Aanwijzen van prioritaire soorten voor het natuurbeleid in de provincie Limburg

Instituut voor Natuurbehoud

Aanwijzen van prioritaire soorten voor het natuurbeleid in de provincie Limburg Sandra Colazzo Dirk Bauwens

Verslag van het Instituut voor Natuurbehoud

2003.5

studie uitgevoerd in samenwerking met de Provincie Limburg in het kader van LIKONA (Limburgse Koepel voor Natuurstudie)

Inhoud

INHOUD 1.

INLEIDING ..............................................................................................................................................7 1.1.

Het soortgerichte natuurbeleid........................................................................................................7

1.2.

Uitgangspunten: Natuurbeleid en prioritaire soorten......................................................................8

1.3.

Natuurbeleid en prioritaire soorten in de provincie Limburg ..........................................................9

2.

METHODEN..........................................................................................................................................10 2.1.

Schatting van het relatieve belang van populaties in Limburg ....................................................10

2.2.

Aanvullende motieven voor het relatieve belang van populaties in Limburg ..............................12

2.3.

Toepassingen van de procedure ..................................................................................................13

2.4.

Aanvullende informatie..................................................................................................................13

3.

PADDESTOELEN ...................................................................................................................................14 3.1.

Gegevens.......................................................................................................................................14

3.2.

Beperkingen bij onderzoek paddestoelen ....................................................................................15

3.3.

“Prioritaire” paddestoelen ..............................................................................................................16

3.4.

Bedreigingen en bescherming ......................................................................................................21

4.

HOGERE PLANTEN ...............................................................................................................................26 4.1.

Gegevens.......................................................................................................................................26

4.2.

Prioritaire soorten ..........................................................................................................................26

4.3.

De prioritaire soorten per socio-ecologische groep......................................................................31

4.4.

Trends bij de prioritaire soorten ....................................................................................................38

4.5.

Bedreigingen en Bescherming......................................................................................................40

5.

MIEREN ...............................................................................................................................................48 5.1.

Gegevens.......................................................................................................................................48

5.2.


5.3.

Verspreiding van prioritaire soorten..............................................................................................51

5.4.

Bedreiging en bescherming ..........................................................................................................61

5.5.

Belang van de provincie Limburg voor mieren.............................................................................63

5.6.

Algemene nabeschouwing............................................................................................................65

6.

SPRINKHANEN EN KREKELS .................................................................................................................68 6.1.

Gegevens.......................................................................................................................................68

6.2.


6.3.

Soortbespreking ............................................................................................................................72

6.4.

Biotopen, Bedreigingen en Bescherming .....................................................................................79

7.

LIBELLEN .............................................................................................................................................84 7.1.

Gegevens.......................................................................................................................................84

7.2.


7.3.

Soortbesprekingen ........................................................................................................................88

7.4.

Bescherming................................................................................................................................103

1

Inhoud 8.

DAGVLINDERS ...................................................................................................................................106 8.1.

Gegevens.....................................................................................................................................106

8.2.

Prioritaire soorten ........................................................................................................................107

8.3.

Soortbesprekingen ......................................................................................................................109

8.4.

Bescherming................................................................................................................................126

9.

AMFIBIEËN EN REPTIELEN...................................................................................................................129 9.1.

Gegevens.....................................................................................................................................129

9.2.

Prioritaire soorten ........................................................................................................................129

9.3.

Soortbesprekingen ......................................................................................................................131

9.4.

Bescherming................................................................................................................................139

10.

VISSEN VAN BEKEN EN RIVIEREN ........................................................................................................142

10.1.

Gegevens.................................................................................................................................142

10.2.

Prioritaire soorten.....................................................................................................................142

10.3.

Soortbesprekingen...................................................................................................................144

10.4.

Bescherming ............................................................................................................................155

11.

BROEDVOGELS ..................................................................................................................................161

11.1.

Gegevens.................................................................................................................................161

11.2.


11.3.

Recente trends bij de prioritaire soorten .................................................................................167

12.

ZOOGDIEREN .....................................................................................................................................175

12.1.

Gegevens.................................................................................................................................175

12.2.


12.3.

Soortbesprekingen...................................................................................................................180

12.4.

Bescherming ............................................................................................................................189

13.

CONTACTPERSONEN..........................................................................................................................195

2

Dankwoord

DANKWOORD Onze hartelijke dank gaat naar Dr. Jan Stevens en Luc Crevecoeur (LIKONA) die het initiatief namen voor de uitvoering van deze opdracht en die samen met de leden van de stuurgroep tarlijke constructieve opmerkingen formuleerden. Onmisbaar was de hulp van alle onderzoekers die ons voorzagen van de nodige gegevens, zij het originele datasets of afgeleiden daarvan, en die ook opbouwende commentaren leverden op de teksten: Luc Crevecoeur, Wouter Van Landuyt, Wouter Dekoninck, Kris Decleer, Sophie Vanroose, Geert De Knijf, Anny Anselin, Dirk Maes, Johan Coeck en Glenn Vermeersch .

3

Samenvatting

SAMENVATTING Uitgangspunten Verschillende beleidsinstanties (regionaal, nationaal, internationaal) en NGO’s beschouwen het behoud van de bestaande biodiversiteit (i.e., de verscheidenheid aan levende organismen) als de meest actuele en expliciete doelstelling voor het natuurbehoud. Dat impliceert dat, naast het behoud van natuurgebieden, ook het behoud van individuele soorten als een uitgesproken doel voor het natuurbehoud wordt beschouwd. Een voor de hand liggende vraag luidt dan: aan welke soorten dient het natuurbehoud prioritair aandacht te besteden? In deze studie, die werd uitgevoerd in opdracht van de bestendige deputatie van de provincie Limburg, hebben we aan de hand van wetenschappelijke gegevens en voor meerdere taxonomische groepen planten en dieren, lijsten opgesteld met soorten waaraan het natuurbeleid in de provincie Limburg prioritaire aandacht dient te besteden. Onze studie maakt gebruik van wetenschappelijke gegevens en van kwantitatieve procedures. Anderzijds steunt ze op een aantal welomschreven uitgangspunten, die niet strikt wetenschappelijk onderbouwd kunnen worden, maar eerder gebaseerd zijn op maatschappelijke en sociaal-politieke omstandigheden. Deze uitgangspunten zijn dus geen absolute waarheden, eerder een keuze uit vele mogelijke. Het gebruik van andere uitgangspunten zal (mogelijk) leiden tot een verschillende keuze van prioritaire soorten. De voorgestelde set van prioritaire soorten mag dus niet als onvoorwaardelijk beschouwd worden, maar is afhankelijk van de geografische context en het tijdskader waarin deze studie werd verricht. Een eerste uitgangspunt is dat het provinciale natuurbeleid dient te kaderen in de bredere context van het natuurbeleid in Vlaanderen en de Europese Unie. Soorten die als prioritair beschouwd worden voor het natuurbeleid in Vlaanderen en Europa verdienen bijzondere aandacht op een provinciale schaal. De belangrijkste instrumenten voor het natuurbeleid door de Europese Unie zijn de Vogelrichtlijn van 1979 en de Habitatrichtlijn van 1992. Beide richtlijnen bevatten lijsten van soorten waaraan bijzondere aandacht dient besteed te worden om de duurzame overleving van hun populaties te bewerkstelligen. Het belangrijkste instrument voor het natuurbeleid in Vlaanderen is het “Decreet betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu van 21/07/1997” of kortweg het Natuurdecreet. Hierin wordt o.a. gesteld dat het beleid gericht is op het behoud van de bestaande soortendiversiteit, waarbij speciale maatregelen in het vooruitzicht worden gesteld voor de bescherming van internationaal, nationaal of regionaal bedreigde, kwetsbare en/of zeldzame soorten. Voor het Vlaamse natuurbeleid verdienen soorten, die aan deze criteria tegemoet komen, dus prioritaire aandacht. De status van soorten in Vlaanderen, i.e. hun mate van bedreiging, kwetsbaarheid en/of zeldzaamheid, wordt weergegeven in de “Rode lijsten” die recent voor een toenemend aantal taxonomische groepen werden opgesteld.

4

Samenvatting Een tweede uitgangspunt bestaat uit het bepalen van het belang van de bescherming van de Limburgse populaties voor het behoud van een soort in Vlaanderen. Hiertoe maken we een schatting van het aantal Limburgse populaties van elke soort, en vergelijken dit met het geschatte totale aantal populaties in Vlaanderen. Het belang van de bescherming in Limburg voor het behoud van een soort in Vlaanderen beschouwen we als hoog wanneer het merendeel van de Vlaamse vindplaatsen in Limburg gelegen is. Het verdwijnen van de Limburgse populaties zou dan immers impliceren dat de soort sterk achteruitgaat niet alleen in Limburg, maar noodzakelijkerwijs ook in gans Vlaanderen. Voor dergelijke soorten is het behoud van de Limburgse populaties dus van belang niet alleen voor het natuurbeleid in Limburg, maar tevens voor het Vlaamse natuurbehoud.

Methoden We gebruikten verspreidingsgegevens geregistreerd op basis van standaard rastersystemen (UTM of IFB). Voor enkele groepen planten en dieren zijn die beschikbaar voor (vrijwel) het volledige Vlaamse grondgebied. De hier gebruikte procedure bestaat uit het tellen van het aantal uurhokken waarin een gegeven soort werd aangetroffen in Limburg én in gans Vlaanderen. Deze waarden laten toe het percentage van de bezette verspreidingshokken gelegen in Limburg te berekenen. Wanneer voor een gegeven soort het percentage van bezette hokken gelegen in Limburg (%SLim) hoger is dan 18%, kan gesteld worden dat een relatief groot aantal van de Vlaamse vindplaatsen in Limburg gelegen is. Hoe hoger de waarde van %SLim, hoe groter het belang van de Limburgse populaties voor het behoud van de soort in Vlaanderen. In dit werk wordt de arbitraire waarde van 33% gehanteerd. We beschouwen een soort dus als belangrijk voor Limburg indien minstens één derde van de bezette hokken in Vlaanderen gelegen zijn in de provincie Limburg. Een alternatieve methode om te bepalen of een soort meer dan verwacht voorkomt in Limburg dan in de rest van Vlaanderen, bestaat uit het formeel statistisch toetsen (Chi²-toets) van het percentage van bezette hokken gelegen in Limburg. Een soort die aan één van beide criteria voldeed, beschouwden we als duidelijk meer voorkomend in Limburg dan in de overige delen van Vlaanderen en werd weerhouden als mogelijk prioritaire soort voor het Limburgse natuurbeleid. Voor deze selectie van soorten werd dan hun Rode Lijststatus nagegaan is. Alle soorten met status “Met uitsterven bedreigd”, “Bedreigd” en “Kwetsbaar” werden opgenomen in de lijst van prioritaire soorten. Bijkomend criterium voor het bepalen van prioritaire soorten was hun eventuele vermelding in de Annexen van de Vogel- of Habitatrichtlijn. Indien andere (internationale) lijsten werden opgesteld die de bedreigingstatus van de soorten weergeven, werden deze mee in aanmerking genomen als selectiecriterium.

5

Samenvatting

Behandelde groepen planten en dieren Er werden lijsten met prioritaire soorten opgesteld voor volgende groepen planten en dieren: paddestoelen, hogere planten, mieren, sprinkhanen en krekels, libellen, dagvlinders, vissen, amfibieën en reptielen, broedvogels en zoogdieren. Hierbij werd de hiervoor beschreven procedure zo strikt mogelijk gevolgd. Afwijkingen hierop waren noodzakelijk indien de onvoldoende gegevens beschikbaar waren; dit wordt in de tekst duidelijk aangegeven. We herhalen dat de resulterende lijst met prioritaire soorten mede afhankelijk is van de gebruikte criteria, die voor een deel gebaseerd zijn op uitgangspunten, die niet strikt wetenschappelijk onderbouwd kunnen worden. De voorgestelde lijsten van prioritaire soorten mogen dus niet als onvoorwaardelijk beschouwd worden; de eindgebruiker is vanzelfsprekend vrij om deze lijsten op een specifieke manier te interpreteren, volgens de noden en middelen die op een gegeven plaats en tijdstip beschikbaar zijn. Voor alle behandelde groepen planten en dieren werd vastgesteld dat een belangrijk aantal soorten beduidend meer werd aangetroffen in de provincie Limburg dan in de rest van Vlaanderen, en bovendien dat een belangrijk aantal van deze soorten bovendien vermeld werd op de Rode Lijst voor Vlaanderen en/of internationale richtlijnen. Voor een belangrijk aantal soorten geldt dus dat hun bescherming in Limburg essentieel is voor hun behoud in Vlaanderen.

6

1. Inleiding

1. INLEIDING 1.1. Het soortgerichte natuurbeleid De bescherming van individuele soorten ligt historisch aan de basis van het natuurbehoud. Hierbij was het behoud van één of enkele, meestal opvallende en “charismatische” soorten (vb. ooievaar) de uiteindelijke doelstelling van specifieke beschermingsacties. Gaandeweg verschoof de aandacht evenwel van soortbescherming naar het behoud van natuurgebieden, met alle daarin aanwezige elementen van fauna en flora, maar ook van de abiotische omgeving. Hierbij werden individuele soorten nog vaak naar voor geschoven, maar dan als symbolen voor het behoud van een bepaald gebied, eerder dan als het enige doel van de beschermingsacties. Tijdens de laatste jaren is, naast de blijvende inspanningen voor het behoud van natuurgebieden, de aandacht voor soortbescherming evenwel opnieuw toegenomen. Momenteel fungeren soorten als symbolen én als doelen voor het natuurbehoud. Vooral de rol van soorten als uitgesproken doelen voor het natuurbehoud wordt daarbij meer naar voor geschoven. Dat is o.a. een gevolg van het formuleren van het behoud van de bestaande biodiversiteit (i.e., de verscheidenheid aan levende organismen) als expliciete doelstelling voor het natuurbehoud door allerlei beleidsinstanties. Tevens is gebleken dat een uitsluitend gebiedsgerichte benadering geen garanties geeft voor het behoud van alle erin voorkomende soorten. Sommige soorten stellen immers zulke specifieke eisen aan hun leefomgeving en/of zijn ondertussen zo zeldzaam geworden, dat gerichte maatregelen noodzakelijk zijn opdat ze zouden overleven. Bovendien is er een ganse reeks soorten die ook, of zelfs vooral, voorkomen buiten de natuurreservaten of beschermde natuurgebieden. Aan welke soorten dient het natuurbehoud prioritair aandacht te besteden? Dit is een voor de hand liggende vraag, waar echter moeilijk een éénduidig en eenvoudig antwoord kan op gegeven worden. Het is immers afhankelijk van de expliciete doelstellingen van het natuurbehoudbeleid en –acties. Deze (kunnen) verschillen naargelang de context en de schaal van het betrokken land of streek, en van het tijdskader. In opdracht van de bestendige deputatie van de provincie Limburg werd een eenvoudige wetenschappelijk procedure opgesteld voor het bepalen van prioritaire soorten voor het natuurbeleid in de provincie Limburg. Deze procedure steunt op een aantal uitgangspunten, die we hieronder verduidelijken. Deze uitgangspunten zijn geen absolute waarheden, eerder een keuze uit vele mogelijke. Het gebruik van andere basisprincipes zal (vermoedelijk) leiden tot andere procedures, en uiteindelijk tot een verschillende keuze van prioritaire soorten. De voorgestelde set van prioritaire soorten mag dus niet als onvoorwaardelijk beschouwd worden.

7

1. Inleiding

1.2. Uitgangspunten: Natuurbeleid en prioritaire soorten Een eerste uitgangspunt is dat het provinciale natuurbeleid dient te kaderen in de bredere context van het natuurbeleid in Vlaanderen en de Europese Unie. De Vogelrichtlijn van 1979 en de Habitatrichtlijn van 1992 vormen de basis van het Europees natuurbeleid. Deze twee richtlijnen beogen de instandhouding van de natuurlijke leefmilieus en de wilde flora en fauna, voornamelijk via de totstandbrenging van een Europees ecologisch netwerk van beschermde gebieden. De Habitatrichtlijngebieden zullen samen met de Vogelrichtlijngebieden deel uitmaken van het “Natura 2000”-netwerk. De Vogelrichtlijn heeft de bescherming op langere termijn en het beheer van alle op het communautaire grondgebied in het wild levende vogels en hun habitats ten doel. De lidstaten zijn verantwoordelijk voor de instandhouding van al deze vogelsoorten en in het bijzonder de trekvogels. Zij moeten de verschillende natuurlijke habitats instandhouden die het leefmilieu van de wilde vogels vormen. Voor 181 soorten en ondersoorten werden, vanwege hun geringe populatie en/of hun beperkt verspreidingsgebied, specifieke beschermingsmaatregelen genomen. De lidstaten moeten de hiertoe meest geschikte gebieden als speciale beschermingszones aanwijzen. De Habitatrichtlijn is het voornaamste stuk wetgeving van de Gemeenschap ter bevordering van de biologische verscheidenheid (en heeft verregaande implicaties voor de beleidsvoering in Vlaanderen). Ze houdt de verplichting in om van communautair belang geachte habitats en soorten in stand te houden. Iedere lidstaat moet op eigen grondgebied de gebieden identificeren die voor het behoud van de onder de richtlijn vallende habitats en soorten het belangrijkst zijn en deze gebieden vervolgens aanwijzen als speciale beschermingszones. Met betrekking tot deze zones worden dan juridische of contractuele maatregelen genomen of worden eventueel beheersplannen opgesteld om deze zones op langere termijn te behouden, waarbij menselijke activiteiten geïntegreerd worden vanuit een optiek van duurzame ontwikkeling. De implementatie in Vlaanderen van internationale overeenkomsten en verdragen betreffende het natuurbehoud moet worden verzekerd door het “Decreet betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu van 21/07/1997” of kortweg het Natuurdecreet. Hierin wordt expliciet gesteld dat het beleid gericht is op “de bescherming, de ontwikkeling, het beheer en het herstel van de natuur en het natuurlijk milieu” (Art 6). Het decreet hanteert het “stand-still-beginsel” betreffende zowel de kwaliteit als de kwantiteit van de natuur (Art 8). Toegepast op het domein van soortenbescherming, betekent dit dat het beleid gericht is op het behoud van de bestaande soortendiversiteit (Memorie van toelichting [MVT] bij Art. 11). Hierbij worden speciale maatregelen in het vooruitzicht gesteld voor de bescherming van internationaal, nationaal of regionaal bedreigde, kwetsbare en/of zeldzame soorten (MVT Art. 11). Voor het Vlaamse natuurbeleid verdienen soorten, die aan deze criteria tegemoet komen, dus prioritaire aandacht. Deze doelstellingen impliceren dat gegevens over de actuele status van natuurelementen kunnen gebruikt worden als normen waartegen hun evolutie in de toekomst kan afgemeten worden. Het beleidsvoornemen om de natuur in zijn huidige toestand te behouden (i.e., het “stand-still-beginsel”) 8

1. Inleiding impliceert dat de huidige toestand als streefdoel dient aangewend te worden. De status van soorten, i.e. hun mate van bedreiging, kwetsbaarheid en/of zeldzaamheid in Vlaanderen, wordt weergegeven in de “Rode lijsten” (Maes et al., 1995). Deze werden recent voor een toenemend aantal taxonomische groepen opgesteld (o.a., Desender et al., 1995; Bauwens & Claus, 1996; De Knijf & Anselin, 1996; Maelfait et al. 1998; Maes & Van Dijck, 1999; Pollet, 2000). Nadat België door de Europese Commissie per brief van 1 juli 1999 in gebreke werd gesteld voor de onvolledige omzetting van de Habitatrichtlijn, werden de tekortkomingen in de interne (gewestelijke) wetgeving herzien. Op 9 juli 2002 bracht het Vlaams parlement ingrijpende wijzigingen aan in het Natuurdecreet met als expliciet doel de Vlaamse regelgeving in overeenstemming te brengen met de Vogel- en Habitatrichtlijn. Anderzijds werden de bepalingen met betrekking tot het VEN (Vlaams Ecologisch Netwerk) nader omschreven.

1.3. Natuurbeleid en prioritaire soorten in de provincie Limburg Aan welke soorten dient bijzondere aandacht besteed te worden in Limburg, een deelgebied van Vlaanderen? Hier zouden we twee mogelijke opties kunnen volgen. Een eerste zou bestaan uit het bepalen van de mate van bedreiging, kwetsbaarheid en/of zeldzaamheid binnen de provincie Limburg van de daar voorkomende soorten. Hierbij zouden we geen rekening houden met de status van verschillende soorten in een ruimer geografisch gebied, wat in wezen neerkomt op het “isoleren” van de soortbescherming in Limburg uit een bredere geografische en natuurbeleidcontext. In extreme gevallen zou dat kunnen impliceren dat bijzondere aandacht besteed wordt aan soorten die in Limburg zeldzaam zijn, maar elders in Vlaanderen algemeen voorkomen. Een tweede optie, die we hier zullen volgen als tweede uitgangspunt, bestaat uit het bepalen van het belang van de bescherming van de Limburgse populaties voor het behoud van een soort in Vlaanderen. Hiertoe maken we een schatting van het aantal Limburgse populaties van elke soort, en vergelijken dit met het geschatte totale aantal populaties in Vlaanderen. Het belang van de bescherming in Limburg voor het behoud van een soort in Vlaanderen beschouwen we als hoog wanneer het merendeel van de Vlaamse vindplaatsen in Limburg gelegen is. Het verdwijnen van de Limburgse populaties zou dan immers impliceren dat de soort sterk achteruitgaat niet alleen in Limburg, maar noodzakelijkerwijs ook in gans Vlaanderen. Voor dergelijke soorten is het behoud van de Limburgse populaties dus van belang niet alleen voor het natuurbeleid in Limburg, maar tevens voor het Vlaamse natuurbehoud. We streven ernaar de ontwikkelde wetenschappelijke procedure toe te passen op zoveel mogelijk groepen organismen. Hierin zijn we echter beperkt tot die groepen waarvoor voldoende informatie beschikbaar is over hun verspreiding, status en algemene ecologie. Onze werkwijze kan uiteraard ook toegepast worden op andere groepen dieren en planten, althans wanneer de vereiste informatie beschikbaar is, én op andere deelgebieden van Vlaanderen.

9

2. Methoden

2. METHODEN 2.1. Schatting van het relatieve belang van populaties in Limburg Ideaal zou zijn om het belang van het behoud van Limburgse populaties voor het Vlaamse natuurbeleid te bepalen a.d.h.v. gegevens betreffende het aantal en de omvang van aanwezige populaties, zowel in Limburg als in de rest van Vlaanderen. Gegevens over het aantal populaties zijn evenwel slechts voorhanden voor enkele soorten, terwijl informatie over de grootte van populaties erg fragmentarisch is of volledig ontbreekt. We dienen dus gebruik te maken van andere gegevens, die beschikbaar zijn voor het volledige Vlaamse grondgebied én die een (ruwe) schatting geven van het aantal aanwezige populaties. Verspreidingsgegevens die geregistreerd worden op basis van standaard rastersystemen (UTM of IFB) komen hiervoor in aanmerking, althans indien de beschikbare informatie voldoende gebiedsdekkend is voor gans Vlaanderen. Het aantal aanwezige populaties van een soort kan geschat worden door telling van het aantal karteringshokken waarin ze wordt aangetroffen. Hierbij dienen we te beseffen dat het aantal karteringshokken veelal het aantal aanwezige populaties zal onderschatten, aangezien in één hok meerdere populaties kunnen voorkomen. De mate waarin het aantal karteringshokken een onderschatting is voor het aantal populaties, is in de eerste plaats afhankelijk van de grootte van de hokken. Hoe kleiner de oppervlakte van de verspreidingshokken, hoe beter het aantal hokken het werkelijke aantal populaties zal benaderen. Het lijkt daarom beter om kilometerhokken (1 x 1 km) te gebruiken, eerder dan de zogenaamde uurhokken (UTM: 5 x 5 km; IFB: 4 x 4 km). Voorwaarde hierbij is wel dat de spreiding van de waarnemingen voldoende dicht is om te beschikken over gebiedsdekkende informatie op kilometerhokniveau. Aangezien dit niet het geval is voor gans Vlaanderen en de hier behandelde diergroepen, hanteren we verspreidingsgegevens op het niveau van uurhokken. Hierbij dienen we tevens aan te stippen dat het volstaat aan te nemen dat het aantal hokken een relatieve, eerder dan een absolute maat is voor het aantal aanwezige populaties. Dus, indien twee soorten in respectievelijk 10 en 100 hokken werden waargenomen, veronderstellen we niet dat deze aantallen overeenstemmen met het werkelijke aantal populaties. Een karteringshok kan immers meer dan één populatie huisvesten. Wel nemen we aan dat de tweede soort ongeveer 10 maal meer populaties heeft dan de eerste. Dezelfde veronderstelling geldt voor de aanwezigheid van populaties in verschillende deelgebieden van Vlaanderen. Indien een soort voorkomt in 20 hokken in Limburg en in 40 hokken in de rest van Vlaanderen, dan veronderstellen we niet dat deze aantallen gelijk zijn aan het aantal aanwezige populaties. Wel dat er in de rest van Vlaanderen ongeveer dubbel zoveel populaties zijn als in Limburg.

10

2. Methoden De hier gebruikte procedure bestaat in essentie uit het tellen van het aantal uurhokken waarin een gegeven soort werd aangetroffen in Limburg én in gans Vlaanderen. Deze waarden laten toe het percentage van de bezette verspreidingshokken gelegen in Limburg te berekenen: %SLim = SLim x 100 / SVl Met:

%SLim = percentage van hokken bezet door gegeven soort gelegen in Limburg SLim = aantal hokken in Limburg bezet door gegeven soort SVl = aantal hokken in gans Vlaanderen bezet door gegeven soort

Hoge waarden worden verkregen wanneer een relatief groot aantal van de Vlaamse vindplaatsen in Limburg gelegen is. Om te kunnen beoordelen in welke mate we een gegeven waarde als relatief hoog kunnen beschouwen, is een vergelijkingsbasis nodig. De eenvoudigste norm is het percentage van het totaal aantal uurhokken dat gelegen is in de provincie Limburg: %NLim = NLim x 100 / NVl Met:

%NLim = percentage uurhokken gelegen in Limburg NLim = aantal uurhokken gelegen in Limburg NVl = aantal hokken in gans Vlaanderen

In de praktijk hanteerden we het aantal uurhokken die voor minstens de helft van hun oppervlakte in Limburg liggen. Voor de IFB-uurhokken bekomen we als waarden: NLim = 185, NVl = 983, %NLim = 18.8. De waarden voor de UTM-uurhokken zijn: NLim = 119, NVl = 644, %NLim = 18.5. [Een betere werkwijze gaat uit van het aantal geïnventariseerde hokken (i.e., hokken waarin minstens één soort werd aangetroffen) in Limburg en gans Vlaanderen. Hierdoor wordt rekening gehouden met eventuele geografische verschillen in inventarisatie-intensiteit. We vermelden verder expliciet wanneer deze werkwijze werd toegepast.] Wanneer voor een gegeven soort het percentage van bezette hokken gelegen in Limburg (%SLim) hoger is dan 18%, kunnen we stellen dat een relatief groot aantal van de Vlaamse vindplaatsen in Limburg gelegen is. Hoe hoger de waarde van %SLim, hoe groter het belang van de Limburgse populaties voor het behoud van de soort in Vlaanderen. De keuze van de grenswaarde die men kan hanteren om een soort als écht belangrijk voor Limburg te beschouwen is puur arbitrair (bv. 25%) en kan verschillen tussen groepen organismen en volgens de gestelde doelstellingen. Hieronder zullen we arbitraire waarde van 33% hanteren. We beschouwen een soort dus als belangrijk voor Limburg indien minstens één derde van de bezette hokken in Vlaanderen gelegen zijn in de provincie Limburg.

