Achter gesloten deuren Ouderenmishandeling in de thuissituatie Handleiding bij de dvd
1
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 1
05-11-2009 14:43:10
© 2009 Vilans Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en openbaargemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming. Tekst Annet Huizing Redactie Joop Beelen en Natascha Gering ISBN 978-90-8839-009-8 Deze dvd inclusief handleiding is te bestellen bij Vilans webwinkel via de website www.vilanswebwinkel.nl Vilans Postbus 8228 3503 RE Utrecht Telefoon (030) 789 23 00 Fax (030) 789 25 99 Website www.vilans.nl
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 2
05-11-2009 14:43:17
Inhoud Woord vooraf 1. Ouderenmishandeling in het kort 2. Inhoud van de dvd 3. Doelen en doelgroepen 4. Didactische suggesties Meer informatie
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 3
5 7 11 13 15 21
05-11-2009 14:43:17
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 4
05-11-2009 14:43:17
Woord vooraf Mishandeling van ouderen in de thuissituatie is een verborgen probleem. Vaak wordt ouderenmishandeling verzwegen door de betrokkene zelf, en niet opgemerkt door de omgeving. En als de signalen wél worden opgevangen, weten mensen niet wat ze ermee aan moeten. Om ouderenmishandeling onder de aandacht te brengen van hulpverleners in de ouderenzorg, brengt het Kenniscentrum Ouderen de dvd Achter gesloten deuren uit. In deze dvd wordt aan de hand van vier casussen een realistisch beeld gegeven van de verschillende vormen van ouderenmishandeling in de thuissituatie.
5
Achter gesloten deuren is een bewerking van de Australische video Behind Closed Doors. The Hidden Problem of Abuse of Older People. De situatie in Australië wat ouderenmishandeling betreft, is vergelijkbaar met die in Nederland. Zowel in Australië als in Nederland begint het probleem erkend te worden, maar staat de hulpverlening nog in de kinderschoenen. De dvd is voor verschillende doelen en doelgroepen te gebruiken. Het is een goed hulpmiddel om voorlichting te geven over ouderenmishandeling, en het probleem bespreekbaar te maken bij huisartsen, thuiszorgmedewerkers, LGGZ-hulpverleners en andere verzorgenden en hulpverleners. De casussen lenen zich daarnaast voor gerichte training om de signalering en hulpverlening op dit gebied te verbeteren. Deze handleiding bij de dvd is bedoeld voor voorlichters, teamleiders en trainers. Ze bevat didactische suggesties voor het gebruik van de dvd voor voorlichtings- en trainingsdoeleinden, themabijeenkomsten en teamgesprekken. Voor meer informatie over ouderenmishandeling verwijzen wij u naar de lijst met literatuur en adressen achter in deze handleiding.
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 5
05-11-2009 14:43:17
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 6
05-11-2009 14:43:17
1. Ouderenmishandeling in het kort Wat is ouderenmishandeling? Bij ouderenmishandeling gaat het niet alleen om fysiek geweld, maar ook om psychische mishandeling, financiële uitbuiting en verwaarlozing. Naar schatting 5,5 procent van de zelfstandig wonende ouderen (mensen van 65 jaar en ouder) heeft te maken met herhaaldelijke mishandeling door bekenden, zoals familie- en gezinsleden. Ouderen worden kwetsbaarder voor mishandeling wanneer hun fysieke en mentale weerbaarheid vermindert en wanneer ze afhankelijk worden van anderen voor bijvoorbeeld zorg en emotionele of financiële steun. Juist vanwege deze afhankelijkheid durven ouderen vaak niet te praten over het feit dat ze mishandeld of uitgebuit worden. Ze schamen zich ervoor dat hun kind of partner agressief is en blijven loyaal aan hun familie. Ze zijn bang dat er niet meer voor hen gezorgd wordt als ze een klacht indienen. Of ze vrezen voor opname in een verpleeg- of verzorgingshuis. Veel ouderen willen degene die hen mishandelt niet laten vallen, omdat die hun enige contact met de buitenwereld is.
