡ
ǡ
Ǥ ͙͘͘ά Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǧ
Ǥ ǣ Ȉ
Ǣ Ȉ Ǣ Ȉ Ǣ Ȉ Ǥ
ǡǡ
Ǥ ͜͝Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǣ
ǫ
Ǥ
11.6 XRF Ǧ ȋ͙͘͘͝ǡ ͙͚͠ȌǤǤǤ
Ǧ
ȋǤ͙͙Ǥ͚͜Ȍ ȋ ȌǤ Ǧ
Ǧ
Ǥ Ǧ
ǣ͙͘
͖͚͘ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Figuur 11.24 Foto van de XRF-core scanner.
Ȁ
ǡ͛͘ Ȁ
͘͝
ǡ
͙͛͘͘ȋ ȌǤ͙͘ǡ͛͘͘͝
Ǥ
Ǥ
Ǥ͚
ǣ ͙͘ȋȀ
Ȍ ͛͘ȋǡȌǤ ͙ȋ͙͘ǡ͛͘ǡ
ȌǤ ͙͙Ǥ͛ȋ
ǡ
͙͛͘͘ȌǤ ͙͙Ǥ͚͝Ǧ
͙ȋ
Ȍ
ȋ ȌǤ Ǥ Ǥ Ǥ
Ǥ Ȁ
Ǥǡ ȋ͙͙Ǥ͚͝Ǧ
ȌǤ
ǡ
Ϭ
ůͬƚŽƚĂů
Ś
Ś
Ś ƐϭŚϭ
ϭϬϬϬ
ŚƐ Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ŚƐ Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ŚƐ Ɛϭ
Ϭ͘ϭϲ
Ϭ
Ϭ͘ϬϮ
Ϭ͘Ϭϰ
Ϭ͘Ϭϲ
Ϭ͘Ϭϴ
Ϭ͘ϭ
Ϭ͘ϭϮ
Ϭ
Ϭ͘Ϭϱ
Ϭ͘ϭ
Ϭ͘ϭϱ
Ϭ͘Ϯ
Ϭ͘Ϯϱ
Ϭ͘ϯ
Ϭ
Ϭ͘ϬϬϭ
Ϭ͘ϬϬϮ
Ϭ͘ϬϬϯ
Ϭ͘ϬϬϰ
Ϭ͘ϬϬϱ
Ϭ
Ϭ͘ϬϮ
Ϭ͘Ϭϰ
Ϭ͘Ϭϲ
Ϭ͘Ϭϴ
Ϭ͘ϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
Ś ƐϭŚϭ
Ś ƐϭŚϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϭϬϬϬ
Ϭ
Ϭ͘ϱ
ϭ
ϭ͘ϱ
Ϯ
Ϯ͘ϱ
ϯ
Ϭ͘ϬϬϲ
ϲϬϬ
Ś
ϴϬϬ
ϰ ϯ͘ϱ
Ϭ͘ϭϮ
ϰϬϬ
ϲϬϬ
ϲϬϬ
ϲϬϬ
ŚƐ Ɛϭ
Ϭ͘ϭϰ
ϮϬϬ
<ƐϮŚϯ
ϰϬϬ
<ƐϮŚϯ
ϰϬϬ
<ƐϮŚϯ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
Ϭ͘ϬϬϳ
Ϭ
ŶͬƚŽƚĂů
ϮϬϬ
ϮϬϬ
ϮϬϬ
Ɛϭ
Ϭ͘ϬϬϴ
Ϭ
dŝͬƚŽƚĂů
^ͬƚŽƚĂů
Ϭ
Ϭ͘ϬϬϵ
Ϭ
Ϭ͘ϬϮ
Ϭ͘Ϭϰ
Ϭ͘Ϭϲ
Ϭ͘Ϭϴ
Ϭ͘ϭ
Ϭ͘ϭϮ
Ϭ͘ϭϰ
Ϭ͘ϭϲ
Ϭ͘ϭϴ
Ϭ
Ϭ͘ϭ
Ϭ͘Ϯ
Ϭ͘ϯ
Ϭ͘ϰ
Ϭ͘ϱ
Ϭ͘ϲ
Ϭ͘ϳ
Ϭ
Ϭ͘Ϭϭ
Ϭ͘ϬϮ
Ϭ͘Ϭϯ
Ϭ͘Ϭϰ
Ϭ͘Ϭϱ
Ϭ͘Ϭϲ
Ϭ͘Ϭϳ
Ϭ͘Ϭϴ
Ś
<ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ
<ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ
<ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ
<ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ
Ϭ
Ϭ
ƌͬƚŽƚĂů
Ϭ
^ƌͬƚŽƚĂů
Ϭ
DŶͬƚŽƚĂů
^ŝͬƚŽƚĂů
ϮϬϬ
ϮϬϬ
ϮϬϬ
ϮϬϬ
ϰϬϬ
<ƐϮŚϯ
ϰϬϬ
<ƐϮŚϯ
ϰϬϬ
<ƐϮŚϯ
ϰϬϬ
<ƐϮŚϯ
ϲϬϬ
ϲϬϬ
ϲϬϬ
ϲϬϬ
Ś
Ś
<ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ Ś
<ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ Ś
<ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ <ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
Ś ƐϭŚϭ
Ś ƐϭŚϭ
Ś ƐϭŚϭ
Ś ƐϭŚϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ŚƐ Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ŚƐ Ɛϭ
ŚƐ Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ŚƐ Ɛϭ
Ϭ͘ϰ
Ϭ
Ϭ͘ϱ
ϭ
ϭ͘ϱ
Ϯ
Ϯ͘ϱ
ϯ
ϯ͘ϱ
ZďͬƚŽƚĂů
Ϭ
ƌͬƚŽƚĂů
Ϭ
Ϭ
&ĞͬƚŽƚĂů
Ϭ
Ϭ
Ϭ͘ϬϬϱ
Ϭ͘Ϭϭ
Ϭ͘Ϭϭϱ
Ϭ͘ϬϮ
Ϭ͘ϬϮϱ
Ϭ͘Ϭϯ
Ϭ͘Ϭϯϱ
Ϭ͘Ϭϰ
Ϭ͘Ϭϰϱ
Ϭ͘Ϭϱ
Ϭ
Ϭ͘ϬϬϱ
Ϭ͘Ϭϭ
Ϭ͘Ϭϭϱ
Ϭ͘ϬϮ
Ϭ͘ϬϮϱ
Ϭ͘Ϭϯ
Ϭ͘Ϭϯϱ
Ϭ͘Ϭϰ
Ϭ͘Ϭϰϱ
Ϭ
Ϭ͘Ϭϱ
Ϭ͘ϭ
Ϭ͘ϭϱ
Ϭ͘Ϯ
Ϭ͘Ϯϱ
Ϭ͘ϯ
Ϭ͘ϯϱ
<ͬƚŽƚĂů
ϮϬϬ
ϮϬϬ
ϮϬϬ
ϮϬϬ
ϰϬϬ
<ƐϮŚϯ
ϰϬϬ
<ƐϮŚϯ
ϰϬϬ
<ƐϮŚϯ
ϰϬϬ
<ƐϮŚϯ
ϲϬϬ
ϲϬϬ
ϲϬϬ
ϲϬϬ
Ś
Ś
<ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ Ś
<ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ Ś
<ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ <ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ
ϴϬϬ
Ɛϭ
Ś ƐϭŚϭ
Ś ƐϭŚϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
Ś ƐϭŚϭ
Ś ƐϭŚϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ŚƐ Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ŚƐ Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ŚƐ Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ŚƐ Ɛϭ
Ϭ
ϮϬϬ
ϮϬϬ
ϰϬϬ
<ƐϮŚϯ
ϰϬϬ
<ƐϮŚϯ
ϲϬϬ
ϲϬϬ
ůƵŵŝŶŝƵŵ ^ŝůŝĐŝƵŵ &ŽƐĨŽƌ ǁĂǀĞů <ĂůŝƵŵ ĂůĐŝƵŵ dŝƚĂŶŝƵŵ DĂŶŐĂĂŶ /:njĞƌ ŝŶŬ ƌŽŽŵ ZƵďŝĚŝƵŵ ^ƚƌŽŶƟƵŵ ŝƌŬŽŶŝƵŵ
ϴϬϬ
Ɛϭ
Ś ƐϭŚϭ
Ś ƐϭŚϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ŚƐ Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ŚƐ Ɛϭ
Weergave van XRF metingen van de kerndelen uit Begemann boringen 5A001, 8A en 12A.
Figuur 11.25a
ů ^ŝ W ^ < Ă dŝ DŶ &Ğ Ŷ ƌ Zď ^ƌ ƌ
Ś
Ś
,ŽƌŝnjŽŶƚĂĂůͲĚŝĞƉƚĞŝŶŵŵŽŶĚĞƌďŽǀĞŶŬĂŶƚůŝŶĞƌ
sĞƌƟĐĂĂůͲƌĞĂĐŽƵŶƚƐͬdŽƚĂůĐŽƵŶƚƐ
ŽƌŝŶŐϱĂϬϬϭ
Ϭ
Ϭ͘Ϯ
Ϭ͘ϰ
Ϭ͘ϲ
Ϭ͘ϴ
ϭ
ϭ͘Ϯ
ϭ͘ϰ
Ϭ
ĂͬƚŽƚĂů
ͲϬ͘ϬϬϮ
Ϭ
Ϭ͘ϬϬϮ
Ϭ͘ϬϬϰ
Ϭ͘ϬϬϲ
Ϭ͘ϬϬϴ
Ϭ͘Ϭϭ
Ϭ͘ϬϭϮ
Ϭ͘Ϭϭϰ
Ϭ͘Ϭϭϲ
WͬƚŽƚĂů
<ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ <ƐϯnjϭŚϭ ƐϭŚϮ
<ƐϮŚϯ
LABORATORIUM ANALYSES ͖͚͙
Ϭ͘Ϭϲ
Ϭ
Ϭ
Ϭ
Ϭ
Ϭ͘ϬϬϬϱ
Ϭ͘ϬϬϭ
Ϭ͘ϬϬϭϱ
Ϭ͘ϬϬϮ
Ϭ͘ϬϬϮϱ
Ϭ͘ϬϬϯ
Ϭ͘ϬϬϯϱ
Ϭ͘ϬϬϰ
Ϭ͘ϬϬϰϱ
Ϭ
Ϭ͘Ϭϭ
Ϭ͘ϬϮ
Ϭ͘Ϭϯ
Ϭ͘Ϭϰ
Ϭ͘Ϭϱ
Ϭ͘Ϭϲ
Ϭ͘Ϭϳ
Ϭ͘Ϭϴ
Ϭ
Ϭ͘ϭ
Ϭ͘Ϯ
Ϭ͘ϯ
Ϭ͘ϰ
Ϭ͘ϱ
Ϭ͘ϲ
Ϭ
Ϭ͘Ϭϭ
Ϭ͘ϬϮ
Ϭ͘Ϭϯ
Ϭ͘Ϭϰ
Ϭ͘Ϭϱ
Ϭ
sŬϯ
sŬϯ
sŬϯ
snjϯ
snjϯ
snjϯ
Ś
ϮϬϬ
Ś
ϮϬϬ
Ś
ϮϬϬ
Ɛϭ
Ɛϭ
Ɛϭ
Ɛϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
Ɛϭ
Ɛϭ
Ɛϭ
ϲϬϬ
ϲϬϬ
Ɛϭ
Ɛϭ
ϲϬϬ
ϲϬϬ
Ɛ
Ɛ Ɛϭ
Ɛ Ɛϭ
Ɛ Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ŶͬƚŽƚĂů
ϭϬϬϬ
dŝͬƚŽƚĂů
ϭϬϬϬ
^ͬƚŽƚĂů
ϭϬϬϬ
ůͬƚŽƚĂů
Ϭ
Ϭ͘ϬϮ
Ϭ͘Ϭϰ
Ϭ͘Ϭϲ
Ϭ͘Ϭϴ
Ϭ͘ϭ
Ϭ͘ϭϮ
Ϭ͘ϭϰ
Ϭ
Ϭ͘Ϭϭ
Ϭ͘ϬϮ
Ϭ͘Ϭϯ
Ϭ͘Ϭϰ
Ϭ͘Ϭϱ
Ϭ͘Ϭϲ
Ϭ
Ϭ͘Ϭϭ
Ϭ͘ϬϮ
Ϭ͘Ϭϯ
Ϭ͘Ϭϰ
Ϭ͘Ϭϱ
Ϭ͘Ϭϲ
Ϭ͘Ϭϳ
Ϭ͘Ϭϴ
Ϭ
Ϭ͘ϱ
ϭ
ϭ͘ϱ
Ϯ
Ϯ͘ϱ
ϯ
ϯ͘ϱ
Ϭ
Ϭ
Ϭ
Ϭ
sŬϯ
sŬϯ
sŬϯ
sŬϯ
Ś
ϮϬϬ
Ś
ϮϬϬ
Ś
ϮϬϬ
ϮϬϬ
Ɛϭ
Ɛϭ
Ɛϭ
Ɛϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
Ɛ Ɛϭ
Ɛ Ɛϭ
Ɛ Ɛϭ
Ɛ Ɛϭ
ϲϬϬ
Ɛϭ
ϲϬϬ
Ɛϭ
ϲϬϬ
Ɛϭ
ϲϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ƌͬƚŽƚĂů
ϭϬϬϬ
^ƌͬƚŽƚĂů
ϭϬϬϬ
DŶͬƚŽƚĂů
ϭϬϬϬ
^ŝͬƚŽƚĂů
Ϭ
Ϭ͘Ϯ
Ϭ͘ϰ
Ϭ͘ϲ
Ϭ͘ϴ
ϭ
ϭ͘Ϯ
ϭ͘ϰ
ϭ͘ϲ
ϭ͘ϴ
Ϯ
Ϭ
Ϭ͘ϬϬϱ
Ϭ͘Ϭϭ
Ϭ͘Ϭϭϱ
Ϭ͘ϬϮ
Ϭ͘ϬϮϱ
Ϭ͘Ϭϯ
Ϭ͘Ϭϯϱ
Ϭ͘Ϭϰ
Ϭ͘Ϭϰϱ
Ϭ
Ϭ͘ϬϬϱ
Ϭ͘Ϭϭ
Ϭ͘Ϭϭϱ
Ϭ͘ϬϮ
Ϭ͘ϬϮϱ
Ϭ͘Ϭϯ
Ϭ͘Ϭϯϱ
Ϭ
Ϭ
Ϭ
Ϭ͘Ϭϰ
Ϭ
Ϭ͘Ϭϱ
Ϭ͘ϭ
Ϭ͘ϭϱ
Ϭ͘Ϯ
Ϭ͘Ϯϱ
Ϭ͘ϯ
Ϭ
snjϯ
sŬϯ
sŬϯ
sŬϯ
sŬϯ
Ś
ϮϬϬ
Ś
Ś
ϮϬϬ
Ś
ϮϬϬ
ϮϬϬ
Ɛϭ
Ɛϭ
Ɛϭ
Ɛϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
ϲϬϬ
Ɛϭ
Ɛϭ
ϲϬϬ
Ɛ Ɛϭ
Ɛ Ɛϭ
ϲϬϬ
Ɛϭ
Ɛϭ
ϲϬϬ
Ɛ Ɛϭ
Ɛ Ɛϭ
Ɛϭ
ϴϬϬ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϭϬϬϬ
&ĞͬƚŽƚĂů
ϭϬϬϬ
ZďͬƚŽƚĂů
ϭϬϬϬ
ƌͬƚŽƚĂů
ϭϬϬϬ
<ͬƚŽƚĂů
Ϭ
sŬϯ
Ś
Ś
ϮϬϬ
ϮϬϬ
Ɛϭ
Ɛϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
ϰϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
Ɛ Ɛϭ
Ɛϭ
Ɛϭ
ϲϬϬ
ϲϬϬ
Ɛ Ɛϭ
ůƵŵŝŶŝƵŵ ^ŝůŝĐŝƵŵ &ŽƐĨŽƌ ǁĂǀĞů <ĂůŝƵŵ ĂůĐŝƵŵ dŝƚĂŶŝƵŵ DĂŶŐĂĂŶ /:njĞƌ ŝŶŬ ƌŽŽŵ ZƵďŝĚŝƵŵ ^ƚƌŽŶƟƵŵ ŝƌŬŽŶŝƵŵ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ĂͬƚŽƚĂů
ϭϬϬϬ
WͬƚŽƚĂů
Weergave van XRF metingen van de kerndelen uit Begemann boringen 5A001, 8A en 12A.