11

2. Methoden

Een alternatieve methode om uit te maken wanneer een soort als bijzonder belangrijk voor Limburg kan beschouwd worden, bestaat uit het formeel statistisch toetsen van het percentage van bezette hokken gelegen in Limburg. Hiertoe vergelijkt men voor elke soort het waargenomen aantal bezette verspreidingshokken met het verwachte aantal. Hierbij wordt volgende formule gebruikt: Chi² = [(SLim – ELim)² / ELim] + [(SR – ER)² / ER] Met::

SLim = aantal hokken in Limburg bezet door gegeven soort ELim = verwacht aantal hokken in Limburg bezet door gegeven soort ELim = SVl * %NLim SR = aantal hokken in rest van Vlaanderen bezet door gegeven soort SR = SVl - SLim ER = verwacht aantal hokken in rest van Vlaanderen bezet door gegeven soort ER = SVl * (100 - %NLim)

De resulterende waarde volgt een Chi² verdeling met één vrijheidsgraad. Indien de waarschijnlijkheid, geassocieerd met de bekomen waarde, kleiner is dan een gegeven drempelwaarde (bv. de standaardwaarde α = 0.05) dan mag men stellen dat de betrokken soort in Limburg in significant meer hokken werd waargenomen dan in de rest van Vlaanderen. Hoewel deze procedure objectiever lijkt dan het hanteren van een arbitraire grenswaarde voor %SLim, moet opgemerkt worden dat de drempelwaarde gebruikt om het resultaat als significant te beschouwen (bv. α = 0.05), in essentie ook een arbitrair criterium is.

2.2. Aanvullende motieven voor het relatieve belang van populaties in Limburg Additionele redenen kunnen opgesomd worden om een soort als relatief belangrijk voor het provinciale natuurbehoud te beschouwen. In de eerste plaats denken we hierbij aan de status van de soorten op de Rode lijsten voor Vlaanderen, België en Europa. Het hoeft geen betoog dat een soort die als “Zeldzaam” of “Bedreigd” beschouwd wordt in een ruimer geografisch gebied, én waarvan het merendeel van de Vlaamse populaties in Limburg worden aangetroffen, prioritaire aandacht verdient. Op analoge wijze verdienen soorten die zijn opgenomen in de annexen van internationale conventies en/of richtlijnen bijzondere aandacht. Van bijzonder belang voor het soortgerichte natuurbehoud zijn (bijzonder) grote populaties van belangrijke soorten. Soorten die als “kensoort” of “indicator” voor een levensgemeenschap of biotooptype beschouwd worden verdienen eveneens speciale aandacht. Acties ten behoeve van hun behoud zullen immers ten goede komen van een ganse reeks andere organismen.

12

2. Methoden Ook meer “gevoelsmatige” argumenten, zoals de herkenbaarheid, aaibaarheid of locale populariteit van een soort kunnen gehanteerd worden.

2.3. Toepassingen van de procedure Hieronder tonen we de resultaten van de procedure toegepast op die taxonomische groepen organismen waarvoor de vereiste gegevens beschikbaar waren. De tabellen tonen de Nederlandse en wetenschappelijke soortnamen, het aantal bezette uurhokken gelegen in Limburg (SLim) en gans Vlaanderen (SVl), het procentueel aantal bezette karteringshokken gelegen in Limburg (%SLim), het resultaat van de Chi²-test en geassocieerde significantie (*: P < 0.05; **: P < 0.01; ***: P < 0.001) en de status van de soort op de Rode Lijst voor Vlaanderen (RL Vl) en, indien beschikbaar, voor Europa (RL Eur) (U: Uitgestorven; MUB: Met uitsterven bedreigd; MUB (U): Met uitsterven bedreigd, maar ondertussen uitgestorven; B: Bedreigd; K: Kwetsbaar; Z: Zeldzaam; OG: Onvoldoende gekend; MNB: Momenteel niet bedreigd). Waar mogelijk, is vermeld welke soorten opgenomen zijn in de Annexen 2 en 4 van de Habitatrichtlijn (richtlijn 92/43/EEG). Voor de selectie van prioritaire soorten baseerden we ons op een combinatie van de hierboven beschreven criteria. In de eerste plaats beschouwen we enkel de soorten die beduidend meer verspreid zijn in Limburg dan in de rest van Vlaanderen. De gehanteerde criteria hierbij zijn: %SLim ≥ 33% of Sign < 0.05 (tenzij anders vermeld). Voor deze selectie van soorten werd dan nagegaan welke hun Rode Lijst status is. Alle soorten met status “Met uitsterven bedreigd”, “Bedreigd” en “Kwetsbaar” werden opgenomen in de lijst van prioritaire soorten.Bijkomend criterium voor het bepalen van prioritaire soorten is hun eventuele vermelding in Annex 2 of 4 van de Habitatrichtlijn. Indien andere (internationale) lijsten werden opgesteld die de bedreigingstatus van de soorten weergeven, kunnen deze mee in aanmerking worden genomen als selectiecriterium. Dit wordt bij de soortengroep duidelijk vermeld. In de tabellen worden de Nederlandse namen van de prioritaire soorten in vetjes gedrukt.

2.4. Aanvullende informatie Per behandelde taxonomische groep worden de prioritaire soorten meer gedetailleerd besproken. Biotoopgebruik en de verspreiding in Vlaanderen (en Europa, indien beschikbaar) wordt per soort beknopt behandeld, al dan niet geïllustreerd met verspreidingskaarten. Tevens wordt een overzicht gegeven van de beschikbare informatie over de besproken soorten (soortbeschrijving, levenswijze,…).

13

3. Paddestoelen

3. PADDESTOELEN 3.1. Gegevens Voor de meest recente gegevens konden we beschikken over de Likona Databank, waarin gegevens verwerkt waren t.e.m. 2002. Bovendien verscheen in 1999 een Rode Lijst van enkele groepen van paddestoelen van Vlaanderen (WALLEYN & VERBEKEN, 1999). Beide datasets overlappen elkaar ten dele, vermits voor beide geldt dat in de ene gegevensset soorten worden behandeld die niet in de andere gegevensset voorkomen. Voor de verwerking van de gegevens baseerden we ons op de digitale databank van Likona, terwijl aanvullende informatie (Rode Lijstcategorieën, bespreking van soorten e.d.) afkomstig is uit de Rode Lijstpublicatie. We konden evenwel niet beschikken over de dataset waarop de Rode Lijst gebaseerd was. Hierdoor is het niet mogelijk om de grootte van het Vlaamse verspreidingsgebied van de verschillende soorten te berekenen. Bovendien dienen we op te merken dat, hoewel voor de Rode Lijst zoveel mogelijk gebruik werd gemaakt van gegevens uit heel Vlaanderen, de provincie Limburg in vergelijking met de andere Vlaamse provincies (en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest) duidelijk beter en systematischer werd bemonsterd (Figuur 3.1). Deze ongelijke verdeling is in belangrijke mate te wijten aan de voorbereiding van een atlas van de paddestoelen in de provincie Limburg (Paddestoelenwerkgroep Mycolim), waarvan de uitgave binnenkort wordt voorzien. Anderzijds betekent dit dat het bijzonder moeilijk wordt om dezelfde analyses uit te voeren zoals die in Hoofdstuk 2 werden besproken. Niet enkel zou het belang van (een aantal) Limburgse populaties overschat worden, zelfs indien de inventarisatiegraad van bemonsterde uurhokken mee zou worden verrekend, dan nog blijft het gissen naar het belang van de niet bemonsterde uurhokken voor de paddestoelenpopulaties in Vlaanderen.

Figuur 3.1

Uurhokken waarvoor verspreidingsgegevens van paddestoelen bekend zijn. Grijze vierkantjes: tot 1986; zwarte bolletjes: sinds 1986 (naar WALLEYN & VERBEKEN, 1999). Van Oost naar West neemt de intensiteit van bemonstering duidelijk af.

14

3. Paddestoelen In dit hoofdstuk moeten we ons noodgedwongen beperken tot het overlopen van de lijst paddestoelsoorten waaraan een Rode Lijstcategorie werd toebedeeld. Voor elke Rode Lijstsoort gingen we na in hoeveel uurhokken binnen Limburg ze was waargenomen. Dit geeft een indicatie van de relatieve grootte van het Limburgse verspreidingsgebied voor elke soort. We merken op dat een heleboel soorten niet behandeld werden in de Rode Lijstpublicatie en dat wij hierover bijgevolg geen enkele uitspraak kunnen doen. De gegevens per kwartierhok werden voor de uniformiteit omgezet naar waarnemingen per uurhok (IFBL 4x4km).

3.2. Beperkingen bij onderzoek paddestoelen Dat er relatief weinig (historische) gegevens over paddestoelen gekend zijn, heeft een heleboel redenen. WALLEYN & VERBEKEN (1999) behandelen deze oorzaken uitgebreid: wij vatten ze hier kort samen. De waarnemingsperiode van paddestoelen is voor de meeste soorten zeer kort. De vruchtlichamen (het bovengronds gedeelte van de paddestoel dat voor determinatie bestudeerd wordt) kennen bij vele soorten een levensduur van slechts 14 dagen. Bovendien zijn andere soorten zo klein of kennen ze een dermate verborgen levenswijze, dat ze niet gevonden worden tenzij gericht gezocht (door specialisten ter zake). De vruchtvorming van een heleboel soorten is sterk weers- en seizoensgebonden. Een aantal soorten zal hierdoor zelfs niet alle jaren verschijnen. De paddestoelen vormen een bijzonder soortenrijke groep waarvan de taxonomische studie nog volop in ontwikkeling is. Het totaal aantal soorten in Vlaanderen is nog niet gekend en jaarlijks komen er nieuw beschreven soorten bij. Tegenover het groot aantal soorten staat een relatief klein aantal waarnemers. Oude gegevens, die vaak schaars gedocumenteerd waren (taxonomische en systematische problemen), werden zelden verkregen via gerichte inventarisaties en kartering. Meestal ging het om “accidentele” vondsten, waardoor deze gegevens slechts zeer moeilijk gebruikt kunnen worden als vergelijkingsmateriaal in recente studies. De gegevens zijn ook “onevenwichtig” te noemen, omwille van het vaak accidentele karakter van de waarnemingen, de herkenning van soorten op basis van individuele specialisatie en het voornamelijk noteren van opvallende of zeldzame soorten. De inventarisatiegraad van de uurhokken in Vlaanderen is sterk verschillend. Sommige terreinen worden intensief bezocht, terwijl andere niet tot zelden bezocht worden (zie ook Figuur 2.1) Vermits het in kaart brengen van waarnemingen met behulp van karteringshokken (IFBL) in het verleden zelden werd toegepast, zijn de oude gegevens vaak moeilijk vergelijkbaar met de recente. De ecologische kennis van paddestoelen in Vlaanderen is nog onvolledig.

15

3. Paddestoelen De beschikbaarheid van de gegevens is niet altijd even evident, vermits zij niet steeds een (de?) centrale gegevensbank bereiken. Organisatie en centralisatie van de gegevens op Vlaams niveau dringen zich op. Mycologische flora’s (en/of determinatiewerken) voor België of Vlaanderen zijn zeer schaars, hetgeen de inventarisatie van paddestoelen bemoeilijkt. Zelfs anderstalige naslagwerken blijken aan herziening toe te zijn. Voor het opstellen van de Rode Lijst van paddestoelen werd ervoor geopteerd gegevens te verzamelen van een beperkt aantal soorten (ca. 20% van het totaal aantal soorten). De soorten werden gekozen op grond van een aantal eenvoudige criteria. beschikbaarheid van bestaande gegevens opvallendheid op het terrein herkenbaarheid, ook door niet-specialisten bio-indicatorwaarde of relevantie m.b.t. natuurbehoud (vb. aanwezigheid op buitenlandse Rode Lijsten).

3.3. “Prioritaire” paddestoelen In de Likona databank werden gegevens verzameld van 1645 soorten in Vlaanderen. Naar analogie met WALLEYN & VERBEKEN (1999), beschouwen we uitsluitend de waarnemingen verricht na 1986 (in de hierna volgende bespreking wordt met de term “Limburg” steeds gedoeld op de provincie Limburg na 1986). Tijdens die periode werden er in de provincie Limburg nog 1500 soorten waargenomen. Van deze 1500 soorten werden er 311 ingedeeld in een Rode Lijstcategorie (Tabel 3.1). Beperken we ons tot de 4 meest kwetsbare categorieën, dan houden we voor Limburg na 1986 nog 113 soorten over die “Kwetsbaar” tot “Uitgestorven” zijn. De soorten uit deze categorieën worden getoond in tabellen 3.2 en 3.3.

Tabel 3.1

Aantal paddestoelsoorten per Rode Lijstcategorie voor de provincie Limburg na 1986

RL categorie

Limburg na 1986

Uitgestorven

1

Met Uitsterven Bedreigd

17

Bedreigd

41

Kwetsbaar

54

Zeldzaam

14

Waarschijnlijk Bedreigd

9

Achteruitgaand

6

Momenteel Niet Bedreigd

162

Onvoldoende Gekend

7

Totaal

311

16

3. Paddestoelen Tabel 3.2

Lijst van 59 paddestoelsoorten met Rode Lijstcategorie “U, MUB of B” in de provincie Limburg, met vermelding van aantal uurhokken in Limburg waarin iedere soort werd waargenomen (alfabetisch volgens wetenschappelijke naam).

Nederlandse naam

Wetenschappelijke naam

# Uurhokken Limburg

RL Vlaanderen

Trechtercantarel

Cantharellus tubaeformis

2

B

Koperrode spijkerzwam

Chroogomphus rutilus

3

B

Rossige collybia

Collybia distorta

2

B

Hoorn van overvloed

Craterellus cornucopioides

2

B

Grote aderbekerzwam

Disciotis venosa

6

B

Brandplekribbelzwam

Faerberia carbonaria

2

B

Geoglossum difforme

1

B

Fijngeschubde aardtong

Geoglossum fallax

1

B

Kleverige aardtong

Geoglossum glutinosum

1

MUB

Slanke aardtong

Geoglossum umbratile

3

B

Slijmige spijkerzwam

Gomphidius glutinosus

1

MUB

Roze spijkerzwam

Gomphidius roseus

12

B

Voorjaarskluifzwam

Gyromitra esculenta

9

B

Kaneelboleet

Gyroporus castaneus

4

B

Indigoboleet

Gyroporus cyanescens

8

B

Fluwelige stekelzwam

Hydnellum spongiosipes

3

B

Hygrocybe calyptriformis

1

B

Gele wasplaat

Hygrocybe chlorophana

4

MUB

Scharlaken wasplaat

Hygrocybe coccinea

4

MUB

Veenmosvuurzwammetje

Hygrocybe coccineocrenata

3

B

Geelvoetwasplaat

Hygrocybe flavipes

1

MUB

Slijmwasplaat

Hygrocybe laeta

2

MUB

Wantsenwasplaat

Hygrocybe obrussea

1

MUB

Bleke weidewasplaat

Hygrocybe pratensis var. pallida

1

U

Bruingestreepte wasplaat

Hygrocybe radiata

1

B

Lorkenslijmkop

Hygrophorus lucorum

1

B

Gekroesde melkzwam

Lactarius acerrimus

2

MUB

Pelargoniummelkzwam

Lactarius decipiens

5

B

Donkere kokosmelkzwam

Lactarius mammosus

8

B

Gepeperde melkzwam

Lactarius piperatus

4

MUB

Forse melkzwam

Lactarius trivialis

1

B

Lactarius zonarius

1

B

Haagbeukboleet

Leccinum carpini

2

B

Harde populierboleet

Leccinum duriusculum

3

B

Schubbige taaiplaat; Dwarsliggerzwam

Lentinus lepideus

2

B

Sparrenstinktaailing

Micromphale perforans

1

MUB

Beekmijtertje

Mitrula paludosa

6

B

Echt varkensoor

Otidea leporina

2

B

Tengere stekelzwam

Phellodon melaleucus

5

B

Verfstuifzwam

Pisolithus arhizus

3

B

Grote speldeprikzwam

Poronia punctata

1

B

Rookrussula

Russula adusta

4

MUB

Zwartwitte russula

Russula albonigra

4

B

Appelrussula

Russula paludosa

6

B

Jodoformrussula

Russula turci

5

B

Geschubde stekelzwam

Sarcodon imbricatus

4

B

Avondroodstekelzwam

Sarcodon joeides

1

MUB

Fraaie stekelzwam

Sarcodon lepidus

1

B

Sarcodon scabrosus

6

MUB

Melkboleet

Suillus granulatus

1

B

Grauwe ringboleet

Suillus laricinus

1

MUB

Krulzoomridderzwam

Tricholoma acerbum

1

MUB

Witbruine ridderzwam

Tricholoma albobrunneum

2

B

Gele ridderzwam

Tricholoma equestre

10

B

Druppelvlekridderzwam

Tricholoma pessundatum

3

MUB

Glanzende ridderzwam

Tricholoma portentosum

8

B

Zeepzwam

Tricholoma saponaceum

4

B

Scherpe ridderzwam

Tricholoma virgatum

1

MUB

Vingerhoedje

Verpa conica

1

B

17

3. Paddestoelen Tabel 3.3

Lijst van 54 paddestoelsoorten met Rode Lijstcategorie “K” in de provincie Limburg, met vermelding van aantal uurhokken in Limburg waarin iedere soort werd waargenomen (alfabetisch volgens wetenschappelijke naam).

Nederlandse naam


# Uurhokken Limburg

RL Vlaanderen

Narcisamaniet

Amanita gemmata

5

K

Porfieramaniet

Amanita porphyria

7

K

Kleverige knolamaniet

Amanita virosa

2

K

Weerhuisje

Astraeus hygrometricus

2

K

Holsteelboleet

Boletinus cavipes

1

K

Geelnetboleet

Boletus appendiculatus

1

K

Vroeg eekhoorntjesbrood

Boletus reticulatus

4

K

Kleine bovist

Bovista dermoxantha

1

K

Ruitjesbovist

Calvatia utriformis

9

K

Hanekam (Cantharel)

Cantharellus cibarius

38

K

Traliestinkzwam

Clathrus ruber

1

K

Purperknolcollybia

Collybia tuberosa

8

K

Piekhaarzwammetje

Crinipellis scabellus

4

K

Gewimperde aardster

Geastrum fimbriatum

6

K

Grote vierslippige aardster

Geastrum fornicatum

1

K

Schotelkluifzwam

Helvella macropus

7

K

Gezoneerde stekelzwam

Hydnellum concrescens

9

K

Gele stekelzwam

Hydnum repandum

6

K

Ridderwasplaat

Hygrocybe fornicata

1

K

Hygrocybe irrigata

1

K

Beemdwasplaat

Hygrocybe marchii

1

K

Bruinrode wasplaat

Hygrocybe perplexa

1

K

Papegaaizwammetje

Hygrocybe psittaccina

6

K

Honingwasplaat

Hygrocybe reidii

1

K

Geurende wasplaat

Hygrocybe russocoriacea

1

K

Grauwe wasplaat

Hygrocybe unguinosa

3

K

Violetvlekkende moerasmelkzwam

Lactarius aspideus

1

K

Peenrode melkzwam

Lactarius fulvissimus

2

K

Vleugelspoormelkzwam

Lactarius pterosporus

1

K

Vaaloranje melkzwam

Lactarius quieticolor

7

K

Oranje berkenboleet

Leccinum versipelle

14

K

Trechtertaaiplaat

Lentinus conchatus

5

K

Roze ruitertje

Marasmiellus rosellus

2

K

Kale knoflooktaailing

Marasmius scorodonius

6

K

Gewone morielje

Morchella esculenta

3

K

Kapjesmorielje

Morchella semilibera

7

K

Gewoon varkensoor

Otidea onotica

6

K

Zwartvoetkrulzoom

Paxillus atrotomentosus

13

K

Schubbige oesterzwam

Pleurotus dryinus

10

K

Kleine trompetzwam

Pseudocraterellus undulatus

1

K

Oliebolzwam

Rhizina undulata

6

K

Haagbeukrussula

Russula carpini

1

K

Braakrussula

Russula emetica

69

K

Honingrussula

Russula melliolens

1

K

Geurige russula

Russula odorata

3

K

Bittere kamrussula

Russula pectinata

32

K

Kleibosrussula

Russula pseudointegra

1

K

Purperrode russula

Russula queletii

2

K

Krulhaarkelkzwam

Sarcoscypha austriaca

2

K

Rode kelkzwam

Sarcoscypha coccinea

1

K

Fijnschubbige boleet

Suillus variegatus

12

K

Witte ridderzwam

Tricholoma album

5

K

Witte duifridderzwam

Tricholoma columbetta

9

K

Fijnschubbige ridderzwam

Tricholoma imbricatum

7

K

18

3. Paddestoelen We kunnen geen uitspraken doen over de procentuele verdeling van Rode Lijstsoorten in Limburg t.o.v. de rest van Vlaanderen. Wel konden we nagaan hoeveel soorten paddestoelen per uurhok werden aangetroffen in de Provincie Limburg. Figuur 3.2 toont hoeveel soorten per uurhok werden opgetekend voor alle in Limburg waargenomen soorten.

1 - 50 51 - 100 101 - 150 151 - 250 251 - 500

Figuur 3.2

Verdeling per uurhok van alle in Limburg geïnventariseerde paddestoelensoorten. Getallen naast de kleurenlegende geven telkens klassen van het absoluut aantal soorten per uurhok.

De soortenrijkste uurhokken concentreren zich in de eerste plaats rond het Vijvergebied van MiddenLimburg en in mindere mate in het Noorden van de Limburgse Kempen (t.h.v. resp. Hechtel-Eksel en Bocholt en Hamont-Achel) . Een gelijkaardig patroon tekent zich af wanneer we enkel de soorten beschouwen met Rode Lijstcategorie “Kwetsbaar” tot en met “Uitgestorven” (Figuur 3.3). Deze concentratie in de spreiding van de meest bedreigde paddestoelsoorten rond het Limburgs vijvergebied werd ook vastgesteld door WALLEYN & VERBEKEN (1999). Over de provincie Limburg stelden deze auteurs vast dat: door de inventarisatie van het volledige Limburgs grondgebied deze concentratie niet te wijten was aan het toevallig intensiever bestuderen van bepaalde soortenrijke gebieden; het belang van het Vijvergebied in Midden-Limburg voor paddestoelen gelijke tred houdt met het belang van deze streek voor andere soortengroepen; geen enkele regio in Limburg behoorde tot de “hot spots” met meer dan 20 Rode Lijstsoorten (zie ook figuur 3.3); de Kempen m.b.t. Rode Lijstsoorten vooral belangrijk zijn voor acidofiele paddestoelen en soorten van schraal naaldbos.

19

3. Paddestoelen

1-3 4-6 7 - 10 11 - 14 15 - 19

Figuur 3.3

Verdeling per uurhok van alle in Limburg geïnventariseerde paddestoelensoorten, die werden onderverdeeld in de Rode Lijstcategorieën “Kwetsbaar” tot en met “Uitgestorven”. Getallen naast de kleurenlegende geven telkens klassen van het absoluut aantal soorten per uurhok.

Verder werd ook een vergelijking gemaakt tussen de verschillende ecologisch functionele groepen (saprofyten, parasieten, mycorrhizavormers). Voor iedere functionele groep werd de procentuele verdeling van het aantal bestudeerde paddestoelen over de verschillende Rode Lijstcategorieën (alle behalve “onvoldoende gekend”) bekeken. Hieruit bleek dat mycorrhizavormende soorten (Ridderzwammen) duidelijk sterker bedreigd waren dan saprofytische soorten (Taailingen, Ruitertjes en Collybia’s).

20

3. Paddestoelen

3.4. Bedreigingen en bescherming 3.4.1. Oorzaken van achteruitgang We nemen bondig de bevindingen van WALLEYN & VERBEKEN (1999) over. Meer gedetailleerde besprekingen zijn terug te vinden in het rapport. Natuurlijke oorzaken Zoals alle soorten, zijn ook paddestoelen onderhevig aan natuurlijke successie. Vermits een groot aantal soorten echter sterk afhankelijk is van een waardplant, zal het verdwijnen van de waardplant – hetzij door natuurlijke successie hetzij door andere oorzaken (vb. Iepenziekte) – resulteren in de achteruitgang of het verdwijnen van de ermee geassocieerde mycoflora. Antropogene oorzaken Vermesting De depositie van stikstof is de belangrijkste oorzaak van achteruitgang van alle mycorrhizavormende paddestoelen in alle bostypen, inclusief parken en lanen. Daarnaast blijken ook heel wat saprofyten, die aan stikstofarme milieus (zoals heiden) gebonden zijn, nadeel te ondervinden van vermesting. Verzuring Vooral in slecht gebufferde, zwak zure tot basische bodems is het effect van verzuring duidelijk merkbaar. Mycorrhizavormende paddestoelen blijken minder gevoelig te zijn voor verzuring in tegenstelling tot bepaalde strooiselsaprofyten, die de verzuring van hun substraat minder goed tolereren. De Vlaamse naaldbossen hebben duidelijk te lijden onder vermesting en verzuring. In deze eertijds vrij goed ontwikkelde mycofloragebieden, overleven nu nog enkele weinig gevoelige saprofyten. Verdroging en watervervuiling Het onttrekken van water aan de bodem, met een daling van de grondwatertafel tot gevolg, is de oorzaak van de sterke achteruitgang van tientallen soorten paddestoelen die aan vochtige tot natte biotopen gebonden zijn. Aan oligotroof en zuiver water gebonden soorten of soorten die voorkomen in periodiek overstromende vloedbosjes, zijn door sterk vervuild en geëutrofieerd water zeer zeldzaam geworden. Verdwijnen van biotopen Rode Lijstsoorten worden vaak voor een belangrijk deel aangetroffen in zeldzame of bedreigde biotopen zoals heiden en vennen, moerassen, duinen enz. WALLEYN & VERBEKEN (1999) halen in het bijzonder Wasplaatgraslanden aan, waar zeer rijke fragiele paddestoelenassociaties voorkomen. Lichte bemesting, overbetreding en grondbewerking zijn nefast voor deze gemeenschappen. De wasplaatgraslanden in Vlaanderen blijken niet alleen bijzonder weinig voor te komen, ze zijn kwalitatief ook ver onder het peil van voorbeelden uit buurlanden. Een aangepaste status m.b.t. bescherming en behoud van deze biotopen dringt zich op.