7
Vormen van ouderenmishandeling We onderscheiden zes vormen van ouderenmishandeling:
Lichamelijke mishandeling Blauwe plekken, schrammen, zwellingen, fracturen of brandplekken: deze symptomen kunnen het gevolg zijn van lichamelijke mishandeling. Soms worden ouderen vastgebonden aan een stoel of bed. Ze vertonen dan striemen aan polsen of enkels. Een minder zichtbare vorm van lichamelijke mishandeling is als mensen te weinig of juist te veel medicijnen krijgen (bijvoorbeeld slaapmiddelen).
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 7
05-11-2009 14:43:17
Psychische mishandeling Bij psychische mishandeling is er sprake van treiteren en sarren, dreigementen, valse beschuldigingen, beledigingen of bevelen. Bij de oudere leidt dit tot gevoelens van angst, woede, verdriet, schuchterheid, verwardheid of apathie.
Verwaarlozing
8
Lichamelijke verwaarlozing kan blijken uit ondervoeding, uitdroging, slechte hygiëne of wonden als gevolg van doorliggen. Wanneer de geestelijke behoeften van de oudere worden genegeerd, zoals de behoefte aan aandacht, liefde en ondersteuning, spreken we van psychische verwaarlozing.
Financiële uitbuiting Bij deze vorm van ouderenmishandeling gaat het om het wegnemen of profiteren van bezittingen van de oudere. Te denken valt aan diefstal van geld, juwelen en andere waardevolle spullen, maar ook aan verkoop of gebruik van eigendommen zonder toestemming van de oudere en aan gedwongen testamentverandering. Ook iemand financieel kort houden is een vorm van uitbuiting.
Seksueel misbruik Ouderen kunnen het slachtoffer zijn van seksueel misbruik, zoals exhibitionisme, betasten van het lichaam en verkrachting.
Schending van rechten Hiervan is sprake wanneer de rechten van ouderen, zoals het recht op vrijheid, privacy en zelfbeschikking, worden ingeperkt. Bijvoorbeeld door post achter te houden, bezoekers weg te sturen en de oudere te verhinderen het huis te verlaten. De verschillende soorten mishandeling komen naast elkaar voor. Soms wordt een oudere moedwillig mishandeld. Maar de mishandeling kan ook het gevolg zijn van overbelasting van de mantelzorger. Er hoeft dan geen sprake te zijn van opzet. De verzorgers beseffen soms niet eens dat ze te ver gaan. Hun acties komen voort uit onmacht en zijn eigenlijk een noodkreet. Bij opzettelijke mishandeling weten de daders heel goed wat
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 8
05-11-2009 14:43:17
ze doen. Ze handelen uit financieel gewin, desinteresse of wraak. Soms wortelt ouderenmishandeling in een lange traditie van familiegeweld en -conflicten.
Signalering van ouderenmishandeling Het is vooral de eerstelijnsgezondheidszorg – gezinsverzorgenden, wijkverpleegkundigen, maatschappelijk werkers en huisartsen – die voor het eerst in aanraking komt met (vermoedelijke) gevallen van ouderenmishandeling. Essentieel voor signalering is dat hulpverleners openstaan voor het probleem en weten wat het is. Veel lichamelijke en psychische klachten die het gevolg zijn van mishandeling worden door buitenstaanders toegeschreven aan bijvoorbeeld dementie. Ouderen zullen zelf niet altijd geneigd of in staat zijn te vertellen wat er is gebeurd. Een expliciete hulpvraag blijft daarom dikwijls achterwege. Hulpverleners moeten dan afgaan op bepaalde signalen, zoals: • De oudere of verzorger geeft onsamenhangende en tegenstrijdige verklaringen voor lichamelijke verwondingen. • De verzorger toont zich onverschillig voor het wel en wee van de oudere. • De verzorger vertoont verschijnselen van overbelasting. • Er wordt gescholden en geschreeuwd in aanwezigheid van arts of hulpverlener. • De oudere maakt een depressieve, angstige indruk. • De oudere ziet er onverzorgd uit en de huishouding is verwaarloosd. • Er verdwijnen spullen en geld van de oudere. • De oudere krijgt geen gelegenheid om alleen met de hulpverlener te praten. • De betrokkenen proberen de hulpverlener buiten de deur te houden.