Figuur 11.25b
ů ^ŝ W ^ < Ă dŝ DŶ &Ğ Ŷ ƌ Zď ^ƌ ƌ
,ŽƌŝnjŽŶƚĂĂůͲĚŝĞƉƚĞŝŶŵŵŽŶĚĞƌďŽǀĞŶŬĂŶƚůŝŶĞƌ
sĞƌƟĐĂĂůͲƌĞĂĐŽƵŶƚƐͬdŽƚĂůĐŽƵŶƚƐ
ŽƌŝŶŐϴĂ
Ϭ
Ϭ͘ϭ
Ϭ͘Ϯ
Ϭ͘ϯ
Ϭ͘ϰ
Ϭ͘ϱ
Ϭ͘ϲ
Ϭ͘ϳ
ͲϬ͘ϬϬϰ
Ϭ ͲϬ͘ϬϬϮ Ϭ
Ϭ͘ϬϬϮ
Ϭ͘ϬϬϰ
Ϭ͘ϬϬϲ
Ϭ͘ϬϬϴ
Ϭ͘Ϭϭ
Ϭ͘ϬϭϮ
Ϭ͘Ϭϭϰ
Ϭ͘Ϭϭϲ
Ϭ͘Ϭϭϴ
sŬϯ snjϯ
snjϯ
Ś Ɛϭ
Ɛϭ
Ś
ϮϬϬ
snjϯ
Ϭ͘Ϭϳ
Ɛϭ
Ɛϭ
Ɛϭ
Ɛϭ
ƐϭŚϮ ƐϭŚϮ
ƐϭŚϮ
ƐϭŚϮ
ƐϭŚϮ
ƐϭŚϮ
Ɛϭ
snjϯ snjϯ
snjϯ snjϯ
Ɛϭ Ɛϭ
Ɛϭ
ƐϭŚϮ
Ɛϭ
Ɛϭ Ɛϭ
ƐϭŚϮ ƐϭŚϮ
Ɛϭ snjϯ
snjϯ snjϯ
ƐϭŚϮ
ƐϭŚϮ ƐϭŚϮ
ƐϭŚϮ
ƐϭŚϮ
sŬϯ
͖͚͚ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ϭ͕Ϭϵ
Ϭ
Ϭ͕ϬϬϭ
Ϭ͕ϬϬϮ
Ϭ͕ϬϬϯ
Ϭ͕ϬϬϰ
Ϭ͕ϬϬϱ
Ϭ͕ϬϬϲ
Ϭ͕ϬϬϳ
Ϭ͕ϬϬϴ
Ϭ͕ϬϬϵ
Ϭ
Ϭ
Ϭ
Ϭ
Ϭ͕Ϭϭ
Ϭ
Ϭ͕ϬϮ
Ϭ͕Ϭϰ
Ϭ͕Ϭϲ
Ϭ͕Ϭϴ
Ϭ͕ϭ
Ϭ͕ϭϮ
Ϭ͕ϭϰ
Ϭ
Ϭ͕ϭ
Ϭ͕Ϯ
Ϭ͕ϯ
Ϭ͕ϰ
Ϭ͕ϱ
Ϭ͕ϲ
Ϭ͕ϳ
Ϭ
Ϭ͕Ϭϭ
Ϭ͕ϬϮ
Ϭ͕Ϭϯ
Ϭ͕Ϭϰ
Ϭ͕Ϭϱ
Ϭ͕Ϭϲ
Ϭ͕Ϭϳ
Ϭ͕Ϭϴ
ϮϬϬ
<Ɛϯ
ϮϬϬ
<Ɛϯ
ϮϬϬ
<Ɛϯ
ϮϬϬ
<Ɛϯ
ϰϬϬ
ŶͬƚŽƚĂů
sŬϯ
ϰϬϬ
sŬϯ
ϰϬϬ
sŬϯ
ϰϬϬ
sŬϯ
ϲϬϬ
sŵ
ϲϬϬ
sŵ
ϲϬϬ
sŵ
ϲϬϬ
sŵ
Ś
Ś
ƐϭŚϯ
Ś
ƐϭŚϯ
Ś
ƐϭŚϯ
ƐϭŚϯ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
dŝͬƚŽƚĂů
ϭϬϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
ϭϬϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
ϭϬϬϬ
^ͬƚŽƚĂů
Ś ƐϭŚϭ
ϭϬϬϬ
ůͬƚŽƚĂů
Ś ƐϭŚϭ
Ϭ
Ϭ
Ϭ͕Ϭϱ
Ϭ͕ϭ
Ϭ͕ϭϱ
Ϭ͕Ϯ
Ϭ͕Ϯϱ
Ϭ͕ϯ
Ϭ
Ϭ͕Ϭϱ
Ϭ͕ϭ
Ϭ͕ϭϱ
Ϭ͕Ϯ
Ϭ͕Ϯϱ
Ϭ
Ϭ
Ϭ
Ϭ
Ϭ͕Ϭϱ
Ϭ͕ϭ
Ϭ͕ϭϱ
Ϭ͕Ϯ
Ϭ͕Ϯϱ
Ϭ͕ϯ
Ϭ
Ϭ͕ϱ
ϭ
ϭ͕ϱ
Ϯ
Ϯ͕ϱ
ϯ
ϯ͕ϱ
ϮϬϬ
<Ɛϯ
ϮϬϬ
<Ɛϯ
ϮϬϬ
<Ɛϯ
ϮϬϬ
<Ɛϯ
ϰϬϬ
sŬϯ
ϰϬϬ
sŬϯ
ϰϬϬ
sŬϯ
ϰϬϬ
sŬϯ
ϲϬϬ
sŵ
ϲϬϬ
sŵ
ϲϬϬ
sŵ
ϲϬϬ
sŵ
Ś
Ś
ƐϭŚϯ Ś
ƐϭŚϯ Ś
ƐϭŚϯ ƐϭŚϯ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϭϬϬϬ
ƌͬƚŽƚĂů
Ś ƐϭŚϭ
ϭϬϬϬ
^ƌͬƚŽƚĂů
Ś ƐϭŚϭ
ϭϬϬϬ
DŶͬƚŽƚĂů
Ś ƐϭŚϭ
ϭϬϬϬ
^ŝͬƚŽƚĂů
Ś ƐϭŚϭ
Ϭ
Ϭ͕ϱ
ϭ
ϭ͕ϱ
Ϯ
Ϯ͕ϱ
ϯ
Ϭ
Ϭ͕Ϭϭ
Ϭ͕ϬϮ
Ϭ͕Ϭϯ
Ϭ͕Ϭϰ
Ϭ͕Ϭϱ
Ϭ
Ϭ͕Ϭϭ
Ϭ͕ϬϮ
Ϭ͕Ϭϯ
Ϭ͕Ϭϰ
Ϭ͕Ϭϱ
Ϭ͕Ϭϲ
Ϭ
Ϭ͕Ϭϱ
Ϭ͕ϭ
Ϭ͕ϭϱ
Ϭ͕Ϯ
Ϭ͕Ϯϱ
Ϭ͕ϯ
Ϭ͕ϯϱ
Ϭ
Ϭ
Ϭ
Ϭ
ϮϬϬ
<Ɛϯ
ϮϬϬ
<Ɛϯ
ϮϬϬ
<Ɛϯ
ϮϬϬ
<Ɛϯ
ϰϬϬ
sŬϯ
ϰϬϬ
sŬϯ
ϰϬϬ
sŬϯ
ϰϬϬ
sŬϯ
Ś
Ś
Ś
ϲϬϬ
sŵ
ϲϬϬ
sŵ
ϲϬϬ
sŵ
ϲϬϬ
sŵ ƐϭŚϯ ƐϭŚϯ Ś
ƐϭŚϯ ƐϭŚϯ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϭϬϬϬ
&ĞͬƚŽƚĂů
Ś ƐϭŚϭ
ϭϬϬϬ
ZďͬƚŽƚĂů
Ś ƐϭŚϭ
ϭϬϬϬ
ƌͬƚŽƚĂů
Ś ƐϭŚϭ
ϭϬϬϬ
<ͬƚŽƚĂů
Ś ƐϭŚϭ
Ϭ
Ϭ
<Ɛϯ
ϮϬϬ
ϮϬϬ
ϰϬϬ
sŬϯ
ϰϬϬ
sŬϯ
ϲϬϬ
sŵ
ϲϬϬ
sŵ
Ś
Ś
ůƵŵŝŶŝƵŵ ^ŝůŝĐŝƵŵ &ŽƐĨŽƌ ǁĂǀĞů <ĂůŝƵŵ ĂůĐŝƵŵ dŝƚĂŶŝƵŵ DĂŶŐĂĂŶ /:njĞƌ ŝŶŬ ƌŽŽŵ ZƵďŝĚŝƵŵ ^ƚƌŽŶƟƵŵ ŝƌŬŽŶŝƵŵ
ϴϬϬ
Ɛϭ
ϴϬϬ
Ɛϭ
WͬƚŽƚĂů
ϭϬϬϬ
ĂͬƚŽƚĂů
Ś ƐϭŚϭ
ϭϬϬϬ
Ś ƐϭŚϭ
Weergave van XRF metingen van de kerndelen uit Begemann boringen 5A001, 8A en 12A.
Figuur 11.25c
ů ^ŝ W ^ < Ă dŝ DŶ &Ğ Ŷ ƌ Zď ^ƌ ƌ
,ŽƌŝnjŽŶƚĂĂůͲĚŝĞƉƚĞŝŶŵŵŽŶĚĞƌďŽǀĞŶŬĂŶƚůŝŶĞƌ
sĞƌƟĐĂĂůͲƌĞĂĐŽƵŶƚƐͬdŽƚĂůĐŽƵŶƚƐ
ŽƌŝŶŐϭϮĂ
Ϭ
Ϭ͕ϱ
ϭ
ϭ͕ϱ
Ϯ
Ϯ͕ϱ
ϯ
ͲϬ͕ϬϬϮ
Ϭ
Ϭ͕ϬϬϮ
Ϭ͕ϬϬϰ
Ϭ͕ϬϬϲ
<Ɛϯ ƐϭŚϯ ƐϭŚϯ
Ϭ͕ϭ
LABORATORIUM ANALYSES ͖͚͛
͖͚͜ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋ ȌǤǡǡǡ Ǥ ͂̓ ǦǤ
ǡ
Ǥ
͂̓
Ǥ ȋǦȀ͙͘͘͝ ͠Ȍ ͙͚Ǥ
Ǥ
Ǥ͖͛Ã ȋȌ
ǡ ǡ
ȋǡǡȌ Ǥ
Ǧ
ȋ
Ȍǡ
ǡ
Ǥ
ȋȌǡ
ȋȌǡȋȌǡȋȌǡȋȌȋȌ
Ǥ͖͜
Ǥ òȋ
ȌǤ ǡ ǡǤ Ǥ ǤȋȌ Ǧ
Ǥ
ǡǤ
ǡ
͚͟ȀǤ͖͝
11.6.1 Beschouwing
ǡ
Ǥ
ȋ Ȍǡ
ȋȌǤ 27 Jansen & Peeters 2001, 7. 28 Jansen & Peeters 2001, 7/11. 29 Jansen en Peeters 2001.
LABORATORIUM ANALYSES ͖͚͝
ǦȋȌ Ǥ ǦȀ
ȋ Ȍ Ǥ
ȋ͚͂͘͝Ȍȋ
Ȍ Ǥ
11.7 Magnetische susceptibiliteit
Ǧ
Ǥ ȋ Ȍ Ǥ
ȋ
Ȍ
Ǥ
Ǥ͙ ͚͘Ǥ ȋǤ͙͙Ǥ͚͞ȌǤ ǣ
ǡ Ǥ
ȋ ȌǤ͙͙Ǥ͜Ǥ
11.7.1 Beschouwing
Ǥ ͙͘͘͝ ǡ͙͚͠ Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǧ
ǣ ȋ
Ȍǡ
Ȁ
Ǧ
ǡ
Ǧ Ǥ͙͙ ȋȌǤ
Ǧ
Ǥ
͖͔͛ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
.VK
=VK
.V]K
$K
( =V
%K =VK
Figuur 11.26a-c
%KV =V
Magnetische susceptibiliteit per gemeten boorkern.
FRUUHFWHG
=V
$K
(
%K
%V
%&
&
=VK
9N
9]
=V
=VK
=V
=V
=V
FRUUHFWHG
.V
9N
9P
$K
(
=VK
=V
%K =VK
FRUUHFWHG
LABORATORIUM ANALYSES ͖͕͛
Figuur 11.27 Korrelgrootteverdeling van twee monsters uit het dekzand (rood en groen) en één monster uit het mogelijk verspoelde laagje dat de top van het dekzand vormt en bovenop de podzolbodem ligt (blauw), dit betreft monsters die genomen zijn uit het profiel van put 2 (monsters 1, 2 en 3; zie testprotocol Bijlage 11.9). Op de horizontale as is de korrelgrootte in μm weergegeven en op de verticale as is het percentage per korrelgroottefractie weergegeven (de volledige dataset van de korrelgrootteanalyses is opgenomen in Bijlage 11.5).
ϭϴ ϭϲ ϭϰ ϭϮ ϭϬ ϴ ϲ ϰ Ϯ Ϭ ϭ
ϭϬ
ϭϬϬ
ϭϬϬϬ
ϭϬϬϬϬ
ϭϬϬϬϬϬ
11.8 Korrelgrootte en
11.8.1 Korrelgrootte
ǡ ǤǦ ǡǦ
Ǥ
ǡ
ÃǤ ǡ Ǥ ͙͙Ǥ͝Ǥ ͙͙Ǥ͚͟ ȋȌǤ
Ǥ ǡȋ ȌǤ
ȋ͙͙Ǥ͝Ǥ͜ȌǤ
11.8.2 Dynamic Image Analysis (DIA) ǡ Ǥ
Ǧ Ǥ
ȋ ȌǤ͔͗ 30 De Moor et al. 2012.
͖͖͛ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋ ȌǤ
ǡ
Ǥ
ȋ͙ȌǤ ȋ
Ȍ ǡ
ȋ͚Ǧ͚͘͘͘σȌǤ Ǥ Ǥ
Ǧ ȋ
ǡ͙͙Ǥ͡ȌǤ
͚͝ Ǥ Ǥ
Ǥ ȋǮ
Ǧǯ͕͗
Ǥ ͜ȋ ͙͙Ǥ͞ ͙͙Ǥ͟ȌǤ ǮǯȋȌǡ
Ǧ͘ǡ͛ȋȌ
͘ǡ͟ȋ
ȌǤǦ
͚͘͝σǤȋȌ Ǥ ȋǤ͙͙Ǥ͚͠Ǧ
Ȍ Ǥǡ
Ǥ ȋ
ȌǤ
͙
Ǥ
11.8.3 Beschouwing ǦȀ
Ȁ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
31 Aspect-ratio is een waarde die betrekking heeft op de vorm van een korrel. Een aspect-ratio van 1 betekent dat een korrel perfect rond van vorm is. Hoe lager de aspect-ratio, hoe platter en/of hoekiger de vorm.
LABORATORIUM ANALYSES ͖͛͗
ȋȌ
ȋȌ ȋ
Ȍ
Figuur 11.28a-c Voorbeelden van korrelvorm weergaven voor korrels groter dan 250μm voor monster 4 uit het dekzand.
ǡ ǡ Ǯ
ǯǤ Ǥ ȀȀ
ǡ ´Ǥ
ȋȌ
Ǥ
Ǥ ǡ
Ǥ
͖͛͘ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋ
ȌǤ
Ǥ
ǡ
ǡ
Ǥ
11.9 Thermo-gravimetrische Analyses (TGA) Ǥ
ǡ Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ͖͗
ǤǤǤǦ
Ǥ ȋ
ǡ͙͙Ǥ͡ȌǤ ȋǤ͙͙Ǥ͚͡ȌǦ ͜Ȁ͠ȋ
ǡ͙͙Ǥ͡ȌǤ ͙͙Ǥ͠Ǥ ͙͙Ǥ͚͡ ǡ
Ǥ ǦǡǦ Ǥ
Figuur 11.29 9N
.VK
$K
(
%KV
%&
/2,ZW /2,ZW &D&2ZW
32 Klein et al. 2007.
Voorbeeld van de uitkomsten van thermogravimetrische analyses (humusgloeiverlies 350°C, 550°C en CaCO3-gehalte aan vijf monsters uit de bovenkant van het dekzand (monsters 4 t/m 8, zie tabel in testprotocol, Bijlage 11.9). Hierbij zijn de gewichtspercentages uitgezet tegenover de diepte in de boorkern (cm onder de bovenkant). Tevens zijn lithologische en bodemkundige gegevens weergegeven.
LABORATORIUM ANALYSES ͖͙͛
11.9.1 Beschouwing
ȋȌ
ǦǦ
Ǥ
Ǥ
͛
Ǥ
Ǥ
Ǥ
11.10 Conclusies ten aanzien van de bruikbaarheid van proxies voor prospectief onderzoek
Ǥ
ǣ
Ǧ
ǡ
ȋ͙͙Ǥ͙͘Ȍǡ
Ǥ
Tabel 11.10 Overzicht van analysetechnieken en (mogelijke) inzet per onderzoeksfase.
Verkennend Karterend Waarderend
Oorspronkelijke vraagstellingen
Pollen (incl. npp’s)
ja (scan)
nee
ja
Inzicht landschap en vegetatie; tredplanten; schimmels; indicatoren menselijke aanwezigheid
Macroresten
ja
ja
ja
Inzicht landschap; verkoolde zaden van gewassen; indicatoren menselijke aanwezigheid
Diatomeeën/mollusken/ ostracoden
ja
Inzicht in landschap en paleomilieu
Insecten / chironomiden
ja
Landschapsreconstructie; indicatoren menselijke aanwezigheid
Micromorfologie
ja
Bodemvorming, verspoeling, vertrapping, microscopische fractie vuursteen
XRF
nader onderzoek naar toepassingen en interpretatie nodig
Bodemvorming; wellicht detecteren of een bodem verhit is geweest (haardkuilen?)
Magnetische Susceptibiliteit
nader onderzoek naar toepassingen en interpretatie nodig
Bodemvorming; wellicht detecteren of een bodem verhit is geweest (haardkuilen?)
Sedimentanalyses Korrelgrootteanalyse Korrelvormanalyse TGA (kalk en organische stofgehalte)
met name korrelgrootte
Bepaling verspoeling sediment; detectie afwijkende korrelgrootte en vorm (vuursteensplinters)
͖͚͛ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǣ x
Ǥ
ȋȌ
Ǥ Ǥ x
±±
Ǥ
Ǧ
Ǥ
ȋȌǤ
Ǥ ȋ
Ȍ ȋȌǤ x
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ ȋ͙ ȌǤ x ǡ
ǡ´ǡ
Ǧ
ǡ
´
Ǥ
ǡ
Ǥ ǡ
ǡǡ ǡ ǦǤ
Ǧ
ȋ
Ȍ
Ǥ x
Ǥ
Ǥ
Ǧ ǡ Ǥ͗͗ x
Ǥ
Ȁ
33 bijvoorbeeld Bos et al. 2005, Kylander et al. 2011 en Tolksdorf et al. 2013.
LABORATORIUM ANALYSES ͖͛͛
Ǥ
Ǥ ǡǡ Ǯ
ǯǤ Ǥ Ȉ
ȋȀȌ Ǥ
ȋ
ȌǤ
ǡ Ǥ Ȉ Ǥ
ǡ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
͖͛͜ KENNINONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ͖͛͝
12
Conclusies en aanbevelingen
12.1 Samenvatting van de bevindingen van het onderzoek
ȋ
Ȍ
Ǥ
Ǥ ǯǤ ǡǡ
Ǧ
Ǥ
ǯ Ǥ
Ǥ͕
12.1.1 Thema 1: Evaluatie van bestaande en nieuwe onderzoeksmethoden en –technieken voor de prospectie van prehistorische archeologische vindplaatsen in Flevoland en vergelijkbare afgedekte landschappen Beleidscontext binnen- en buitenland Ǧ
Ǯ
ǯ
ǡ
Ǥ Ǧ
Ǯǯ ǤǦȀ ǦǤ
Ǥ
ǡ Ǥǡ
ǡ
ǡǡ Ǥ Ǧ
Ǧ Ǥ Ǥ
Ǥ ǡ
ȋǦȌǤ
Ǥ
ǡ ǡ´
Ǥ
ǡ
Ǥ 1 Voor de beantwoording van de individuele onderzoeksvragen, zie Bijlage 1.1.