21

3. Paddestoelen Bodemverdichting en erosie Bodemverdichting en/of erosie door overbetreding en intensieve recreatie (paardensport, gemotoriseerde voertuigen, mountainbikes) of het inzetten van zware machines worden als schadelijk ervaren voor de vruchtvorming van paddestoelen. Hieromtrent werd onderzoek verricht in het Zoniënwoud (VANHOLEN & DE KESEL, 1999, 2000; VANHOLEN, 2001; VANHOLEN et al., 2001). Moderne bosexploitatie Strooiselroof (het afvoeren van bladeren, naalden of delen van de humuslaag) in bossen wordt niet meer toegepast in Vlaanderen met als gevolg dat de strooisellaag toeneemt in dikte en de afbraak vertraagd wordt. Dit heeft een negatief effect op mycorrhizavormende paddestoelen. Onderzoek heeft uitgewezen dat het verwijderen van de strooisellaag (reeds door eenmalig plaggen) een gunstig effect had op de vruchtvorming van een heleboel soorten (BAAR & KUYPER, 1993; DE VRIES et al., 1993; KEIZER, 1992). Chemische verontreiniging Hoewel paddestoelen een heleboel scheikundige stoffen accumuleren, is het effect van deze vorm van verontreiniging op de achteruitgang van paddestoelen beperkt. Versnippering Doordat de sporen van paddestoelen zich over zeer grote afstanden kunnen verspreiden, wordt gesteld dat versnippering de verspreiding van paddestoelen “in principe” niet verhindert. Plukken Het verzamelen van (eetbare) paddestoelen blijkt – op korte of middellange termijn – geen invloed te hebben op de vruchtvorming van de mycelia. Het is echter niet uitgesloten dat massale pluk van traag sporenvormende soorten (vb. Cantharellen) de verspreiding van sporen verhindert en aldus de achteruitgang van de soort in de hand werkt. Elke vorm van commerciële of excessieve pluk zou nadrukkelijk verboden moeten worden.

3.4.2. Internationale bescherming Een Europese Rode Lijst (ING, 1993) werd opgesteld op basis van destijds bekende nationale of regionale Rode Lijsten. Deze lijst heeft evenwel een voorlopig karakter en is niet verbonden aan een officiële tekst, richtlijn of wet.

3.4.3. Vlaamse wetgeving In Vlaanderen is geen enkele paddestoelsoort feitelijk beschermd. Wel is het plukken van paddestoelen in gebieden die vallen onder het bosdecreet en in de meeste natuurreservaten, niet toegelaten. Een ontwerpregeling omtrent het plukken van paddestoelen zou worden voorbereid voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

22

3. Paddestoelen

3.4.4. Beschermingsmaatregelen Naast de klassieke beschermingsmaatregelen (controle grondwatertafel, bescherming van zeldzame biotopen, tegengaan vermesting en verzuring….), kunnen enkele voor paddestoelen specifieke maatregelen aangehaald worden (KUYPER, 1994) Natuurbeheer, gericht op verschraling van de bodem, heeft vooral op mycorrhizavormende paddestoelen een gunstig effect. In permanente graslanden kan door volgehouden maaien en afvoeren zich een rijke graslandflora ontwikkelen. Door extensieve begrazing in schrale biotopen kan ook de oorspronkelijk rijke mestflora terugkeren. Het natuurlijk laten afsterven en laten liggen van bomen is belangrijk voor het behoud van heel wat saprofyten. Door terug lokaal kapresten te verbranden in bossen kan de achteruitgang van brandplekpaddestoelen worden tegengegaan. Het aanplanten van inheemse ectomycorrhizavormende boomsoorten in bossen, lanen en parken verdient voorrang op de aanplant van exoten.

23

3. Paddestoelen

Geciteerde Literatuur BAAR, J. & KUYPER, T.W. 1993. Litter removal in forests and effect on mycorrhizal fungi. In: PEGLER, D.N., BODDY, L. ING. B & KIRK, P.M. (eds). Fungi of Europe: Investigation, Recording and Conservation: 213-237. Kew: Royal Botanic Garden. DE VRIES, B., JANSEN, E., VAN DOBBEN, H.F. & KUYPER, T.W. 1993. Partial restoration of fungal and plant species diversity by removal of litter and humus layers in stands of Scots Pine in the Netherlands. Biodiversity & Conservation 4: 156-164. ING, B. 1993. Towards a Red List of European endagered macrofungi. In: PEGLER, D.N., BODDY, L. ING. B & KIRK, P.M. (eds). Fungi of Europe: Investigation, Recording and Conservation: 213-237. Kew: Royal Botanic Garden. KEIZER, P.J. 1992. Paddestoelen en natuurbeheer, ervaringen en perspectieven. Levende Natuur 1992(4): 102-110. KUYPER, T.W.(ed.) 1994. Paddestoelen en natuurbeheer: wat kan de beheerder? Wetenschappelijke mededelingen Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV) 212: 1-100. VANHOLEN, B. & DE KESEL, A.1999. Inventarisatie en monitoring van de mycoflora en de lichenen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: jaarrapport 1998 werkgroep mycologie. Brussel/Meise : Federaal Ministerie van Middenstand en Landbouw, DG6, Bestuur voor Onderzoek en Ontwikkeling; Nationale Plantentuin van België; Brussels Instituut voor Milieubeheer (BIM). VANHOLEN, B. & DE KESEL, A. 2000. Inventarisatie en monitoring van de mycoflora en de lichenen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: jaarrapport 1999 werkgroep mycologie. Brussel/Meise : Federaal Ministerie van Middenstand en Landbouw, DG6, Bestuur voor Onderzoek en Ontwikkeling; Nationale Plantentuin van België; Brussels Instituut voor Milieubeheer (BIM). VANHOLEN, B. 2001. Inventarisatie en monitoring van de mycoflora en de lichenen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: eindrapport werkgroep mycologie [cd-rom]. Brussel/Meise: Federaal Ministerie van Middenstand en Landbouw, DG6, Bestuur voor Onderzoek en Ontwikkeling; Nationale Plantentuin van België; Brussels Instituut voor Milieubeheer (BIM). VANHOLEN, B., DE KESEL, A. & FRAITURE, A 2001. Inventarisatie en monitoring van de mycoflora en de lichenen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: eindrapport werkgroep mycologie. Brussel/Meise: Federaal Ministerie van Middenstand en Landbouw, DG6, Bestuur voor Onderzoek en Ontwikkeling; Nationale Plantentuin van België; Brussels Instituut voor Milieubeheer (BIM). WALLEYN, R & VERBEKEN, A. 1999. Een gedocumenteerde Rode Lijst van enkele groepen paddestoelen (macrofungi) van Vlaanderen. Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 7:1-84. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN).

24

3. Paddestoelen

Andere relevante literatuur ARNOLDS, E. 1989. A preliminary red data list of macrofungi in the Netherlands. Leiden: Rijksherbarium. ARNOLDS, E., JANSEN, E., KEIZER, P. J., NAUTA, M., VEERKAMP, M.,& VELLINGA, E. 1992. Standaardlijst van Nederlandse macrofungi: supplement 2 (inclusief supplement 1). Wageningen: Instituut voor Bosen Natuuronderzoek (IBN), Paddestoelenkartering. ARNOLDS E. & KUYPER, TH. W. 1996. Bedreigde en kwetsbare paddestoelen in Nederland: basisrapport met voorstel voor de rode lijst. Wageningen: Informatie- en KennisCentrum Natuurbeheer (IKC Natuurbeheer). ARNOLDS E. J. M. & VAN OMMERING, G. 1996. Bedreigde en kwetsbare paddestoelen in Nederland: toelichting op de rode lijst. Wageningen: Informatie- en KennisCentrum Natuurbeheer (IKC Natuurbeheer). BOS, F. 2000. Paddestoelen in beeld. Utrecht: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). DIEDERICH, P. & SÉRUSIAUX, E. 2000. The lichens and lichenicolous fungi of Belgium and Luxembourg: an annotated checklist. Luxembourg: Musée National d'Histoire Naturelle. JANSEN, A. E. 1984. Vegetation and macrofungi of acid oakwoods in the North-east of the Netherlands. Wageningen: Pudoc. MOREAU, C. & VAN DER VEKEN, P.( bew.) 1980. Larousse paddestoelen encyclopedie. Hasselt: Heideland-Orbis. NATUURBESCHERMINGSRAAD 1987. Paddestoelen, mossen en korstmossen: advies over een beschermingsbeleid voor lager plantesoorten. Utrecht: Natuurbeschermingsraad. PHILLIPS, R. 1981. Paddestoelen en schimmels van West-Europa: meer dan 900 soorten in unieke kleurenfoto's. Utrecht: Spectrum. VERMEULEN, H. 1999. Paddestoelen, schimmels en slijmzwammen van Vlaanderen: determinatiesleutels aan de hand van veldkenmerken. Turnhout: Wielewaal.

Gerelateerde Likona-artikels DESCAMPS, S. 2001. Verdwijnen de paddestoelen uit de Limburgse bossen? Likona jaarboek 2000: 3339. LENAERTS, L. 1993. De Verfstuifzwam (Pisolithus arhizus) gevonden op de Limburgse mijnterrils. Likona jaarboek 1992: 15-18. STEVENS, J., CREVECOEUR, L. & LENAERTS, L. 1999. Verspreiding van drie paddestoelensoorten in Limburg. Vergelijking van het atlasonderzoek met een enquête. Likona jaarboek 1998: 35-41. VANDERLINDEN, H. 1996. De Pijpknotszwam (Macrotyphula fistulosa) (Fr.) Petersen – Een algemene zeldzaamheid. Likona jaarboek 1995: 29-33.

25

4. Hogere Planten

4. HOGERE PLANTEN 4.1. Gegevens De waarden getoond in de tabellen zijn ontleend aan de FLORABANK. Dit is een geïnformatiseerde databank met verspreidingsgegevens van planten in Vlaanderen op het niveau van 1 x 1 kilometerhokken (zgn. kwartierhokken). Aan de Florabank wordt meegewerkt door Flo.Wer vzw., de Nationale Plantentuin van België, het Instituut voor Natuurbehoud, de Universiteit Gent, de KULeuven en AMINAL, afdeling Natuur (VAN LANDUYT et al., 2000; BIESBROUCK et al., 2001). In geïnventariseerde uurhokken (4 x 4 km) wordt er steeds naar gestreefd minstens 4 van de 16 kwartierhokken grondig te bemonsteren. Het verzamelen van plantenverspreidingsgegevens wordt genoteerd tot de laag-laagwaterlijn aan de kust, waardoor de kust en bijgevolg Vlaanderen voor de Florabank enkele kwartierhokken groter is dan gewoonlijk. Zo wordt een totaal van 14344 kwartierhokken geteld in Vlaanderen (tot laag-laagwaterlijn), waarvan er 2652 of 18,49% in Limburg zijn gelegen. Dit percentage wijkt nauwelijks af van de in hoofdstuk 2 berekende 18,8% (relatief aantal IFB-uurhokken). Voor de analyse van de gegevens van de hogere planten hanteerden we %NLim = 18,49%. Voor de vergelijking met de arbitraire grens van 33% heeft dit echter weinig gevolgen.

4.2. Prioritaire soorten In Vlaanderen werden in totaal 1306 soorten hogere planten geïnventariseerd. Het aantal soorten dat in iedere Rode Lijstcategorie werd onderverdeeld, wordt weergegeven in tabel 4.1. In de categorie “Uitgestorven” vinden we 7 soorten terug, 95 soorten zijn “Met uitsterven bedreigd”, 111 soorten zijn “Bedreigd” en 37 soorten zijn “Kwetsbaar”. Daarnaast gingen we na hoe de prioritaire soorten (volgens de in hoofdstuk 2 vooropgestelde criteria) over deze Rode Lijstcategorieën verdeeld waren. Ruim één derde van de “Met uitsterven bedreigde” soorten komen aantoonbaar meer in Limburg voor. Hetzelfde geldt voor de “Bedreigde” soorten. In de categorie “Kwetsbaar” stellen we zelfs vast dat 24 van de 37 soorten beduidend meer werden waargenomen in Limburg dan in de rest van Vlaanderen. We dienen hier op te merken dat twee soorten aan de lijst prioritaire soorten werden toegevoegd wegens hun notering in bijlage 1 van de Conventie van Bern en bijlage 2 van de Habitatrichtlijn. Het gaat om Drijvende waterweegbree (Luronium natans (L.) Rafin.) en Kruipend moerasscherm (Apium repens (Jacq.) Lag.). Drijvende waterweegbree is “Zeldzaam” in de Vlaamse Rode Lijst en werd waargenomen in 22 Limburgse kwartierhokken. Op een totaal van 80 kwartierhokken waar de soort werd geobserveerd in Vlaanderen, komt dit neer op 28% aanwezigheid in Limburg. Kruipend moerasscherm (Met uitsterven bedreigd) werd slechts voor 11% van het totaal aantal waarnemingen in 26

4. Hogere Planten Limburg opgetekend (1 van de 9 kwartierhokken).Geen van beide soorten voldoet aan de strikte criteria om als prioritaire soort te worden geselecteerd. Desondanks draagt de provincie Limburg, gezien hun internationale belang, een belangrijke verantwoordelijkheid in het behoud van deze soorten. Tabel 4.1

Aantal plantensoorten per Rode Lijstcategorie, zowel voor het totaal aantal soorten als voor de prioritaire soorten in Limburg. De getallen tussen haakjes slaan op de twee toegevoegde prioritaire soorten (Drijvende waterweegbree en Kruipend moerasscherm). >33% of RL categorie

totaal

significant

Uitgestorven

7

0

Met Uitsterven Bedreigd

95

35 (+1)

Bedreigd

111

33

Kwetsbaar

37

24

Zeer Zeldzaam

149

Vrij Zeldzaam

56

Zeldzaam

77

Momenteel Niet Bedreigd

446

Achteruitgaand

51

Onvoldoende Gekend

40

Niet Van Toepassing

237

Totaal

1306

(1)

94

De categorie “niet van toepassing” heeft in de meeste gevallen betrekking op plantensoorten die niet als inheems beschouwd worden. In tegenstelling tot BERTEN & GORA (2002), komen in dit rapport deze soorten niet in aanmerking voor de lijst van prioritaire soorten. Een totaal van 94 plantensoorten werden geselecteerd als prioritaire soort. Dit is het totaal met inbegrip van de twee hierboven genoemde soorten van internationaal belang. Gezien het hoge aantal plantensoorten, tonen we in tabel 4.2 enkel de prioritaire soorten voor Limburg. Van de 1306 plantensoorten in Vlaanderen, zijn er 52 soorten waarvan het verspreidingsgebied voor 75% of meer (tot 100%) in Limburg gelegen is. Hiervan zijn er 24 die vanwege hun Rode lijststatus prioritair zijn voor Limburg. Van de 21 prioritaire soorten die enkel en alleen in Limburg voorkomen (SLim = 100%) werden er 8 waargenomen in slechts één kwartierhok, 4 soorten kwamen in 2 Limburgse kwartierhokken voor en van 3 soorten waren de waarnemingen verspreid over 3 kwartierhokken. Twee soorten werden aangetroffen in 4 kwartierhokken die alle in Limburg lagen, en telkens 1 soort kwam voor in resp. 5, 7, 11 en 12 uitsluitend Limburgse kwartierhokken. Figuur 4.1 toont, bij wijze van voorbeeld, de verspreiding van Kattedoorn (Ononis spinosa L.) in Vlaanderen, gebaseerd op de meest recente gegevens (t.e.m. 2002).

27

4. Hogere Planten Tabel 4.2

Soortenlijst van prioritaire planten voor de provincie Limburg volgens het procentueel aantal bezette karteringshokken dat in Limburg ligt (in afnemende volgorde).

Nederlandse naam


SLim

SVl

Christoffelkruid

Actaea spicata L.

5

5

%SLim Sign 100

***

Rode lijst B

Torenkruid

Arabis glabra (L.) Bernh.

3

3

100

***

MUB

Kranskarwij

Carum verticillatum (L.) Koch

4

4

100

***

B

Engelse alant

Inula britannica L.

11

11

100

***

B

Kleine biesvaren

Isoetes echinospora Durieu

3

3

100

***

MUB

Polei

Mentha pulegium L.

3

3

100

***

MUB

Mannetjesorchis

Orchis mascula (L.) L.

4

4

100

***

MUB

Purperorchis

Orchis purpurea Huds.

12

12

100

***

B

Rivierfonteinkruid

Potamogeton nodosus Poiret

7

7

100

***

B

Slijkzegge

Carex limosa L.

2

2

100

**

MUB

Smal fakkelgras

Koeleria macrantha (Ledeb.) Schult.

2

2

100

**

MUB

Zevenster

Trientalis europaea L.

2

2

100

**

MUB

Witte engbloem

Vincetoxicum hirundinaria Med.

2

2

100

**

MUB

Poppenorchis

Aceras anthropophorum (L.) Ait. f.

1

1

100

MUB

Groene nachtorchis

Coeloglossum viride (L.) Hartm.

1

1

100

MUB

Kalkwalstro

Galium pumilum Murray

1

1

100

MUB

Genadekruid

Gratiola officinalis L.

1

1

100

MUB

Kruismuur

Moenchia erecta (L.) Gaertn., B. Mey. et Scherb.

1

1

100

MUB

Vliegeorchis

Ophrys insectifera L.

1

1

100

MUB

Aapjesorchis

Orchis simia Lam.

1

1

100

MUB

Veenbloembies

Scheuchzeria palustris L.

1

1

100

Veldsalie

Salvia pratensis L.

10

11

91

***

B

Klein warkruid

Cuscuta epithymum (L.) L.

31

37

84

***

B

Kruipbrem

Genista pilosa L.

134

170

79

***

K

Waterlobelia

Lobelia dortmanna L.

5

7

71

**

MUB

Groot nimfkruid

Najas marina L.

5

7

71

**

B

Korensla

Arnoseris minima (L.) Schweigg. et Körte

19

27

70

***

B

Grote wolfsklauw

Lycopodium clavatum L.

17

25

68

***

B

Draadgentiaan

Cicendia filiformis (L.) Delarbre

4

6

67

**

MUB

Bleekgele hennepnetel

Galeopsis segetum Neck.

44

68

65

***

K

Witte veldbies

Luzula luzuloides (Lam.) Dandy et Wilmott

9

14

64

***

B

Zacht vetkruid

Sedum sexangulare L.

9

14

64

***

B

Waterscheerling

Cicuta virosa L.

32

50

64

***

B

Kraagroos

Rosa agrestis Savi

10

16

63

***

B

Mattenbies

Scirpus lacustris L.

103

171

60

***

K

Dichte bermzegge

Carex muricata L.

6

10

60

**

B

Valse kamille

Anthemis arvensis L.

82

141

58

***

K

Klein blaasjeskruid

Utricularia minor L.

31

56

55

***

K

Ruige anjer

Dianthus armeria L.

11

20

55

***

K

Ongelijkbladig fonteinkruid

Potamogeton gramineus L.

7

13

54

**

B

Smalle raai

Galeopsis angustifolia Ehrh. ex Hoffmann

8

15

53

**

B

Klein wintergroen

Pyrola minor L.

8

15

53

**

B

Klokjesgentiaan

Gentiana pneumonanthe L.

82

159

52

***

K

Ondergedoken moerasscherm

Apium inundatum (L.) Reichenb. f.

14

28

50

***

B

Bleek bosvogeltje

Cephalanthera damasonium (Mill.) Druce

1

2

50

MUB

Stinkend streepzaad

Crepis foetida L.

2

4

50

MUB

Rood peperboompje

Daphne mezereum L.

1

2

50

MUB

Kleine wolfsklauw

Diphasiastrum tristachyum (Pursh) Holub

3

6

50

MUB

Wit hongerbloempje

Draba muralis L.

1

2

50

MUB

Veenmosorchis

Hammarbya paludosa (L.) O. Kuntze

1

2

50

MUB

Hertsmunt

Mentha longifolia L.

4

8

50

B

Tengere veldmuur

Minuartia hybrida (Vill.) Schischkin

1

2

50

MUB

Karwijvarkenskervel

Peucedanum carvifolia Vill.

1

2

50

MUB

Kleine schorseneer

Scorzonera humilis L.

4

8

50

B

Bern

HRL

MUB

28

4. Hogere Planten

Nederlandse naam


Teer guichelheil

Anagallis tenella (L.) L.

Wild kattekruid

Nepeta cataria L.

Kattedoorn

Ononis spinosa L.

Heidekartelblad

Pedicularis sylvatica L.

Ruw parelzaad

Lithospermum arvense L.

Ronde zonnedauw

Drosera rotundifolia L.

Rossig fonteinkruid

Potamogeton alpinus Balb.

Grote tijm Geelhartje

SLim

SVl

10

21

%SLim Sign 48

10

21

48

**

B

117

248

47

***

K

**

Rode lijst

Bern

HRL

1

2

1

2

B

33

71

46

***

K

6

13

46

*

MUB

100

220

45

***

4

9

44

Thymus pulegioides L.

71

163

44

***

K

Linum catharticum L.

19

44

43

***

B

Moerasweegbree

Baldellia ranunculoides (L.) Parl.

19

45

42

***

K

Grote ratelaar

Rhinanthus angustifolius C.C. Gmel.

84

207

41

***

Watergentiaan

Nymphoides peltata (S.G. Gmel.) O. Kuntze

6

15

40

Smalle beukvaren

Phegopteris connectilis (Michaux) Watt

2

5

40

MUB

Klein vlooiekruid

Pulicaria vulgaris Gaertn.

4

10

40

MUB

Dwergviltkruid

Filago minima (Smith) Pers.

36

93

39

***

K

Liggende vleugeltjesbloem

Polygala serpyllifolia Hose

64

166

39

***

K

Grote bremraap

Orobanche rapum-genistae Thuill.

10

26

38

*

Moerassmele

Deschampsia setacea (Huds.) Hack.

5

13

38

Welriekende nachtorchis

Platanthera bifolia (L.) L.C.M. Rich.

5

13

38

Bevertjes

Briza media L.

28

73

38

***

K

Klein tasjeskruid

Teesdalia nudicaulis (L.) R. Brown

93

243

38

***

K

Handjesereprijs

Veronica triphyllos L.

4

11

36

Bosdroogbloem

Gnaphalium sylvaticum L.

82

233

35

***

K

Kleine wolfsmelk

Euphorbia exigua L.

23

68

34

*

K

Blauwe zegge

Carex panicea L.

73

217

34

***

K

Kleine steentijm

Acinos arvensis (Lam.) Dandy

5

15

33

B

Moeslook

Allium oleraceum L.

1

3

33

B

Gelobde maanvaren

Botrychium lunaria (L.) Swartz

3

9

33

B

Blonde zegge

Carex hostiana DC.

1

3

33

MUB

Glad biggekruid

Hypochoeris glabra L.

3

9

33

MUB

Dwerggras

Mibora minima (L.) Desv.

4

12

33

B

Kleine roos

Rosa micrantha Borrer ex Smith

1

3

33

MUB

Naaldenkervel

Scandix pecten-veneris L.

3

9

33

Voszegge

Carex vulpina L.

18

55

33

Wondklaver

Anthyllis vulneraria L.

14

43

33

Dicht havikskruid

Hieracium lachenalii C.C. Gmel.

62

195

Hondsviooltje

Viola canina L.

37

Drijvende waterweegbree

Luronium natans (L.) Rafin.

22

Gevlekte orchis

Dactylorhiza maculata (L.) Soó

Kruipend moerasscherm

Apium repens (Jacq.) Lag.

K MUB

K MUB

K B B

B

MUB *

B

32

***

K

123

30

***

K

80

28

*

Z

48

175

27

**

K

1

9

11

B

MUB

29

4. Hogere Planten

Figuur 4.1

Verspreiding van kattedoorn (Ononis spinosa L.) in Vlaanderen. De soort behoort tot de socio-ecologische groep 5a (matig bemeste graslanden op (matig) vochtige grond). 47% van het totaal aantal bezette kwartierhokken bevindt zich in de provincie Limburg. De grootte van de bol geeft aan met welke intensiteit ieder uurhok bemonsterd werd.

30

4. Hogere Planten

4.3. De prioritaire soorten per socio-ecologische groep 4.3.1. Overzicht Analoog aan het werk van BERTEN & GORA (2002), beschouwen we de prioritaire plantensoorten per socio-ecologische groep. We volgen hierin de definities van STIEPERAERE & FRANSEN (1982). In de marge merken we op dat sinds het verschijnen van deze lijst een aantal nieuwe waarnemingen werden verricht van plantensoorten in België die bijgevolg niet door deze auteurs beschreven werden (in tabel 4.3 aangeduid als “niet in S & F”). Geen van de prioritaire soorten in Limburg vallen echter onder deze categorie. Door een vergelijking te maken tussen het verwacht aantal en het werkelijk aantal aangetroffen prioritaire soorten per socio-ecologische groep, rekening houdend met het totaal aantal plantensoorten per groep, is het mogelijk te bepalen of één of meerdere socio-ecologische groepen aantoonbaar meer prioritaire soorten bevatten dan normaliter kan verwacht worden (Chi²).

sign

Verwacht # prioritaire spp. per seg

STIEPERAERE & FRANSEN socio-ecologische groep (seg)

# prioritaire spp per seg

Lijst van socio-ecologische groepen (afk. “seg”) volgens STIEPERAERE & FRANSEN (1982), met het aantal plantensoorten dat per seg werd aangetroffen in Vlaanderen en het aantal prioritaire Limburgse plantensoorten per seg. Waar het aantal aangetroffen prioritaire soorten per seg het verwacht aantal aantoonbaar overtreft (Chi²), wordt dit aangegeven in de kolom sign (*** voor p < 0,001: ** voor p < 0,01 en * voor p < 0,05).