9
Als een hulpverlener ouderenmishandeling constateert, is het van belang om na te gaan hoe hulp kan worden geboden, ook wanneer een duidelijke hulpvraag ontbreekt. Het is belangrijk om daarbij zorgvuldig te werk te gaan zodat de betrokkenen zich niet bedreigd voelen en alle hulpverlening afslaan. Het Steunpunt Huiselijk Geweld, het algemeen maatschappelijk werk en eventueel de LGGZ zijn de meest aangewezen instanties die ingeschakeld kunnen worden bij vermoedens van ouderenmishandeling.
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 9
05-11-2009 14:43:17
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 10
05-11-2009 14:43:17
2. Inhoud van de dvd De dvd bestaat uit vier gedramatiseerde casussen, die samen een breed beeld schetsen van ouderenmishandeling. In de casussen wordt ook actie ondernomen, maar het blijft in het midden wat de gevolgen daarvan zijn voor de betrokkenen, en of de interventies ‘juist’ zijn. In de nabespreking kan aan de mogelijkheden tot interventie extra aandacht worden besteed.
Casus 1
11
Het echtpaar in deze casus woont zelfstandig. De vrouw heeft in het verleden enkele beroertes gehad, waardoor ze moeilijk kan lopen en voor veel zaken is aangewezen op haar echtgenoot. Het laatste halfjaar heeft ze de dagopvang bezocht, maar nu komt ze opeens niet meer. De begeleidster van de dagopvang besluit het echtpaar thuis te bezoeken om de oorzaak van het verzuim te achterhalen. Wanneer meneer even weg is, vertelt mevrouw dat haar man haar heeft verboden naar de dagopvang te gaan, en dat het telefoontoestel uit de slaapkamer is verwijderd. Als de man weer in de slaapkamer komt, spreekt de begeleidster hem hierop aan. Hij wordt kwaad, en wanneer de begeleidster voorstelt om mevrouw korte tijd ter observatie te laten opnemen in het ziekenhuis, verzoekt hij haar het huis onmiddellijk te verlaten.
Casus 2 Een oudere allochtone dame heeft kortgeleden haar man verloren. Haar werkloze zoon is bij haar ingetrokken om voor haar te zorgen. Kort daarop koopt hij een dure auto en laat hij zijn moeders geld overmaken op zijn eigen bankrekening. Bij de transacties op de bank wordt een bankmedewerker argwanend, want mevrouw aarzelt telkens wanneer zij het overboekingsformulier moet ondertekenen. De medewerker kan de toestemming van de vrouw niet natrekken omdat zij geen Nederlands spreekt. Later ziet de bankmedewerker dat de zoon een tapijt uit zijn moeders huis wegsleept, terwijl zij dit probeert te verhinderen. De
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 11
05-11-2009 14:43:17
verontruste bankmedewerker meldt het voorval aan zijn baas en aan de politie.
Casus 3
12
Een vrouw zorgt voor haar licht dementerende echtgenoot. Bij tijd en wijle bindt zij hem vast aan een stoel, om te voorkomen dat hij gaat dwalen. Zo heeft ze nog wat tijd om de deur uit te gaan. De huisarts ontdekt rode striemen aan de polsen van de patiënt, wanneer het echtpaar bij hem op het spreekuur komt voor iets anders. Hij stuurt een maatschappelijk werkster naar ze toe. Deze zegt dat het gevaarlijk is om iemand vast te binden, en ze wijst mevrouw erop dat zij hulp kan krijgen bij de verzorging van haar man. Het echtpaar is bang voor bemoeienis van instanties, omdat ze denken dat de man dan niet meer thuis mag blijven wonen.
Casus 4 Een dochter ontdekt dat haar moeder door haar zieke vader wordt uitgescholden en met een wandelstok wordt geslagen. Haar vader heeft de ziekte van Parkinson en vertoont de laatste tijd door nieuwe medicatie regelmatig verward, ongecontroleerd en agressief gedrag. Haar moeder neemt haar man in bescherming door te zeggen dat hij er niets aan kan doen, en dat hij niet altijd zo is. Ze schaamt zich ervoor dat haar man haar zo behandelt, en wil liever niet meer met hem naar buiten.