͖͔͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ǥ ´ȋȌ
ȋȌ
Ǥ ȋ
Ȍ ȋȌǤ
ȋ͙͛Ȍ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ȋ´ȌǤ ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ ǣ ͙Ǥ ǦȀ
ǦǦ
Ǣ ͚Ǥ
Ǧ
ǡ
ȋǦȌȋȌ
ǡ
Ǥ
Evaluatie van bestaande, nieuwe of in ontwikkeling zijnde archeologische en niet-archeologische prospectietechnieken Bureauonderzoek ȋ Ǧ ǡȌǡ Ǥ Ǥ
ȋǡǡ
ǯȌ
Ǥǡ
ǯǡ
ȋ ȌǤ
Boortechnieken
Ǥ ȋ͙͚Ǥ͙Ȍ
ȋ
Ȍ ǡȀ Ǥ
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ͖͕͜
Tabel 12.1 Overzicht meest geschikte onderzoekstechnieken per prospectiefase.
Verkennend booronderzoek: kwalitatief goede boorkern en betrouwbare diepteregistratie Onderzoeksgebied < 1 ha of dekzand < 5m -Mv
Handmatig (guts 3 cm/Edelman 7 cm)
Onderzoeksgebied >1 ha of dekzand > 5m -Mv
Machinaal (Aqualock 7 cm)
Mogelijk alternatieve methode
Combinatie EM-onderzoek / sonderingen/ gutsboringen
Karterend booronderzoek: voldoende monstervolume Dekzand < 1,5m -Mv
Handmatig (Edelman 10-15 cm)
Dekzand > 1,5m -Mv
Machinaal (Avegaar 14,5 – 20 cm) Optioneel: steekproefsgewijze controle diepteligging zand (guts 3 cm)
100 mm Aqualock
Waarderend booronderzoek: begrenzing vindplaats (aan de hand van vondststrooiing): voldoende monstervolume Dekzand < 1,5m -Mv
Handmatig (Edelman 10-15 cm)
Dekzand > 1,5m -Mv
Machinaal (Avegaar 14,5 – 20 cm) Optioneel: steekproefsgewijze controle diepteligging (guts 3 cm)
100 mm Aqualock
Waarderend booronderzoek: fysieke kwaliteit vindplaats: onverstoord profiel of boorkern en betrouwbare diepteregistratie Dekzand < 1,5m -Mv
Geen booronderzoek maar testputten (gravend onderzoek)
Dekzand > 1,5m -Mv
Machinaal: (Begemann boringen t.b.v. bemonstering voor specialistisch onderzoek en dateringen)
Diepteregistratie bij booronderzoek ĞŶŶĂƵǁŬĞƵƌŝŐĞĚŝĞƉƚĞƌĞŐŝƐƚƌĂƚŝĞŝƐŵĞƚŶĂŵĞǀĂŶďĞůĂŶŐŝŶĚĞǀĞƌŬĞŶŶĞŶĚĞĨĂƐĞ ;ďŽĚĞŵŽƉďŽƵǁĞŶůĂŶĚƐĐŚĂƉƐĂůƐŝŶƉƵƚǀŽŽƌĚĞĂƌĐŚĞŽůŽŐŝƐĐŚĞǀĞƌǁĂĐŚƚŝŶŐǀĂŶ ĞĞŶŽŶĚĞƌnjŽĞŬƐŐĞďŝĞĚͿĞŶǁĂĂƌĚĞƌĞŶĚĞĨĂƐĞ;ĚŝĞƉƚĞůŝŐŐŝŶŐǀŝŶĚƉůĂĂƚƐͿ͘/ŶĚĞŚƵŝĚŝŐĞ ƉƌĂŬƚŝũŬnjŝũŶŐƵƚƐďŽƌŝŶŐĞŶĞŶƋƵĂůŽĐŬďŽƌŝŶŐĞŶŽƉĚŝƚƉƵŶƚĚĞŽƉƚŝŵĂůĞƚĞĐŚŶŝĞŬĞŶ͕ ǁĂĂƌďŝũŐƵƚƐďŽƌŝŶŐĞŶĚĞŚŽŽŐƐƚĞŶĂƵǁŬĞƵƌŝŐŚĞŝĚůĞǀĞƌĞŶ͘
͙͘ά͘ Ǥ
Ãǣ x
Ǯǯ
ȋȌǢ
x
Ǥ
Ǥ ĞŶŵŽŐĞůŝũŬĂůƚĞƌŶĂƚŝĞǀĞŵĞƚŚŽĚĞǀŽŽƌŚĞƚďĞƉĂůĞŶǀĂŶĚĞĚŝĞƉƚĞůŝŐŐŝŶŐǀĂŶůĂŐĞŶ njŝũŶƐŽŶĚĞƌŝŶŐĞŶŝŶĐŽŵďŝŶĂƚŝĞŵĞƚůĞŬƚƌŽŵĂŐŶĞƚŝƐĐŚ;DͿͲŽŶĚĞƌnjŽĞŬ;njŝĞŚŝĞƌŽŶĚĞƌͿ͘ Ǥ
ȋȌ
Ǥ
Ǧ Ǥ
Monstername bij booronderzoek ĞĞŐĞŵĂŶŶͲƌƚĞĐŚŶŝĞŬůĞǀĞƌƚ͕ǀĂŶǁĞŐĞŚĞƚǁƌŝũǀŝŶŐƐůŽnjĞƐLJƐƚĞĞŵǁĂĂƌŵĞĞ ĚĞŵŽŶƐƚĞƌƐŐĞƐƚŽŬĞŶǁŽƌĚĞŶ͕ŽŶŐĞƌŽĞƌĚĞŵŽŶƐƚĞƌƐĚŝĞǀĂŶǁĞŐĞĚĞŚŽŐĞŵĂƚĞ ǀĂŶĚĞƚĂŝůůĞƌŝŶŐĞŶƵŝƚƐƚĞŬĞŶĚĞĚŝĞƉƚĞƌĞŐŝƐƚƌĂƚŝĞďƵŝƚĞŶŐĞǁŽŽŶŐĞƐĐŚŝŬƚnjŝũŶǀŽŽƌ ďĞŵŽŶƐƚĞƌŝŶŐǀŽŽƌƐƉĞĐŝĂůŝƐƚŝƐĐŚŽŶĚĞƌnjŽĞŬ;ďŽƚĂŶŝĞ͕ŵŝĐƌŽŵŽƌĨŽůŽŐŝĞ͕ĚĂƚĞƌŝŶŐĞŶͿ͘ /ŶǀĞƌŐĞůŝũŬŝŶŐŵĞƚĚĞĂŶĚĞƌĞŚŝĞƌŽŶĚĞƌnjŽĐŚƚĞƚĞĐŚŶŝĞŬĞŶůĞǀĞƌƚĚĞĞŐĞŵĂŶŶ ƌƚĞĐŚŶŝĞŬĚĞŬǁĂůŝƚĂƚŝĞĨďĞƐƚĞ;ŝ͘Ğ͘ĚĞŵĞĞƐƚŽŶŐĞƌŽĞƌĚĞͿŵŽŶƐƚĞƌƐ͘ĞďŽƌŝŶŐĞŶ njŝũŶĞĐŚƚĞƌǁĞůĞƌŐĚƵƵƌĞŶĚĂĂƌŽŵŝƐĚĞŝŶnjĞƚďŝŶŶĞŶƉƌŽƐƉĞĐƚŝĞŽŶĚĞƌnjŽĞŬƚŽĐŚǀĂĂŬ ďĞƉĞƌŬƚ͘
͖͖͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ĞǀĞŐĂĂƌͲƌŵĞƚĞĞŶĚŝĂŵĞƚĞƌǀĂŶϭϰ͕ϱĐŵůĞǀĞƌƚŵŽŶƐƚĞƌƐŵĞƚĚĞďĞƐƚĞǀŽůƵŵĞͬ ŬǁĂůŝƚĞŝƚǀĞƌŚŽƵĚŝŶŐ͕ĚĞnjĞŵŽŶƐƚĞƌƐǁŽƌĚĞŶǀĞƌǀŽůŐĞŶƐŐĞďƌƵŝŬƚǀŽŽƌŽŶĚĞƌnjŽĞŬŶĂĂƌ ĂƌĐŚĞŽůŽŐŝƐĐŚĞŝŶĚŝĐĂƚŽƌĞŶ͘ĞŶƚĞƐƚŵĞƚĞĞŶǀĞŐĂĂƌǀĂŶϮϬĐŵƚŽŽŶƚĂĂŶĚĂƚĚĞ ǀŝŶĚŬĂŶƐǁĞůŝƐǁĂĂƌŐƌŽƚĞƌŝƐ;ŐƌŽƚĞƌƌǀŽůƵŵĞͿ͕ŵĂĂƌĚĂĂƌƐƚĂĂƚƚĞŐĞŶŽǀĞƌĚĂƚ Ǥ ͙͘͘
ǡ ͙͜ǡ͝
Ǥ ͙͜ǡ͝
ǡ͘͟
Ǥ
Ǥ
De menselijke factor (kennis, ervaring van de onderzoeker) bij booronderzoek
Ǧ
ȋ
ȌǤǦ
ǡȀȀ
Ǥ
ȋȌ
ǦǤ Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǧ
Ǥ
Beschrijven van sedimenten Ğ^ŐĂĂƚŝŶƉƌŝŶĐŝƉĞƵŝƚǀĂŶŚĞƚůĂĂŐƐŐĞǁŝũƐďĞƐĐŚƌŝũǀĞŶǀĂŶƐĞĚŝŵĞŶƚĞŶ͘ĞŶ ůĂĂŐƐŐĞǁŝũnjĞďĞƐĐŚƌŝũǀŝŶŐǀĂŶĞĞŶďŽƌŝŶŐŚĞĞĨƚĂůƐŶĂĚĞĞůĚĂƚĞĞŶŚĞƌŝŶƚĞƌƉƌĞƚĂƚŝĞ ŶŝĞƚŐŽĞĚŵŽŐĞůŝũŬŝƐĞŶƌĞƐƵůƚĞĞƌƚĚƵƐŝŶĞĞŶƐůĞĐŚƚĞƌĞƉƌŽĚƵĐĞĞƌďĂĂƌŚĞŝĚǀĂŶ ƌŐĞŐĞǀĞŶƐ;ĂůůĞĞŶĚĞďŽĚĞŵŬƵŶĚŝŐĞďĞƐĐŚƌŝũǀŝŶŐǀŝŶĚƚǁĞůůĂĂŐƐŐĞǁŝũƐ;ƉĞƌ ďŽĚĞŵŚŽƌŝnjŽŶƚͿƉůĂĂƚƐͿ͘ĂĂƌŽŵŝƐĚĞďĞƐĐŚƌŝũǀŝŶŐŽƉĚŝƐĐƌĞƚĞĂĨƐƚĂŶĚĞŶ;ďŝũǀŽŽƌďĞĞůĚ ĞůŬĞϭϬĐŵͿĞĞŶǀĞĞůďĞƚĞƌĂůƚĞƌŶĂƚŝĞĨ͘
ȋȌ
ǯ͘͝ǯ͘͞ ȋ ȌǤ ȋȌ Ǧ Ǥ ǣ x ȋ Ȍ Ǧ
ǡ Ǥ x ǡ
ȋ Ȍ
Ǥ
ǡ
Ǥ x ,ĞƚďůŝũŬƚƐŽŵƐĞĞŶůĂƐƚŝŐĞŬůƵƐŽŵĚĞ;ƌƵǁĞͿƌŐĞŐĞǀĞŶƐƚĞĂĐŚƚĞƌŚĂůĞŶ͕ŽŵĚĂƚ njĞďŝũǀŽŽƌďĞĞůĚŶŝĞƚnjŝũŶĂĂŶŐĞůĞǀĞƌĚĂĂŶE^ŽĨĚĂƚnjĞǀĂŶƵŝƚƌĐŚŝƐŶŝĞƚƚĞ ƌĂĂĚƉůĞŐĞŶnjŝũŶ͘ŝƚŬŽŵƚĚĞƌĞƉƌŽĚƵĐĞĞƌďĂĂƌŚĞŝĚǀĂŶĚĞŐĞŐĞǀĞŶƐŶŝĞƚƚĞŶŐŽĞĚĞ͘
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ͖͗͜
'ĞŽĨLJƐŝƐĐŚŽŶĚĞƌnjŽĞŬ
ȋǡ Ȍǡ
Ǧ
ǣ x
ȋȌ
Ǥ
´ Ǥ
´Ǥ x Ǧ
Ǥ
ȋȌ ȋȌǤ
Ǥ
Ǥ x
ȋǡȌǤ ÃǦ
ȀǤ
ȋȌ
Ǥ
sĞůĚͲŽĨŽƉƉĞƌǀůĂŬƚĞŬĂƌƚĞƌŝŶŐ
Ǧ
Ǥ
ȋ
ȌǤ
Geoarcheologisch assessment
ǡ
ǡ
Ǥ
Ǧ
ǡ ȋ
Ȍ
ȋ
Ȍ Ǥ
Ǧ
ǡǮǯǤ
ȋ
Ȍ
Ǧ
Ǥ
Ǥ
͖͘͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Methodische evaluatie van prospectief onderzoek in Flevoland
Ǥ
ȋȂȌǤ
ǡ
Ǥ
ǦȀ ǡ͛͘͘͘͜͜͜͝ǡ͞Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǡ
ǤǤǤ
Ǥ
Ǥ͚͘ ȋ͚͙͘͟ǡ͚͚͛͘͝Ȍǡ ȋ
Ǥ͙͜ǡ͝
Ȍȋ͙Ȍ
Ǥ Ǥ
ǤǦ ȋ͚͘͘Ǧ͙͚͘͘͘ȌǦ
ȋη͚͘͠Ȍ ͙͙͛͝ȋ͛Ȍǡ͙͘͠ȋ͜Ȍ
ȋζ͚͘͠ȌǤ
ǣ͙͘͠ǡ͙͚͞ǡ͙͘͝ǡ Ǥ
Ǥ ȋȌǡ
Ǥ
Ǧ
ǡ
Ȁ ǤǦ
ȋȂȌǤ
Ǥ
ǡ ǡ
Ǥ ǡǡ
Ǥ
Ǥ
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ͖͙͜
ǡ ǡǡ
ȋ
´
ȌǤ
12.1.2 Thema 2: Evaluatie van de zeggingskracht en bruikbaarheid van indicatoren voor menselijke activiteiten/archeologische vindplaatsen De zeggingskracht van indicatoren
Ǧ
Ǥ
ȋ
ǡǡ´ȌǤ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
ȋ
Ȍ´ǡ
ȋ
ȌǤ
Tabel 12.2
Indicatortype
Op basis van Intrinsieke waarde
Intrinsieke indicatieve waarde van een selectie van typen archeologische indicatoren.
Aardewerk
Primaire
Bewerkt vuursteen/natuursteen
Primaire
Mogelijk bewerkt vuursteen/natuursteen
Secundaire
Natuursteen (onbewerkt)
geen
Houtskool (ruis)
geen
Houtskool (veel/grote brokken)
Secundaire
Verglaasd houtskool (knappersteen)
Secundaire
Verkoolde hazelnootdoppen/eikels
Primaire
Graankorrels
Primaire
Overige verbrande macroresten
Secundaire
Verbrand dierlijk bot en gewei
Primaire
Onverbrand dierlijk bot (geen vis) met snij/kapsporen Primaire Onverbrand dierlijk bot (geen vis)
Secundaire
Onverbrande visresten
Geen (uitzondering: zoutwatervissen in zoetwatermilieu-afzettingen)
ǡ ȋȌǡ Ǯǯȋ
ȌǤ
ǡ
ǦǦ Ǥ͖
ǮǯǤ
Ǥ
2 Zie paragraaf 9.2.2 en Exaltus 2011 in: Roovers 2011 et al..
͖͚͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Houtskool
Ǧ Ǥ
ǡ ȋ
ȌǤ ǡ
Ǥ
Ǥ
De rol van indicatoren in het bestaande prospectieonderzoek De waardering van vindplaatsen
ȋȌ
ǡǡȋ
͛Ǥ͛ȌǤ
ǡ Ǥ
Ǥ
ȋǦ ȌǤ Ǯ
ǯ
ǡ Ǥ ȋǡ ȂȌǤ
ÃǤ Ǥ
ǯ
ǡ
ȋ
ȌǤ
ǡ Ǥ
Ǥ
Het selectieadvies
ǡ ǡǤ
ǡ ȋȌǤ
ȋȌ Ǥ
Ǥ
Ǯ
ǯǡ ȋȌǡǤ
Ǥ
ȋ
Ȍ ǡ
Ǥ
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ͖͛͜
12.1.3 Thema 3: Evaluatie sedimentologisch, bodemkundig en archeobotanisch onderzoek in het kader van prospectief onderzoek van afgedekte prehistorische niveaus. Ǧ
ȋ
Ȍǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ȋȌ
Ǥ
ǡ ȋȌǤ ͙͚Ǥ͛
Ǥ
ǡ
Ȁ
ȋ͙͚Ǥ͙Ǥ͜ȌǤ
Tabel 12.3
Doelstelling
AMZ-fase
proxy
Overzicht mogelijke toepassingen specialistisch/multi-proxy onderzoek Flevoland (V = verkennend; K = karterend; W = waarderend).