# spp. per seg

code S & F

Tabel 4.3

1 Pioniers van sterk antropogeen gestoorde plaatsen: akkers, wegranden en droge ruigten 1a

akkers op voedselrijke kalkhoudende maar niet kalkrijke grond

49

0

3.53

1b

akkers op kalkrijke grond

18

3

1.30

1c

akkers op relatief voedselarme, kalkarme grond

30

5

2.16

1d

regelmatig betreden plaatsen op voedselrijke grond (tredplanten)

18

1

1.30

1e

ruigten op betreden, voedselrijke, niet humeuze, kalkhoudende maar niet kalkrijke, droge grond

54

0

3.89

1f

ruigten op weinig betreden, kalkrijke, niet humeuze, droge grond

39

2

2.81

1g

ruigten op weinig betreden, voedselrijke, humeuze, matig droge grond

27

0

1.94

2.66

2 Pioniers van meer natuurlijke gestoorde plaatsen, op open, vochtige tot natte, humusarme grond 2a

relatief voedselrijke plaatsen met wisselende waterstand

37

3

2b

open, voedsel- (speciaal stikstof-) rijke, natte grond

22

1

1.58

2c

open, matig voedselrijke tot voedselarme, vochtige grond

31

2

2.23

3 Planten van sterk tot matig zoute milieus 3a

stranden, zeeduinen en zandige vloedmerken

23

0

1.66

3b

zoute tot sterk brakke wateren, slikken en lage schorren

16

0

1.15

3c

hoge schorren en contactsituaties tussen zout en zoet milieu

16

0

1.15

4 Planten van zoete tot zwak brakke waters en oevers 4a

zoete tot matig brakke, (matig) voedselrijke wateren (overwegend obligate waterplanten)

50

3

3.60

4b

zoete, voedselarme wateren en de periodiek droogvallende oevers ervan

27

9

1.94

32

3

2.30

4c

verlandingsvegetaties in zoete, voedselrijke, stagnerende of lichtstromende ondiepe tot diepe wateren; dikwijls veenvormend

4d

verlandingsvegetaties in zoete, voedselrijke, stromende of periodiek droogvallende wateren; niet veenvormend

26

0

1.87

4e

aanspoelingsgordels, natte ruigten en rivierbegeleidende wilgenstruwelen van voedselrijk milieu

32

1

2.30

***

31

sign

Verwacht # prioritaire spp. per seg

# prioritaire spp per seg

STIEPERAERE & FRANSEN socio-ecologische groep (seg)

# spp. per seg

code S & F

4. Hogere Planten

5 Planten van (licht) bemeste graslanden op matig voedselrijke tot voedselrijke, vochtige tot natte grond 5a

matig bemeste graslanden op (matig) vochtige grond

61

1

4.39

5b

matig bemeste graslanden op natte grond

29

2

2.09

15

0

1.08

58

4

4.17

53

12

3.81

-

-

-

21

3

1.51

6 Planten van (zeer) droge graslanden, muren en rotsen 6a 6b

muren en rotsen graslanden op droge, voedselarme tot matig voedselrijke, niet tot matig kalkhoudende, neutrale tot zwak basische grond

6c

graslanden op droge, voedselarme, kalkrijke of zinkhoudende, neutrale tot basische grond

6d

graslanden op zeer droge, voedselarme, kalkrijke grond

6e

graslanden op droge, voedselarme, kalkarme, zure grond

*** -

7 Planten van heiden, venen, schraallanden en kalkmoerassen 7a

matig voedselarme, kalkarme, zure laagveenmoerassen

25

0

1.80

7b

voedselarme, kalkrijke, basische laagveenmoerassen

20

1

1.44

7c

onbemeste graslanden op vochtige tot natte voedselarme, zwak zure grond

23

5

1.66

**

7d

hoogvenen, natte heiden en onbemeste graslanden op natte, zeer voedselarme, zure, humeuze grond

22

6

1.58

***

7e

droge heiden op zeer voedselarme grond

13

4

0.94

**

7f

onbemeste, heischrale graslanden op matig vochtige tot droge, voedselarme, zure, humeuze grond

15

5

1.08

***

8 Planten van kaalslagen, zomen en struwelen 8a

kaalslagen op matig vochtige tot droge, matig voedselrijke tot voedselrijke grond

23

2

1.66

8b

jonge aanplanten en zomen op voedsel- (vooral stikstof-) rijke, neutrale, humeuze matig vochtige tot droge grond

48

0

3.45

8c

zomen op kalkhoudende, lemige, matig vochtige tot droge grond

27

6

1.94

8d

struwelen op matig vochtige tot droge, relatief voedselrijke grond

33

2

2.38

**

9 Bosplanten 9a

bossen op relatief voedselrijke, vochtige tot natte grond en van brongebieden

27

0

1.94

9b

bossen op voedselarme tot matig voedselrijke, neutrale tot kalkhoudende grond

13

2

0.94

9c

alluviale bossen, op min of meer hydromorfe bodem

27

0

1.94

9d

bossen op gerijpte, zwak zure tot kalkrijke, relatief droge grond

16

0

1.15 2.88

9e

bossen op matig voedselarme, droge zure grond

40

4

9f

bossen op gerijpte, matig voedselrijke tot voedselrijke, matig vochtige tot droge grond

33

0

2.38

9g

bossen op jonge, weinig stabiele, matig vochtige puinbodems (ravijnbossen)

9

2

0.65

108

0

7.77

1306

94

94

? Niet in S & F Totaal

Socio-ecologische groepen met klein aantal prioritaire soorten In de hoofdgroepen 1, 2, 3 , 5 en 9 komen relatief weinig prioritaire soorten voor en in ieder geval nooit méér dan zou kunnen verwacht worden aan de hand van een Chi²-test. Het gaat om de zoute milieus (groep 3), de (antropogeen of natuurlijk) gestoorde en/of voedselrijke milieus (groepen 1, 2 en 5) en de bossen (groep 9). Hoewel in de meeste van deze milieus een relatief groot aantal soorten wordt aangetroffen, gaat het doorgaans om meer algemene plantensoorten (o.a. de weinig veeleisende pioniersoorten), die per definitie niet in de Vlaamse Rode lijst staan en bijgevolg niet als prioritaire soort

32

4. Hogere Planten worden aangeduid. Milieus met kalkrijke of kalkhoudende bodems blijken daarentegen minder soortenrijk. Vermits kalkrijke bodems op zich slechts zeer lokaal voorkomen in Vlaanderen en in Limburg, zullen de planten die in deze milieus worden aangetroffen bovendien vaker tot de zeldzame of bedreigde soorten behoren. Deze verhouding is echter niet altijd statistisch aantoonbaar (vb. subgroep 1b in tabel 4.3). In subgroepen 6c (graslanden op droge, voedselarme, kalkrijke of zinkhoudende, neutrale tot basische grond) en 8c (zomen op kalkhoudende, lemige, matig vochtige tot droge grond) worden dan weer wel significant meer prioritaire soorten aangetroffen dan normaal kan verwacht worden. Socio-ecologische groepen met relatief veel prioritaire soorten Met een totaal aantal plantensoorten van 53, behoort subgroep 6c tot één van de soortenrijkste socioecologische groepen. In deze subgroep werden Smal fakkelgras, Poppenorchis, Groene nachtorchis, Aapjesorchis , Kalkwalstro en Kruismuur voor 100% in Limburg aangetroffen. De verspreiding van Veldsalie valt voor 91 % in Limburg terwijl de Vlaamse verspreiding van Wit hongerbloempje, Geelhartje, Bevertjes, Kleine steentijm en Wondklaver voor 50 tot 33% in Limburg valt. In BERTEN & GORA (2002) wordt subgroep 6c besproken bij de “natuurlijk droge graslanden”. De kalkgraslanden in Limburg zijn zeer beperkt in oppervlakte. Hoewel veelvuldig aanwezig op de Sint-Pietersberg, dient te worden opgemerkt dat de Sint-Pietersberg zich voor 90% buiten Limburg bevindt. “Zomen op kalkhoudende, lemige droge grond” (subgroep 8c) beperken zich in Limburg tot ZuidoostLimburg en enkele opduikingen in de Maasvallei en in Haspengouw. Twee derden van de soorten zijn “Zeer zeldzaam” tot “Met uitsterven bedreigd”. Zes prioritaire soorten werden aangetroffen in subgroep 8c (totaal aantal soorten: 27). Purperorchis, Mannetjesorchis, Vliegenorchis, Torenkruid en Witte engbloem komen alle 100% in Limburg voor. Met 1 kwartierhok op een totaal van 3 in Vlaanderen, komt Moeslook voor 33% in Limburg voor. In de subgroep 4b (zoete, voedselarme wateren en de periodiek droogvallende oevers ervan) worden de planten van waters in zandige streken gevonden. Deze meestal ondiepe vennen, plassen of vijvers worden voornamelijk gevoed door neerslagwater en afstromend oppervlaktewater en zijn voedselarm. Voedselarme waters zijn beperkt tot arme zandgronden. Door verzuring van vennen en eutrofiëring van plassen ten gevolge van aanvoer van voedselrijk water uit beken en grachten, dreigen deze milieus te verdwijnen. De verhouding prioritaire soorten t.o.v. totaal aantal soorten in deze subgroep is aantoonbaar hoger dan kan verwacht worden volgens Chi². Het totaal aantal plantensoorten in deze subgroep bedraagt 27. Enkel van Kleine biesvaren bevinden alle gekende vindplaatsen zich in Limburg. Voor de overige prioritaire soorten liggen percentages van bezette kwartierhokken in Limburg tussen de 71 en 38%. Het gaat om Waterlobelia, Klein blaasjeskruid, Ondergedoken moerasscherm, Ongelijkbladig fonteinkruid, Rossig fonteinkruid, Moerasweegbree en Moerassmele. Enkel voor Drijvende waterweegbree, die omwille van het internationale belang van de soort als prioritaire soort werd weerhouden, ligt dit percentage lager (28%).

33

4. Hogere Planten De vier subgroepen uit socio-ecologische groep 7 (c, d, e en f) worden door BERTEN & GORA (2002) samen besproken onder de noemer “zuur laagveen, droge, vochtige en natte heide”. Het zuur laagveen (subgroep 7a) omvat gemeenschappen van natte tot vochtige, matig voedselarme substraten en de vegetatie is doorgaans soortenrijk. De grondwaterstand blijft gedurende de zomer gelijk met het maaiveld. In deze subgroep troffen we echter geen prioritaire soorten aan. Op de zeer voedselarme zandgronden vindt men de voor de Kempen zeer typische begroeiingen. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen de kenmerkende soorten van droge bodems, vochtige gronden, vennen en hoogveen. Heiden, vennen, hoogveen en laagveen zijn uiterst kenmerkend voor de Kempen. Bovendien zijn de meeste heide- en laagveengebieden beschermd als natuurreservaat, die beheerd worden met het expliciete doel deze typische vegetaties te behouden. Ondanks het frequente voorkomen van de bovengenoemde biotopen, behoren meer dan de helft van de erin voorkomende plantensoorten tot de categorieën “Zeer zeldzaam” tot “Uitgestorven”(37/73). De algemene achteruitgang van de biotoopkwaliteit is hiervan vermoedelijk de rechtstreekse oorzaak. Vennen verzuren en eutrofiëren, heiden vergrassen en natte gebieden verdrogen. Van de 37 genoemde soorten zijn 20 plantensoorten bovendien prioritair voor Limburg. We overlopen de prioritaire soorten per subgroep. Prioritaire soorten van “onbemeste graslanden op vochtige tot natte voedselarme, zwak zure grond” (subgroep 7c) zijn: Kranskarwij, Welriekende nachtorchis, Gevlekte orchis, Blauwe zegge en Blonde zegge. Met 73 opgetekende kwartierhokken in Limburg kent Blauwe zegge een ruimere verspreiding dan Blonde Zegge (1 kwartierhok). Op Kranskarwij na (SLim = 100%), stijgt de procentuele verspreiding in Limburg van de overige soorten niet boven de 38%. In “hoogvenen, natte heiden en onbemeste graslanden op natte, zeer voedselarme, zure, humeuze grond” (subgroep 7d) zijn prioritair: Slijkzegge, Veenbloembies (beide 100% en gebaseerd op 2 resp. 1 kwartierhok), Klokjesgentiaan, Veenmosorchis, Heidekartelblad en Ronde zonnedauw. De vier laatstgenoemde soorten kennen een procentuele verspreiding in Limburg van 45-52%. Klokjesgentiaan en Ronde zonnedauw werden waargenomen in 82 resp. 100 Limburgse kwartierhokken. Vier prioritaire soorten werden geselecteerd voor “droge heiden op zeer voedselarme grond” (subgroep 7e): Klein warkruid, Grote en Kleine wolfsklauw en Grote Bremraap. Kleine wolfsklauw is “Met uitsterven bedreigd” wegens zijn beperkte verspreiding in Vlaanderen. Kruipbrem, Kleine schorseneer, Liggende vleugeltjesbloem, Gelobde maanvaren en Hondsviooltje zijn de prioritaire soorten van “onbemeste, heischrale graslanden op matig vochtige tot droge, voedselarme, zure, humeuze grond” (subgroep 7f). Kruipbrem werd relatief frequent waargenomen in Limburg (134 kwartierhokken). Kleine schorseneer en Gelobde maanvaren zijn dan weer veel minder algemeen verspreid (4 resp. 3 hokken in Limburg).

34

4. Hogere Planten

4.3.2. Kwetsbaarheid van de socio-ecologische groepen Door het gemiddeld aantal kilometerhokken per socio-ecologische groep (*) te tellen in de perioden “1940-1970” en “1970-1992”, bepaalden BERTEN & GORA (2002) de zeldzaamheid van de socioecologische groepen en hun evolutie in de tijd.

(*) gemiddeld aantal hokken per s.e.g. =

∑ (aantal hokken per plantenso ort ) aantal plantenso orten per s.e.g.

Hieruit bleek dat de meest zeldzame en meest bedreigde plantengemeenschappen deze van voedselarme milieus zijn. Hiertoe behoren o.a. de subgroepen 7c, 7d, 7e en 7f. Deze plantengemeenschappen zijn de laatste decennia sterk achteruitgegaan en heel wat tot deze groepen behorende soorten zijn bedreigd of zelfs verdwenen. De voornaamste reden voor deze negatieve evolutie is de algemene achteruitgang van de milieukwaliteit. Luchtvervuiling, voedselverrijking via het water en het achterwege blijven van op verschraling gericht beheer maken dat het milieu steeds voedselrijker wordt. Enigszins anders is het gesteld met de socio-ecologische groepen van kalkhoudende (of kalkrijke) substraten (o.a. subgroepen 6c en 8c). De beperkte aanwezigheid van kalkhoudende bodems en waters in Vlaanderen limiteert de verspreiding van de eraan gebonden plantengemeenschappen. De typische soorten zijn bijna vanzelfsprekend zeldzaam maar gaan niet noodzakelijk achteruit en zijn daardoor niet noodzakelijk bedreigd. In het geval van plantengemeenschappen van waters en oevers wordt gesteld dat o.a. het milieutype “voedselarme waters” (4b) relatief weinig voorkomt. Bovendien zijn de waterplanten niet altijd gemakkelijk verzamelbaar én zeer variabel waardoor ze moeilijk te determineren zijn. Voor kalkhoudende substraten en waters en oevers geldt dat er de laatste decennia weinig wijzigingen zijn opgetreden in de verspreiding van de eraan gebonden plantengemeenschappen maar dat een zeer groot aantal individuele soorten verdwenen of bedreigd is. Typische plantensoorten kunnen niet langer standhouden in deze milieus door verdroging, verzuring en vermesting. Onaangepast beheer en veranderd grondgebruik dragen ook bij tot deze negatieve trend.

35

4. Hogere Planten

4.3.3. Socio-ecologische groepen vs. CML ecotoopsysteem Omtrent het toewijzen van een plantensoort aan één enkele socio-ecologische groep bestaat enige discussie. Vele soorten kunnen nl. worden aangetroffen in meerdere groepen. Anderzijds staat deze classificatie toe de soorten in plantengemeenschappen te groeperen en ze als dusdanig in groep te bespreken. Door de (evolutie van) socio-ecologische groepen te beschouwen, beschikt men over een indicatie van de evolutie van biotopen. Het is door beleidsstrategieën op te stellen voor welbepaalde biotopen dat de individuele plantensoorten een langdurige bescherming kunnen genieten. Omdat vele (vooral algemenere) plantensoorten vaak in veel meer dan slechts één socio-ecologische groep kunnen voorkomen, werd gewerkt aan een alternatief classificatiesysteem waarbij plantensoorten met een brede ecologische amplitude in verschillende groepen kunnen worden aangetroffen. Dit zogenaamde “CML ecotoopsysteem” werd aanvankelijk ontwikkeld in het Centrum voor Milieukunde van de Universiteit Leiden, Nederland (RUNHAAR et al., 1987) en met de nodige modificaties toegepast op België (VAN LANDUYT et al., 2000; VAN LANDUYT, 2002). Het ecotoopsysteem wordt ingedeeld volgens direct op de plant inwerkende factoren (kenmerken). Deze kenmerken worden opgedeeld in klassen, waartussen een zekere hiërarchie bestaat. Dit laatste gebeurt omdat een bepaald kenmerk zodanig overheersend kan zijn, dat verdere opdeling volgens andere kenmerken niet zinvol is (vb. in zoute milieus maakt het weinig uit of een substraat ook nog voedselarm of –rijk is). De combinaties van al deze kenmerken leidt tot een onderverdeling in ecologische groepen (RUNHAAR et al., 1987), die ieder een specifieke code toegewezen krijgen. Deze beginselen worden geïllustreerd in tabellen 4.4 en 4.5.

Tabel 4.4

Indelingskenmerken van het CML ecotopensysteem (naar STEVERS et. al., 1987).

Kenmerk

Kenmerkklassen

Medium

terrestrisch, aquatisch

Vegetatiestructuur en successiestadium

pioniersvegetatie, grasland, ruigte, bos en struweel,

Saliniteit

zilt, brak, zoet

Vochttoestand

open water, nat, vochtig, droog

Trofietoestand

voedselarm, matig voedselrijk, zeer voedselrijk

verlandingsvegetatie, watervegetatie

Zuurgraad

zuur, neutraal, basisch (kalkhoudend)

Substraat

stenig, overig

Dynamiek

stuivend, geroerd, betreden

Saprobietoestand

sterk organisch belast, overig

Hoewel het zeer waarschijnlijk is dat deze classificatie in de toekomst steeds meer zal worden toegepast als alternatief voor de indeling in socio-ecologische groepen, hanteren wij ze voor onze verdere bespreking niet. Toch achtten we het belangrijk op het bestaan van dit systeem te wijzen, vermits het een voorspellende waarde kan hebben indien één of meerdere kenmerken gewijzigd worden (VAN EK et al., 2000). In meer algemene zin kent het ecotoopsysteem een belangrijke toepassing als hulpmiddel bij de beschrijving van gebieden. Door de koppeling tussen ecotooptypen en biotische en abiotische

36

4. Hogere Planten standplaatsfactoren kan worden aangegeven welke de heersende milieuomstandigheden zijn en hoe gevoelig een gebied zal zijn voor ingrepen als verdroging, vermesting enz.. Het grootste voordeel van dit systeem vinden we vooral in het feit dat het de realiteit dichter benadert doordat plantensoorten in meer dan één milieutype kunnen voorkomen. Bovendien kunnen nieuwe bevindingen zonodig aanleiding geven tot een toekomstige verfijning van de indeling. De toegenomen complexiteit van het ecotoopsysteem is het belangrijkste nadeel. Verwerking van waarnemingen zal bijna onvermijdelijk digitaal moeten gebeuren. Doordat dit systeem ook rekening houdt met een aantal mossen en korstmossen, en deze soortengroepen heel wat minder grondig gekend zijn in vergelijking met de hogere vaatplanten, zal het vermoedelijk langer duren vooraleer het algemeen zal toegepast worden door de huidige generatie plantkundigen.

Tabel 4.5

Hiërarchie binnen het CML-ecotopensysteem (schema naar Witte, 1998).

zoet voedselarm zuur water nat

vochtig

droog

neutraal

basisch

brak matig

zeer

voedselrijk

voedselrijk

waterveg.

waterveg.

waterveg.

waterveg.

waterveg.

verlandingsveg.

verlandingsveg.

verlandings-veg.

verlandingsveg.

verlandingsveg.

zilt

pioniersveg.

pioniersveg.

pioniersveg.

pioniersveg.

pioniersveg.

pioniersveg.

pioniersveg.

grazige veg.

grazige veg.

grazige veg.

grazige veg.

grazige veg.

grazige veg.

grazige veg.

houtige veg.

houtige veg.

houtige veg.

ruigteveg.

ruigteveg.

ruigteveg.

ruigteveg.

houtige veg.

houtige veg.

pioniersveg.

pioniersveg.

pioniersveg.

pioniersveg.

pioniersveg.

pioniersveg.

grazige veg.

grazige veg.

grazige veg.

grazige veg.

grazige veg.

grazige veg.

houtige veg.

houtige veg.

houtige veg.

ruigteveg.

ruigteveg.

ruigteveg.

houtige veg.

houtige veg.

pioniersveg.

pioniersveg.

pioniersveg.

pioniersveg.

pioniersveg.

pioniersveg.

grazige veg.

grazige veg.

grazige veg.

grazige veg.

grazige veg.

grazige veg.

houtige veg.

houtige veg.

houtige veg.

ruigteveg.

ruigteveg.

ruigteveg.

houtige veg.

houtige veg.

37

4. Hogere Planten

4.4. Trends bij de prioritaire soorten Over de verspreiding van planten in Vlaanderen zijn goede gegevens beschikbaar uit het verleden. Om de trend van een soort te bepalen, werd gebruik gemaakt van de verandering in aantal uurhokken in Vlaanderen tussen de perioden “vóór 1930”, “1930-1971” en “1972-heden”. Vermits voor de eerste twee perioden geen gegevens beschikbaar waren op het niveau van kwartierhokken, werd de vergelijking noodgedwongen uitgevoerd op het uurhokniveau. De drie perioden werden onderling met elkaar vergeleken, met nadruk op de twee laatste perioden, vermits hiervan vergelijkbare gegevenssets beschikbaar waren. Toch werd ook de eerste periode (ondanks de schaarsere gegevens) in beschouwing genomen omdat sommige plantensoorten hun belangrijkste achteruitgang kenden tussen de eerste en de tweede periode. Een vrij algemene soort van vóór 1930 zou in de daaropvolgende periode al zo zeldzaam kunnen geworden zijn, dat een verdere achteruitgang in de laatste periode statistisch niet meer aantoonbaar zou zijn. Algemeen stellen we dat de trend gebaseerd is op de vergelijking tussen de “1930-1971” en “1972-heden” tenzij de achteruitgang sinds “vóór 1930” aanzienlijk groter was. Het dient opgemerkt dat de onvolledigheid van gegevens uit de periode “vóór 1930” in geen geval toeliet een vooruitgang in verspreiding vast te stellen. De volledige opzet van de Flora-databank met bijbehorende analysen wordt uitgebreid besproken in BIESBROUCK et al. (2001). Met betrekking tot de prioritaire soorten dient te worden opgemerkt dat vastgestelde dalingen of stijgingen vaak statistisch onbetrouwbaar zijn omwille van de bijzonder kleine steekproef. Een soort waarvan 1 recente vondst bestaat, terwijl die vroeger nooit werd opgetekend, gaat uiteraard met 100% vooruit. Deze positieve trend is echter niet significant en wordt in tabel 4.6 aangegeven als “onbetrouwbaar”. Tabel 4.6 toont de prioritaire plantensoorten in Limburg met de berekende trends, zoals hierboven kort werd omschreven. We wijzen er op dat deze trends werden berekend voor heel Vlaanderen en niet noodzakelijk de trend in Limburg weerspiegelen. De tabel toont voor vrijwel alle prioritaire soorten een duidelijke achteruitgang (indien niet “onbetrouwbaar”). Dit is niet geheel verwonderlijk aangezien we werken met soorten die op de Vlaamse Rode lijst als “kwetsbaar” tot “uitgestorven” worden aangegeven. Indeling in deze categorieën houdt niet alleen rekening met de huidige verspreiding van een soort maar ook met de verspreiding in het verleden en de evolutie in de tijd. Schaarse verspreiding en achteruitgang resulteren in één van de Rode lijstcategorieën, waartoe een soort dient te behoren vooraleer we ze aan de lijst der prioritaire soorten toevoegen.

38

4. Hogere Planten Tabel 4.6

Trends bij Limburgse prioritaire soorten, met aanduiding van de code van de socio-ecologische groep waarin de soorten voorkomen.