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 12
05-11-2009 14:43:17
3. Doelen en doelgroepen Doelen De dvd kan ingezet worden voor verschillende voorlichtings- en trainingsdoelen, bijvoorbeeld: • laten zien wat ouderenmishandeling is en in welke vormen het voorkomt (een eerste kennismaking met ouderenmishandeling), en bevorderen dat het probleem wordt erkend; • zorgen voor een betere herkenning van ouderenmishandeling in de praktijk (signalering); • ruimte bieden om praktijkproblemen te bespreken; • de hulpverlening verbeteren door oplossingen aan te dragen.
13
Doelgroepen De belangrijkste doelgroep bestaat uit professionals die zorg of hulp verlenen aan ouderen: gezinsverzorgenden, wijkverpleegkundigen, maatschappelijk werkenden, GGZ-instellingen, huisartsen et cetera. Daarnaast kan de dvd vertoond worden op opleidingen, en aan mantelzorgers en vrijwilligers (bijvoorbeeld huisbezoekers).
Praktijkvoorbeelden van het gebruik van de dvd • Een docent op een hbo voor verpleegkundigen gebruikt de dvd om te laten zien wat ouderenmishandeling is en in welke vormen het voorkomt. Deze voorlichting maakt deel uit van een lesprogramma over mishandeling in het algemeen. • Een teamleider van een thuiszorgorganisatie vertoont de dvd in een training van twee dagdelen over signalering van ouderenmishandeling. De casussen uit de dvd worden gebruikt om oplossingen te bedenken voor eigen praktijksituaties. • De districts-huisartsenvereniging vertoont de dvd op een themaavond in het kader van de deskundigheidsbevordering. Het doel van de avond is huisartsen te leren om de symptomen te herkennen die kunnen wijzen op ouderenmishandeling. Tevens wordt ingegaan op de mogelijkheden van doorverwijzing en hulpverlening in de regio.
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 13
05-11-2009 14:43:17
• Een stichting Welzijn Ouderen laat de dvd zien op een voorlichtingsbijeenkomst voor vrijwilligers die huisbezoeken afleggen bij ouderen. Doel is herkenning van ouderenmishandeling. De vrijwilligers krijgen een folder mee met het telefoonnummer van een vertrouwenspersoon die ze kunnen bellen wanneer ze vermoedens hebben van mishandeling.
14
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 14
05-11-2009 14:43:17
4. Didactische suggesties Voorbereiding U hebt ervaring met het geven van voorlichting en training. U hebt zich verdiept in ouderenmishandeling door de dvd te bekijken en erover te lezen (zie ook de literatuurlijst). En u hebt een duidelijk beeld van de doelgroep en het doel van de bijeenkomst. Ouderenmishandeling is een beladen onderwerp. De mensen aan wie u de dvd laat zien, hebben soms vervelende ervaringen met (ouderen)mishandeling. Een ‘veilige’ sfeer is daarom belangrijk bij het bekijken en bespreken van de dvd. Geef ruimte aan emoties en respecteer de privacy van de deelnemers. Ook is het belangrijk dat mensen weten waar ze terechtkunnen als ze naar aanleiding van de dvd vragen hebben of met iemand willen praten, zeker wanneer de doelgroep na het zien van de dvd niet terug kan vallen op ondersteuning van collega’s, een team of een docent. Zorg daarom dat u een goed overzicht beschikbaar hebt van de plaatselijke en regionale hulpverlening.
15
Programmasuggesties Een voorlichtingsprogramma over ouderenmishandeling kan er als volgt uitzien: • Introductie over het doel van de bijeenkomst • Inleidende oefening (zie hierna) • Vertonen van de dvd • Bespreking Wanneer de dvd wordt gebruikt voor een training over bijvoorbeeld signalering of hulpverlening, kan het programma uitgebreider zijn. Daarbij zijn vele variaties mogelijk zoals:
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 15
05-11-2009 14:43:18
Dagdeel 1 • • • •
Introductie over het doel van de training Inleidende oefeningen Vertonen van de dvd in zijn geheel Bespreking over signalering
Dagdeel 2 • • • • 16
Vertonen van een casus Interventies bedenken en bespreken Vertonen van een casus Interventies bedenken en bespreken
Ter afsluiting van de bijeenkomst kunt u de deelnemers schriftelijke informatie meegeven over ouderenmishandeling, die verkrijgbaar is bij het Vilans Kenniscentrum Ouderen. Hierna gaan we in op drie onderdelen van zo’n voorlichtings- of trainingsprogramma: de inleidende oefeningen, het vertonen van de dvd en de bespreking.