(Paleo)landschapsreconstructie/ zeespiegelonderzoek
V+W
• • • • • •
Erosie/bodemvorming
V+W
•
Korrelgrootte- en sedimentanalyse Loss on ignition (humusgloeiverlies) Röntgenfluorescentie of XRF Dateringstechnieken Micromorfologie Pollen/botanische macroresten Insecten, diatomeeën, foraminiferen, mollusken en ostracoden, visresten
• •
Korrelgrootte- en sedimentanalyse Loss on ignition (humusgloeiverlies) Röntgenfluorescentie of XRF Micromorfologie
Bodemdegradatie/ conservering organische resten
V+W
• • • •
Dateringstechnieken Micromorfologie Pollen/botanische macroresten Geochemie
Aanwezigheid/omvang door menselijke activiteiten beïnvloedde bodemniveaus
K+W
• • • • •
Magnetische susceptibiliteit Röntgenfluorescentie of XRF Multi-element geochemische analyses Micromorfologie Insecten, visresten
Screening sedimenten/bodems t.b.v. specialistische bemonstering
V+W
•
Röntgenfluorescentie of XRF
Datering archeologische fenome- K+W nen/indicatoren
•
Dateringstechnieken
12.1.4 Prospectiemethoden en -technieken: veld- en laboratoriumtesten ͙
Ǧ Ǧ
ǡ ȋ
ȌǤ
ǡ
Ǧ
Ȁ
Ǥ ȋ
Ȍ
Ǥ ǣ
͖͜͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Ȉ
ȋǦȌǦ
Ǥ ǣ
ǫ
ǫ
ǫ
ǫ Ȉ
͚ǡ͛ǡ͜
ǡ
Ǥǣ
ǫ
´ǫ
Veldfase - kwaliteit boorkern/bodemprofiel x
ǣ
ǣ ǡ
ǤǤ
Ǥ
Ǥ x ǣ ǡǤ
Ǥ ͛͘
ǡ
ǦǤ Ǥ x
ǡ
Ǥ x ȋ͚͡͞͞Ȍ ǡǤ
͞͞ Ǥ
ǡ
Ǥ
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ͖͜͝
ȋ͚͡Ȍ Ǥ͚͡
͞͞Ǥ x
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ȋȌ ǡǤ ǡ ǡ
Ǥ
Veldfase - diepteregistratie dekzand en reconstructie paleoreliëf x ȋ
Ȍ
ȋ͞͞ ȌǤ
ǡ
Ǣ x ȋ͛
Ȍ͞͞ Ǥ
ǯǤ Ǥ x
ǣ ǡǤ ͚͙͚άȋ͛͡͝
ȌǢ x
͚͡͞͞ǣ͚͡
͞͞ȋ͚͡͝ ͛͝
Ǯǯ͞͞ȌǢ x
ȋ
ǡǡǦ
ȌǤ
Ǥ
͝͠
ȋ͛͘͘͜͜͝ǡ͘͜͞ȌǤ
´Ǥ
Ǥ
ȋ͙͚͘͝ȌǡÃ
Ǥ ǦǤǤǤ
´ǤǦ
ȋ͝Ȍǡ͝Ǧ͠
Ǥ
ǡ ȋȌ
´
Ǥ
Ǥ
͖͔͝ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
Veldfase - registratie gegevens en beschrijvingssystematiek x
Ǣ x
ȋȌǡ
Ǣ x
͙͘
ǡ
Ǥ
Ǣ x
ǡ
Ǣ x ǯ
Ǣ x ȋǦ ȀȌ
ǤǯǡȀ Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Veldfase - bemonstering t.b.v. archeologische indicatoren en specialistisch onderzoek
ǡ
ȋ͟
Ȍȋ͙͜ǡ͝
Ȍǡ
Ǥ
ȋ͞͞ȌǤ
ǡ
Ǥ
Ǥ
ǡ
ǡ Ǥ
ǡ
ǡ
ȋ
Ȍǡ ǡǤ Ǥ
ǡ
Ǥ͗
3 In theorie is het mogelijk om Aqualock boringen op vergelijkbare wijze als Begemann boringen te bemonsteren, maar in de praktijk stuit dit op teveel problemen.
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ͖͕͝
Sedimentbeschrijving (laags- Bodemhorizonten Sedimentaire gewijs en discrete afstanden) (laagsgewijs) structuren
Diepteregistratie
Bemonstering archeologische indicatoren
Bemonstering specialistisch onderzoek
Edelman 7 cm
Ja, alleen bovengrondwaterstand
In beperkte mate
Nee
Redelijk
Ja
Nee
Guts 3 cm
Ja, sedimenten onder grondwaterstand
In beperkte mate bij begraven zandbodems (max. 30 cm)
In zeer beperkte Goed mate vanwege smalle kern
Nee, erg weinig materiaal
Ja, maar beperkt vanwege de kleine monstergrootte. Wel geschikt voor bijvoorbeeld korrelgrootteanalyse en pollenanalyse.
Aqualock
Ja
Ja
Ja
Redelijk, maar wel sterke variatie mogelijk
Ja, wel weinig materiaal vergeleken met avegaar
Ja, indien er niet veel vervorming van de kern heeft opgetreden
Avegaar
Nee
Zeer beperkt
Nee
Slecht
Ja
Nee
Begemann 29 mm
Ja
Ja
Ja/nee, in Goed beperkte mate vanwege smalle kern
Nee
Nee
Begemann 66 mm
Ja
Ja
Ja, maar beperkt Zeer goed vanwege smalle boorkern
Ja, indien materiaal niet gebruikt wordt voor specialistisch onderzoek
Ja
Putprofiel (1 m breed)
Ja
Ja
Ja, zeer goed bij voldoende brede profielen
Zeer goed
Bemonstering vanaf bodem werkput
Ja
Sondering
Nee, alleen ‘automatisch’ gege- Nee nereerde interpretatie
Nee
Goed
Nee
Nee
Tabel 12.4 Overzicht toepassingen technieken t.b.v. beschrijving en bemonstering.
Ǥ
Veldfase - ruimtelijke analyses Ǧ
Ǧ
Ǥ
ǡ Ǥ Ǥ Ǧ
ǡ ǣ Ȉ ͚͛Ǣ Ȉ ͙͚Ǥ
ǣ Ǥ
ǡ Ǥ
Ǥ Ǥ Ǯǯȋ ȌǤ
AHN analyse Ǧ
Ǥ
͖͖͝ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
͚Ǥ Ǧ ȋȌ
Ǥ
͚Ǧ ȋȌ
Ǥ͘ Ǥ ´ǡ
ǡ͚Ǧ Ǥ
Ǥ Ǧ Ǥ͙
Ǥ͚
͙Ǧ××͚Ǧ ǡ Ǥ͙
ǡǡ͚Ǧ Ǥ ͛Ǧ
Ǧ
Ǥ Ǧǡ
´Ǥ
ǡ
ǤȀ
Ǥ
Laboratorium-analyses: de toepasbaarheid van proxies bij prospectief onderzoek
Ǧ ǡ
Ǧ
Ǥ
ǡ
Ǥ x
Ǥ
ȋȌ
Ǥ
Ǥ
4 Van Heeringen et al. 2013. 5 Bourgeois 2013; Waldus & Van der Velde 2006. 6 Bourgeois 2013.
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ͖͗͝
±±
ǡǤ͛ ǡǦ
Ǥ
Ǥ
ȋȌǤ ǡ
Ǥ
´Ǥ x
Ǥ
ǡ ȋȌȋȌǤ
ȋȌ
ǡ
Ǥ
ǡ ȋ ͙ȌǤ x ´ǡ
Ǧ
ǡ
Ǧ
ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ x
Ǥ
Ȁ
Ǥ
Ǧ ȋ Ȍǡ
ȋȌ Ǥ x ǡ ǡ Ǯ
ǯǤ Ǥ 7 Daarbij dient dan wel te zijn vastgesteld dat het om in-situ gevormd veen gaat, hiervoor is een gedegen en gedetailleerde lithologische beschrijving van het profiel noodzakelijk.
͖͘͝ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋȀȌȋ
ȋȌȌǤ
ȋ
ȋȌ
ȌǤ
ǡǦ Ǥ
ȋȌǡ Ǥ x Ǧ
ȋ Ȍ Ǥ
ǡ
Ǥ ͛
Ǥ
Ǥ
ǡ
ȋȌ
Ǧ
Ǥ x
ȋ
ȋȌȌ ǦǤ
ȋȌ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ ǡ
ǡǦ
Ǥ
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ͖͙͝
Doelstelling
AMZfase
Proxy
(Paleo)landschapsreconstructie/ zeespiegelonderzoek
V+W
• • • • • • • •
Korrelgrootte- en sedimentanalyse (Loss on Ignition) Röntgenfluorescentie of XRF Dateringstechnieken Micromorfologie
Insecten, diatomeeën, foraminiferen, mollusken en ostracoden, visresten
•
• • •
Korrelgrootte- en sedimentanalyse (Loss on Ignition) Röntgenfluorescentie of XRF Micromorfologie
•
Erosie/bodemvorming
V+W
Toepassing prospectie
Pollen/botanische macroresten
• • • • •
• •
LOI bij waardering voor bepaling conserveringscondities (W) (nog) niet toepasbaar, nader onderzoek nodig Waarderend onderzoek (niet getest) Inzicht bodemvorming, erosie en sedimentatie (W) Landschapsreconstructie (W), (globale) datering verdrinking dekzand (V) Landschaps- en milieureconstructies (W) Inzicht verspoeling top dekzand d.m.v. korrelgrootte (V) (nog) niet toepasbaar, nader onderzoek nodig Zeer goed toepasbaar, combinatie met macroscopische (profiel) waarnemingen (W)
Bodemdegradatie/ conservering organische resten
V+W
• • • •
Dateringstechnieken Micromorfologie Pollen/botanische macroresten Geochemie
• • • •
Niet getest Inzicht in bodemvorming, oxidatie/reductie (W) Corrosie pollen/macroresten indicatie oxidatie (W) Mogelijk toepasbaar, zie onderzoek 2B
Aanwezigheid/omvang door menselijke activiteiten beïnvloedde bodemniveaus
K+W
• • • • •
Magnetische susceptibiliteit Röntgenfluorescentie of XRF Multi-element geochemische analyses Micromorfologie Insecten, visresten
• • • • •
(nog) niet toepasbaar voor Flevoland (nog) niet toepasbaar voor Flevoland (nog) niet toepasbaar voor Flevoland Detectie microscopisch vuursteen, trampling (W) Niet toepasbaar voor opsporing archeologische resten steentijd Flevoland
Screening sedimenten/bodems t.b.v. specialistische bemonstering
V+W
•
Röntgenfluorescentie of XRF
•
(nog) niet toepasbaar, nader onderzoek nodig
Datering archeologische fenomenen/indicatoren
K+W
•
Dateringstechnieken
•
Niet getest
Tabel 12.5 Overzicht mogelijke toepassingen specialistisch/multi-proxy onderzoek Flevoland (V = verkennend; K = karterend; W = waarderend) na uitvoering testfase.
12.2 Aanbevelingen voor verbeteringen prospectieonderzoek van het afgedekte landschap van Flevoland
ǡȋȌ
ǡ
Ǧǡ Ǧ
Ǥ
ȋ͙͚Ǥ͚Ǥ͙Ȍǡ
Ǥ
12.2.1 Best Practice prospectieonderzoek afgedekte landschappen van Flevoland Bureauonderzoek x ȋ͙͚Ȍǡ
ǯǡǦ ȋǤǤ ǦȌ Ǥ ȋ
ȌǤ
Verkennend onderzoek Ȉ
´ǡ
Ǣ Ȉ
Ǧȋ͝͝Ȍǡ
Ǣ Ȉ
ȋ
Ȍ´ǡ Ǥ
͖͚͝ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋǤǣ͜
´ǣȂȂ´ȌǢ Ȉ ȀǢ Ȉ
Ǥ
Karterend onderzoek Ȉ
´ ȋǡ ȌǢ Ȉ ´ǣ͙͘͠Ǣ Ȉ ǣ͚͚͘͝Ǣ Ȉ ȋ͙͜ǡ͝
ȌǢ Ȉ ͘͝
Ǥ͙͙ ȋǤ͚͚ȌǤ
Ǥ
Waarderend onderzoek Ȉ ǡǣ ȋ͝͝Ȍ
ǡ
ȋǮǯȌ Ǥ
ǣ ͜͝
Ǣ Ȉ
ǣ
ǦȋȀȀǤǤǤǢ
ȌǢ Ȉ Ǧǡ
ȋ͚͚Ȍ͠Ǥ
12.2.2 Kwaliteitseisen aan de uitvoering van prospectieonderzoek x ǡ
Ǧ
Ǥ
Ǥ Ǥ x ȋ
Ȍ
ǤǮǯ
ǡ
Ǥ ǦǦǤ ǡ
Ǥ
Ǧ
Ǧ
Ǥ x
ǤtŝũďĞǀĞůĞŶĂĂŶŽŵŝŶĞůŬŐĞǀĂůďŝũǀĞƌŬĞŶŶĞŶĚĞ ĞŶǁĂĂƌĚĞƌĞŶĚĞ;ĞŶďŝũǀŽŽƌŬĞƵƌŽŽŬŬĂƌƚĞƌĞŶĚĞͿƌŽŶĚĞƌnjŽĞŬĞŶƚĞĞŝƐĞŶ ĚĂƚƌƉƵŶƚĞŶĚ͘ŵ͘ǀ͘ĞĞŶ'W^ǁŽƌĚĞŶŝŶŐĞŵĞƚĞŶ;ǁĂĂƌďŝũďŝũǀŽŽƌďĞĞůĚĞĞŶ ŵĂdžŝŵĂůĞĂĨǁŝũŬŝŶŐǀĂŶϬ͕ϬϱŵŝƐƚŽĞŐĞƐƚĂĂŶͿ͘
8 Respectievelijk: Vissers et al. 2014; Brinkgreve et al. 2014.
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ͖͛͝
x
ǡǦǦ
ȋ ͙͘
Ȍǡȋ
Ȍ
Ǥ ǮǯǤ ǡȋȌ
Ǥ x ĂĂƌŶĂĂƐƚǀĞƌĚŝĞŶƚŚĞƚĂĂŶďĞǀĞůŝŶŐĚĞƌŬĞƌŶĞŶƐLJƐƚĞŵĂƚŝƐĐŚƚĞĨŽƚŽŐƌĂĨĞŶĞŶ ĚĞnjĞĨŽƚŽ͛Ɛ;ĂůƐďŝũůĂŐĞͿŝŶĚĞƌĂƉƉŽƌƚĂŐĞŽƉƚĞŶĞŵĞŶ͘ x
ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ͝
ǡ
Ǥ x ȋȌȋȌ ȋ
ǡ
ȌǤ ͙͘
Ǥ Ǥ x ȋǦ ȀȌǮǯ Ǥǯǡ Ȁǡ Ǥ ǣ
Ȁ
Ȁ
Ǯǯ
x
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ ȋ ͙ȌǤ
9 Uiteraard kan in het veld ook de interpretatie (lithogenese/lithostratigrafie) gemaakt worden, nadat de boorkern volledig en goed is beschreven. In de rapportage dient de lithologische beschrijving altijd beschikbaar te zijn.
͖͜͝ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
12.2.3 Verbeterde toepassing methoden en technieken x
ȋ ȌȀ Ǥ Ǧǡ ͚Ǧȋ ͚ȌǤ ȋ ȌǤ x
ȋȌǤ Ǥ
͝Ǧ͠
Ǥ ǡ
´
ǡǡ Ã
Ǥ ȋ
Ȍ´ ǤǦ
ȋ͝͝Ȍ ǡ ǤǤǤ
´Ǥ
Ǥ
12.2.4 Suggesties en aanbevelingen voor selectiecriteria binnen prospectief booronderzoek ǡ
Ǥ
Ǥ Ǥ ǮǯǮǯ Ǧǣ
ǡ
ȋȌ
ǫ ȋȌ
ǦǤ
Selectiecriteria verkennend booronderzoek
ȋ
ȌǤ
͚͛Ȁ͛͘͟
Ǧ
Ǯǯ
Ǥ
Ǥ
ǡ
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ͖͝͝
Ǧ Ǥ ȋȌ
ǡǡǡȋȀȀȌǡ Ǥ Ǥ
ȋ
ȌǤ ȀȀǡ Ǥ
ǡ ǡ
Ǥ
ȀǤ
ǡ Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ
ȋȌ ´Ǥ
Ǥ͚͛Ȁ ͛͘͟͝ǡ
Ǥ͕͔ȋ
ǯȌ ǡ
Ǥ
ǡ Ǥ
Ǥ ȋȌǤ ǡǤ
Ǥ ǣ ͙Ǥ
´ǤǤǤ
Ǣ ͚Ǥ
Ǣ ͛Ǥ
Ǥ ȋ Ȍ
Ǥ ǡ Ǥ ǡ
10 Hamburg et al. 2012.
͔͔͗ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋ
ǡ Ȁ
ȌǤ ȌȌ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǡ Ǥ
ȋǦ
Ȍ
ò
Ǥ Ȁ
ȋ͙͚Ǥ͞ȌǤ
ǡ
Veensoort
Grondwater
Rijping
Kalkgehalte
Kenmerkentabel landschappelijke eenheden verkennend onderzoek.