Nederlandse naam Smalle raai

Trend significantie

Code

Nederlandse naam

Trend significantie

Code

-

1b

Dwergviltkruid

-

Kleine wolfsmelk

---

1b

Klein tasjeskruid

-

6e

Ruw parelzaad

---

1b

Dwerggras

onbetrouwbaar

6e

Handjesereprijs

-

1c

---

7b

Teer guichelheil

6e

Bleekgele hennepnetel

--

1c

Blonde zegge

-

7c

Valse kamille

---

1c

Blauwe zegge

-

7c

Korensla

---

1c

Kranskarwij

-

7c

Glad biggekruid

---

1c

Welriekende nachtorchis

-

7c

---

7c

Ronde zonnedauw

---

7d

Klokjesgentiaan

---

7d

Veenmosorchis

---

7d

Heidekartelblad

---

7d

Slijkzegge

onbetrouwbaar

7d

Veenbloembies

onbetrouwbaar

7d

Gevlekte orchis

Naaldenkervel

---

1d

Wild kattekruid

--

1f

Stinkend streepzaad

onbetrouwbaar

1f

Genadekruid

onbetrouwbaar

2a

Engelse alant

onbetrouwbaar

2a

Polei

onbetrouwbaar

2a

Kruipend moerasscherm

--

2b

Grote bremraap

-

7e

Draadgentiaan

---

2c

Kleine wolfsklauw

--

7e

Klein vlooiekruid

---

2c

Grote wolfsklauw

--

7e

Watergentiaan

---

4a

Klein warkruid

---

7e

Groot nimfkruid

onbetrouwbaar

4a

Rivierfonteinkruid

onbetrouwbaar

4a

Gelobde maanvaren

-

7f

Liggende vleugeltjesbloem

-

7f

Moerasweegbree

-

4b

Kruipbrem

---

7f

Moerassmele

-

4b

Hondsviooltje

---

7f

Ongelijkbladig fonteinkruid

-

4b

Kleine schorseneer

onbetrouwbaar

7f

Klein blaasjeskruid

-

4b

Bosdroogbloem

---

4b

Waterlobelia

---

4b

Rossig fonteinkruid

---

4b

=

4b

onbetrouwbaar

4b

Mattenbies

-

Voszegge Waterscheerling

-

8a

Dichte bermzegge

onbetrouwbaar

8a

Moeslook

onbetrouwbaar

8c

Torenkruid

onbetrouwbaar

8c

Vliegenorchis

onbetrouwbaar

8c

Mannetjesorchis

onbetrouwbaar

8c

4c

Purperorchis

onbetrouwbaar

8c

--

4c

Witte engbloem

onbetrouwbaar

8c

--

4c

Kraagroos

onbetrouwbaar

8d

Hertsmunt

onbetrouwbaar

4e

Kleine roos

onbetrouwbaar

8d

Kattedoorn

---

5a

Bleek bosvogeltje

onbetrouwbaar

9b

Rood peperboompje

onbetrouwbaar

9b

Ondergedoken moerasscherm

Drijvende waterweegbree Kleine biesvaren

Grote ratelaar

---

5b

onbetrouwbaar

5b

Dicht havikskruid

---

9e

Ruige anjer

-

6b

Klein wintergroen

=

9e

Tengere veldmuur

--

6b

Witte veldbies

onbetrouwbaar

9e

Grote tijm

---

6b

Zevenster

onbetrouwbaar

9e

Zacht vetkruid

=

6b

Christoffelkruid

onbetrouwbaar

9g

Geelhartje

--

6c

Smalle beukvaren

onbetrouwbaar

9g

Wondklaver

---

6c

Bevertjes

---

6c

Groene nachtorchis

---

6c

Kruismuur

---

6c

Kleine steentijm

=

6c

Veldsalie

=

6c

Poppenorchis

onbetrouwbaar

6c

Wit hongerbloempje

onbetrouwbaar

6c

Kalkwalstro

onbetrouwbaar

6c

Smal fakkelgras

onbetrouwbaar

6c

Aapjesorchis

onbetrouwbaar

6c

Karwijvarkenskervel

39

4. Hogere Planten

4.5. Bedreigingen en Bescherming De belangrijkste oorzaken van achteruitgang in de socio-ecologische groepen met relatief veel prioritaire soorten werden reeds aangehaald. Voedselarme milieus verdwijnen gemakkelijk door verrijking met voedingsstoffen uit het omgevende landschap en reeds schaars voorkomende milieus worden nog schaarser door onaangepast beheer. Toch zijn er ook milieus die veelvuldig voorkomen en waarvan geen achteruitgang kan worden aangetoond (voedselrijke milieus, planten van houtige begroeiingen zoals zomen, struwelen en bossen) Desondanks worden ook in deze milieus – zij het in beperkte mate – prioritaire soorten aangetroffen en stellen we vast dat ze ook daar sterk tot zeer sterk achteruitgaan. Terwijl eutrofiëring minder belangrijk is in voedselrijke milieus, zullen “akkeronkruiden” door de landbouwer vernietigd worden. Deze evolutie kan tot stilstand worden gebracht door het aanleggen van zogenaamde “akkerreservaten” of door subsidieregelingen (vb. akkerrandbeheer). In het Likona jaarboek 2000 wordt een overzichtelijke samenvatting gegeven van de verdwenen en nieuwe plantensoorten in Limburg (BERTEN, 2001). Hieronder bespreken we kort de milieus waarin relatief veel prioritaire soorten voorkomen (zie ook BERTEN & GORA, 2002).

4.5.1. Voedselarme waters Voedselarme waters worden voornamelijk aangetroffen op het Kempens plateau en meestal in (voormalige) heidegebieden. Belangrijke vennen zijn het Lobeliaven, het Heuvelsven, het Ven-onder-de-berg, vennen in “De Maten”… Van de prioritaire soorten worden Drijvende waterweegbree en Waterlobelia als occasioneel waargenomen soorten genoemd. Soorten van voedselarme waters zijn afhankelijk van een goede waterkwaliteit en een aangepast vijverbeheer. Bescherming en integraal beheer van grotere vijvergebieden als reservaat zijn wenselijk.

4.5.2. Droge graslanden De natuurlijke droge graslanden komen voor op al dan niet kalkhoudende gronden. Dwergviltkruid werd aangetroffen op zandgronden in Genk. Bepaalde groeiplaatsen van de soort liggen in een natuurreservaat en zijn bijgevolg beschermd. Andere vindplaatsen genieten momenteel geen bescherming. Zacht vetkruid en Veldsalie groeien aan de Maasoevers of op winterdijken, die vanwege hun waterwerende functie een zekere “bescherming” genieten. Het zijn echter de werkzaamheden vóór of na overstromingen die het behoud van de vegetaties op Maasoevers of winterdijken bepalen.

40

4. Hogere Planten Vegetaties van kalkgraslanden in Limburg zijn zeer beperkt in verspreiding en oppervlakte. Bovendien zijn de meeste van deze graslanden in privé-handen, hetgeen het beheer en behoud van de erin voorkomende zeldzame soorten bemoeilijkt. In Haspengouw wordt de prioritaire soort Groene nachtorchis aangetroffen. Kalkvegetaties worden ook plaatselijk gevonden in de Kempen, in het bijzonder op mijnterrils. De prioritaire soorten die op deze heuvels worden aangetroffen, zijn: Dwergviltkruid, Geelhartje, Gevlekte orchis, Grote tijm, Klein wintergroen, Kleine steentijm en Ruige anjer (VANGRONSVELD, 1995).

4.5.3. Voedselarme, (zwak) zure bodem Een heleboel prioritaire soorten bevindt zich op heischrale graslanden en onbemeste graslanden op zure grond. Een aantal hiervan is terug te vinden in natuurreservaten of andere gebieden die enige vorm van bescherming genieten. Kranskarwij komt voor in Diepenbeek en de Dommelvallei. De Kleine schorseneer (Diepenbeek) komt vermoedelijk zelfs niet meer voor buiten reservaten. Welriekende nachtorchis, Maanvaren en Hondsviooltje zijn soorten die buiten reservaten groeien en bijgevolg geen specifieke bescherming genieten. Droge en natte heide (inclusief hoogvenen) zijn typisch voor de provincie Limburg. Ondanks de beschermingsstatus (natuurreservaten) en de relatief grote oppervlakte van heidegebieden, kennen een heleboel soorten een sterke achteruitgang omwille van het dalend aantal groeiplaatsen. Grote wolfsklauw (Lanaken), Grote bremraap (Bolderberg), Veenmosorchis en Slijkzegge (beide in Maasmechelen) zijn de prioritaire soorten met een beperkt areaal in Limburg. De effecten van heidebeheer op de concurrentie tussen grassen en Struikhei werden bestudeerd door SYEN (1994). Het verdwijnen van droge heide ten voordele van een Pijpenstrootjessavanne in een deel van het Hageven kon worden toegeschreven aan verontreiniging met zware metalen (BERTEN et al., 1995). Met betrekking tot de inheemse orchideeën, wezen jarenlange inventarisaties van de Limburgse Plantenwerkgroep uit dat achteruitgang werd vastgesteld bij de orchideeën van vochtige graslanden of vochtige heide, terwijl deze van bossen of droge kalkgraslanden zich wisten te handhaven (BERTEN et al., 1997). De prioritaire soorten Gevlekte Orchis en Welriekende nachtorchis behoren tot deze groepen.

4.5.4. Voedselarme basische bodem Soorten van kalkhoudende gronden zijn, wegens de beperkte verspreiding van de kalkbodems in Limburg, zeer zeldzaam. Onder de prioritaire soorten kent de Mannetjesorchis een zeer beperkte verspreiding (Voeren).

41

4. Hogere Planten

Geciteerde literatuur BERTEN, R., DE RIDDER, F. & IDE, G. 1995. De vergrassing van de heide in het Hageven: de rol van zware metalen. Likona jaarboek 1994: 16-23. BERTEN, R., DE RIDDER, F. & VANOPPEN, L. 1997. Wijzigingen in het orchideeënbestand in de provincie Limburg. Recente controle van de meldingen van de Limburgse Plantenatlas. Likona jaarboek 1996: 25-35. BERTEN, R. 2001. Verdwenen en nieuwe plantensoorten in Limburg. Likona jaarboek 2000: 41-49. BERTEN, R. AND GORA, L. 2002. Evolutie van het plantenbestand in de provincie Limburg: Rode Lijst van planten en plantengemeenschappen in Limburg. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN); Rapport van het Instituut voor Natuurbehoud 2002.02. BIESBROUCK, B., ES, K., VAN LANDUYT, W., VANHECKE, L., HERMY, M. & VAN DEN BREMT, P. 2001. Een ecologisch register voor hogere planten als instrument voor het natuurbehoud in Vlaanderen. Rapport Vlina project 00/01. Flo.Wer vzw; Instituut voor Natuurbehoud (IN); Katholieke Universiteit Leuven (KUL) en Nationale plantentuin van België in opdracht van de Vlaamse Gemeenschap binnen het kader van het Vlaamse Impulsprogramma Natuurontwikkeling. RUNHAAR, J., GROEN, C.L.G., VAN DER MEIDEN, R. & STEVERS, R.A.M. 1987. Een nieuwe indeling in ecologische groepen binnen de Nederlandse flora. Gorteria 13: p. 277-359. STEVERS, R.A.M., RUNHAAR, J., UDO DE HAES, H.A. & GROEN, C.L.G. 1987. Het cml-ecotopensysteem, een landelijke ecosysteemtypologie toegspitst op de vegetatie. Landschap (4) 2: 135-150. STIEPERAERE, H. & FRANSEN, K. 1982. Standaardlijst van de Belgische vaatplanten met aanduiding van hun zeldzaamheid en socio-oecologische groep. Meise: Nationale Plantentuin van België. Dumortiera 22: 1-41. SYEN, H. 1994. Effecten van heidebeheer op Struikhei, Pijpestrootje en Bochtige smele. Likona jaarboek 1993: 15-19. VAN EK, R., WITTE,J.P.M., RUNHAAR, J. & KLIJN, F. 2000. Ecological effects of water management in the Netherlands: the model DEMNAT. Ecological Engineering 16: 127-141. VANGRONSVELD, J. 1995. Plantengroei op de Limburse mijnterreinen: natuurlijke successie en relatie tot het substraat. Likona jaarboek 1994: 24-31. VAN LANDUYT, W., HEYLEN, O., VANHECKE, L., VAN DEN BREMT, P. & MAETÉ, H. 2000. Verspreiding en evolutie van de botanische kwaliteit van ecotopen: gebaseerd op combinaties van indicatorsoorten uit Florabank. Rapport Vlina project 96/02. Flo.Wer vzw., Instituut voor Natuurbehoud (IN), Nationale Plantentuin van België en Universiteit Gent (RUG) in opdracht van de Vlaamse Gemeenschap binnen het kader van het Vlaamse Impulsprogramma Natuurontwikkeling. VAN LANDUYT W. (2002). Zeldzaamheid en bedreigingstoestand van een reeks ecotopen in Vlaanderen: rekenen met floragegevens. Natuur.Focus 1:2: 56-60. WITTE, J.P.M., 1998. National water management and the value of nature. Proefschrift Universiteit Wageningen.

42

4. Hogere Planten

Andere relevante literatuur ALLEMEERSCH, L., GEUSENS, J., & STEVENS, J. 1988. Heide in Limburg. Tielt: Lannoo. BAUMANN, P. & BAUMANN, K. 1988. Das Geheimnis der Orchideen. Hamburg: Hoffmann und Campe. BLAMEY, M., GREY-WILSON, C., & (VERT.) HEUKELS, P. 1990. De geïllustreerde flora. Baarn: Thieme. BOLAND, D. & TERWAN, P. 1996. Bescherming van soortenrijke graslanden in Europa door samenwerking: advies aan Zuid-Holland over het provinciale Eurograslandproject. Utrecht: Centrum voor Landbouw en Milieu (CLM). BOUMAN, A. C. 2002. De Nederlandse veenmossen: flora en verspreidingsatlas van de Nederlandse Sphagnopsida. Eindhoven: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). COSYNS, E., LETEN, M., HERMY, M., VANHECKE, L., & TRIEST, L. [1994]. Checklist van de Vlaamse vaatplanten 1993: naar een flora-statistiek voor Vlaanderen: een nuttig instrument voor het natuurbehoud. Brussel: Vrije Universiteit Brussel. COSYNS, E., LETEN, M., HERMY, M., & TRIEST, L. [1995]. Een statistiek van de wilde flora van Vlaanderen: naar een flora-statistiek voor Vlaanderen: een nuttig instrument voor het natuurbehoud . Brussel: Vrije Universiteit Brussel. DAELEMANS, E. 1981. De Zwarte Beek te Koersel (Beringen): ecologisch dossier. Leuven, Genk: Katholieke Universiteit Leuven (KUL), Limburgs studiecentrum voor toegepaste ecologie (Lisec), Centrum voor bosbiologisch onderzoek. DAELEMANS, E. 1982. De Abeek te Meeuwen: ecologisch dossier. Leuven, Genk: Katholieke Universiteit Leuven (KUL), Limburgs studiecentrum voor toegepaste ecologie (Lisec), Centrum voor bosbiologisch onderzoek. DAELEMANS, E. 1982. De Grote Beek te Beverlo (Beringen): ecologisch dossier. Leuven, Genk: Katholieke Universiteit Leuven (KUL), Limburgs studiecentrum voor toegepaste ecologie (Lisec), Centrum voor bosbiologisch onderzoek. DAELEMANS, E. 1982. De Maas-uiterwaarden te Heppeneert (Dilsen-Maaseik): ecologisch dossier. Leuven, Genk: Katholieke Universiteit Leuven (KUL), Limburgs studiecentrum voor toegepaste ecologie (Lisec), Centrum voor bosbiologisch onderzoek. DAELEMANS, E. 1982. De Maas-uiterwaarden tussen Kotem (Boorsem) en Uikhoven: ecologisch dossier. Leuven, Genk: Katholieke Universiteit Leuven (KUL), Limburgs studiecentrum voor toegepaste ecologie (Lisec), Centrum voor bosbiologisch onderzoek. DAELEMANS, E. 1982. De Mergelkuilen (en de Patrijzenkuil) te Vechmaal (Heers): ecologisch dossier. Leuven, Genk: Katholieke Universiteit Leuven (KUL), Limburgs studiecentrum voor toegepaste ecologie (Lisec), Centrum voor bosbiologisch onderzoek. DE LANGHE, J. E., DELVOSALLE, L., DUVIGNEAUD, J. , LAMBIMON, J., & VANDEN BERGHEN, C. 1983. Flora van België, het Groothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en de aangrenzende gebieden (Pteridofyten en Spermatofyten). Meise: Nationale Plantentuin van België (NPTB). DE SMEDT, G. & STIEPERAERE, H. 2002. Een gedifferentieerde checklist van de blad- en levermossen van Vlaanderen: een eerste stap naar een Rode Lijst van de Vlaamse blad- en levermossen. Meise: Federale Ministerie van Middenstand en Landbouw, Nationale Plantentuin van België. DEKKER, H., DIJK, E., KREUTZ, C. A. J., & VAN DAM, C. (red.). 1996. Basisdocument beschermingsplan

43

4. Hogere Planten orchideeën. Wageningen: Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, Informatie- en KennisCentrum Natuurbeheer (IKC Natuurbeheer). DEWYSPELAERE, J. 2001. Eerste monitoringrapport van het natuurreservaat Altenbroek te Voeren . Brussel: Natuurreservaten. DEWYSPELAERE, J. 2001. Eerste monitoringrapport van het natuurreservaat Gerhoeven - De Rammelaars te Ham. Brussel: Natuurreservaten. DURWAEL, L., ROELANDT, B., DE KEERSMAEKER, L., & LUST, N. 2000. Beschrijving van natuurtypen in Vlaanderen: bossen. Gent: Universiteit Gent (RUG), Laboratorium voor bosbouw, Ministerie van de Vlaamse gemeenschap. FRANKEL, O. H., BROWN, A. H. D., & BURDON, J. J. 1995. The conservation of plant biodiversity. Cambridge: Cambridge University. GEEBELEN, J. 1982. De Wijngaardbossen (Hoeselt): ecologisch dossier. Leuven, Genk: Katholieke Universiteit Leuven (KUL), Limburgs studiecentrum voor toegepaste ecologie (Lisec), Centrum voor bosbiologisch onderzoek. GEEBELEN, J. 1982. Hellingbos langs de Gulp (Teuven - Remersdaal): ecolgisch dossier. Leuven, Genk: Katholieke Universiteit Leuven (KUL), Limburgs studiecentrum voor toegepaste ecologie (Lisec), Centrum voor bosbiologisch onderzoek. GEEBELEN, J. & FORIER, G. 1982. De Jekervallei (omgeving Tongeren): ecologisch dossier. Leuven, Genk: Katholieke Universiteit Leuven (KUL), Limburgs studiecentrum voor toegepaste ecologie (Lisec), Centrum voor bosbiologisch onderzoek. GEEBELEN, J. & FORIER, G. 1982. De Maten (Genk): ecologisch dossier. Leuven, Genk: Katholieke Universiteit Leuven (KUL), Limburgs studiecentrum voor toegepaste ecologie (Lisec), Centrum voor bosbiologisch onderzoek. GEEBELEN, J. & FORIER, G. 1982. De Waterring van St.-Huibrechts-Lille: ecologisch dossier. Leuven, Genk: Katholieke Universiteit Leuven (KUL), Limburgs studiecentrum voor toegepaste ecologie (Lisec), Centrum voor bosbiologisch onderzoek. GEEBELEN, J. & FORIER, G. 1982. Het Veurse Bos (Sint-Martens-Voeren): ecologisch dossier. Leuven, Genk: Katholieke Universiteit Leuven (KUL), Limburgs studiecentrum voor toegepaste ecologie (Lisec), Centrum voor bosbiologisch onderzoek. KOSTER, A. 1987. De flora van de Nederlandse Spoorwegen. Wageningen: Ministerie van Landbouw en Visserij, Adviesgroep Vegetatiebeheer. KUIJKEN, E. & HERMY, M. 1994. Data on the state of threatened species of animals and plants in Flanders. Hasselt: Instituut voor Natuurbehoud (IN). LAMBINON, J., DE LANGHE, J. E., DELVOSALLE, L., & DUVIGNEAUD, J. 1998. Flora van België, het Groothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en de aangrenzende gebieden (pteridofyten en spermofofyten). Meise: Nationale Plantentuin van België (NPTB). LAWALRÉE, A. 1978. Inleiding tot de flora van België. Meise: Nationale Plantentuin van België (NPTB). LAWALRÉE, A. 1981. Beschermde wilde planten in België. Meise: Nationale Plantentuin van België (NPTB). MENNEMA, J. 1994. Heimans, Heinsius en Thijsse's geïllustreerde flora van Nederland, België en

44

4. Hogere Planten Luxemburg en aangrenzend Duitsland en Frankrijk. Antwerpen: Gulden Engel. MENNEMA, J., QUENÉ-BOTERENBROOD, A. J., & PLATE, C. L. (eds). 1980. Atlas van de Nederlandse flora. Deel 1: uitgestorven en zeer zeldzame planten. Amsterdam: Kosmos. MENNEMA, J., QUENÉ-BOTERENBROOD, A. J., & PLATE, C. J. 1985. Atlas van de Nederlandse flora. Deel 2: zeldzame en vrij zeldzame planten. Utrecht: Bohn, Scheltema & Holkema. MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP,Administratie voor Ruimtelijke Ordening en Leefmilieu (AROL). Documentatiemap landschapsonderzoek. Brussel: Bestuur Monumenten en landschappen, 1987. OPDAM, P., VAN ROSSUM, T. A. W., & COENEN, T. G. (red.). 1986. Ecologie van kleine landschapselementen. Leersum: Rijksinstituut voor Natuurbeheer (RIN). ROGISTER, J. E. 1985. De belangrijkste bosplantengemeenschappen in Vlaanderen. GroenendaalHoeilaart: Ministerie van Landbouw, Bestuur voor Landbouwkundig Onderzoek, Rijksstation Voor Bos- En Hydrobiologisch Onderzoek. SCHOUTEN, K. 1992. Checklist of CITES fauna and flora: reference to species in appendices to convention on international trade in endangered species of wild fauna and flora . Amsterdam: Schouten. SMIT, C. 2001. Effecten van militair gebruik en recreatie op flora en fauna. Ede, Wageningen: Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, Expertisecentrum LNV. STORTELDER, A. H. F., VAN DORT, K. W., SCHAMINÉE, J. H. J., & SMITS, N. A. C. 1999. Beheer van bosranden: van scherpe grens naar soortenrijke gradiënt. Utrecht: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). SYKORA, K. V., DE NIJS, L. J., & PELSMA, T. A. H. M. 1993. Plantengemeenschappen van Nederlandse wegbermen. Utrecht: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). SYNGE, H. (ed.). 1981. The biological aspects of rare plant conservation. Chichester: Wiley. TAFFEIN, C. & DECLEER, M. 1991. De Hoge Venen: bedreigde resten van een oerlandschap. Brugge: Marc Van de Wiele. TOUW, A. & RUBERS, W. V. 1989. De Nederlandse bladmossen: flora en verspreidingsatlas van de Nederlandse musci (spagnum uitgezonderd). Utrecht: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). VAN DER MEIJDEN,

R. & VANHECKE, L. 1986. Naamlijst van de flora van Nederland en België. Bouchout:

Nationale Plantentuin van België (NPTB). VAN DER MEIJDEN,

R., PLATE, C. L., & WEEDA, E. J. 1989. Atlas van de Nederlandse flora. Deel 3: minder

zeldzame en algemene soorten. Leiden: Rijksherbarium. VAN DER PLOEG,

D. T. E. 1990. De Nederlandse breedbladige fonteinkruiden. Utrecht: Koninklijke

Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). VAN ROMPAEY,

E. & DELVOSALLE, L. 1978. Atlas van de Belgische en Luxemburgse flora: Pteridofyten en

Spermatofyten. Tekstgedeelte. Meise: Nationale Plantentuin van België (NPTB). VAN ROMPAEY,

E. & DELVOSALLE, L. 1979. Atlas van de Belgische en Luxemburgse flora: Pteridofyten en

Spermatofyten. Meise: Nationale Plantentuin van België (NPTB). VANDEN BERGHEN, C. 1981. Flora van de levermossen en de hauwmossen van België. Meise: Nationale

45

4. Hogere Planten Plantentuin van België (NPTB). VANDENBUSSCHE, V. 2002. Systematiek van natuurtypen voor de biotopen heide, moeras, duin, slik en schor: deel 1: Inleiding. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). VANDENBUSSCHE, V., T'JOLLYN, F., ZWAENEPOEL, A., DE BLUST, G., & HOFFMANN, M. 2002. Systematiek van natuurtypen voor de biotopen heide, moeras, duin, slik en schor: deel 2: heide . Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). VANDENBUSSCHE, V., T'JOLLYN, F., ZWAENEPOEL, A., VANHECKE, L., & HOFFMANN, M. 2002. Systematiek van natuurtypen voor de biotopen heide, moeras, duin, slik en schor: deel 3: moeras. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). VANDENBUSSCHE, V., T'JOLLYN, F., LETEN, M., & HOFFMANN, M. 2002. Systematiek van natuurtypen voor de biotopen heide, moeras, duin, slik en schor: deel 4: kustduin. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). VANDENBUSSCHE, V., T'JOLLYN, F., ZWAENEPOEL, A., VAN DEN BALCK, E., & HOFFMANN, M. 2002. Systematiek van natuurtypen voor de biotopen heide, moeras, duin, slik en schor: deel 5: slik en schor. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). VERLOOVE, F. 2002. Ingeburgerde plantensoorten in Vlaanderen. Brussel: Kuijken, E., Instituut voor Natuurbehoud (IN). WEEDA, E. J., SCHAMINÉE, J. H. J., & VAN DUUREN, L. 2000. Atlas van plantengemeenschappen in Nederland: deel 1: wateren, moerassen en natte heiden. Utrecht: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). WEEDA, E. J., SCHAMINÉE, J. H. J., & VAN DUUREN, L. 2002. Atlas van plantengemeenschappen in Nederland: deel 2: graslanden, zomen en droge heiden. Utrecht: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). WESTHOFF, V. & DEN HELD, A. J. 1974. Plantengemeenschappen in Nederland. Zutphen: Thieme. WITTE, J. P. M. & VAN DER MEIJDEN, R. 1989. Ecosystemen van vochtige en natte standplaatsen in Nederland: verspreiding en verandering afgeleid uit het florabestand van Rijksherbarium en CBS en het bodemkundige bestand van het Staring Centrum. Arnhem: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat (RWS). ZWAENEPOEL, A., T'JOLLYN, F., VANDENBUSSCHE, V., & HOFFMANN, M. 2002. Systematiek van natuurtypen voor het biotoop grasland. Brussel, Gent, Brugge: Instituut voor Natuurbehoud (IN), Universiteit Gent (RUG), West-Vlaamse Intercommunale voor Economische Expansie, Huisvestingsbeleid en Technische Bijstand (WVI).

46

4. Hogere Planten

Gerelateerde Likona-artikels (indien niet eerder geciteerd) ALLEMEERSCH, L. 1994. Planten op winterdijken langs de Grensmaas. Likona jaarboek 1993: 21-25. Geusens, J. 1994. Verspreiding van de Maretak (Viscum album L.) in Limburg. Likona jaarboek 1993: 26-31. BERTEN, R., ANDRIESSEN, L. & NAGELS, C. 1992. Twee glaskroossoorten na honderd jaar herontdekt in België (Midden-Limburg). Likona jaarboek 1991. BERTEN, R. & DE RIDDER, F. 1998. De flora in loofbossen in Limburg. Likona jaarboek 1997: 45-55. GORA, L. & VERSCHRAEGEN, T. 2000. Flora in het Vijvergebied Midden-Limburg: van internationaal belang. Likona jaarboek 1999: 33-37.