Inleidende oefeningen Een inleidende oefening zorgt ervoor dat de groep ‘loskomt’ en voorbereid is op het onderwerp. De aandacht wordt gericht op ouderenmishandeling. Bovendien kunt u door zo’n ‘warming-up’ beter inspelen op de beleving van de groep tijdens het vertonen en nabespreken van de dvd. Hieronder staan enkele voorbeelden van inleidende oefeningen.
Associëren en brainstormen Als u voor vertoning van de dvd om associaties vraagt bij het onderwerp, creëert u min of meer vanzelf een open sfeer. Van belang is om geen oordeel uit te spreken bij de verschillende associaties en niet in discussie te gaan over wat de deelnemers naar voren brengen. Daarom is het verstandig om naar steekwoorden of ‘kreten’ te vragen, en uiteenzettingen en toelichtingen te ontmoedigen. Op zo’n manier kunt u snel vele aspecten van ouderenmishandeling in beeld brengen.
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 16
05-11-2009 14:43:18
Een voorbeeld van een associatieopdracht: Schrijf het woord ouderenmishandeling op een flap-over. Vraag aan de deelnemers om hun eerste associaties op papier te zetten. Laat de groep vervolgens brainstormen over het onderwerp en stel daarbij gaandeweg vragen als: Wie zijn het slachtoffer? Wie zijn de ‘daders’? Waarom gebeurt het? Op welke manieren worden ouderen mishandeld? Heb je ouderenmishandeling wel eens meegemaakt in de praktijk? Wat roept het bij je op? Schrijf alle reacties in steekwoorden op de flap-over.
Gerichte vragen en kijkopdrachten Wanneer de dvd gebruikt wordt voor specifieke trainingsdoeleinden, bijvoorbeeld een betere herkenning van ouderenmishandeling, kunt u ter voorbereiding ook gerichtere vragen stellen, gevolgd door een kijkopdracht. Bijvoorbeeld: • Wat zijn voor jou signalen van ouderenmishandeling? En welke signalen van mishandeling constateer je in de volgende casus? • Wat doe je als je een vermoeden hebt van ouderenmishandeling? Welke actie wordt in de volgende casus ondernomen en wat is het gevolg daarvan?
17
Vertonen van de dvd Afhankelijk van doel, doelgroep en beschikbare tijd kan de dvd op verschillende manieren vertoond worden.
Doseren U kunt na elke casus de dvd stopzetten zodat het publiek even stoom kan afblazen en kan reageren.
Met de deur in huis vallen U kunt de dvd laten zien zonder pauzes. Daarmee krijgen de deelnemers in één keer een overzicht van de verschillende vormen van ouderenmishandeling.
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 17
05-11-2009 14:43:18
Combinatie Met name bij trainingen zal de dvd vaak eerst in zijn geheel vertoond worden, waarna vervolgens de afzonderlijke casussen bekeken en besproken worden.
Bespreking
18
Geef na het bekijken van de dvd ruimte voor de eerste reacties en emoties zodat mensen stoom kunnen afblazen. Stel daarbij vragen als: • Wat roept de dvd bij je op? • Wat was nieuw voor je? • Wat was herkenbaar? • Was er volgens jou in de situaties die je gezien hebt sprake van ouderenmishandeling? Waarom wel of niet? Soms is zo’n gesprek genoeg als nabespreking, maar het kan ook een voorwaarde zijn om daarna verder op het onderwerp in te gaan. We geven vier suggesties voor de bespreking van de dvd. Deze suggesties corresponderen met de doelen uit hoofdstuk 3.
1. Kennismaking en erkenning Als u voorlichting wilt geven over ouderenmishandeling, kunt u de dvd na afloop mondeling toelichten (eventueel met sheets uit Signalement: oud en mishandeld, Hollander 1996), waarbij u informatie geeft over: • de mate waarin ouderenmishandeling voorkomt; • de verschillende vormen van ouderenmishandeling; • signalering en hulpverlening; • waarom ouderenmishandeling een onzichtbaar en vaak onbespreekbaar probleem is.