Datering
Aard afdekkend materiaal
Aard bovengrens
Tabel 12.6
(Micro) reliëf
Geomorfogenetische eenheid
Bodemvorming
Laag
Ǥ
1 2 3
x ǣ
Ȁ
Ǣ x
ȋǤǡ
ǤȌǢ x ´ȋǤǡ
ǤȌǢ x ǣȋ
ȋζ͘ǡ͛
Ȍǡȋ͘ǡ͛Ȃ͛
Ȍȋ͛Ǧ͙͘
ȌǢ͕͕ x ǣȋȌǡǡ Ǣ x ǣȋ ȌǢ x ǣȋ ȌǢ x ǣ
Ǣ x ǣ
ǡ Ǣ x ȋȀ
ȌǤ
11 Conform de Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode.
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ͔͕͗
Selectiecriteria karterend booronderzoek
ǡ
Ǥ
Ǥ x ͙Ǥ
ȋ Ȁ
Ǣ͙͚Ǥ͚Ǥ x ͚Ǥ
ȋȀ
Ȍ
Ǥ
Ǥ
ǡǤ
Ǥ ȋȌ
Ǧ Ǥ ǣ x ±±
ǣ
Ȁ
Ãȋ͞Ǥ͟ȌǤ x
Ǥ
Selectiecriteria waarderend booronderzoek
Ǧ
Ǥ ǡ
Ǥ ǡ ǡǡ
Ǥ
Ǥ
ǡ ͚Ǥ͙
ǦǤ͕͖
12.2.5 Slotopmerking: Boortechniek voor alle fasen?
ȋ
Ȍ
ǡ
Ǥ ȋȌ
ǡǡ
Ǥ
ǦǤ
ǣ x
Ǥ
ȋȌ͝ǯ
12 Deeben & De Kort 2013.
͔͖͗ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ȋ͙͚ǡ͝
ȌǤ
Ǥ Ǥ x ǡ
Ǥ
Ȁ
Ǥ ͟
±± ͙͜
Ǥ
LITERATUUR ͔͗͗
Literatuur
ǡǤǤǡǤǦǡǤƬǤǡ͚͘͘͘ǡ
ǡǤǡ ǣ ǡ
͚͟ǡ͙͛͡Ǧ͜͟͡Ǥ òǡǤ Ǥǡ͙͚͡͞ǡǦ
Ǧò
Ǥ
ò¡ǡ òǤ͡͡ȋ͚Ǧ͛Ȍǡ͙͜͞Ǧ͙͟͟Ǥ ǡ Ǥǡ±ǡǤǡǡǤǡǡǤǡǡǤǡ
ǡ Ǥǡ ǦǡǤǡ ǡ ǤǡǡǤǡ͚͙͚͘ǡ
ǡ
͙͝ǡ͙͠Ǧ͚͡ǡǣȀ͙͘Ǥ͙͙͘͞ȀǤ
Ǥ͚͙͚͘Ǥ͘͟Ǥ͚͘͝Ǥ Ǥǡ ×Ǥǡ ǤǤǡǤ Ǥǡ͚͘͘͡ǡ
͚͘͘͘
ǡ ͙͜ǡ͟Ǧ͚͜Ǥ ǤǡǤƬǤǡ͚͙͙͘ǡ
Ǧ
ǣ
Ǯ
Ǧ
ǯǤǦǤǤ ͘͜ǡ͟͝͝Ǧ͚͟͝Ǥ ǤǤǡ͚͘͘͡ǡ
Ǥ
͜͡ǡ͙͜͟Ǧ͙͘͞Ǥ ǡǤ ǤǡǡǤǤƬǤǤǡ͚͙͛͘ǡ ǫ
͚͞ǡ͚͙Ǧ͙͛Ǥ ǡǤǤǡǤǤǡǤǡǤ
ǡǤ
Ƭ ǤǤǡ͚͙͚͘ǡ Ǧ
ǡǣ
ǡǤ
Ǥ͚͙͚͘Ǥ ǡǤǡ ǤƬǤ±ǡ͚͘͘͞ǡ
Ǧ
ǡ Ǧ
͚͛͘͘Ǧ͚͘͘͜Ǥ ͚͘Ǥ ǡǤǡ ǤǡǤǡǤǡ ǤǡǤǦ
ǡǤ ǡǤ ǡǤǡ Ǥǡ Ǥ
ǡǤƬǤ ±ǡ͚͘͘͡ǡ
ȋ
Ǧǡ ǡȌǣ
ǡ
͚͡Ǧ͚͘͘͡ǣ͙͘͝Ǧ͙͙͚Ǥ ǡǤǡǤǡ Ǥ
ǡǤǡǤǦ
ǡ ǤǡǤ ǡǤǡǤǡ ǤǡǤǡǤ ǡǤ ǡ ǤƬǤ±ǡ͚͙͘͘ǡ
ȋ ǡȌǣǤ
͛͘Ǧ͚͙͘͘ǣ͙͝Ǧ͚͙Ǥ
͔͗͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡǤǡǤǡ ǤǡǤ ǡǤǡǤǡ Ǥǡ ǤǡǤ ǡǤǡ ǤƬǤ±ǡ͚͙͙͘ǡ
ȋ ǡȌǣ
͚͙͙͘Ǥ
͙͛Ǧ͚͙͙͘ǣ͚͙͘Ǧ͚͙͙Ǥ ǡǤǤǡ͙͙͡͠ǡ
Ǥ ͚͛ǡ͚͚͝Ǧ͚͜͝Ǥ ǡǤǤǡ͚͛͘͘ǡòò
ǡ ò
ò
͚͠ǡ͡Ǧ͛͞Ǥ ǡǤǤǡ͚͘͘͟ǡ
ǫ
͙͟ǡ͞͝Ǧ͛͟Ǥ ǡǤ ǤǤǡǤǤƬǤǡ͚͘͘͟ǡ
Ȃǡ ǡ
ǡ͚͙ǣ͝ǡ͝͠͡Ǧ͚͘͞ ǡǤ ǤǤǡǤǡǤ
ǡǤǤǤǡǤǡǤ ǡǤƬǤ
ǡ͚͘͘͟ǡǦ ǦȂ
ǦǤ
Ȁ ͠͞ǡǤ͛͛͛Ǧ͛͜͝Ǥ ǤǦ Ǥǡ͚͘͘͡ǡ
ǯ
ǣ
Ǥ ǣǡǤǡ ǤǡǤƬǤǡ ͚͘͘͡ȋǤȌǣǯǡǦ
ǡ
͝ǡ ǡǤ͟͟Ǧ͙͙Ǥ ǡǤǤǡ͚͘͘͘ǡ
ǡ ǡ
Ǧ
Ǥ ͚͛ǡ͟Ǧ͙͡Ǥ ǡǤǤƬǤ ǤǤǡ͚͘͘͞ǡǦǤ
͙͝ǡ͚͛͝Ȃ͚͙͝Ǥ
ǡ Ǥ Ǥǡ͚͘͘͘ǡ
ǡǡ
ǡ
͙͜͞Ǥ͙ǡ͛͛Ǧ͚͜Ǥ ǡǤǡ͚͘͘͠ǡ
Ǥ ǡ ǤǤǤǡǤ ǤǡǤǡǤǤƬǤ ǡ͚͘͘͝ǡ
ȋǡǦȌǣǦ Ǥǡ
ǡ
͚͚͟ǡ͚͝͡Ǧ͚͠͡Ǥ
ǡ ǤǤǤǡ͚͘͘͠ǡ
͙Ǥ͙Ǥ
͝Ǥ͚Ǥ ͚͘͘͠ǦǦ͙͘͠͠ȀǤ
LITERATUUR ͔͙͗
ǡǤǡ͚͙͛͘ǡǤ
͚͛Ǥǡ
Ǥ Ǥ ǡ Ǥ Ǥǡ͚͘͘͘ǡ
ǡ
͚͛ǡ͚͙͛Ǧ͚͚͙Ǥ ǡ ǤƬ Ǥǡ͚͘͘͠ǡ
ǡ
ǡ
͛͝Ǥ͡ǡ͚͛͜͜Ǧ͚͜͜͝Ǥ ǡǤǡ͙͜͡͞ǡ
Ǥ ǡǤǤ ǤǡǡǤǡòǡǤƬǦǡǤ ǤǤǡ͚͙͘͜ǡ
ǤǦ
ǡ͚Ǣ
Ǥǡǡ ǡ͛͘͟͞ǡ
ǡǤ ǡǤǡ͙͟͡͡ǡ
ǣ
Ȁ
ǡ
͙͞Ǥ͚ǡ͙͛͛Ǧ͙͜͞Ǥ ǡǤǤǡ͚͙͘͘ǡ
ǡ
͚͠ǡ͙͞͡Ǧ͙͛͞Ǥ
ǡǤ Ǥǡ͚͘͘͜ǡǡ ǡ
Ǥ¤ǡ
ǡ
Ǥ ǤāǤǡ͚͙͘͘ǡǫǦ
Ǥ
͚͘ȋ͠Ȍ͙͚͞͡Ȃ͙͚͟͝Ǥ
ǡǤǡ ǡǤǡ ǡǤǡǡ Ǥ ǤƬǡǤǡ͙͡͠͝ǡ
ǤǤ ǡǤǡ͚͛͘͘ǡ
ȋ Ȍ Ǯ ǯǡǤ Ǧ͚͛͘͘Ǥ͜͝ǡ Ǥ ǡǤǤǤǡ Ǥ Ǥ ǤƬǤȋǤȌǡ͚͚͘͘ǡǡ
ǡ
ȋǦ͙͘͜ȌǤ ò
ǡ͚͘͘͝ǡ
ǤǡǤ
ǯ
ǡǤǢǣ͝ǤǡǤǤǤǤȋ͙͚Ǥ ͚͘͘͝ȌǡǤ
ǡ ǤƬǤ ǤǤǡ͚͙͘͘ǡ
Ǧ
Ǥ
ȋ
Ȍ͙͙͘ǡ͙͛͘͠Ȃ͙͘͘͡Ǥ
͔͚͗ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡ ǤǤǤƬ Ǥǡ͚͙͘͘ǡ
ǤǤǤ
Ƭ Ǥ ͛͘͜ǦǦ͚͙͙͘ǦǦ͘͘͘͞͡ȀǤ ǡǤǤ ǤƬǤǤǤǡ͚͘͘͠ǡ
ǫ
Ǥ ͜͡ȋ͛Ȍǡ͛͠͝Ǧ͚͘͜Ǥ ǡǤǡ͙͘͡͡ǡǯ±±±
ǡǯ±ǡ ǣ
ǡǤǡǤǤƬǤ ȋǤȌǡ
ǡ
ǤǡǦ͙͠͡Ȃ͚͘͝Ǥ ǡǤǡ͚͙͚͘ǡǡ
ǡǡ Ǥ
Ǥ
ǡ Ǥ ǡ ǤǤǡ Ǥ
ǡǤ Ǥ
Ƭ Ǥ Ǥ ǡ͙͡͡͠ǡ
Ǧ
ǡ
͠Ǥ͙ǡ͙͡Ǧ͚͡Ǥ ǡǤǤƬǡǤǤ͙͟͡͠ǡǡǡǡǤ ȋ͠ȌǤ͙͠ǡǤ͞͡Ǧ͛͠Ǥ ǡǤǤƬǤǤǡ͚͘͘͠ǡ ͚͘͘͠Ȁ ͚͘͘͠Ǥ
͚͘͘͠Ǧ
͚͘͘͠Ǧ ǡǤǤǤǡ Ǥ ǤǡǤǤ Ǥ
ƬǤǤǤǤǡ͚͘͘͞ǡ ͛͝ǡǡǡ
ǡ Ǥ
͛ǡǤ °ǡǤǡ͚͙͘͘ǡȋòȌ°ǡ ǤǦ
Ǥ Ǥǡ
ǡ ǤǤǡǡǤƬ°ǡǤȋǤȌǤ ǦǦ
ǡǤǤǤ Ǥ Ǥ ǤǤǤ ͟͡Ǧ͙͙͘Ǥ ǡ ǤǤǡ͙͛͡͝ǡ
Ǥ
ǤǤ
Ǥ͙͡ǡ͙͚͡Ȃ͙͜͟Ǥ ǡǤǤǡ͚͘͘͠ǡ
Ǧ͛͘͟ǡ ǤǦ͙͚͟͡ǡǤ ǡǤǤǡǤ ƬǤ
ǡ͙͡͠͡ǡ
Ǥǡ͛͜͞Ǥ ±ǡǤǡǡǤǡ ǤƬ Ǥǡ͚͘͘͜ǡ
ȋǡǦǡȌǤ
͚͜ǡ͙͘͝Ǧ͙͘͟Ǥ
LITERATUUR ͔͗͛
±ǡǤƬǤ
ǡ͙͡͡͞ǡ
DzdzǤ
͙͞Ǧ͙͡͡͞ǣ͙͙͘Ǧ͙͙͝Ǥ ǡǤǡ ǤƬ ǡǤǡ͚͙͘͘ǡǦ ȋǡ
Ȍǣ
Ǥ
͙͡ǡ͙͛͡Ǧ͘͜͠Ǥ ǡǤƬ Ǥ
ǡ͙͡͠͡ǡ
Ǥ
ǡǡ͚͙͟Ǥ ǡ ǤǤǡǤǤ
ǡ ǤǤ Ǥǡ͚͙͚͘ǡ Ǥ
ǡǢ
ǣȋȌǤǦ ͚͜͠͡ǡǤ ǡ ǤǤǤǦǡ͚͙͚͘ǡǯǣ Ǣ ͚͘͘Ǥ͚͜͝͞ǡǤ ǡǤǤǡƬǤ ǤǤǡ͚͘͘͝ǡǮǤǤǯ
ǡ ͚͛͘͘Ǧ͚͘͘͜Ǥ
͙͚͙ǡǤ ǡ ǤǤǤȋǤȌǡ͚͘͘͠ǡ
ǡ Ǥ
͙͝͝ǡǤ ǡ ǤƬ ǤǤǡ͚͙͛͘ǡ
ǦǤ Ǥ͚͙͘͘Ǥ
ȋȌ͚͙͠ǡ ǡǤ
ǡǤǡ ǤǡǤǡǤ
ǡǤ
ǡ ǤƬǤ ±ǡ͚͙͛͘ǡ
Ȃ
ȋ
ǡ
Ǥ͘͘͜͞Ǧ͘͘͘͜ȌǦǤ
͚͚ǡ ͙͝Ǧ͘͞Ǥ ǡ Ǥ ǤǤǡ ǤǤǤǡǤǤ Ǥ ǤǡǤǡǤǡ ǤǤǤ ƬǤ ǤǤǡ͚͘͘͡ǡ
±Ǥ
Ǧ
ǤǦ ͙͙͙͙͛͘͘Ǧ͘͘͘Ǧ Ǧ͘͘͘͝ǡǤ ǡ Ǥ ǤǤǡ ǤǤǡǤǤǡǤ
ǡǤǡǤ Ƭ Ǥǡ͚͙͙͘ǡ
Ǧ
´
ǡǤ
Ȃ͛Ǥ
͚͛ǡ Ǥ
͔͗͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡ Ǥ ǤǤǡǤ Ǥǡ͚͙͛͘ǡǡ
͜͜
´ȀǦ
ǡ
Ǥ
͛͠ǡǤ ǡ Ǥ ǤǤǡǤǡǤ
Ǥ
ǡ͚͙͛͘ǡǦ ǡ Dz͜ ̸͙͜dzǦ
ǤǤǤ
Ǥ
͘͜ǡǤ ǡ Ǥ ǤǤǡǤǡ ǤǤ
ǡ͚͙͛͘ǡǡ ̸͙͜͟Dz dzȂǤ
ǡ
Ǥ
͜͝ǡǤ ǡ ǤǤǡ͙͟͡͞ǡ
͚͙Ǧ͚͚ȋ ͜ȌǤ͙͞ǡ͚͘͡Ǧ͚͚͙Ǥ ǡ ǤǤǡ͚͘͘͜ǡǦǤ
ǡ͝Ǥ
͚ǡ Ǥ ǡ Ǥ Ǥǡ͚͘͘͜ǡ
±ǡ
͚ǤǦ
͙͘͝ǡ Ǥ ǡ Ǥ ǤƬ ǤǤǡ͚͘͘͝ǡǦ Ǯ ǯǡȋ ǤȌǢ
ȋ ȌǤǦ
͙͚͟ǡ Ǥ ǡǤ Ǥǡ ǤǤ͙ƬǤǡ͚͘͘͠ǡ
Ǥǡ͚͠ǡ͘͜͟Ȃ͜͟͡Ǥ ǡ Ǥ Ǥ ǤǤǤǤǡ͚͙͛͘ǡǦ
ȋȌǣ
Ǥ Ǥ ǡ ǤƬ ǤǤȋǤȌǡ͚͙͙͘ǡǤ
±͟͝ ȋ
ȌǤ͙͘ǡǤ
ǡƬǡǤǤǡ͚͙͘͘ǡǤ ȋ ǤȌǤǦ͚͙ǡ͙͛Ǧ͛͠Ǥ
ǡ Ǥǡ͚͙͘͘ǡ
ǡ ȋ
ǡȌǤ ǣ
ǡǤǡǡǤǡ ǡǤǡǤȋǤȌǡ
͙͚
Dz
dzǡ ǡ͛͘
Ȃ͚͛͘͘͡Ǥ
Ǥ͚͞Ǥ
ǡǡ Ǥ
LITERATUUR ͔͗͝
ǡ ǤǡǤǡǤ
ǡ Ǥ
ǡǤ ǡǤǡ Ǥ
ǡ Ǥ
ǡǤǡǤǡǤǡǤƬǤǡ ͚͙͘͘ǡ
Ǥ
Ǥ ǣ
ǡ ǤǡǡǤǡ ǡǤǡǤȋǤȌǡ
͙͚
Dz
dzǡǡ͛͘
Ȃ͚͛͘͘͡Ǥ
Ǥ ͚͞Ǥ
ǡǡ Ǥ ǡǤǡǤ ǤǤ ǤǤǡ͚͘͘͡ǡ
Ǧ Ǥ͚͜͞ǡǤ ǡǤǡ͚͘͘͠ǡǦǦ
ǤǡǤ ǡ͚͘͘͟ǡ
ǣ
Ǥ ǡǤ ǡ͚͘͘͠ǡ
Ǥ ǡǤ ǡ͚͙͙͘ǡ
Ǧ
ǡ
Ǧ
Ǥ
ǡǤ
ǡǤǡǤǡǤƬ Ǥǡ͚͘͘͟ǡ
ǣǤ
ǡǤ ǡǤǡ͚͙͚͘ǡ
ǣ
Ǥ ǣǤǤ ǡ ǤǡǤ ǤƬ Ǥ ȋǤȌǡ ǡ ǣ
ȋ
͝ȌǤǣȀ
ǡ͚͡͝Ǧ͛͘͞Ǥ ǡǤǤǡ͙͛͡͡ǡ
±͚͟ȋ ȌǤǦ͛͠ǡǤ ǡǤǤǡ͙͡͡͞ǡ
DzdzǤ Ǧ͙͛͝ǡǤ ǡ͚͘͘͟ǡ
͚͘͘͞Ǥ
ǡ
ȋȌǤ Ȁ Ȁ ǡ ȀǤ
ǡǤǤǡ͙͛͡͡ǡ
Ǥ͙͛͡͡ǡ͙͛͞Ǥ ǡǤǤǡ͙͟͜͡ǡ
Ǥǡǡ Ǥǡ͙͚͠Ǥ
ǡǤǡ͚͙͙͘ǡ
¡
Ú
ǡǦǤǤ Ǥ Ǥ
͕͔͗ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡǤǡ ǤǡǤƬ Ǥǡ͚͙͛͘ǡ
ǡǤ
ǡ´͙͜Ǥ ͚͙͛͘Ǧ͚͜ǡǤ
ǡǤǡƬ Ǥ͚͙͘͜ǡ
Ǧ
Ǥ ͚͙͘͜Ǧ͘͜Ǥ
ǡǤ Ǥǡ͙͡͡͝ǡ
Ǧ
͙͜
ǤǡǤ
ǡǤǡ͚͘͘͡ǡ
͜ǡǡ
Ǥ ǣ±ǡǤǡǤǡ ǤǡǤƬǤ ȋǤȌǣ
ǦǤ
ǡǡ͛͘Ǧ ͙͚͘͘͟Ǥ͚͘͘͡ǡ͛͛͞Ǧ͛͛͡Ǥ
ǡ ǤǡǤǤǤƬ Ǥǡ͚͘͘͡ǡ
ǯǡǡǤ Ǥ ͜ǡ
Ǥ
±ǡǤǡ͙͛͡͡ǡ
ȋȌǤǡǤ
±ǡǤǡ͚͙͘͘ǡ
Ǥ ±
Ǥ
ǡǤ ǤǤǡǤǤǤǡǤǤƬǤǡ͚͚͘͘ǡ
ǡ Ǧ͚ǡ ͙ǣ
ǤǤ͜͝ǡǤ
ǡǡ͚͙͚͘ǡ ǡ͚͛͘͜͜͜ǡ
Ǧ͚͘͘͜͟͟͠Ǥ ǡǤǡǤƬǤȋǤȌǡ͚͙͙͘ǡǤ
͚Ȃ ȋ
ȌǤ
͙͚͜ȀǦ͚͚͟͞ǡȀǤ ǡǤǡǤòƬǤȋǤȌǡ͚͙͚͘ǡ
Ǥ
ȋ͛͘͘͠Ǧ͘͘͝ǤǤȌǤ
±͚͛Ȁ͛͘͟ǡ
Ǥ
͙͟͜ǡǤ ǡǤǡǤ ǤƬ Ǥ
ǡ͚͙͘͘ǡ
ǣ
Ǥ
͚͝ǡ͙͙͘Ǧ͙͙͘Ǥ
LITERATUUR ͕͕͗
ǡǤǤǤǡǤ ǤƬǡǤ Ǥǡ͚͙͚͘ǡ
ǡ͙ǣǡ
Ǧ
͙ǣ
ǡ ǡ
Ǥ͚͛͛͘͝͝ǡ
Ǥ ǡǤǤǤǡǤǤǡǤǤƬǤǤǡ͚͙͛͘ǡ
ǡ ͙ǣǤ͙͙͘͟ǡǤ ǡǤƬǤǡ͚͘͘͜ǡǡ
Ǥ
͚͚ǡ ǣ
Ǥ ǡ ǤǤǤƬ ǤǤǤǡ͚͙͘͘ǡ
Ǧ
Ǧ͚͟ȋ ȌǤ͚͘ǣǦ Ǧ
Ǥ
͟͡ǡǤ ǡ ǤǤǤǡǤǤ Ǥ
ǡǤǤǤǤƬǤǤǡ͚͘͘͠ǡ Ǥǡ
ǡ ͙͜Ȁ͞ǡǤ
͚͚ǡ Ǥ ǡǤ Ǥǡ Ǥ ǤƬ ǤǤǤǡ͙͡͡͝ǡ
ǡǡ