47

5. Mieren

5. MIEREN 5.1. Gegevens In vergelijking met “populaire” insectengroepen zoals libellen en vlinders, kende onderzoek naar mieren, hun verspreiding en ecologie een tragere start. Deels is dit te verklaren door hun doorgaans onopvallende verschijning en vaak verdoken levenswijze. Bovendien zijn een heleboel soorten pas determineerbaar na nader onderzoek met een binoculair en na vergelijking van de morfologische kenmerken van gevonden exemplaren met deze uit een referentiecollectie. De studie van de mieren (myrmecologie) kent echter groeiende belangstelling en heeft in Vlaanderen geleid tot het opstellen van een centraal gegevensbestand FORMIDABEL (FORMIcidae-DA-BELgium). Hoewel dit bestand voorlopig enkel Vlaamse gegevens omvat, wordt voor de nabije toekomst voorzien dat ook de Waalse gegevens hieraan zullen worden toegevoegd. De databank bestaat uit alle verspreidingsgegevens die voornamelijk de laatste tien jaar werden verzameld. Met deze gegevens wordt gewerkt aan een verspreidingsatlas van mieren in Vlaanderen (DEKONINCK et al. 2003, in prep.). Dit hoofdstuk is voornamelijk gebaseerd op de voorlopige versie van de verspreidingsatlas, met toestemming van de auteurs. De verspreidingsgegevens werden genoteerd op het niveau van UTM-hokken (5 x 5 km). In Vlaanderen werden in totaal 406 UTM-hokken onderzocht op de aanwezigheid van mieren, waarvan er 71 in Limburg lagen. Dit levert een verhouding van %NLim = 17,49 op. Deze waarde ligt zeer dicht bij de verhouding (18,5) tussen het totaal aantal UTM-hokken in Limburg en het totaal aantal UTM-hokken in Vlaanderen. De verspreiding op kilometerschaal van vrijwel alle in Limburg aangetroffen soorten wordt bovendien behandeld in het boek van SCHOETERS & VANKERKHOVEN (2001). Voor gedetailleerde Limburgse verspreidingskaartjes van de meeste hier besproken soorten verwijzen we dan ook naar dit boek. Zoals wordt aangehaald door de auteurs van de Voorlopige Verspreidingsatlas, is het met de huidige gegevensset (relatief weinig oude bruikbare gegevens) nog niet mogelijk een Rode Lijst voor mieren op te stellen. De oorzaak hiervoor is tweeledig. Enerzijds kunnen geen trends worden bepaald omdat in het verleden weinig of geen systematische inventarisaties werden uitgevoerd. Anderzijds onderging de myrmecologie de laatste 10 jaar dermate grote veranderingen (herziene taxonomie en ontdekken van nieuwe soorten) dat de vergelijking met oude soorten en naamgevingen in vele gevallen onmogelijk bleek. Door enkel te werken met de gegevens die werden verzameld na 1986, is het wél mogelijk een voorlopige zeldzaamheidsstatus toe te kennen aan de Mierensoorten. De auteurs gebruiken vijf categorieën: “Algemeen en Momenteel niet bedreigd” (MNB), “Zeldzaam” (Z), “Zeer zeldzaam” (ZZ), “Met uitsterven bedreigd” (MUB) en “Niet geweten” (NG). In het laatste geval volstaat de huidige kennis

48

5. Mieren niet om een gefundeerde uitspraak te doen. In de meeste gevallen gaat het om (recente) introducties van invasieve soorten, waarvan onvoldoende geweten is omtrent hun verspreiding. Een volwaardige Rode Lijst wordt pas voorzien binnen een tiental jaren, wanneer een eerste vergelijking mogelijk is tussen de status “vroeger en nu”. Voor de selectie van prioritaire mierensoorten beschouwden we enkel de soorten met status “Met uitsterven bedreigd” of “Zeer zeldzaam”. We merken meteen op dat de voorlopige zeldzaamheidsstatus mogelijk in belangrijke mate bepaald wordt door de verscholen levenswijze van een groot aantal soorten. In tegenstelling tot bosmieren die zeer opvallende nestkoepels kunnen maken, moeten een parasitaire soorten zeer gericht in gastheernesten gezocht worden en worden individuen zeer zelden foeragerend buiten het nest waargenomen. Om deze reden is het niet onredelijk te veronderstellen dat een aantal kolonies van dergelijke soorten over het hoofd gezien zijn, ondanks grondige inventarisaties. Als gevolg hiervan is het ook mogelijk dat de status van parasitaire soorten eerder aan de pessimistische kant is. Voor de verdere bespreking gaan we er echter van uit dat alle soorten een vergelijkbare kans hebben gevonden te worden.

5.2. Prioritaire soorten In Vlaanderen werden tot op heden 52 mierensoorten aangetroffen, één hybride (Formica rufa x polyctena), één microgyne (met dwergkoningin) van een soort (Myrmica ruginodis) en één uitheemse soort (Monomorium pharaonis). Samen zijn dit 55 taxa. Hiervan werden (na 1986) 49 taxa, ofwel 89% van het Vlaamse totaal, teruggevonden in Limburg. Ter vergelijking: het aantal aangetroffen taxa in de andere provincies is respectievelijk 35 in Antwerpen en in Vlaams-Brabant, 34 in Oost-Vlaanderen. West-Vlaanderen is met 29 taxa soorten de meest soortenarme provincie. Hoewel vaak beperkt tot een gering aantal vindplaatsen, werden na 1986 negen soorten enkel en alleen in Limburg aangetroffen (in tabel 5.1:%SLim = 100%). Het gaat om A. atratulus, S. testaceus, T. ambiguum, L. jensi, S. fugax, F. nitidulus, L. myops, M. sulcinodis en P. rufescens. Slechts vijf soorten komen helemaal niet in Limburg voor (%SLim = 0%). Het zijn L. neglectus en S. westwoodi (enkel OostVlaanderen), C. vagus (enkel Vlaams-Brabant) en L. emarginatus (afwezig in Limburg en Antwerpen). De mycrogyne vorm van M. ruginodis komt, in tegenstelling tot de veelvuldig aanwezige macrogyne vorm, enkel voor in Oost- en West-Vlaanderen en Vlaams-Brabant. Van de uitheemse (pest)soort M. pharaonis wordt aangenomen dat er meer vindplaatsen zijn dan totnogtoe officieel werden gemeld. Over deze soort bestaan geen exacte gegevens.

49

5. Mieren

Tabel 5.1

Soortenlijst van de Vlaamse Mieren gerangschikt volgens het procentueel aantal bezette karteringshokken dat in Limburg ligt (in afnemende volgorde).

Nederlandse Naam

Wetenschappelijke Naam

Woekermier Sabelmier

%SLim Sign

Status

RL

SVl

Anergates atratulus

4

4

100

***

ZZ

K

RDBK

Strongylognathus testaceus

8

8

100

***

ZZ

K

RDB3

Heidedraaigatje

Tapinoma ambiguum

7

7

100

***

ZZ

K

Puntschubmier

Lasius jensi

2

2

100

**

MUB

K

Diefmier

Solenopsis fugax

2

2

100

**

MUB

Glanzende gastmier

Formicoxenus nitidulus

1

1

100

*

MUB

Kleinoogweidemier

Lasius myops

1

1

100

*

MUB

B

Heidesteekmier

Myrmica sulcinodis

1

1

100

*

MUB

K

Amazonemier

Polyergus rufescens

1

1

100

*

MUB

B

Veldmier

Lasius meridionalis

15

20

75

***

Z

K

Rode baardmier

Formica rufibarbis

18

25

72

***

Z

Zwartrugbosmier

Formica pratensis

20

28

71

***

Z

Veenmier

Formica transkaucasica

7

10

70

***

Duinbaardmier

Formica lusatica

4

6

67

**

Mosslankmier

Leptothorax muscorum

4

6

67

**

ZZ

hybride van Formica rufa-complex

Formica rufa x polyctena

3

5

60

*

ZZ

Boomslankmier

Leptothorax affinis

3

5

60

*

Z

Behaarde bosmier

Formica rufa

11

20

55

***

Z

Kokersteekmier

Myrmica schencki

22

40

55

***

Z

Bruine baardmier

Formica cunicularia

28

53

53

***

MNB

Kale bosmier

Formica polyctena

13

25

52

***

Mergeldraaigatje

Tapinoma erraticum

1

2

50

Bloedrode roofmier

Formica sanguinea

18

37

49

Vlaanderen

VU

Duitsland Engeland

K VU

RDB3

K

A

RDB1

A

RDB1+

ZZ

B

RDB1

ZZ

A

Z ZZ

***

IUCN

RL

SLim

(LR/nt)

B LR/nt

A K

LR/nt

Nb

A A

Nb

Z

Behaarde slankmier

Leptothorax acervorum

17

35

49

***

MNB

Schaduwmier

Lasius umbratus

24

58

41

***

MNB

Buntgrasmier

Lasius psammophilus

Zwarte zaadmier

Tetramorium caespitum

Breedschubmier Gaststeekmier

9

22

41

**

Z

34

84

40

***

MNB

Lasius sabularum

6

15

40

*

Z

Myrmica microrubra

6

15

40

*

Z

Wintermier

Lasius mixtus

7

18

39

*

Z

Humusmier

Lasius platythorax

33

88

38

***

MNB

Lepelsteekmier

Myrmica lonae

3

8

38

ZZ

Oprolmier

Myrmecina graminicola

4

11

36

Z

Glanzende houtmier

Lasius fuliginosus

36

102

35

Gewone staafmier

Ponera coarctata

2

6

33

***

MNB

Bosslankmier

Leptothorax nylanderi

23

70

33

***

MNB

Grauwzwarte mier

Formica fusca

36

Moerassteekmier

Myrmica scabrinodis

29

113

32

***

MNB

103

28

**

MNB

Gewone drentelmier

Stenamma debile

20

76

26

*

MNB

Zandsteekmier

Myrmica sabuleti

24

96

25

MNB

Bossteekmier

Myrmica ruginodis

41

179

23

MNB

Gewone steekmier

Myrmica rubra

60

273

22

MNB

Tropische staafmier

Hypoponera punctatissima

1

5

20

ZZ

Duinsteekmier

Myrmica specioides

6

31

19

Z

Boommier

Lasius brunneus

17

92

18

MNB

Bruine zaadmier

Tetramorium impurum

9

51

18

MNB

Kleine steekmier

Myrmica rugulosa

17

99

17

MNB

Wegmier

Lasius niger

56

347

16

MNB

Gele weidemier

Lasius flavus

21

141

15

MNB

Plaagmier

Lasius neglectus

0

1

0

NG

microgyne Myrmica ruginodis

microgyne van Myrmica

0

9

0

NG

Engelse drentelmier

Stenamma westwoodi

0

2

0

MUB

Zwarte reuzenmier

Camponotus vagus

0

1

0

NG

Muurmier

Lasius emarginatus

0

58

0

MNB

Faraomier

Monomorium pharaonis

ZZ

Nb

K

K

Nb

A

K

RDB3 Na

K

MUB

NG

50

5. Mieren Van de 49 in Limburg gevonden soorten, komen maar liefst 39 soorten beduidend meer voor in Limburg dan in de rest van Vlaanderen (Tabel 5.1). Hiervan zijn 6 soorten “Met uitsterven bedreigd” en 10 soorten “Zeer zeldzaam”. Twee soorten hebben de status “Kwetsbaar” (Vulnerable) op de IUCN Rode Lijst: de Woekermier en de Glanzende gastmier. Ter vergelijking voegen we ook de Rode Lijststatus van de mieren in Duitsland (SEIFERT, 1998) en Groot-Brittannië (FALK, 1991) bij. Voor deze laatste hanteerden we de Britse Red Data Book-categorieën voor invertebraten (SHIRT, 1987) die licht afwijken van de klassieke IUCN-categorieën. Zestien soorten (waarvan één hybride) beschouwen we als prioritair voor Limburg: Woekermier, Duinbaardmier, de hybride van het Formica rufa-complex, Veenmier, Glanzende gastmier, Puntschubmier, Kleinoogweidemier, Mosslankmier, Lepelsteekmier, Heidesteekmier, Amazonemier, Gewone staafmier, Diefmier, Sabelmier, Heidedraaigatje en Mergeldraaigatje.

5.3. Verspreiding van prioritaire soorten In tabel 5.2. wordt een samenvatting gegeven van de belangrijkste karakteristieken van de habitats waarin de diverse prioritaire soorten kunnen worden aangetroffen. Tabel 5.2

Enkele ecologische gegevens van de prioritaire soorten voor Limburg (naar SCHOETERS & VANKERKHOVEN, 2001). Gebruikte afkortingen: a: alpien – b: boreaal – c: collien (heuvelachtig landschap) – m: montaan (gebergtesoort) – O: open landschap – OB: open landschap met bosranden en heggen – OD: open landschap, droog – p: planair (laaglandsoort) – sa: subalpien – t: thermofiele soort – W: woud/bos – NW: naaldwoud – tW: thermofiel bos – V: venen.

Wetenschappelijke Naam Anergates atratulus Formica lusatica (Formica rufa x polyctena

Ecologie t, O,W c,m,O, OB, W, c-sa W, p-m


V(p-m), O(sa-a)


W, OB

Lasius jensi Lasius myops Leptothorax muscorum Myrmica lonae Myrmica sulcinodis Polyergus rufescens

in nesten van o.a. Tertramorium in de Hoge Venen, sympatrisch met F. fusca en F. rufibarbis, xero- en thermofiel koepelnesten, in/aan rand van dennen/loofbossen) in moerassen en venen, vervangt F. fusca als slaaf van F. sanguinea in nesten van o.a. F.rufa, F.polyctena, F.pratensis

t!

thermofiele steppensoort

-

- (niet in SCHOETERS & VANKERKHOVEN, 2001)

NW -

onder schors, tussen wortels en heidestruiken, in de nabijheid van M. schencki - (niet in SCHOETERS & VANKERKHOVEN, 2001)

O, b, m-sa

onder stenen, in dood hout/stronken, in moerassen

t, OD, p-c

in nabijheid van Serviformica, in heide/zandgrond

Ponera coarctata

t, tW, OB, OD

Solenopsis fugax

t, OD, p-c

in rotte boomstammen, onder stenen/mos


t, OD, p-c

in nesten van Tetramorium

Tapinoma ambiguum

t, OD, p-c

in heide, droog grasland (thermofiel)

Tapinoma erraticum

t, OD, p-c

meest algemene soort in heide/zandgrond

oppervlakkig bij andere nesten

Hieronder wordt de verspreiding van de prioritaire soorten kort apart besproken, naar DEKONINCK et al. (2003, in prep) en SCHOETERS & VANKERKHOVEN (2001). Waar mogelijk, worden specifieke bedreigingen en beschermingsmaatregelen voorgesteld per soort (naar FALK, 1991), met de kanttekening dat deze werden opgesteld voor de Britse eilanden en daardoor niet steeds noodzakelijk toepasbaar zijn in Vlaanderen.

51

5. Mieren

5.3.1. Woekermier (Anergates atratulus) Biotoop Deze obligaat parasitaire soort wordt voornamelijk aangetroffen bij Tetramorium caespitum en heeft zelf geen werksters. Volgens SEIFERT (1996) komt de soort alleen voor waar voldoende gastnesten zijn. Om deze reden is de Woekermier uiterst zeldzaam en slechts lokaal te vinden. Hoewel langs de Vlaamse kust in droge schrale graslanden en in mosduinvegetaties hoge nestdichtheden van T. caespitum werden genoteerd, bleek A. atratulus daar niet voor te komen. De huidige gekende vindplaatsen in Vlaanderen zijn momenteel alleen beperkt tot enkele grote heidegebieden in Limburg. Door haar verscholen levenswijze in gastheernesten, waarbij de Woekermier het nest vrijwel uitsluitend verlaat om een nieuw gastheernest te zoeken, dient de soort gericht gezocht te worden en is ze zeer moeilijk te vinden. Verspreiding in Vlaanderen Oude waarnemingen van de Woekermier zijn bekend uit Niel-bij-As te Genk (1958), Heikant te Rotselaar (1973) en Huy (1974). Nieuwe locaties sindsdien zijn: de Teut te Zonhoven, het Hageven te Neerpelt en Oudsberg te Gruitrode. Bedreigingen Het verlies of de degradatie van open droge heide (en andere gelijkaardige vegetatietypen met hoge nestdichtheden van T. caespitum) ten gevolge van gewijzigd beheer, in het bijzonder door het verschijnen van berken, naaldbomen en Molinia. Dit type vegetatie is weinig geschikt voor de robuuste nesten van de gastheersoort. Herhaalde zomerbranden vormen een bijkomende bedreiging vermits voedselvoorraden (vnl. zaden) geleidelijk aan verdwijnen en de structurele diversiteit van de heidevegetatie verloren gaat. De diepe nesten van de gastheersoort kunnen vermoedelijk wel kleine winterbranden aan, indien deze als beheersvorm cyclisch worden toegepast (rotatie). We merken in de kantlijn op dat T. caespitum één van de snelste kolonisators is na branden. De parasiet Anergates is echter heel wat minder mobiel en kan de gastheersoort niet met dezelfde snelheid volgen. Bescherming De beschermingsmaatregelen zijn vooral gericht op het behoud van de gastheersoort, en dit vooral op locaties waar vindplaatsen van de Woekermier bekend zijn (gezien de geringe mobiliteit van deze laatste). Aangepast traditioneel heidebeheer: gedeeltelijk maaien, branden, extensieve begrazing… Verschillende locaties kunnen verschillende beheersmaatregelen vereisen: hierbij kan teruggegrepen worden naar historische, traditionele beheersvormen. Van de gastheersoort T.caespitum is geweten dat ze vrij goed bestand is tegen kleine winterbranden maar tegelijk ook lokaal kan uitsterven indien de achtergelaten strooisellaag na maaien te compact wordt. Cyclisch beheer, waarbij een ware vegetatiemozaïek wordt gevormd, is zeer belangrijk voor T. caespitum, die op deze wijze steeds geschikt habitat vindt. Lapjes kale grond zijn belangrijk, terwijl ook vroege en verouderde

52

5. Mieren successiestadia van Ericeae tot sterke populaties leiden. Verruiging van open, zandige heide dient te worden tegengegaan. Het gebruik van brandgangen moet ongecontroleerde branden in de hand houden.

5.3.2. Duinbaardmier (Formica lusatica) Biotoop Recent beschreven soort met slecht gekende ecologie. Alle Serviformica’s (renmieren of dienaarmieren) die vroeger werden benoemd als Formica rufescens en Formica glauca zouden tot deze nieuw beschreven soort horen. Soorten van het subgenus Serviformica worden vaak gebruikt door andere mierensoorten (subgenus Formica s.str.) bij het stichten van nieuwe kolonies of aangevallen door rovers (Formica sanguinea, Polyergus rufescens). De duinbaardmier wordt aangetroffen in warme heidegebieden met veel open plekken met kaal zand en kan daar zeer competitief en agressief optreden tegen de zustersoorten Formica cunicularia en Formica rufibarbis, van dewelke de duinbaardmier overigens moeilijk te onderscheiden is. De drie zustersoorten lijken een beetje op bosmieren maar bewonen meestal een zuiver aardnest dat enigszins opgehoogd is of zich onder een stuk hout of een steen bevindt. In Vlaanderen werd de duinbaardmier totnogtoe enkel aangetroffen in droge heidegebieden en droge heischrale graslanden. Verspreiding in Vlaanderen Gezien de recente “ontdekking” van de soort, zijn slechts een beperkt aantal vindplaatsen bekend. Het is zeer waarschijnlijk dat in de toekomst nog nieuwe vindplaatsen zullen worden opgetekend in geschikt habitat. De voorlopig gekende vindplaatsen zijn de Mechelse Heide, de vallei van de Ziepbeek, Nijlen, het Hageven te Neerpelt, de Teut te Zonhoven en Wuustwezel. Men mag verwachten de soort in de toekomst ook te vinden langs de kust, vermits ze in Nederland in duingraslanden algemeen wordt aangetroffen (cfr. Ned. naam!). Bedreigingen Teloorgang van open droge heide. Reeds kleine verschuivingen in de vegetatie t.g.v. veranderd beheer zouden merkbare gevolgen hebben voor F. lusatica en haar zustersoorten. Hoewel ongecontroleerde branden in de buurt van nesten catastrofaal kan zijn voor de lokale overleving van de soorten, dient te worden opgemerkt dat branden anderzijds het habitat (terug) in een geschikt successiestadium kunnen brengen voor de soort. Overbetreding (o.a. door paardensport) kan leiden tot verdichting van de bodem, hetgeen slecht verdragen wordt. Bescherming Aangepast traditioneel heidebeheer: gedeeltelijk maaien, branden, extensieve begrazing… Branden in de buurt van nesten moeten vermeden worden. Enkel gecontroleerde branden (in rotatiesysteem) kunnen een positief effect hebben doordat toekomstig geschikt habitat wordt gecreëerd. Gekende nesten dienen rechtstreekse bescherming te genieten. Bovendien is het van belang de vegetatie in de

53

5. Mieren buurt van gekende nesten te vrijwaren van verregaande verruiging. Tegelijkertijd dient erop te worden toegezien dat bestaande nesten niet worden verstoord en eventueel verwijderen van vegetatie niet leidt tot overmatige blootstelling van de nesten aan predatoren. Indien goede potentiële nestplaatsen worden voorzien in de buurt van bestaande nesten, zal de kolonie zelf verhuizen.

5.3.3. Veenmier (Formica transkaucasica) Biotoop Ook de Veenmier behoort tot het subgenus Serviformica maar stelt hoge eisen aan haar biotoop, dat vochtig moet zijn. Nesten worden gebouwd in veenmos. Door deze specifieke eisen is de veenmier in heel Europa een zeldzame verschijning. In bergstreken (>300m hoogte) is de soort algemener en ook te vinden in natte graslanden. In vlakke streken dienen we de nesten te zoeken in veen en hoogveen. Boomarme streken worden verkozen. Verder is deze soort bestand tegen extreme koude en langdurig hoge waterstanden. Verspreiding in Vlaanderen In Vlaanderen werd F. transkaucasica vnl. aangetroffen in dopheide, vergraste natte heide en veengebieden. Totnogtoe bleven de vondsten beperkt tot natuurreservaten. Buiten de Hoge Venen werd de Veenmier maar op enkele plaatsen in Limburg en Antwerpen aangetroffen. Ondertussen werd wel aangetoond dat de soort niet zeldzaam hoeft te zijn als het geschikte biotoop aanwezig is. Bedreigingen Verlies van open venen. Verlaging van de grondwatertafel door drainage of verlies van biotoop door veranderd beheer, eutrofiëring en daaruit volgend veranderende vegetatie. Beschermingsmaatregelen Hoge stabiele watertafel moet worden behouden in veengebieden. Relatief uitgestrekte veengebieden bieden bovendien meer bescherming tegen uitdroging in perioden van lange droge zomers. In dichtgroeiende gebieden kan oppervlakkig afplaggen van de turflaag of het gebruik van dammetjes op drainagegrachten een positief effect hebben op de ontwikkeling van een Sphagnum –Molinia gemeenschap. Insijpeling van nutriëntenrijk water moet worden tegengegaan.

54

5. Mieren

5.3.4. Hybride van Formica rufa-complex (Formica rufa x polyctena) De hybride van de bosmiersoorten Formica rufa en Formica polyctena kan enkel besproken worden aan de hand van de oudersoorten. Biotoop Beide oudersoorten worden aangetroffen in loof- en dennenbossen maar schijnen te natte bosranden te mijden. In Vlaanderen werden beide soorten vooral in heidegebieden en bossen aangetroffen. Uitbreiding van kolonies van F. polyctena gebeurt hoofdzakelijk door afsplitsen van dochterkolonies. Omdat deze dochterkolonies ontstaan in de buurt van de moederkolonie, kunnen vaak meterslange koepelreeksen ontstaan. F. rufa daarentegen sticht nieuwe kolonies door het uitvliegen van bevruchte wijfjes, waardoor de nieuwe kolonies zich veel verder van de oorspronkelijke kolonie bevinden. F. rufa x polyctena vermeerdert zich eerder via afgesplitste dochterkolonies. In een versnipperd landschap kan gesteld worden dat de soorten met afsplitsende dochterkolonies veel moeilijker nieuwe habitatvlekken zullen koloniseren dan de soort die zich via bruidsvluchten verder kan vestigen. F. polyctena en F. rufa x polyctena zijn hoofdzakelijk polygyn, terwijl F. rufa in hoofzaak monogyn is. Verspreiding in Vlaanderen De hybride werd in Vlaanderen voorlopig op 5 verschillende locaties gevonden, waarvan 3 in Limburg. Bedreigingen In tegenstelling tot de andere bosmiersoort F. pratensis, die nog algemeen voorkomt op de heide, worden F. polyctena en F. rufa niet meer zo frequent aangetroffen. Dit kan mogelijk verklaard worden doordat F. pratensis meestal kleinere, eerder onopvallende koepels tussen de heidestruiken bouwt, terwijl de twee andere soorten grote nesten langs bosranden maken. Deze nesten vallen op en worden dikwijls verstoord of vernietigd (poppenroof door kwekers van siervogels of andere exotische dieren). Bescherming Hoewel strikt genomen enkel F. polyctena en F. rufa wettelijk beschermd zijn in Vlaanderen (K.B. van 22.09.1980) mag ervan uitgegaan worden dat in de praktijk ook de sterk gelijkende F. pratensis alsook de hybride onder dezelfde bepalingen vallen.

5.3.5. Glanzende gastmier (Formicoxenus nitidulus) Biotoop Als enige Europese vertegenwoordiger van dit genus, is F. nitidulus een gastmier in nesten van vooral bosmieren (Formica), soms Coptoformica en ook Serviformica. In Vlaanderen zijn de enige mogelijke gastheren waarschijnlijk de 4 bosmiertaxa (3 soorten en 1 hybride). De werksters van de Glanzende gastmier verlaten het binnenste van de bosmierenkoepel slechts bij temperaturen hoger dan 20°C. Ze zijn dus bijna uitsluitend te vinden op warme dagen. Desalniettemin lijkt de Glanzende gastmier een 55

5. Mieren voorkeur hebben voor eerder beschaduwde nestkoepels, vermits de bosmieren onder die omstandigheden minder actief zijn. Verspreiding in Vlaanderen Waarnemingen van F. nitidulus in Vlaanderen zijn schaars. Ze zijn enkel te verwachten op plaatsen waar de nestdichtheden van de gastheersoorten hoog zijn. De eerste Vlaamse waarneming van de Glanzende gastmier dateert van 2000 en werd genoteerd op de Houterenberg te Engsbergen (Tessenderlo). Bedreiging Zonder bescherming van de bosmieren is uitsterven van deze soort vrijwel zeker. Bescherming De wettelijke bescherming van de gastheersoorten kan onrechtstreeks leiden tot een verbeterde status van F. nitidulus

5.3.6. Puntschubmier (Lasius jensi) Biotoop Deze temporele parasiet is één van de meest thermofiele soorten van het subgenus Chthonolasius in Centraal-Europa en wordt aangetroffen op zeer droge tot half droge kalkgraslanden in Duitsland. Zelden wordt de soort aangetroffen op zandgronden. In Vlaanderen wordt aangenomen dat de soort ook in vochtige en vochtige graslanden kan worden aangetroffen. Vermits deze soort voor het stichten van haar nest strikt gebonden is aan Lasius alienus (uitsluitend aanwezig op kalkbodems), is het waarschijnlijk dat de Puntschubmier altijd zeldzaam zal blijven in Vlaanderen. Verspreiding in Vlaanderen De soort werd pas recent aan de Belgische mierenfauna toegevoegd. De tot hiertoe twee bekende vindplaatsen beperken zich tot de Sint-Pietersberg (1 wijfje, kalkgrasland, 1987) en de Helderbeek te Koersel (2001, 1 werkster). De vondsten betroffen telkens één exemplaar.