2. Signalering verbeteren Wanneer u de herkenning van ouderenmishandeling wilt verbeteren in een training, dan kunt u (per casus) de volgende vragen stellen: • Welke signalen van ouderenmishandeling zie je op de dvd? • Kunnen deze signalen ook een andere oorzaak hebben? • Welke signalen ben jij tegengekomen in je eigen praktijk? • Wat doe je met signalen van ouderenmishandeling?
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 18
05-11-2009 14:43:18
3. Praktijkproblemen bespreken Aan de hand van de casussen kunnen dilemma’s uit de praktijk besproken worden, zoals: • Wat moet je doen als je mishandeling signaleert? • Wanneer moet je ingrijpen? • Hoe spreek je de oudere en zijn familie erop aan zonder dat ze zich bedreigd voelen? • Wanneer weet je zeker dat er sprake is van mishandeling? • Hoe voorkom je dat je iemand valselijk beschuldigt? • Hoe zorg je ervoor dat je hulp niet averechts werkt? • Kun je je het gedrag van de ‘daders’ in de casussen voorstellen? 19
4. Hulpverlening verbeteren De dvd is zeer geschikt om hulpverleningsmogelijkheden te bespreken. In eerste instantie kunnen dat oplossingen zijn voor de problemen uit de casus, waarna u overstapt naar de praktijk van de deelnemers. Voorbeelden van vragen: • Wat is precies het probleem in de casus? • Wie onderneemt welke actie? • Wat vind je van die actie? • Welke gevolgen heeft die actie? • Hoe zou jij het probleem aanpakken? • Ben je in de praktijk wel eens een dergelijk probleem tegengekomen? • Wat heb je toen gedaan? Op basis van deze bespreking kunt u met de deelnemers conclusies trekken voor de praktijk, bijvoorbeeld algemene richtlijnen over wat ze kunnen doen bij (vermoedens van) ouderenmishandeling.
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 19
05-11-2009 14:43:18
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 20
05-11-2009 14:43:18
Meer informatie Literatuur Voor een overzicht van boeken, artikelen en downloadbare publicaties kunt u terecht op www.movisie.nl/ouderenmishandeling.
Meldpunten Ook voor een overzicht van meldpunten en consultatienetwerken Ouderenmishandeling per provincie, kunt u raadplegen www.movisie.nl/ouderenmishandeling.
21
Overige vragen Vragen over ouderenmishandeling kunt u zowel telefonisch als per e-mail stellen, telefoon (030) 789 21 12, e-mail
[email protected]
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 21
05-11-2009 14:43:18
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 22
05-11-2009 14:43:18
Vilans, kenniscentrum langdurende zorg Vilans is hét onafhankelijke kenniscentrum voor werkers en organisaties die langdurende zorg bieden. Wij ontwikkelen met hen vernieuwende praktijkgerichte kennis, zodat we samen de kwaliteit van leven verbeteren voor mensen die langdurig zorg nodig hebben. Vilans richt zich met haar kennis en handelen primair op werkers en organisaties. Het verbeteren van de kwaliteit van leven voor cliënten die langdurende zorg nodig hebben is onze inspiratiebron. Onze inzet is dat mensen die langdurig zorg nodig hebben zelf hun leven richting en inhoud kunnen geven wat betreft gezondheid, relaties, werk en onderwijs, materiële omstandigheden – zoals inkomen, wonen – en zingeving. Daarbij is het belangrijk dat de samenleving en het gevoerde beleid de eigen regie ondersteunen. De meerwaarde voor de praktijk is de maatstaf voor de toegevoegde waarde van Vilans. Wij vervullen een maatschappelijke functie en kiezen daarom nadrukkelijk een onafhankelijke positie. Onze kenniscollecties en relatienetwerken zijn openbaar en algemeen toegankelijk.
Samen werken aan kwaliteit van leven? Neemt u dan contact met ons op: Vilans infolijn (030) 789 25 25 of kijk op www.vilans.nl
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 23
05-11-2009 14:43:18
Achter gesloten deuren 2009 brochure.indd 24
05-11-2009 14:43:18