͚͚ǡ͟͞͡Ǧ͟͟͠Ǥ ǡǤ Ǥǡ͚͘͘͡ǡ
ǡ ǣǤƬǤ Ǥǡ͚͘͘͡ǡ
͙͘
ǡ͚͘͘͟ǡ
ȋȌ͛͟ǡǡǤ͙͙͘Ǧ͙͙͙ ǡǤ ǤǡǡǤǡ ǡǤǤǡǡǤǡǡǤ Ǥ ǤǤǤǡ ͚͘͘͠ǡ
ȋ
ȌǣǤ
ȋȌ͙͛͞ǡǡǤ ǡǤǡǤòǡǤƬǤǡ͚͘͘͠ǡ
Ǧ ͙͘͟
Ǧ ͙͚͝ȋǤ Ȍ
ȋȌǤ
ȋȌ͙͙ǡ
ǡ
ǡǡ͛͛Ǥ ǡǤ ǤǡǤ Ǥ ƬǤǤǤǡ͚͘͘͡ǡ
ȋȌ
ǡ͟͠ǡ͙͠͝Ǧ͙͟͡Ǥ
͕͖͗ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡǤ ǤƬ Ǥǡ͚͙͛͘ǡ
͛ Ǥ
ȋȌ͚͘͟ǡǡ Ǥ ǡ Ǥ ǤƬǤǤ Ǥ
ǡ͚͙͙͘ǡ͝ǡǡ ǡǡ
ǡǡ
͙͝ǡǣ Ǥ ǡ ǤǤƬǡ Ǥ Ǥǡ͙͡͠͠ǡ
ǣ
Ǧ
ǦǤ ǣǤ
ǡȋǤȌ
Ǥǣ
͙͜ǡ̽͟ ǡ ǤǤƬ Ǥ Ǥ
ǡ͚͛͘͘ǡ
ǣǤ
͛͘ǣ͙͠͝Ǧ͙͜͡Ǥ
ǡ͚͙͘͘ǡ
ǡǤ ǡ Ǥǡ͙͙͜͡ǡǤÞ Þ ǡ Þ͚ǤǤǤ͞͞Ǥ ǡ Ǥǡ͙͜͡͡ǡ
ǡ Þ Ǥ§ǡ͛ȋ͞Ȍǡ͙Ǧ͚͝Ǥ
ǡ ǤǡǤǡǤǡǤǡ ǤǡǤ
ǡǤƬ Ǥ ǡ͚͙͘͘ǡ
Ǧǡ ͛Ǥ
ǡ͛͘Ǧ͚͙͘͘ǣ͙͙͘Ǧ͙͘͡Ǥ
ǡ ǤǤǤƬ ǤǤǤǡ͚͙͘͘ǡ
Ǧ
Ǧ͚͟ȋ ȌǤ͞
ǣ Ǥ ǣǡ ǤǤǤƬ ǤǤǤǡ͚͙͘͘Ǥ
Ǧ
Ǧ͚͟ȋ ȌǤ ͟͡ǡǤ
ǡǤǡ͙͙͡͞ǡ
Ǧ
Ǥ
ǡ͞ȋ͟ȌǡǤ͛Ǧ͙͘͘Ǥ
ǡǤǡǤǡǤǡǤ
ƬǤǡ͚͘͘͟ǡ
Ǥ ͙͜͞ǣ͚͚͙Ȃ͚͛͛
ÚǡǤǡ͚͙͘͘ǡ
Ǥ ǣ
ǡǤǡǡǤǡ ǡǤǡǤȋǤȌǡ
͙͚
Dz
dzǡǡ͛͘
Ȃ͚͛͘͘͡Ǥ
Ǥ͚͞Ǥ
ǡǡ Ǥ
LITERATUUR ͕͗͗
ǡǤǡǤǡǤǦƬǤ ǡ͚͛͘͘ǡ
¡
Ǧ
òȋȌǡ
͚͡ǡ͚͟Ǧ͞͠Ǥ ǡǤǡ͚͘͘͜ǡ
Ǥ
ȋ ͚͘͘͜Ȃ͙ȌǡǤ ǡǤǡ͚͘͘͠ǡ
ǡ
͡ǡ Ǥ ǡǤǡǤǡǤǡǤǡǤǡǤǡǤ
ǡǤǡǤǡǤǡǤƬǤ ǡ͚͘͘͠ǡ͞Ǥ
Ǥ
Ǥ ǡǤǤǡ͚͙͙͘ǡ ͙͝Ȁ͞ǡǡ
͜͡ǡ Ǥ ǡǤǤǡǤ ǤǤ ƬǤǡ͚͘͘͡ǡ
ǡ
Ƭ
ǡȋǦ ͘͞͠ȌǤ ǡǤǡǤƬǤ ǡ͚͚͘͘ǡǦ
Ǧ
ǣ
Ǥ
͙͟ǣ͛͝͝Ǧ͜͝͞Ǥ ǡǤǡǤƬǤ
ǡ͚͘͘͠ǡ
Ǧ
ǫ ͚͞ǡǤ͛Ȁ͜ǡ͜͝Ǧ͙͞Ǥ ǡ Ǥǡ͚͘͘͟ǡǣ
Ǥ͝Ǥ
ǤǤǤ
ǤǦǡ͚͘͘͟ǦǦ͙͚͞͝ȀǤ ǡǤǤƬ ǤǤǡ͙͡͞͝ǡ
Ǥ ͙͜ǡ͙͘͜Ǧ͙͘͡Ǥ ǡǤ ǤƬǤ Ǥǡ͚͛͘͘ǡ
ǡ͜͝ǡ͛͘͞Ǧ͙͟͞Ǥ ǡǤ Ǥǡ͚͙͚͘ǡǡǣǤǤǤǤ ȋǤȌǡ ǣǡ ȋǦ͙͙͘͞Ȍǡ͜͝Ǧ͛͝Ǥ ǡǤǡǤ
ǡǤƬǤǡ͚͙͚͘ǡ
Ǥ
Ǥ ͚͙͚͘Ǧ͙͘ǡǤ
͕͗͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǦǡǤǡ͚͘͘͠ǡǡǤ ǣ ǤǤǡ ǤƬǤǤȋǤȌǡǦ
͜Ǥ Ǧ
Ǧǡǡ͚͛͝Ǧ͛͛͞Ǥ ǦǡǤǡ Ǥ ǤƬǤ Ǥǡ͚͙͚͘ǡ ǡǣǡǤǡǤòƬǤȋǤȌǡ
Ǥ
ȋ͛͘͘͠Ǧ͘͘͘͝ǤǤȌǤ
±͚͛Ȁ͛͘͟ǡ
ǡ
͙͟͜ȋǣ͚͛͘͝Ȍǡǣ
ǡ͙͛͜Ǧ͛͘͞Ǥ ´ǡǤǡ͙͛͡͠ǡ
ȋ͙͛͡͠Ȍ͚͛͜Ǥ ǡǤǤǡ͙͙͡͡ǡ
ǣ
ǡǣǡ Ǥǡ ǤƬ Ǥ
ȋǤȌǡǡ
͚͡ǡǣ ǡ͚͟͡Ǧ͚͠͝Ǥ ǡǤǤǡǤǡǤƬǤǡ͚͙͙͘ǡǦǦ
ȋ
Ȍ
ǣ
Ǥ
͚͞ȋ͙Ȍǡ͙͘͡Ǧ͙͙͟Ǥ ǡǤǡ͚͙͚͘ǡ ǣ͚Ǥ ǣǡǤǡǤòǤǡ ͚͙͚͘ǡ
ȋ͛͘͘͠Ǧ͘͘͘͝ǤǤȌǤ
͙͟͜Ƭ͚͛͘͝Ǥ ǡ Ǥǡ͚͙͘͘ǡ
Úǣǡǣ ǡ ǤǤǤƬ ǤǤǤȋǤȌǡ
Ǧ
Ǧ͚͟ȋ Ȍǡ
͟͡ȋ͙͞ȌǡǣǤ ǡ Ǥǡ Ǥ ǡǤǤǡ͚͙͚͘ǡ Ǥ ǡǤ ǡǤǤ ǤǤǡǤ ǡǤ ǤǤƬǤǡ͚͙͙͘ǡ Ǥ
ǡ
Ǥ
ȋȌ͙͡͞Ǥ ǡǤ ǡǤǡ͚͘͘͜ǡ
±Ǧ
ǣ ͙ǤǦ͙͛͘͘ǡǤ ǡǤǡ͚͘͘͞ǡ
±Ǣ
ǣ ǣǦ ͙ȋȌ ͚ǤǦ ͙͛͘͝ȋȌǡǤ ǡǤǡǤƬ Ǥ ȋǤȌǡ͚͙͙͘ǡǤ
±Ǧȋ
͙͛͠ƬǦ ͚͟͝͞ȌǡȀǤ ǡǤǤȋǤȌǡ͚͙͘͘ǡǦ Ǥ
ȋ͘͘͝͝Ǧ͘͘͘͝ǤȌǡ
͛͠ǡǤ
LITERATUUR ͕͙͗
ǡǤǤƬǤ ǤǤ ǡ͚͘͘͞ǡ
Ǥ
Ǥ͛͘͘͝Ǥȋ
͛͟Ȁ͛͠Ȍǡ Ǥ ǡǤǡǤ ǤǡǤ ǤǡǤǤǤǡǤǤƬ Ǥǡ͚͚͘͘ǡǦ
Ǣ
ǡ
Ǥ Ǧ͜͠͞ǡǤ ǡǤǡǤ ǤǡǤǡ ǤǤƬǤǡ͚͛͘͘ǡ Ǧ ȋȌǡ͛͘͘͝Ȃ͚͘͘͘
ǤǤǣ ǦǤ
Ȁ ͚͠ǡǤ͙͙͝Ǧ͙͙͛Ǥ ǡǤǤǤǡ͚͘͘͘ǡ
Ȃ
ǫǡ
ǡ
͙͜͞ǡ͙͛͡Ǧ͙͘͝Ǥ ǡǤǤǤǡ͚͘͘͜ǡ
ǦÞ Ǥ ǣ Ǥ Ǥ ÞȋǤȌÞ ǣ
ǡ ͙͚͚Ǧ͙͛͜Ǥ ͙͚͛͠Ǥǣ
ȀǤ
ǡǤǡǤǡǤ
Ƭ Ǥǡ͚͘͘͡ǡ
ǡ
͙Ǥ͜ǡ͚͜͡Ǧ͚͙͞Ǥ
ǡǤǤǡǤǤǡǤǤ
ǡ ǤƬǤǡ͚͙͘͘ǡ
ǫǡ
͛͟Ǥ͙͘ǡ͚͟͞͡Ǧ͚͟͞͠Ǥ ǡǤǤǡ͙͟͡͝ǡǡ
ǡ ǣǡ Ǥ ǤǡǤƬǤȋǤȌǡ
ǣȋ
͙͙Ȍǡ͜͞Ǧ͝͞Ǥ ǡǤǤǡ͙͟͡͞ǡ
ǡǣ
Ǥ
͚͜ǡ͙͝Ǧ͜͝Ǥ ǡǤǡǤƬ Ǥǡ͙͡͡͠ǡ Ǥ
͙͜͝ǡ
Ȃ ǡ
ǡǤ òǡǤǡ͚͙͘͘ǡ͙͜ǡǡǢ
Ǥ͙͞͡ǡǤ ǡǤƬǤǤǡ͚͙͘͘ǡ
ǡ͙ǦǦ Ǥ
Ƭ ͚͠͞ǡǤ ǡǤƬǤǡ͚͙͚͘ǡ
ǡ
ǡ
Ǥ
ȋ Ǧǡ͙ȌǤ͚͚͝͞ǡ Ǥ
͕͚͗ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡǤǡǤǤƬǤǤǤǡ͚͙͙͘ǡǡ͙͙͙͚ǡ ǡȀȀǤ
Ƭ ͡͠͝ǡǤ ǡǤ ǤǤǤǡ͚͘͘͝Ȁ͚͘͘͞Ǥ
͙͜
ǡ ͜͟Ȁ͜͠ǡ͙͜Ǧ͙͘͘Ǥ ǡǤ ǤǤǤǡǤǤǡǤǤǡ Ǥ ǤƬǤǤǤǡ ͚͙͚͘ǡ
Ǧ ȋȌǡǣǡǤǤǤǡǤǡǤǤ ǤǤƬ
ǤǤȋǤȌǡ
Ǥ ǡ
͚͙ǡ ǣƬ
ǡ͙͞Ǧ͟͞Ǥ ǡǤƬǤǡ͚͙͘͘ǡ
ǣ
ǡ
͙͘Ǥ͜ǡ͙͝͡Ǧ͚͝͝Ǥ ǡ ǤǡǤǦ Ǥ ǡ ǤǡǤ ǡǤǡǤǡǤ
ǡ ǤƬ Ǥ¡ǡ͚͙͘͘ǡ
͙͘ǡ͘͘͝
Ȅ
ǡ ǡ
ǡ
͚͙͡Ǥ͙Ȃ͚ǡ͙͚͠Ǧ͙͙͜Ǥ ͚͘͘͞Ǧ͚͙͘͝ǡ͚͘͘͞ǡ
Ǥ ǡǤǡǤǤƬǤ Ǥǡ͚͘͘͡ǡ
ǣ
ǡ
͙͞ǡ͛͝Ǧ͙͝Ǥ ǡǤƬǤȋǤȌǡ͚͙͚͘ǡ
ǡ
ǡ Ǥ͚͚͞͞ǡǤ ǡǤ Ǥ Ǥǡ͚͙͙͘ǡ
Ǥ
͘͟͜Ǥ ǡ ǤǤǤǡ͙͡͡͠ǡ
͘͝Ǧǣ
ǡǤǦ͛͠͠ǡǤ ǡ ǤǤǤƬǤ ǤǤ ǡ͚͛͘͘ǡ
Ǥ ͞͝Ǥ
Ǥ ǡ ǤǤǡǤ
ƬǤǤǡ͚͘͘͜ǡǡ
ǡǦ
ȋȌ͙͞͝͡ǤǦ͘͜Ǧ͙͛͡ǡ Ǥ ǡǤǤǡ͚͘͘͡ǡǫǣ
ȋ͘͘͝͝Ǧ͛͘͘͜
ȌǤ
ǡ
LITERATUUR ͕͗͛
ǡǤǤǡ͚͙͘͘ǡ
ǣ
Ǥ
͛͟ǡ͙͚͙͝Ǧ͙͙͛͝Ǥ
ǡǤǤƬǤǤǡ͙͡͞͞ǡ
ǡǤ͙Ǥ
͙͛Ǥ
ǡǤǤƬǤǤǡ͙͟͡͝ǡǡ
ǡǤ͚Ǥ
͙͛Ǥ ǡ ǤǤǤǡ͚͘͘͜ǡ
ȋǦȌǤ
͙͙͘ǡǤ ǡ ǤǤǤǡ͚͘͘͟ǡǦ͚͟ǣ
Ǧ
Ǥ
ǡǤ ǡ ǤǤǤǡ͚͘͘͠ǡ
Ǥ ǣǡ ǤǤǤȋǤȌǡ͚͘͘͠Ǥ
ǡǤ͙͝͝ǡǤ ǡ ǤǤǤƬ ǤǤǤǡ͚͙͘͘ǡǣǦǦ Ǧ
ǡǣǡ ǤǤǤƬ ǤǤǤ ȋǤȌǡ
Ǧ
Ǧ͚͟ȋ ȌǤ
͟͡ȋ͚͘ȌǡǤ ǡǤǡǤǡ ǤǡǤǦǡǤǡǤƬǤǡ ͚͚͘͘ǡ
ǣ
Ǥ
͜͝ǡǤ͙͠Ǧ͙͚͛Ǥ ǡǤǡǤǡ ǤǡǤƬ Ǥǡ͚͘͘͠ǡ
Ǧ ȋǤ
ǡǦȌǤ
ǡ͚͠Ǧ͚͘͘͠ǣ͙͚͝Ǧ͙͛͜Ǥ ǡǤǡǤǡ Ǥ
ǡ ǤǡǤƬ Ǥǡ͚͘͘͡ǡ
Ǧǡ͚Ǥ
ǡ͚͡Ǧ͚͘͘͡ǣ͙͚͙Ǧ͙͚͡Ǥ ǡǤƬǤǡ͚͙͙͘ǡ
Ǧ ǡ͜ȋǦǡȌǤ
ǡ͙͛Ǧ͚͙͙͘ǣ͚͟͞Ǧ͚͛͟Ǥ ǡǤǡ͙͡͡͡ǡ
ǡ ͘͜ǡ͚͙͛Ǧ͚͛͟Ǥ ǡ Ǥ ǤǤƬ ǤǤǤȋǤȌǡ͚͙͘͘ǡ
Ǧ͜ȋǡȌǤ͛͡ǡǤ ǡǤǡ͚͘͘͟ǡȋ´Ȍǡ Ǥ
͡͞ȋ͟Ȍǡ͚͚͝Ǧ͚͚͡Ǥ
͕͗͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡǤ ǤƬ
ǤǤǡ͚͛͘͘ǡ
ȋǣ
ǣȌ
Ǥ
͚͟Ǧ͛ǡ͛͟͠Ǧ͚͚͜Ǥ ǡǤǤǡ͙͛͡͝ǡ
Ǥ ͚͛ǡ͙͙͟Ǧ͙͙͡Ǥ ǡǤǤǤǤ ǡ͚͘͘͡ǡǣ Ǧ
Ǥ͙͙͘͞ǡ Ǥ ǡǤǡǤ
ǡ ǤǡǤǤǤƬǤ ±ǡ͚͘͘͟ǡ
ǦǤ Ǧ͙͛͟ǡǤ ǡǤǤǤǡ͙͡͡͡ǡ
Ǯ
ǯǤ
ȋ͘͘͜͡Ǧ͛͘͘͜Ȍǡǡ͛Ǥ ǡǤǤǤǡ͙͡͡͡ǡǡǡ ǡ ǡ
ǣ
ǡǦ ͘͜͝ǡǣ
Ǥ ǡǤǤǤǡ͙͡͡͡ǡǡ ǡ ǡ
ǣǡ
ǡ Ǧ͜͟͞ǡǣ
Ǥ ǡǤǤǤǡ͚͘͘͘ǡǡ ǡ ǡ
ǣǡ
ǡǦ͙͘͞ǡ ǣ
Ǥ ǡǤǡ͚͙͚͘ǡ
¤ǡ ǣDzdzǤ
͚͙ǡ͙Ǧ͙͞Ǥ ǡǤǤǡ͙͘͡͡ǡ
Ǥ
͚͟ȋ͙Ȍǣ͙͙͝Ǧ͙͝͠Ǥ ǡǤƬǤ ±ǡ͙͛͡͡ǡ
Ǥ ǣ ±ǡ Ǥǣ
ȋȌǤ
ǡǤ͟͞Ǧ͠͞Ǥ ǡǤǤǡǤǤǤƬǤǡ͚͙͙͘ǡ͚͛͘͘ǡ
ǡ ͚͙͙͘Ǧ͙ǡǣ͚͙Ǥ ǡ ǤǤƬ ǤǤǡ͙͡͞͞ǡǡ
Ǧ
Ǥǣ Ǥ Ǥ
͜͞ǣ͙͙͡Ǧ͚͙͜Ǥ
LITERATUUR ͕͗͝
ǡǤƬ Ǥ
ǡ͚͙͘͘ǡ
ǡ ǡǣ
ǡ
ǦǤ
͙͡Ǥ͝Ǧ͞ǡ͜͝͝Ǧ͝͝͠Ǥ
ǤƬ
Ǥǡ͙͚͡͡ǡȋ
Ȍ
ǤȋǤǦ ȌǤ
ǡ͙͟͝Ǧ͙͠͡Ǥ
ǡǤǡ Ǥ Ǥ
ǡǤǤ ǤǡǤ ǤǤǡǤǤǤ ƬǤǤǡ͚͙͛͘ǡ
Ǧ
ǣ
ǡ Ǥ
͚͚ǣ͚͛͜Ǧ͚͝͝Ǥ
ǡ ǤǤǡ͙͡͡͝ǡ Ǣ
ǤǤǤǣ Ǥ ͙͛͡ǡǤ
ǡ ǤǤǡ͙͡͡͝ǡǦǤ
ǣǤǦ͙͛͜ǡǤ
òǡǤǡ͙͡͞͠ǡ
ǡ
ò
ǤÚǤǤ Ǥǡǡǡ͙͘Ȁ ǡ͟͡Ǧ͙͘͜Ǥ ǡ͚͘͘͟ǡ
ǫ
ǡ Ǥ ǡ͚͙͘͘ǡ
ȋȌ͛Ǥ͚ǡ Ǥ ǡǤ ǡǤǡ ǤǤǡǤǤ ǤǤƬǤǤȋǤȌǡ ͚͙͚͘ǡ
ȋȌǦ
Ǥ
͛͜ǡǡǤ ǡǤǤƬǤ Ǥǡ͚͘͘͜ǡ
ǣ
ǫ
͙͛ǡ ͙͘͡Ǧ͙͚͘Ǥ ǡǤǡ͚͙͛͘ǡ
Ǥ
͟͡ǡǤ ǡǤƬ ǤǤǤǡ͚͙͛͘ǡ
Ǥ Ǥ
͚͡ǡǤ ǡ͙͡͡͡ǡǣ
ȋ͚ȌǤ
ǡǤ
͖͔͗ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡǤǡǤ ƬǤǡ͚͙͚͘ǡ
ǣ ͙͛
ǡǡ ǡ͚͘͘͘Ǧ͚͛͘͘Ǥ
Ǥ ͙͟Ǥ ǡǤ ǤƬǤǤ ǡ͚͛͘͘ǡ
Ǥ ǣ
ȋ ǤǤǤ ǤǡǤȌǡ
Ǥ͝͝͡Ǧ͜͝͡Ǥ ǡ ǤƬǡǤ Ǥǡ͚͛͘͘ǡ
ǣ
Ǥ ǡ ǤǡǤ
Ƭ ǤǡȋǤȌǡ͚͙͘͘ǡ
ȋ͙ǤǤȌǡǤ
ǡǡǤǤǡ±ǡǤǡǡǤǡ
ǡǤǤǡ
ǤƬǤǤǤǡ͙͡͡͡ǡǣ± ͙͜±ǯ
±ǣǯ͙͜Ȁǯ
ǯ ͙͜Ǥ ǣ ǡǡ ǡ ǡǤ
Dz͙͜
±dzǡ͙͡͡͠Ǥ±
±±± ͚͞ ±ǯ
±±Ǥ͛͛͜Ȃ͜͠Ǥ ǡǤǡ͚͘͘͞ǡ
Ǥ Ǧ͙͚͙͞ǡǤ ǡǤǡ ǤǤǤǤǤǡ͚͘͘͠ǡ
Ǧ
ǤǦ͙͛͝ǡǤ
ǡǤ Ǥǡ͚͙͚͘ǡ
ǣ
Ǧ͙͜
ǤǡǤ ±Ǧǡ ǤǡǤƬ Ǥǡ͚͙͘͘ǡ
ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥǡ
ǡ
͚͙͡Ǥ͙Ȃ͚ǡ͙͚͜Ǧ͙͛͝Ǥ ǡǤƬǤǡ͚͘͘͠ǡ͙͝ǡǡ
ǡ Ǣ
ǣǦ ȋȌǤǦ͚͡͡͝ǡǤ ǡǤ Ǥǡ͚͘͘͟ǡ͚͛
ǣ ȋȌǤǦ͙͜͞͡ǡ Ǥ ǡǤ ǤǡǤǡǤƬǤǡ͚͘͘͜ǡ
Ǥ
Ǧ
ǤǦ͙͘͘͘ǡǤ ǡǤ Ǥǡ ǤǤǤǤƬǤǡ͚͘͘͞ǡ ǢǣǤ ǡ Ǥ
LITERATUUR ͖͕͗
ǡǤ Ǥǡ ǤǤǤǤƬǤǡ͚͙͚͘ǡ Ǣǣǡ͚Ǥ͘Ǥ ǡ
͜
͚͙͚͘ǡ Ǥ ǡ Ǥ Ǥǡ ǤǡǤǡǤ
ǡǤ
ǡǤǤǡǤ ƬǤǡ͚͙͛͘ǡ
ǡ Ǥ
ǣ ͚͠ǡ͘͝Ǧ͞͝Ǥ Ǧǡ Ǥǡ͙͡͝͝ǡȋ
ȌǤ ǡ Ȁ͛ǡ͙͘ǡ͛͟Ǥ ǡǤǡ͚͙͛͘ǡ
Ǥ
ǡǤ
͚͙͚ǡ Ǥ
ǡǤǡ͙͚͡͠ǡǦ
Ǧ
Ǥ
͛͞ǡǤ͙Ǧ͛͡Ǥ
ǡǤǡǤ ǤǤ
ǡǤƬ Ǥ
ǡ͚͘͘͝ǡǦ
ǡ
ȋ͛͘͘͝Ǧ͙͘͘͝Ȍǣ