5.3.7. Kleinoogweidemier (Lasius myops) Biotoop Deze soort kan samen voorkomen met de zeer sterk gelijkende soort Lasius flavus, maar is er reproductief van gescheiden. De soort wordt aangetroffen op xerotherme graslanden en op droge, schrale graslanden op kalkbodems.

56

5. Mieren Verspreiding in Vlaanderen De enige zekere vindplaats in Vlaanderen van L. myops dateert van 2001 en betreft de Tiendeberg te Kanne.

5.3.8. Mosslankmier (Leptothorax muscorum) Biotoop De cultuurvliedende L. muscorum leeft in zeer kleine nesten tussen de wortels van heidestruiken of onder schors en heeft volgens de huidige gegevens een voorkeur voor vochtige heide. Deze soort werd in Vlaanderen ook eenmaal in bossen aangetroffen. Verspreiding in Vlaanderen De Limburgse vindplaatsen zijn het Munsterbos te Munsterbilzen, het Hageven te Neerpelt, het Fonteintje te Koersel-Beringen en de Vallei van de Ziepbeek. De overige vindplaatsen zijn het Groot Schietveld te Brecht en het Zwart Water te Turnhout.

5.3.9. Lepelsteekmier (Myrmica lonae) Biotoop De Lepelsteekmier werd tot voor kort beschouwd als een sterk afwijkende vorm van M. sabuleti. Nu werd uitgemaakt dat beide soorten gescheiden zijn, stelt men vast dat M. lonae doorgaans koudere habitats verkiest dan haar zustersoort M. sabuleti. In Vlaanderen werd de Lepelsteekmier waargenomen in een open gemengd loofbos, in dopheide-struikheidevegetatie, in sterk vergraste natte heide en in natte heide. Verspreiding in Vlaanderen De gekende Vlaamse vindplaatsen zijn de Liereman te Oud-Turnhout, het Groot Schietveld te Brecht, het Militaire Domein te Olen, het Meerdaalwoud te Heverlee, de Teut te Zonhoven, de Ziepbeek te Rekem en de Mechelse Heide.

5.3.10. Heidesteekmier (Myrmica sulcinodis) Biotoop Deze boreale soort kan lokaal algemeen zijn in bergstreken in Zuid-Europa. Elders is ze te vinden in natte heide, gedomineerd door Dopheide en Struikheide, Pijpenstrootje of Kraaiheidevegetaties. In Duitsland wordt de Heidesteekmier aangetroffen op hoogten tussen 800 en 1800 meter en in vochtige heidegebieden. Algemeen geldt dat deze soort in natte onverstoorde (heide)gebieden moet worden gezocht.

57

5. Mieren Verspreiding in Vlaanderen Voor Vlaanderen kan gerust gesteld worden dat de soort niet in ideale omstandigheden voorkomt. In Vlaanderen werd M. sulcinodis slechts tweemaal waargenomen. De vondst te Koersel dateert van vóór 1986 terwijl in 1987 één exemplaar werd gevonden in de Vallei van de Ziepbeek.

5.3.11. Amazonemier (Polyergus rufescens) Biotoop De Amazonemier is één van de meest zeldzame mierensoorten in Noord-Europa. De soort bedient zich van slaven (doorgaans Serviformica, soms ook Formica ) voor de inzameling van voedsel en de verzorging van het nest. Om slaven te bekomen, gaan de werksters van de Amazonemier op geregelde tijdstippen op poppen-rooftocht. Het is vrijwel uitsluitend tijdens deze rooftochten dat P. rufescens kan worden ontdekt. Waarnemingen zijn dan ook meestal toevallig. De soort is karakteristiek voor onverstoorde habitats, met hoge nestdichtheden van de slavensoorten. Verspreiding in Vlaanderen De uit 1963 gekende kolonie van P.rufescens in Genk verdween door de bouw van fabrieken. In 2000 werd de soort opnieuw waargenomen, ditmaal echter in het Hageven te Neerpelt. Het jaar nadien werd het nest ter plaatse ontdekt.

5.3.12. Gewone staafmier (Ponera coarcata) Biotoop De Gewone staafmier is een cultuurvlieder van warme, droge tot halfdroge graslanden met kleine nesten, die onder mos, stenen, in plantenafval rottende bladeren en vermolmd hout gesitueerd zijn. Gezien de eerder kleine kolonies, wordt de soort vaak over het hoofd gezien. Verspreiding in Vlaanderen P. coarcata wordt “algemeen” genoemd in de Belgische Maasvallei en in de Hoge Venen. De recente vindplaatsen in Limburg zijn de Tiendeberg te Kanne en Nieuwenhoven. Verder werd de soort nog aangetroffen in het Molsbroek te Lokeren, te Diest en in het Poelbos te Diegem. Bescherming Gezien de wijde range aan habitats die deze soort exploiteert, kunnen specifieke beschermingsmaatregelen moeilijk geformuleerd worden. Het verdient echter aanbeveling om mossige en stenige delen van zuidelijk gerichte oevers en hellingen te vrijwaren. Ook de begrazing kan worden afgesteld op het behoud van voor deze soort geschikt habitat (groeven, braakliggend terrein).

58

5. Mieren

5.3.13. Diefmier (Solenopsis fugax) Biotoop De Diefmier is een zeer zeldzame soort in België en enkel gekend van droge schrale graslanden , kalgraslanden en xerotherme, stenige omgeving. Diefmieren nestelen steeds in de buurt van grotere mierensoorten. Door onderaardse gangen te graven naar nesten van de andere mieren, stelen ze mierenbroed en voedsel. Hun zeer nauwe gangen verhinderen de doorgang voor de grotere mieren. Verspreiding in Vlaanderen Hoewel S. fugax in het verleden een vrij algemene soort zou zijn geweest in België, slaat dit vermoedelijk op enkele Waalse regio’s. In Vlaanderen werden twee vindplaatsen opgetekend: Oudsberg te Meeuwen-Gruitrode (1999) en Boksbergheide te Genk (2002). Bedreigingen Habitatverlies t.g.v. verruiging, verstruweling en het dichtgroeien van open, kale grond en stenige substraten. Bescherming Open onbegroeide plekken en stenen behouden. Zonbeschenen, naar het Zuiden gerichte hellingen zijn belangrijk voor deze warmteminnende soort. Ook van belang is de aanwezigheid van een “gezonde uitgebreide” mierenfauna.

5.3.14. Sabelmier (Strongylognathus testaceus) Biotoop Obligaat parasitaire soort die verspreiding van haar gastheersoort (Tetramorium-soorten) volgt. De gele, rosse werksters vallen door hun kleur duidelijk op in geïnfecteerde nesten van de gastheersoort. De Sabelmier wordt telkens in uitgestrekte heidevegetaties aangetroffen, zonder duidelijke voorkeur voor één of ander heidevegetatietype. Wegens de parasitaire levensstijl is de Sabelmier zeer moeilijk te vinden. Verspreiding in Vlaanderen Op één melding uit Diest na (jaren ’40), zijn alle gekende vindplaatsen in Vlaanderen in Limburg gelegen. De recentste vindplaatsen zijn Beringen (langs Albertkanaal), in de Helderbeek te Koersel, de Teut te Zonhoven, Tenhaagdoornheide in Houthalen, de Maten te Genk, Oudsberg te Gruitrode, het Hageven te Neerpelt en de Mechelse Heide.

59

5. Mieren Bedreigingen Bedreiging van Tetramorium-soorten en hun habitat, betekent een bedreiging van de Sabelmier. Tetramorium caespitum wordt aangetroffen in vrijwel alle droge habitats, met een lichte voorkeur voor heidegebieden en droge schrale graslanden. T. impurum werd in Vlaanderen waargenomen op leem- en zandleembodems, waar de soort vooral stenige locaties (voetpaden, grindwegels) of gazons verkiest.

5.3.15. Heidedraaigatje (Tapinoma ambiguum) Biotoop Het Heidedraaigatje wordt in Vlaanderen zowel in natte als droge heideterreinen aangetroffen. In verhouding tot de sterk gelijkende zustersoort T. erraticum, bouwt het Heidedraaigatje kleinere nesten en bereikt de soort lagere nestdichtheden. Verspreiding in Vlaanderen De eerste melding van T. ambiguum in België dateert van 2001. Sindsdien zijn acht locaties ontdekt, alle in Limburg gelegen. Het zijn: Beringen, de Houterenberg te Engsbergen, de Tenhaagdoornheide te Houthalen, de Maten te Genk, de Oudsberg te Gruitrode, de Mechelse Heide en de Teut te Zonhoven. De verwachtingen zijn dat nog bijkomend locaties zullen worden gevonden in heidegebieden.

5.3.16. Mergeldraaigatje (Tapinoma erraticum) Biotoop Het Mergeldraaigatje komt voor in warmere regio’s op zonnige, open, droge tot vochtige plaatsen. De ondergrond kan verschillen. Vooral op droge graslanden en kalkrijke bodems worden hoge nestdichtheden bereikt. Op zandgronden zou de soort dan weer minder vaak worden aangetroffen. Verspreiding in Vlaanderen De kans bestaat, met de recente toevoeging van de zustersoort T. ambiguum aan de Belgische mierenfauna, dat een aantal zogenaamde vindplaatsen van T. erraticum moeten herzien worden. De enige recente en bevestigde vindplaatsen zijn het Tillegembos (2002) en de natte heide van het Fontijntje te Beringen-Koersel.

60

5. Mieren

5.4. Bedreiging en bescherming Vrij weinig informatie is beschikbaar omtrent de bedreigingen van mierenpopulaties. De “klassieke” oorzaken zoals versnippering, vermesting en vernietiging van de geschikte habitats zijn ook hier van toepassing. De meeste Midden-Europese mierensoorten maken hun nesten in of op de bodem. Alle factoren die het microklimaat van de nestplaatsen beïnvloeden of wijzigen, zijn bijgevolg te aanzien als bedreigingen. Vergrassing en houtopslag betekenen in vele gevallen het einde van xerofiele populaties. De belangrijkste oorzaken voor deze veranderingen moeten we zoeken bij bemesting, infiltratie van atmosferische nutriënten in de bodem, teloorgang van extensieve landbouw, herbebossing en verruiging van braakliggende terreinen. Andere oorzaken voor de achteruitgang van geschikt nesthabitat voor mieren zijn het verdwijnen van oud en dood hout, droogmuren, stenige bermen en holle wegen. Hoewel het gebruik van herbiciden schijnbaar een geringer effect heeft op mieren dan op andere insectensoorten, kan het onoordeelkundig door elkaar gebruiken van verschillende producten een duidelijk negatief effect hebben op mierenpopulaties (SEIFERT, 1996). Parasitaire soorten of gastsoorten zijn bovendien ook afhankelijk van de verspreiding van hun gastheersoort. De beschermingsmaatregelen voor parasitaire soorten zijn vaak in hoofdzaak gericht op het behoud van de gastheersoort. Zo kan Formicoxenus nitidulus onrechtstreeks gebaat zijn bij de wettelijke bescherming van haar gastheersoorten (bosmieren). Naast externe (meestal antropogene) invloeden, dient men rekening te houden met rechtstreekse competitie en agressie tussen (zuster)soorten. Voor het behoud van de duinbaardmier (Formica lusatica), die zelf agressief kan optreden tegen haar zustersoorten F. cunicularia en F. rufibarbis, wordt als beschermingsmaatregel in Groot-Brittannië het verwijderen van nabije nesten van de Bloedrode roofmier (F. sanguinea) aangeraden (FALK, 1991). Gezien de status “Zeldzaam” van deze roofmier in Vlaanderen is dit voor de situatie in Vlaanderen geen acceptabele beheersmaatregel.

Slechts enkele van de in Vlaanderen waargenomen soorten komen voor op lijsten van internationaal bedreigde soorten. In de IUCN Rode Lijst vinden we 5 soorten terug. De bosmieren Formica rufa, Formica polyctena en Formica pratensis werden alle genoteerd als LR/nt, het internationale equivalent van onze categorie “Achteruitgaand”. De Woekermier Anergates atratulus en de Glanzende gastmier Formicoxenus nitidulus zijn VU, ofwel “Kwetsbaar” op internationaal niveau. 61

5. Mieren

Inzake wettelijke bescherming van soorten vinden we enkel Formica rufa en Formica polyctena terug in het K.B. van 22.09.1980. Strikt genomen genieten enkel deze twee koepelbouwende bosmiersoorten volledige bescherming in het Vlaamse Gewest. In de praktijk vallen echter ook Formica pratensis en Formica rufa x polyctena onder dit besluit, vermits de 4 taxa onderling enkel door geoefende mierenkenners kunnen onderscheiden worden. Ook andere Formica-soorten verdienen een gelijkaardige status in België en onze buurlanden (pers. med.: DEKONINCK): Verder dient gestreefd te worden naar wettelijke bescherming van alle soorten die momenteel “Met uitsterven bedreigd” of “Zeer zeldzaam” zijn.

Tabel 5.3

Lijst van prioritaire mieren voor de provincie Limburg (alfabetisch volgens wetenschappelijke naam). RL

RL

Vlaanderen

IUCN

Duitsland

Engeland

Anergates atratulus

ZZ

VU

K

RDBK

Formica lusatica

ZZ

hybride van Formica rufa-complex

Formica rufa x polyctena

ZZ

Veenmier


ZZ

Glanzende gastmier


MUB

Puntschubmier

Lasius jensi

MUB

K

Kleinoogweidemier

Lasius myops

MUB

B

Mosslankmier

Leptothorax muscorum

Lepelsteekmier

Myrmica lonae

ZZ

K

Heidesteekmier

Myrmica sulcinodis

MUB

K

Amazonemier

Polyergus rufescens

MUB

B

Gewone staafmier

Ponera coarctata

ZZ

K

Nb

Diefmier

Solenopsis fugax

MUB

K

RDB3

Sabelmier


ZZ

K

RDB3

Heidedraaigatje

Tapinoma ambiguum

ZZ

K

Mergeldraaigatje

Tapinoma erraticum

ZZ

A

Status Nederlandse Naam


Woekermier Duinbaardmier

A B VU

RDB1

K

ZZ

Nb

62

5. Mieren

5.5. Belang van de provincie Limburg voor mieren Met een vertegenwoordiging van 89% van de Vlaamse mierenfauna is Limburg veruit de meest soortenrijke provincie van Vlaanderen. DEKONINCK et al. (2003,in prep.) analyseren de soortenrijkdom per landschapstype en per UTM-hok. Per zeldzaamheidscategorie wordt bovendien nagegaan in welke UTM-hokken de bedreigde soorten werden aangetroffen. Telkens blijkt Limburg een zeer prominente positie in te nemen. We citeren de auteurs van de verspreidingsatlas van de mieren. Soortenrijkdom per landschapstype Mieren in Vlaanderen worden vooral op zandige gronden en in heidegebieden aangetroffen (figuur 5.1.). In het landschapstype heide (H) werden 42 verschillende soorten of 76 % van alle Vlaamse mierentaxa genoteerd. Verrassend is dat ook in antropogeen beïnvloede milieus (A) een heleboel mierensoorten kunnen worden verwacht (65,5 %). In veen- en hoogveengebieden (een zeldzaam landschapstype in Vlaanderen) werden slechts 25,5 % van alle Vlaamse taxa gevonden. Door de sterke vertegenwoordiging van Heiden en Vennen en van Hoogveengebieden in Limburg, wordt het belang van de provincie voor mieren reeds onrechtstreeks duidelijk.

Aantal taxa per habitat -landschapsniveau

Figuur 5.1

Veen en Hoogveen

Struwelen

Rotsenkalkgraslanden

Natte Graslanden

Heide

StuifrivierDuinen

Droge Graslanden

Bossen

Antropogene milieus

45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

Absoluut aantal taxa per landschapstype in Vlaanderen (naar DEKONINCK et al., 2003, in prep.)

Soortenrijkdom per UTM-hok: hot spots Voor alle bemonsterde UTM-hokken in Vlaanderen werd bepaald hoeveel soorten er tot op heden werden aangetroffen. Alle hokken met meer dan 25 soorten (hot spots) blijken alle in Limburg te liggen (Figuur 5.2.). Het gaat om volgende hokken: FS68D het Hageven FS85D de Mechelse Heide FS75C de Teut en Tenhaagdoornheide 63

5. Mieren FS65D de Teut en Tenhaagdoornheide FS84B vallei van de Ziepbeek FS83D Tiendeberg Kanne FS86C Oudsberg Meeuwen-Gruitrode.

Figuur 5.2

Aantal mierensoorten per UTM 5x5km hok. Rood = 25 of meer soorten (zgn. hot spots), Paars = 20-24 soorten (zeer hoge soortenrijkdom), Blauw = 15-19 soorten (hoge soortenrijkdom), Zwart = minder dan 15 soorten (naar DEKONINCK et al., 2003, in prep.)

Status van mieren in Vlaanderen De verspreidingskaarten van de soorten met Rode Lijststatus MUB en ZZ benadrukken nogmaals de grote verantwoordelijkheid van de provincie Limburg in het behoud van deze mierensoorten (figuren 5.3 en 5.4).

Figuur 5.3

Verspreiding van MUB-soorten per UTM 5x5km hok. Met Uitsterven Bedreigd. Enkel in Limburg: Formicoxenus nitidulus, Lasius jensi, Lasius myops, Myrmica sulcinodis, Polyergus rufescens, Solenopsis fugax. Buiten Limburg: Stenamma westwoodi (naar DEKONINCK et al., 2003, in prep.).

64

5. Mieren

Figuur 5.4

Verspreiding van ZZ-soorten per UTM 5x5km hok. Zeer Zeldzaam. Enkel in Limburg: Anergates atratulus, Strongylognathus testaceus, Tapinoma ambiguum. Limburg en andere provincies: Formica transkaucasica, Formica lusatica, Formica rufa x polyctena, Leptothorax muscorum, Tapinoma erraticum, Myrmica lonae, Ponera coarcata, Hypoponera punctatissima. (naar DEKONINCK et al., 2003, in prep.)

In 39 UTMhokken werden één of meer Zeer Zeldzame soorten aangetroffen. Eénentwintig van deze hokken zijn gesitueerd in de provincie Limburg. Ook voor de “Zeldzame” soorten blijft Limburg duidelijk de dichtst bezette provincie (kaart hier niet weergegeven).

5.6. Algemene nabeschouwing Zeer recent verscheen een rapport van Alterra (MABELIS, 2002) waarin werd nagegaan in hoeverre mierensoorten bruikbaar zijn voor de monitoring van natuurgebieden. Voor Nederland werd geconcludeerd dat de nesten van F. polyctena, F. rufa, F. pratensis en F. truncorum in aanmerking komen voor de monitoring van de biodiversiteit van bossen, bosranden en houtwallen. Onder meer de dichtheid van nestbulten van L flavus zou een mogelijke indicator zijn voor veranderende biodiversiteit in graslanden. Voor monitoring van heideterreinen geeft de algemene aanwezigheid van Serviformicasoorten (F. rufibarbis, F. cunicularia, F. fusca), de zaadmier (Tetramorium spp) en de roofmier (F. sanguinea) een aanwijzing dat er veel habitat voor thermofiele soorten aanwezig is. Voor monitoring van hoogveengebieden is volgens de auteur de Veenmier (F. transkaucasica) het meest geschikt..

65

5. Mieren

Geciteerde Literatuur DEKONINCK W., VANKERKHOVEN F. & MAELFAIT J-P. 2003 (in prep.) Voorlopige verspreidingsatlas van mieren (Hymenoptera: Formicidae) in Vlaanderen. FALK, S. 1991. A review of the scarce and threatened bees, wasps and ants of Great Britain. Peterborough: Joint Nature Conservation Council. MABELIS, A. A.2002. Bruikbaarheid van mieren voor de monitoring van natuurgebieden. Wageningen: Alterra, Research Instituut voor de Groene Ruimte. Alterra-rapport; nr 571. SEIFERT, B. 1996. Ameisen: beobachten, bestimmen. Augsburg: Naturbuch Verlag. SEIFERT, B. 1998. Rote Liste der Ameisen (Hymenoptera: Formicidae). In: BINOT, M.; BLESS, R.; BOYE, P.; GRUTTKE, H., AND PRETSCHER, P. 1998. Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands. Bonn: Bundesamt für Naturschutz (BfN). SHIRT, D. B. (ed.) 1987. British red data books. Part 2: insects. Petersborough: Nature Conservancy Council (NCC). SCHOETERS, E. AND VANKERKHOVEN, F. 2001. Onze mieren. Heusden-Zolder: Educatie Limburgs Landschap.

Andere relevante literatuur AGOSTI, D.; MAJER, J. D.; ALONSO, L. E., AND SCHULTZ, T. R. (ed.) 2000.Ants: standard methods for measuring and monitoring biodiversity. Washington; London: Smithsonian Institution Press. BELLMANN, H. 1998. Gids van bijen, wespen en mieren. Baarn: Tirion. DEKONINCK, W.; BONTE, D., AND GROOTAERT, P. 2000. Onderzoek naar herstelmogelijkheden t.b.v. het behoud van de specifieke entomofauna van de landduinen in Oost-Vlaanderen: 7. Bijlagen. Brussel; Gent: Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN), Deptartement Entomologie; Universiteit Gent (RUG), Labo voor ecologie der dieren. DEKONINCK, W.; VERSTEIRT, V., AND GROOTAERT, P. (red.) 2002.Praktijkgericht onderzoek naar kansen en belangrijke stuurvariabelen voor natuurontwikkeling op gronden met voormalig intensief landbouwgebruik. Deel IV: invertebraten. Brussel: Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN). GÖSSWALD, K. 1989. Die Waldameise: Biologie, Ökologie und forstliche Nutzung. Band 1: Biologische Grundlagen, Ökologie und Verhalten. Wiesbaden: Aula. GÖSSWALD, K. 1990. Die Waldameise: Biologie, Ökologie und forstliche Nutzung. Band 2: Die Waldameise im Ökosystem Wald, ihr Nutzen und ihre Hege. Wiesbaden: Aula. HÖLLDOBLER, B. AND WILSON, E. O. 1990. The ants. Berlin; Heidelberg: Springer-Verlag. MABELIS, A. A. AND VAN VELDEN, M. C. Bosjes in het cultuurlandschap als ecologische eilanden voor ongewervelden: de rol van oppervlakte en isolatie. Leersum: Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN); 1992. SCHOETERS, E. AND VANKERKHOVEN, F. 2002. Onze mieren: geactualiseerde determinatietabel voor België. Heusden-Zolder: Educatie Limburgs Landschap. STARY, B. (ed.) 1990. Atlas nützlichten Forstinsekten. Berlin: Deutscher Landwirtschaftsverlag. SUDD, J. H. AND FRANKS, N. R. 1987. The behavioural ecology of ants. Glasgow; London: Blackie. 66

5. Mieren VAN BOVEN,

J. K. A. & MABELIS, A. A. 1986. De mierenfauna van de Benelux (Hymenoptera: Formicidae).

H oogwoud: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV).

Gerelateerde Likona-artikels VANKERKHOVEN, F. 1999. Op zoek naar mieren in Limburg en de vondst van enkele bijzondere soorten. Likona jaarboek 1998: 73-75.

67

6. Sprinkhanen en Krekels

6. SPRINKHANEN EN KREKELS 6.1. Gegevens Dankzij de vrij opvallende verschijning van een aantal Orthoptera – vnl. sprinkhanen – heeft deze insectengroep vrij veel belangstelling genoten. Een eerste belangrijke impuls voor de interesse in deze soortengroep werd gegeven door de verspreidingsatlas “Krekels en Sprinkhanen in de Benelux” (DUIJM & KRUSEMAN, 1983). Deze werd, aangevuld met nieuwe gegevens, opgevolgd door de “Voorlopige atlas en Rode Lijst van de sprinkhanen en krekels van België” (DECLEER et al., 2000). De gegevens die voor dit hoofdstuk gebruikt werden, zijn afkomstig uit de databank van de Sprinkhanenwerkgroep Saltabel (deze gegevens vormden ook de basis voor de recentste verspreidingsatlas). Voortdurend wordt deze gecentraliseerde databank aangevuld met waarnemingen van vrijwilligers. Veelal betreffen deze waarnemingen persoonlijke initiatieven en bereiken ze ook niet altijd de centrale databank, waardoor de kaart van Vlaanderen nog een heleboel “witte vlekken” vertoont (plaatsen waarvan geen gegevens bekend zijn). Hoewel de waarnemingen bij voorkeur per UTM 1x1km of UTM 5x5km werden verricht, konden we hieruit niet afleiden hoe intensief een uurhok bezocht werd. Ook beschikten we niet over informatie om na te gaan hoeveel UTM-hokken in Vlaanderen, resp. in Limburg bemonsterd werden en welke de verhouding was tussen beide. Omdat er geen reden is om aan te nemen dat Limburg minder intensief werd bemonsterd (in de meeste gevallen is het tegendeel waar), stellen we hier het percentage UTMhokken gelegen in Limburg gelijk aan het percentage bemonsterde UTM-hokken in Limburg (NLim = 18,5%). Een totaal van 22 000 waarnemingen werden ingevoerd. In dit hoofdstuk wordt gefocust op de verspreiding van sprinkhanen en krekels uit de periode 1991 tot heden.