ǦǤ ͙͛͛Ȁ͙͛͜ǡ͟͟Ǧ͛͡Ǥ ǡ Ǥ Ǥ Ǥǡ͚͘͘͘ǡ
͞Ǧ ͟͡Ǥ͞͡ǡǤ ǡǤǡ͚͙͙͘ǡ
Ǧ Ǧ
ȂǤ͙͘͝ǡǤ ǡǤǡ͚͘͘͝ǡǯǤǡ ǡ Ǥ
ǡ Ǥǡ͚͘͘͞ǡ͙͜ǦǤ͜ȋ͙Ǥ͘ȌǡǤ
Ǧ ǤǤ ǡǤǡ͙͜͡͡ǤǦ
ǤǤǤǡ
ǡ͙͙͡Ǥ ǡ Ǥ ǤǡǤ ǤǤƬǤǡ͙͙͡͡ǡ
ǯǢ
Ǧ
Ǥ
͘͟ǡ͙͙͛Ǧ͚͛͞Ǥ ǡǤ ǤǡǤ ǤǤǡǤ ƬǤ ǤǤ ǡ͚͘͘͟ǡ ǦǦ Ǥ ͙͛͘͘͘͘͘͞͠Ȁ͚͘͘͟ǡǤ ǡǤǡ͙͟͡͞ǡ
ǡ ǡǡ
ǡǡ
Ǥ
ǡǤ Ǥ
͖͖͗ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡǤǡ ǤǡǤǡ Ǥ
ǡǤǡ ǤǤƬǤ ǡ͚͛͘͘ǡ
ȋȌǡ
Ǥ
͛͘ǡ͛͟͠Ȃ͛͠͠Ǥ ǡǤǤǡǤ
Ǥ ȋǤȌǡ͚͙͛͘ǡ
ȋ
Ȍǡ
Ǥ
ǦǤ͙͙͚͛ǡ Ǥ ǡǤǤƬǤȋǤȌǡ͙͡͡͠ǡǦ
ǣ
Ǥ
Ǥ
Ǥ ǡǤǡ͚͘͘͠ǡ͚͛ǣ ͝ǤǦ ͙͟͟͝ǡǤ ǡǤǡ͚͛͘͘ǡ
ǡ ͙͟͡ǡ Ǥ ǡ ǤǤǤǤǡǤǡǤƬǤ±ǡ͚͙͙͘ǡ´ Ǥ
Ǥ
͙͟͡ǡǤ ǤǤǤƬǤǡ͚͘͘͘ǡǡ͙͡͡͡ǡǡ ͚͛Ǥ͛ȋ͚͘͘͘ȌǡǡǤ ´ǣǡ͙͡Ǧ͚͟Ǥ ǡ ǤǡǤƬǤ±ǡ͚͙͚͘ǡ
ǦȋǤǡǤȌǡ
ǡ͚͛Ǧ͚͙͚͘ǣ͙͞͝Ǧ͙͟͜Ǥ
ǡǤǤ Ǥǡ͚͘͘͞ǡǡ
͛Ǥ
͠ǡǤ
ǡǤǤ ǤǡǤƬǤǡ͚͙͙͘ǡ
͙͙Ȁ͙͚ǦǡǤ
͙͠ǡǤ ǡǤǤǡǤ ƬǤǤǤǡ͚͙͙͘ǡ
Ǧ
ǤǦ͟͠͠ǡǤ ǡǤ ǤǡǤƬ Ǥ ǤȋǤ
ǡǤ Ƭ Ǥ ǤǤȌ͚͙͘͜ǣ
͚ǣ
ǡ ͙͙͛͜ǡǤ
LITERATUUR ͖͗͗
ǡǤǤǡ͚͛͘͘ǡ
ȋ ȌȋȌǤ ͛͘Ǧ͘͘͞Ǧǡ͙Ǧ͚͛Ǥ ǡǤǤƬǤǡ͙͛͡͡ǡ
Ǣ
Ǥ͚͞͡Ȁ͚͘͟ǡ ͚͠͝Ǧ͚͡͞Ǥ ǡǤǤƬǤǤȋǤȌǡ͚͘͘͞ǡ
ǣǦ
Ǥ
͞ǡǤ ǡ Ǥǡ͚͘͘͝ǡ͝Ǥ
Ǥ
Ǥ ǡ Ǥǡǡ Ǥǡǡ ǤǤǤǡ͚͘͘͟ǡ
ǯ Ǥ
͠͞ǡ͙͟͡Ǧ͙͡͞Ǥ ǡ Ǥǡ͚͘͘͟ǡǦ͛͘͟ȋǤȌǤ ǤǦ͠͞͝ǡǤ ǤƬǤǡ͚͙͚͘ǡ
ǡ
͛͜Ȁ͜͜ǣ͚͛͝Ǧ͚͙͞Ǥ ǡǤƬǤǡ͚͙͚͘ǡǡǣǡǤǡǤòƬǤ ȋǤȌǡ
Ǥ
ȋ͛͘͘͠Ǧ͘͘͘͝ǤǤȌǤ
± ͚͛Ȁ͛͘͟ǡ
ǡ
͙͟͜ȋǣ͚͛͘͝Ȍǡǣ
ǡ͠͝Ǧ͙͙͚Ǥ ǡǡǤ ǤǡǤƬǤǤǤ Ǥ
ǡ͚͙͘͘ǡ͙ǡ
Ǥ
ǣ ͙Ƭ͚ȋȌǤ͚͙͘͟ǡǤ ǡǤǡǤ ǤǡƬǤǤ Ǥ
ǡ͚͘͘͡ǡ͙Ǧ͚ǣ͙͚ ȋ
ȌǢǣ͛ȋȌǤ ͚͛͘͜ǡǤ ǡǤǤǡ͙͙͟͡ǡ
Ǥ
͛͟ǣ͙͝Ǧ͛͛Ǥ ǡǤǤǡ͙͛͡͠ǡ
Ǥ ǣǤǤȋǤȌǡ͙͜
Ǥ ͠ǡǤ͟͝Ǧ͘͟ǡ
ǡǤ ǡǤ ǡǤǡǤƬǤǡ͚͛͘͘ǡ
ǣ Ǥ ǡǤǡ͙͡͠͡ǡ
Ǥ
Ǥ Ǥ͙͛͡͠͝Ǥ͚͛͞Ǧ͛͞͞Ǥ
͖͗͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡǤǡ͙͟͡͞ǡ
Ǧ
Ǧǡ
͚Ǥ͡Ǧ͚͘Ǥ Ǥ ǤǡǤ ǤǡǤƬ Ǥǡ͚͘͘͠ǡ
ǣ
Ǥ ͙͟ǡ͚͘͝͝Ǧ͚͘͟͠Ǥ ǡǤ ǤƬǤǤǡ͚͘͘͜ǡǮ ǯ
ǣ
ǡ
ǮǦǯ
Ǥ
͡ǡ͚͛͘Ǧ͚͙͚Ǥ ǡǤ ǤƬǤǡ͚͙͘͘ǡ
ǫ
Dzdz
Ǥ
͚͡ȋ͛Ǧ͜Ȍǡ͛͝͡Ǧ͛͝͝Ǥ
ǡǤƬǤǡ͚͙͘͘ǡ
ǡ ǣǡ ǤǤǡǤ ǤǤƬ ǤǤȋǤȌǡ
ǡ͛ǡ
ǡ͟͝Ǧ͟͡Ǥ ǡǤ Ǥǡ͙͡͝͝ǡǤ
Ǧ
ǡǤ ǡǤǤǡǡǤǡǡǤƬ ǡǤǡ͙͙͟͡ǡ
ǡǦ
Ǥ
͚͘ȋ͜Ȍǡ͙͘͜Ǧ͙͘͜Ǥ ǡǤǡ͚͙͚͘ǡǡ͙͙͙͙͙͙͙͚͘
ǡǡ Ǥ
ǡǤƬ ͙͚͛͞ǡǤ ǡǤǡ
ǡǤǡǡ ǤƬǤ Ǥǡ͚͙͚͘ǡ Ǧ
Ǧ
ǡǤ ǣǡǡƬȋǤȌ Ǥ
Ǥ
͙͞ǡ͙͛͠Ǧ͚͛͡Ǥ ǡǤǡǤƬ Ǥ
ǡ͚͙͘͘ǡ
ǣǡ
ǡǤ
Ȁ
͡͡ǡ͙͘͟͟Ǧ͙͙͟͡Ǥ ǡǤ Ǥǡ͚͘͘͡ǡ
ȋ ȌǤ͚͘͘͡Ǧ͙͞ǡ
Ǥ ǡ ǤǤǡ͙͡͠͞ǡǣ
ǫ
Ǥ ǣǤ ǡǤƬǤȋǤȌǡ ´
ǣ ǤǤ ǡ ǡǤ͠͝Ǧ͡͝Ǥ
LITERATUUR ͖͙͗
ǡǤ Ǥǡ͚͙͘͜ǡ Ǥ
ǤǡǤ ǡǤǡ͚͙͙͘ǡ
Ǧ͚ǤǦ Ǧǡ
Ǥ ǡǤǡ͙͜͡͡ǡ
ǡ
͘͞ǡ͛͝Ǧ͟͜Ǥ
͖͚͗ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
BIJLAGE 1 ͖͗͛
Bijlage 1.1 Onderzoeksvragen
͙Ǥ Ȃ
Ǥ ͙Ǥ ǡ
Ǧ
Ǧ
Ǣ
Bureauonderzoek Ȉ Ǧ Ȍ Ȉ Ȉ ͚Ǥ Ȉ
ȋǡǡ
ǯȌǤ
Boortechnieken Ȉ Ǧǡ Ǧǡǡǡ ȋȌǡǡǦȀǡ
ǡǡ
ǡǡǡȀǡ Ǥ
Geofysisch onderzoek Ȉ
ȋȌǡ Ǧ
ǡ ȋ Ȍǡǡ
ǡ
ǡ
Ǥ
Veld- of oppervlaktekartering Geoarcheologisch assessment ͚Ǥ ȋȌǫ ĞǀĞŐĂĂƌͲƌŵĞƚĞĞŶĚŝĂŵĞƚĞƌǀĂŶϭϰ͕ϱĐŵůĞǀĞƌƚŵŽŶƐƚĞƌƐŵĞƚĚĞďĞƐƚĞ ǀŽůƵŵĞͬŬǁĂůŝƚĞŝƚǀĞƌŚŽƵĚŝŶŐ͘ĞŶƚĞƐƚŵĞƚĞĞŶǀĞŐĂĂƌǀĂŶϮϬĐŵƚŽŽŶƚĂĂŶĚĂƚĚĞ ǀŝŶĚŬĂŶƐǁĞůŝƐǁĂĂƌŐƌŽƚĞƌŝƐ;ŐƌŽƚĞƌƌǀŽůƵŵĞͿŵĂĂƌĚĂĂƌƐƚĂĂƚƚĞŐĞŶŽǀĞƌĚĂƚ Ǥ͙͘͘
ǡ ͙͜ǡ͝
Ǥ͙͜ǡ͝
ǡ͘͟
Ǥ ͛Ǥ
ȋǡȌ ǫ
Ǧ
ȋ
ȌǤǦ
ǡȀȀ
Ǥ
͖͗͜ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǣǡ ǡ
Ǧǡ
ȋ ȌǤ
Ǥ ͜Ǥ
Ǧ
ǡ
ǫ
ǡǢ
ȋȌ
ǯ͘͝ǯ͘͞ ȋ ȌǤ ȋȌ Ǧ Ǥ ǣ Ȉ Ǧ
Ǥ Ȉ ǡ
ȋ Ȍ
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
Ǥ
Ǧ
Ǥ
ǡ Ǧ
ȋ͙͘
Ȍǡ
Ǥ ǮǯǤ Ǥ
ǯȋȌǤ
ǡ
Ǥ
Verstoring
Compactie
Nauwkeurigheid Diepteregistratie
Gebruiksgemak en snelheid
Kwaliteit bodemopbouw
Bemonstering volume
7-10-12-15
3
2
2
3
3
2,3
Guts
3-6
2
2
1,2
3
2,3
2
5 goedkoop, lastig bij pakketten ophoogzand; beperkt tot bepaalde sedimenten; fysiek zwaar werk en haalbare diepte beperkt
Van der Staay zuigerboor
4
3
3
4
5
4
3
5 beperkt tot waterverzadigd zand, grote boordiepte mogelijk
Eijkelkamp zuigerboor
6
3
3
4
5
4
3
5 beperkt tot waterverzadigd zand; bewerkelijke techniek
Slagguts (terrier rig)
4-6-8
3
5
4
4
4
3
5 zeer beperkt gebruikt in Nederland, veel meer toegepast in Engeland
Avegaar
14,5-20
4
2
4
1,2
4
2
5 standaard gebruikt voor volumebemonstering; aanzienlijke kans op contaminatie monster
4
4
3
3
4
4
5 Eigenlijk ongeschikt voor prospectief onderzoek
2,3
3
3
2
2
2
3 veel gebruikt in Flevoland, diepteregistratie kan problematisch zijn; recent onderzoek uitgevoerd met de 10 cm variant
Puls-/spoelboring
X
AquaLock
5-7-10
Overig
Diameter (cm)
Edelman
Bemonstering hoog kwalitatief
Systeem
BIJLAGE 1 ͖͗͝
5 goedkoop, lastig bij pakketten ophoogzand; beperkt onder grondwater; fysiek zwaar werk vooral bij grotere boordiameters en dieptes
Begemann
29 en 66 mm
1
1
1
4
1
1
1 zeer dure techniek; geen beschrijving in het veld; foto’s van de boorkernen
Ackermann sampler
66 mm
3
3
2
4
2
4
3 korte monsterbuis, geen beschrijving in het veld; zeer beperkt gebruikt in Nederland
Mostap sampler
35-65 mm
2,3
3
3,4
3
2
2
3 geen beschrijving in het veld; zeer beperkt gebruikt in Nederland, wel toegepast in Engeland
Nordmeyer
10 cm
2,3
2
2,3
4
1,2
2
4 geen beschrijving in het veld; zeer beperkt gebruikt in Nederland voor prospectief onderzoek, wel voor geologisch karterend onderzoek
Piston sampler/spitsmuis
66 mm
2
2,3
2
4
2
2
3 vergelijkbaar met Mostap; zeer beperkt gebruikt in Nederland
Sonderingen
X
1
1
1
2,3
5
5
5 vooral geschikt voor dieptebepaling verschillende lagen, mogelijkheden voor archeologische toepassingen echter onvoldoende bekend
͚Ǥ
Ȁ
Ǥ ͝Ǥ
ǤǤǤ
ǫ ͞Ǥ
Ǣ
ǡǡǦǡǡǡǡǡ ǡ
Ǥ
Ǥ
͔͗͗ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
͟Ǥ ǫ Vindplaats
Literatuur
Hoge Vaart - A27
verkennend
Exaltus 1994
karterend
Exaltus 1994
waarderend
Exaltus 1994
opgraving
Hogestijn & Peeters 2001
Emmeloord - N50
karterend/waarderend*
Oude Rengerink 1998
proefsleuven/opgraving
Van der Heijden 2000
Emmeloord - De Munt II
verkennend
Buitenhuis 2003
proefsleuven
De Roller & Veldhuis 2005
Dronten - Hanzeweg N307
verkennend
Walstra 2007
karterend/waarderend
Walstra 2007
proefsleuven
Corver 2008
Almere - Overgooi West
verkennend
Visscher et al. 2011
karterend
Visscher et al. 2011
waarderend
Visscher et al. 2011
proefsleuven
Visscher et al. 2011
karterend
Hogestijn et al. 2008
proefsleuven
Opbroek & Lohof 2012
verkennend/karterend
Tol 2007
waarderend
Van Lil 2008
proefsleuven
Hamburg et al. 2012
͠Ǥ
Ǣ
Ǯ
ǯǡȋȌǤ Ǥ ǡ
ǡ ǡȀǤ
ǡ
Ǥ ͡Ǥ
Ǣ ͠Ǥ ͙͘Ǥ
Ȁ
ȋǡ ȌǢ ͠Ǥ ͙͙Ǥ
Ǣ
Ǧ
Ǥ
ȋ
ǡǡ´ȌǤ
Ǥ
BIJLAGE 1 ͕͗͗
ǡ
Ǥ
Ǥ
ȋ
Ȍ´ǡ
ȋ
ȌǤ Indicatortype
Op basis van Intrinsieke waarde
Aardewerk
Primaire
Bewerkt vuursteen/natuursteen
Primaire
Mogelijk bewerkt vuursteen/natuursteen
Secundaire
Natuursteen (onbewerkt)
geen
Houtskool (ruis)
geen
Houtskool (veel/grote brokken)
Secundaire
Verglaasd houtskool (knappersteen)
Secundaire
Verkoolde hazelnootdoppen/eikels
Primaire
Graankorrels
Primaire
Overige verbrande macroresten
Secundaire
Verbrand dierlijk bot
Primaire
Onverbrand dierlijk bot (geen vis) met snij/kapsporen
Primaire
Onverbrand dierlijk bot (geen vis)
Secundaire
Onverbrande visresten
Geen (uitzondering: zoutwatervissen in zoetwatermilieu-afzettingen)
ǡ ȋǫȌǡ Ǯǯȋ
ȌǤ
ǦǤ
ǮǯǤ
Ǥ ͙͚Ǥ
ȋ
Ȍ Ǣ
Ǣ
Ǧ
ǫ ȋȌ ȋȌǫ
Ǥ
Ǣ ͙͙Ǥ
Ǧ Ǥ
ǡ ȋ
ȌǤ ǡ
Ǥ
Ǥ
͖͗͗ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
͙͛Ǥ ÃȋȌǢ ͙͚Ǥ ͙͜Ǥ ǡ ǡ
Ǣ ͙͚Ǥ ͙͝Ǥ
ȀȋǤǤȌ ǮǯǢ ͙͚Ǥ ͙͞Ǥ ǫ
ǫ ͙͚Ǥ ͙͟Ǥ
Ãǫ ǯǡ
ǡ´ǡ
Ǧ
ǡ
´
Ǥ
ǡ
Ǥǡ
ǡ ǡ ǡǦǤ
ȋ
Ȍ
Ǥ
Pollenonderzoek Ȉ
Ǥ
ȋȌ
Ǥ Ǥ Ȉ
±±
Ǥ
Ǧ
Ǥ
ȋȌǤ
Ǥ ȋ
Ȍ ȋȌǤ
Macrobotanie
Ǥ
ǡ
BIJLAGE 1 ͗͗͗
Ǥ
ǡ ȋ ͙ȌǤ Verkennend Karterend Waarderend
Oorspronkelijke vraagstellingen
Pollen (incl. npp’s)
ja (scan)
nee
ja
Inzicht landschap en vegetatie; tredplanten; schimmels; indicatoren menselijke aanwezigheid
Macroresten
ja
ja
ja
Inzicht landschap; verkoolde zaden van gewassen; indicatoren menselijke aanwezigheid
Diatomeeën/mollusken/ ostracoden
ja
Inzicht in landschap en paleomilieu
Insecten / chironomiden
ja
Landschapsreconstructie; indicatoren menselijke aanwezigheid
͙͠Ǥ ǡ
Ǥ
ȋȀ
Ȍ
Ǣ ͛͜Ǥ ͙͡Ǥ ȋȌ
ȋǡȌǢ ͠Ǥ ͚͘Ǥ
ȋ
ǡ
ȌǢ ͠Ǥ ͚͙Ǥ
Ȁǡ Ǣ
Ȁȋ ͠ȌǤ
Ǥ
Ǥ
ȋȌǤǣ
ǡ
ȋȌ
ȋ͚ȌǤ Ǯ
ǯǡ Ǥ
ȋȌ
±±Ǥ
Ǥ
Ǥ ȋȌ
͗͗͘ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
ǡ
ǡ ͚͛Ȁ͛͘͟Ǥ ǮǯǮǯ Ǧȋ
ǡ ȌǤ ͚͚Ǥ
ȀȀ
Ȁ
ȋȌǢǢ
Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ
ǡ ǡ ǤǤ ͚͛Ǥ
ȂǢ ĞďŽƌŝŶŐĞŶĚŝĞǀŽŽƌĂƌĐŚĞŽůŽŐŝƐĐŚŽŶĚĞƌnjŽĞŬǁŽƌĚĞŶǀĞƌƌŝĐŚƚ͕ůŝŐŐĞŶĞŝŐĞŶůŝũŬĂůƚŝũĚŝŶ ĞĞŶ;ǀĞƌƐƉƌŝŶŐĞŶĚͿŐƌŝĚ͘,ĞƚnjŝũŶ;͚ƉƵŶƚ͛ͿǁĂĂƌŶĞŵŝŶŐĞŶĚŝĞĂůƐŚĞƚǁĂƌĞĞĞŶƐƚĞĞŬƉƌŽĞĨ ŶĞŵĞŶƵŝƚŚĞƚƉĂůĞŽůĂŶĚƐĐŚĂƉǁĂĂƌŝŶŵĞŶƐĞŶĂƌƚĞĨĂĐƚĞŶŚĞďďĞŶĂĐŚƚĞƌŐĞůĂƚĞŶ͘^ŽŵƐ ůŝŐŐĞŶĚŝĞĂƌƚĞĨĂĐƚĞŶŐĞĐŽŶĐĞŶƚƌĞĞƌĚ;ĞĞŶǀŝŶĚƉůĂĂƚƐͿ͕ƐŽŵƐǀŽƌŵĞŶnjĞĞĞŶĚƵŶŶĞ ƐƚƌŽŽŝŝŶŐ;ŽĨĨͲƐŝƚĞͿ͕ŵĂĂƌŐĞǀĞŶƐĂŵĞŶŝŶĨŽƌŵĂƚŝĞŽǀĞƌŚĞƚŐĞďƌƵŝŬǀĂŶŚĞƚůĂŶĚƐĐŚĂƉ ŝŶŚĞƚǀĞƌůĞĚĞŶ͘EƵŝƐŚĞƚǀŝĂƌƵŝŵƚĞůŝũŬĞŝŶƚĞƌƉŽůĂƚŝĞŵŽŐĞůŝũŬŽŵŽƉďĂƐŝƐǀĂŶĚĞ ƐƚĞĞŬƉƌŽĞĨƌĞƐƵůƚĂƚĞŶĞĞŶŝŶƐĐŚĂƚƚŝŶŐƚĞŵĂŬĞŶǀĂŶĚĞǀŽŶĚƐƚĚŝĐŚƚŚĞĚĞŶŝŶĚĂƚŐĞŚĞůĞ ůĂŶĚƐĐŚĂƉ͘ŝƚŝƐŵŽŐĞůŝũŬĚŽŽƌ͕ƚƵƐƐĞŶĚĞďĞŵŽŶƐƚĞƌŝŶŐƐƉƵŶƚĞŶşŶ͕ĞĞŶďĞƐƚĞƐƚŝŵĂƚĞ ƚĞďĞƌĞŬĞŶĞŶĚŽŽƌŵŝĚĚĞůǀĂŶĞĞŶŝŶƚĞƌƉŽůĂƚŝĞƚĞĐŚŶŝĞŬĂůƐŬƌŝŐŝŶŐ͘ĂĂƌŵĞĞŬĂŶ ǀŽŽƌĞůŬĞŐĞǁĞŶƐƚĞůŽĐĂƚŝĞĞĞŶƐĐŚĂƚƚŝŶŐǁŽƌĚĞŶŐĞŵĂĂŬƚǀĂŶŚĞƚĚĂĂƌĂĂŶƚĞƚƌĞĨĨĞŶ ĂĂŶƚĂůǀŽŶĚƐƚĞŶŝŶĞĞŶƐƉĞĐŝĨŝĞŬĞĐĂƚĞŐŽƌŝĞ͕ŝŶĐůƵƐŝĞĨĞĞŶĚĂĂƌŽƉǀĂŶƚŽĞƉĂƐƐŝŶŐnjŝũŶĚĞ ĨŽƵƚĞŶŵĂƌŐĞ͘ /ŶĚĞƉƌĂŬƚŝũŬďůŝũŬƚŚĞƚĞĐŚƚĞƌƉƌŽďůĞŵĂƚŝƐĐŚŽŵŽƉďĂƐŝƐǀĂŶŝŶĚŝĐĂƚŽƌĞŶƵŝƚďŽƌŝŶŐĞŶ
ȋ͚͙ȌǤ ͛Ǥ
ǡ
ǯǤ ͚͜Ǥ
ȋ
Ȍ
Ǣ
ȋ
Ȍ
Ǥ Ǧǡ
Ǧ
Ǥ ȋȌ
ǡǡǡȋȀȀȌǡ Ǥ Ǥ
Ǥ ȀȀ
BIJLAGE 1 ͙͗͗
ǡ Ǥ
ǡ ǡ
Ǥ
ȀǤ
ǡ Ǥ
Ǥ
ǡ
Ǥ Ǥ
Ǥ ǮǯǤ
´
ǡ
͚͟Ȁǡ ͚͛Ȁ͛͘͟Ǥ ǮǯǤ
Ǥ ȋ
Ȍ
ǦǤȋ
Ȍ
Ȁȋ ȌǤ
ȋ
ǯȌǤ ȋ Ȍ
Ǥ ǡǤ ǡ Ǥ ȌȌ
Ǥ
Ǥ Ǧ
Ǥ͚͛Ȁ͛͘͟ ǡ
Ǥ ȋ
ǯȌ ǡ
Ǥ
ǡ Ǥ
Ǥ ȋȌǤ ǡǤ
͚͗͗ KENNISONTWIKKELING ARCHEOLOGIE HANZELIJN
͚͝Ǥ
ǡ
Ǣ ȋ͛
͝͝Ȍ ´
Ǥ
Ǥ
Ǥ ͚͞Ǥ
Ǧ ȋǡȌ
Ǣ Ǧ
Ǧ
Ǥ ͚͟Ǥ Ǯ
ǯ
ǮǦ
ǯȋ
Ȍ ´ǮǦ
ǯ Ǣ
Ǧ
Ǥ ͚͠Ǥ
ǫ SedimentBodemhorizonten beschrijving (laagsgewijs) (laagsgewijs en discrete afstanden)
Sedimentaire structuren
Diepteregistratie
Bemonstering archeologische indicatoren
Bemonstering specialistisch onderzoek
Edelman 7 cm
Ja, alleen bovengrondwaterstand
In beperkte mate
Nee
Redelijk
Ja
Nee
Guts 3 cm
Ja, sedimenten onder grondwaterstand
In beperkte mate - bij begraven zandbodems (max. 30 cm)
In zeer beperkte mate vanwege smalle kern
Goed
Nee, erg weinig materiaal
Ja, maar beperkt vanwege de kleine monstergrootte. Wel geschikt voor bijvoorbeeld korrelgrootteanalyse en pollenanalyse.
Aqualock
Ja
Ja
Ja
Redelijk, Ja, wel weinig materiaal i.v.m. maar welke sterke variatie avegaar mogelijk
Ja, indien er niet veel vervorming van de kern heeft opgetreden
Avegaar
Nee
Zeer beperkt
Nee
Slecht
Ja, maar relatief weinig materiaal
Nee
Begemann 29 mm
Ja
Ja
Ja/nee, in beperkte mate vanwege smalle kern
Goed
Nee
Nee
Begemann 66 mm
Ja
Ja
Ja, maar beperkt vanwege smalle boorkern
Zeer goed
Ja, indien materiaal Ja niet gebruikt wordt voor specialistisch onderzoek
Putprofiel (1 m breed)
Ja
Ja
Ja, zeer goed bij voldoende brede profielen
Zeer goed
Bemonstering vanaf bodem werkput
Ja
Sondering
Nee, alleen ‘automa- Nee tisch’ gegenereerde interpretatie
Nee
Goed
Nee
Nee
͚͡Ǥ
Ǥ ͚͝Ǥ