68


6.2. Prioritaire soorten Sinds 1991 werden in Vlaanderen nog 34 soorten sprinkhanen en krekels waargenomen. Vóór 1950 waren dat er nog 39. De 5 sindsdien uitgestorven soorten zijn de Wrattenbijter (Decticus verrucivorus), de Kleine wrattenbijter (Gampsocleis glabra), de Europese treksprinkhaan (Locusta migratoria), de Klappersprinkhaan (Psophus stridulus) en het Bosdoorntje (Tetrix bipunctata). Al deze soorten, met uitzondering van het Bosdoorntje, zouden in Limburg vóór 1980 nog zijn waargenomen. De Kleine wrattenbijter en Klappersprinkhaan kwamen zelfs exclusief in Limburg voor (HOFMANS, 2001) Strikt genomen zijn enkel 9 soorten prioritair voor Limburg (MUB t.e.m. K). Enkele “Zeldzame” soorten werden echter mee opgenomen in de lijst van prioritaire soorten vermits hun verspreidingsgebied in Vlaanderen bijna uitsluitend beperkt is tot de provincie Limburg (vb. Zadelsprinkhaan). Andere “Zeldzame” soorten met significant hogere aanwezigheid in Limburg maar die niet als prioritair werden weerhouden, worden hierna aangehaald. Hoewel de Gouden sprinkhaan (Chrysochraon dispar) aanzienlijk frequenter voorkomt in Limburg dan in de meeste andere Vlaamse provincies, dient te worden opgemerkt dat het belangrijkste verspreidingsgebied van deze soort duidelijk ten zuiden van Samber en Maas ligt. Hier is de soort zelfs algemeen. De zeldzame Heidesabelsprinkhaan (Metrioptera brachyptera) kent, wat Vlaanderen betreft, een vrijwel evenredige verdeling tussen de Antwerpse en Limburgse Kempen. Ook in de Hoge Venen en in de Viroinvallei worden nog belangrijke populaties aangetroffen. Een aantal Rode Lijstsoorten met status MUB, B of K zijn, zoals blijkt uit de Belgische verspreidingskaarten (DECLEER et al., 2000), vaak nog vrij algemeen in het Waalse landgedeelte. We houden ons echter strikt aan de Rode Lijst zoals die werd opgesteld voor de situatie in Vlaanderen en bepalen op basis hiervan de prioritaire sprinkhanen en krekels. Geen enkele van de in Vlaanderen waargenomen sprinkhanen en krekels werden opgenomen in bijlagen van de Habitatrichtlijn of de conventie van Bern. Met bovengenoemde overwegingen, bestaat de lijst prioritaire soorten voor Limburg finaal uit 13 soorten (tabel 6.1): Blauwvleugelsprinkhaan, Moerassprinkhaan, Zoemertje, Schavertje, Wekkertje, Negertje, Snortikker, Zompsprinkhaan, Rosse Sprinkhaan, Zadelsprinkhaan, Kalkdoorntje, Veldkrekel en Boskrekel.

69


Tabel 6.1

Soortenlijst van de Vlaamse Sprinkhanen en Krekels gerangschikt volgens het procentueel aantal bezette karteringshokken dat in Limburg ligt (in afnemende volgorde). Voorlopige RL

Nederlandse naam


SLim

SVl

Zadelsprinkhaan

Ephippiger ephippiger

Kalkdoorntje

Tetrix tenuicornis

Zoemertje

Stenobothrus lineatus

Boskrekel

Nemobius sylvestris

Sikkelsprinkhaan

Phaneroptera falcata

Zompsprinkhaan

Chorthippus montanus

Veldkrekel

%SLim

Sign

Vlaand.

10

10

100

***

Z

8

8

100

***

B

1

1

100

24

27

89

***

Z

18

21

86

***

MNB

19

23

83

***

K

Gryllus campestris

41

52

79

***

Z

Negertje

Omocestus rufipes

41

57

72

***

Z

Blauwvleugelsprinkhaan

Oedipoda caerulescens

21

35

60

***

K

Wekkertje

Omocestus viridulus

15

26

58

***

K

Snortikker

Chorthippus mollis

23

40

58

***

K

Knopsprietje

Myrmeleotettix maculatus

46

83

55

***

MNB

Heidesabelsprinkhaan

Metrioptera brachyptera

26

53

49

***

Z

Moerassprinkhaan

Stethophyma grossum

13

30

43

**

K

Gouden sprinkhaan

Chrysochraon dispar

10

24

42

*

Z

Rosse sprinkhaan

Gomphocerippus rufus

1

3

33

MUB

Schavertje

Stenobothrus stigmaticus

1

3

33

B

Zanddoorntje

Tetrix ceperoi

7

23

30

K

Struiksprinkhaan

Leptophyes punctatissima

19

64

30

Z

Boomsprinkhaan

Meconema thalassinum

23

81

28

MNB

Kustsprinkhaan

Chorthippus albomarginatus

8

32

25

Z

Bruine sprinkhaan

Chorthippus brunneus

41

172

24

MNB

Ratelaar

Chorthippus biguttulus

39

164

24

MNB

Veenmol

Gryllotalpa gryllotalpa

5

22

23

B

Grote groene sabelsprinkhaan

Tettigonia viridissima

43

213

20

MNB

Gewoon spitskopje

Conocephalus dorsalis

27

139

19

MNB

Krasser

Chorthippus parallelus

49

257

19

MNB

Zeggedoorntje

Tetrix subulata

16

91

18

MNB

Gewoon doorntje

Tetrix undulata

20

130

15

MNB

Bramensprinkhaan

Pholidoptera griseoaptera

17

122

14

Greppelsprinkhaan

Metrioptera roeselii

2

22

9

Zuidelijk spitskopje

Conocephalus discolor

3

63

5

**

MNB

Huiskrekel

Acheta domesticus

1

32

3

*

og

Egyptische sprinkhaan

Anacrydium aegyptium

1

0

-

Duinsabelsprinkhaan

Platycleis albopunctata

7

0

B

MUB

*

MNB K

Limburg draagt, wat sprinkhanen en krekels betreft, een belangrijke verantwoordelijkheid. Naar analogie met HOFMANS (2001), gingen we na welke de verhouding was tussen het aantal Vlaamse soorten die al dan niet preferentieel of exclusief in Limburg voorkomen. Figuur 6.1 toont dat bijna de helft van de soorten in Vlaanderen beduidend meer voorkomen in Limburg dan in de rest van Vlaanderen.

70


6%

9%

afwezig

46%

exclusief preferentieel 40%

Figuur 6.1

niet preferentieel

Procentuele verdeling van het aantal Vlaamse soorten die in Limburg werden aangetroffen. Exclusief = enkel in Limburg aanwezig (SLim = 100%); Preferentieel: significant of meer dan 33% aanwezig in Limburg; niet preferentieel: minder dan 33% aanwezig in Limburg.

Ook wanneer wordt nagegaan hoeveel soorten sprinkhanen en krekels per UTM 5x5km-hok werden waargenomen, blijkt dat Limburg een prominente rol speelt binnen Vlaanderen én België (figuur 6.2).

Figuur 6.2

UTM-hokken (5x5km) met meer dan 10 soorten sprinkhanen en krekels (1991-heden). Geactualiseerde versie van DECLEER et al. (2000).

71


6.3. Soortbespreking Alle verspreidingskaartjes uit de recentste verspreidingsatlas, samen met de korte habitatbespreking per soort kunnen rechtstreeks worden geraadpleegd op de Saltabel-website (http://www.saltabel.org/). Bij iedere soort wordt bovendien een bijzonder uitgewerkte bibliografie meegegeven. Ook ODÉ (1999) en ODÉ et al. (1999) geven waardevolle en aanvullende informatie. Ze bespreken gedetailleerd de ecologie, bedreigingen en beschermingsmaatregelen per soort. Ook KLEUKERS et al. (1997) behandelden de sprinkhanen- en krekelfauna van Nederland bijzonder gedetailleerd. Onze soortbesprekingen zijn gebaseerd op de atlas van DECLEER et al. (2000). We behandelen ze kort per taxonomische familie: de Echte Veldsprinkhanen (Acrididae: 9 prioritaire soorten ), Sabelsprinkhanen (Tettigoniidae: 1 prioritaire soort), Doornsprinkhanen (Tetrigidae: 1 prioritaire soort) en Krekels (Gryllidae: 2 prioritaire soorten).

6.3.1. Blauwvleugelsprinkhaan (Oedipoda caerulescens) Biotoop De Blauwvleugel bewoont zeer droge plaatsen met lage, open vegetatie: duinen, heide, schraal grasland, kalkgrasland (xerobromion) en rotsen. Veel recente vindplaatsen bevinden zich op door mensen geschapen terreinen zoals mijnterrils, steen- en zandgroeven en spoorwegbermen. Verspreiding De belangrijkste concentraties van vindplaatsen in Vlaanderen bevinden zich aan de kust en in de Limburgse Kempen. Daarbuiten komt de soort vooral in stadsgebieden voor (Brugge, Tienen, Schaarbeek). Belangrijke vindplaatsen voor België zijn verder de steenkoolbekkens van Henegouwen en Luik, de Maasvallei en Lotharingen.

Figuur 6.3

Verspreiding van Oedipoda caerulescens in België. Alle Saltabel-gegevens t.e.m. eind 1999 (naar DECLEER et al., 2000)

72


6.3.2. Moerassprinkhaan (Stethophyma grossum) Biotoop Natte hooilanden, open zeggenmoeras en licht begraasde, natte graslanden (vaak met pitrusruigte) vormen het favoriete biotoop van de Moerassprinkhaan. In de zomer kunnen sommige van deze graslanden er eerder droog uitzien, maar in het winterhalfjaar zijn ze kletsnat. Uitzonderlijk is de soort ook in natte heiden aangetroffen waaronder een rietveen. Verspreiding In Vlaanderen hoofdzakelijk beperkt tot beekvalleien in het Kempisch district. In Wallonië is de soort op talrijke plaatsen aangetroffen in het zuiden van de provincies Namen en Luxemburg. Elders komen geïsoleerde populaties voor.

6.3.3. Zoemertje (Stenobothrus lineatus ) Biotoop Het voorkeurbiotoop van het Zoemertje in België zijn de kalkgraslanden, en in het bijzonder kalkgraslanden met een open en hoofdzakelijk korte grasmat. Daarnaast kan het Zoemertje ook worden aangetroffen in droge, op zink- en loodgraslanden, op schistgraslanden, in verlaten steengroeven en op heidevelden. Verspreiding Verspreid in de kalkbanden van Calestienne en Condroz, vooral in de valleien van de rivieren. Is ook gekend van enkele vindplaatsen in Lotharingen en de Ardennen. De Vlaamse verspreiding van het Zoemertje is beperkt tot enkele vindplaatsen in de Limburgse Kempen. De soort gaat sterk achteruit op verschillende van haar huidige vindplaatsen.

6.3.4. Schavertje (Stenobothrus stigmaticus) Biotoop De grootste populaties van S. stigmaticus bevinden zich in dolomietkalkgraslanden en de zinkgraslanden van de Maasvallei. Verder is de soort bekend van droge heideterreinen en schistgraslanden. Ook leeft er nog steeds een populatie in de Belgische kustduinen. Verschillende kleine populaties zijn bekend van schiefergraslandjes in weiland of langs wegbermen. De soort leeft gewoonlijk in vrij open en vrij korte vegetaties. Het is een soort die gebaat is bij begrazing.

Verspreiding S. stigmaticus heeft een sterk verbrokkelde verspreiding. De meeste vindplaatsen komen uit de Condroz en de Famenne. Daarnaast komt het Schavertje op enkele sterk geïsoleerde vindplaatsen voor in

73

6. Sprinkhanen en Krekels Lotharingen, zandig Vlaanderen, de kustduinen en Noordoost-Limburg. Op verschillende plaatsen heeft deze soort de neiging om sterk terug te lopen.

6.3.5. Wekkertje (Omocestus viridulus) Biotoop Het Wekkertje heeft een voorkeur voor vrij vochtige tot natte, relatief hoge en dichte grasvegetatie. Dikwijls is de soort aan te treffen in Pijpenstrootje- of Pitrusbulten. Ook is ze algemeen in hoogveen, in open plekken in het bos of langs slootkanten en in mesofiele kalkgraslanden. Ze kan ook in begraasde weide worden gevonden, voor zover de beweiding niet te intensief is. Ook op de plateaus in de Kalkstreek komt ze af en toe voor, voor zover er voldoende hoge vegetatie is, en dan meestal op de Noordhellingen. Verspreiding De soort is algemeen in de Ardennen. Voorts komt ze verspreid voor in de Kempen, de Kalkstreek en Lotharingen. Daarbuiten is de soort zeldzaam.

Figuur 6.4

Verspreiding van Omocestus viridulus in België. Alle Saltabel-gegevens t.e.m. eind 1999 (naar DECLEER et al., 2000)

74


6.3.6. Negertje (Omocestus rufipes) Biotoop Het Negertje houdt van droge biotopen en houdt zich daar gewoonlijk niet ver van de bosrand op. De soort is veruit het meest frequent aangetroffen op mesofiele kalkgraslanden met een vrij hoge en dichte grasvegetatie. Op rotsachtige, schaars begroeide graslanden is de soort opvallend zeldzamer. Daarnaast vinden we O. rufipes vrij algemeen in verlaten steengroeven met een duidelijke voorkeur voor kalk, heidevelden, wegen spoorwegbermen, warme open plekken in het bos of langs brede boswegen. Tot slot is het Negertje ook in de kustduinen aangetroffen. Verspreiding O. rufipes komt vooral voor in het zuiden van het land in de valleien van de Maas en haar zijrivieren, in Lotharingen en de Ardennen (vooral de Hoge Venen). Ze is ook vrij algemeen in de Kempen. Elders komt ze enkel voor in heiderelicten in Zandig Vlaanderen (de enige recente waarneming nabij Brugge is bovendien slecht gedocumenteerd), de Westhoekduinen en Henegouwen.

6.3.7. Snortikker (Chorthippus mollis) Biotoop De Snortikker komt vooral voor in droge heideterreinen. De meest typische plaats vormen enigszins beschutte, grazige plaatsen. Ook op veel grazige wegbermen op zandgrond. Verspreiding Algemeen in de Kempen. Daarbuiten is C. mollis lokaal ook te vinden in heiderelicten en op landduinen.

Figuur 6.5

Verspreiding van Corthippus mollis in België. Alle Saltabel-gegevens t.e.m. eind 1999 (naar DECLEER et al., 2000)

75


6.3.8. Zompsprinkhaan (Chorthippus montanus) Biotoop De Zompsprinkhaan bewoont mesotrofe, natte tot vochtige graslanden, doorgaans op venige bodem. Hij heeft een voorkeur voor plekken met een open en lage tot halfhoge vegetatie. De meeste vindplaatsen hebben een extensief beheer. Verspreiding De meeste vindplaatsen bevinden zich in de Kempen en in en om de Hoge Venen. Daarbuiten zeldzaam en achteruitgaand.

6.3.9. Rosse sprinkhaan (Gomphocerripus rufus) Biotoop De Rosse sprinkhaan leeft in verschillende warme biotooptypen met een vrij dicht grasvegetatie, bij voorkeur dicht bij de bosrand. De soort is zonder twijfel het best vertegenwoordigd op mesofiele kalkgraslanden. Xerotherme, rotsachtige kalkgraslanden daarentegen zijn veel minder in trek. Daarnaast komt ze voor langs wegen spoorwegbermen, in verlaten steengroeven, in weilanden waar deze grenzen aan een warme en droge bosrand, op kaalslagen, in tuintjes, verlaten akkers en andere ruderale plaatsen, maar zelfs op open plekken in bossen en langs boswegen. Verspreiding G. rufus is het best vertegenwoordigd in de Calestienne - vooral in de Viroinvallei, waar ze plaatselijk zeer algemeen is. Ook in Lotharingen en in de Fagne en Famenne komt de soort vrij algemeen voor. In de Condroz en de Ardennen is ze minder verbreid. In Vlaanderen enkel in de Voerstreek. G. rufus lijkt zich nog uit te breiden.

6.3.10. Zadelsprinkhaan (Ephippiger ephippiger) Biotoop De Zadelsprinkhaan bewoont droge, warme heidevelden met verspreid staande struiken (eik, berk, den, jeneverbes, braam, ...). De soort is er te vinden op de struiken, zowel laag tegen de grond als hoger. Verspreiding Zeer lokaal, enkel in de Limburgse Kempen, in een smalle strook van Genk tot Maasmechelen. Daarnaast is er nog een enigszins geïsoleerde vindplaats in Zolder. Het verspreidingsgebied in België sluit aan bij het areaal in Nederlands Limburg.

76


Figuur 6.6

Verspreiding van Ephippiger ephippiger in België. Alle Saltabel-gegevens t.e.m. eind 1999 (naar DECLEER et al., 2000)

6.3.11. Kalkdoorntje (Tetrix tenuicornisI) Biotoop Het Kalkdoorntje bewoont droge tot vrij vochtige plekken met schaarse vegetatie. Het meest algemeen is het aan de onderzijde van kalkgraslanden, maar ook in droge rivierbeddingen met grind, kalk- en krijtgroeven, braakliggende terreinen en op open plekken in het bos. Meestal is het gebonden aan kalkbodems. T. tenuicornis komt net als andere Tetrix-soorten soms voor in zeer kleine populaties en kan gemakkelijk over het hoofd worden gezien. Verspreiding T. tenuicornis is algemeen in de Calestienne. Voorts komt ze lokaal verspreid voor in de Condroz en Lotharingen. De overige vindplaatsen liggen verspreid in Henegouwen, Brabant, de Sint-Pietersberg en de Maasvallei. De soort is zeer sterk achteruitgegaan in de omgeving van Brussel, waar ze in de negentiende eeuw veel werd gevonden.

6.3.12. Veldkrekel ( Gryllus campestris) Biotoop Veldkrekels leven doorgaans in kleine populaties in warme en droge biotopen op zandige bodems, zoals schrale graslanden, wegbermen, heideterreinen, kapvlakten en schrale onkruidakkertjes. Bij verstoring trekken ze zich terug in een holletje.

Verspreiding De populaties zijn grotendeels beperkt tot Noord- en Midden-Limburg. In de Antwerpse Kempen, het NO van Oost-Vlaanderen, Brabant, Namen en Luik komt de soort enkel nog in enkele schaarse 77

6. Sprinkhanen en Krekels relictpopulaties voor. In het uiterste zuiden van Luxemburg lijkt de soort opnieuw iets talrijker. In WestVlaanderen en Henegouwen is G. campestris vermoedelijk uitgestorven.

6.3.13. Boskrekel (Nemobius sylvestris) Biotoop De Boskrekel is een typische soort van warme, zonnige terreinen. Ze kan hierbij in vele verschillende biotopen worden aangetroffen: vooral in kalkgraslanden, steengroeven en heidevelden, maar ook langs zonnige bosranden, bospaden, in open plekken in het bos, langs wegen, spoorwegbermen en in tuinen. Verspreiding N. sylvestris is vrij algemeen in het zuiden van het land, zowel in de Calestienne, de Fagne-Famenne, Lotharingen als in de Condroz. Elders is ze zeldzaam (Kempen, Ardennen of Leemstreek) of ontbreekt ze.

78


6.4. Biotopen, Bedreigingen en Bescherming 6.4.1. Biotopen van sprinkhanen en krekels De meeste soorten sprinkhanen hebben een specifiek voorkeursbiotoop. Door een aangepast beheer kunnen ongeschikt geworden of verdwenen biotopen hersteld of heraangelegd worden. Een aantal soorten – doorgaans de meer algemene - komen in nagenoeg alle biotooptypen voor. De overige soorten zijn dikwijls soorten die het moeten hebben van eerder schrale, voedselarme terreinen. In tabel 6.2 worden de prioritaire soorten getoond met het biotooptype waarin ze kunnen worden waargenomen.

Prioritaire Limburgse sprinkhanen en krekels met biotooptypen. Karakteristieke soorten voor een bepaald biotooptype worden aangegeven in vet en/of met “++”. Soorten van Heiden, Schrale graslanden en Duinen worden apart onderverdeeld volgens vochtigheid. Voorkeur voor Heide (H), Schraal grasland (S) en Duinen (D) wordt met de overeenkomstige letter aangegeven. Analoog voor Wegbermen (W) en Oevers (O). (naar KLEUKERS et al. 1997) Heide, Schrale

Snortikker

Stad

Cultuurterreinen

Wegbermen en oevers

Bos(randen)

vochtig

droog-vochtig

Duinen

Droog

Nederlandse naam

Moeras & vochtige graslanden

graslanden,

Kalkgraslanden

Tabel 6.2

+

Zompsprinkhaan

++

Zadelsprinkhaan

H

Rosse sprinkhaan Veldkrekel

H,S

Boskrekel

+

Blauwvleugelsprinkhaan Negertje

H,D ++

Wekkertje

H +

+

Zoemertje

++

H,S

Schavertje

++

H,S

Moerassprinkhaan Kalkdoorntje

++

W

+

O

++

79

6. Sprinkhanen en Krekels In cultuurterreinen zoals akkers, bemeste graslanden,… kunnen een 10-tal soorten voorkomen. De Veenmol (Gryllotalpa gryllotalpa) is voor dit biotoop de meest bijzondere en karakteristieke soort. Prioritaire soorten worden – niet verwonderlijk – niet aangetroffen in cultuurterreinen. Hetzelfde geldt voor het biotooptype “Stad” (stedelijke omgeving, glastuinbouwgebied, ruderaal terrein…). Veenmol en Huiskrekel zijn hier de enige soorten die met enige regelmaat worden aangetroffen.

6.4.2. Bedreiging en Beheer Nagenoeg alle inheemse soorten sprinkhanen en krekels bewonen lage vegetaties en de overgangen hiervan naar bos. Zonder aangepast beheer evolueren deze lage vegetaties spontaan naar bos. KLEUKERS et al. (1997) geven een zeer gedetailleerde beschrijving van de voorkeursbiotopen en aanwijzingen voor aangepast beheer voor iedere soort apart. Ook een algemene analyse van factoren die de aanwezigheid van sprinkhanen en krekels kunnen beïnvloeden, worden gegeven. ODÉ (1999) behandelt bedreigingen en beschermingsmaatregelen voor de Rode Lijstsoorten van Nederland. Hieronder volgt een samenvatting van hun bevindingen. De belangrijkste oorzaak voor de achteruitgang van sprinkhanen en krekels is de afname van het areaal voedselarme lage vegetaties. Het gaat hier zowel om afname van heide en droge, schrale graslanden als om afname van vochtige en natte, schrale graslanden. Door bebossing, bebouwing en intensivering van de landbouw zijn grote stukken ongeschikt geworden voor een heleboel soorten. De kwaliteit van de biotopen neemt verder af door verdroging, verzuring en vermesting met als gevolg vergrassing en strooiselophoping. Door versnippering ontstaan geïsoleerde, vaak kleine gebieden waar lokale populaties het gevaar lopen uit te sterven. Kolonisatie uit naburige gebieden is niet mogelijk voor sprinkhanen en krekels die doorgaans maar matige vliegers zijn en zich niet over grote afstanden verplaatsen. Ook grootschalig landgebruik en beheer leiden tot de achteruitgang van sprinkhanen en krekels. Grote oppervlakten worden integraal gemaaid, hetgeen structuurnivellering in de hand werkt. Mede hierdoor verdwijnen zoomvegetaties en worden overgangen tussen bos en open gebieden abrupter. Voor een optimaal ontwikkelde sprinkhanenfauna zou een terrein aan een groot aantal randvoorwaarden moeten voldoen. Het gaat dan in het bijzonder om de aanwezigheid van: onderling verbonden plekken met een warm meso- en/of microklimaat; een afwisselende vegetatiestructuur die de dieren beschutting biedt tegen extreme weersomstandigheden en vijanden, maar voortbeweging en eileg niet belemmert; overgangen van droge naar vochtige bodem; een voldoende grote oppervlakte van geschikte biotopen. Het klassieke beheer van de schraallanden en moerassen (jaarlijks in juni/juli de percelen integraal maaien) heeft sterk negatieve effecten op de sprinkhanenfauna. Het resulteert voor veel soorten in een

80

6. Sprinkhanen en Krekels ongeschikte vegetatiestructuur, net op het ogenblik dat de dieren volwassen zijn en eieren moeten leggen. Voor veel ongewervelden is het beter om gefaseerd te maaien en/of steeds wisselende delen een jaar over te laten staan of pas zeer laat te maaien. Perceelsranden bij zonbeschenen bosranden kunnen minder intensief gemaaid worden. Plaggen, indien aangewend om open plekken in de vegetatie te creëren, dient kleinschalige te gebeuren. Op deze wijze wordt extra diversiteit in de vegetatiestructuur gecreëerd. Veel sprinkhanen hebben baat bij een extensieve begrazing die leidt tot een gevarieerde vegetatie. De nadelen van begrazing zoals het mogelijk uitblijven van een groot aandeel open bodem of het ontstaan van een korte, dichte vegetatie kunnen opgevangen worden door aanvullend kleinschalig plaggen of frezen.

81


Geciteerde Literatuur DECLEER K., DEVRIESE H., HOFMANS K., LOCK, K., BARENBURG B. & MAES D. 2000. Voorlopige atlas en "rode lijst" van de sprinkhanen en krekels van België (Insecta, Orthoptera). Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). DUIJM M.& KRUSEMAN G. 1983. De krekels en sprinkhanen in de Benelux. Hoogwoud: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). KLEUKERS R., VAN NIEUKERKEN E., ODÉ B., WILLEMSE L. & VAN WINGERDEN W. 1997. De sprinkhanen en krekels van Nederland (Orthoptera). Leiden; Utrecht: Nationaal Natuurhistorisch Museum; European Invertebrate Survey (EIS); Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). ODÉ B. 1999. Bedreigde en kwetsbare sprinkhanen en krekels in Nederland (Orthoptera): basisrapport met voorstel voor de Rode lijst. Leiden: European Invertebrate Survey (EIS). ODÉ B., KEIJL G. O. & VAN OMMERING G. 1999. Bedreigde en kwetsbare sprinkhanen en krekels in Nederland: toelichting op de Rode Lijst. Wageningen: Informatie- en KennisCentrum Natuurbeheer (IKC Natuurbeheer).

Andere relevante literatuur BONTE D.& DE KNIJF, G. 1998. Abundance and habitat preference of Grasshoppers (Saltatoria) in coastal dunes in Flanders. In: BEECKMAN, T & CAMELBEKE, K 1998. Proceedings of the Symposium "Populations : natural and manipulated" organised by the Royal Society of Natural Sciences DODONAEA, University of Gent, 29 October 1997. Biologisch Jaarboek Dodonaea, 65. Gent: Koninklijk Genootschap Dodonaea. pp. 109-110. BROCKSIEPER, R. 1978. Der Einfluss des Mikroklimas auf die Verbreitung der Laubheuschrecken, Grillen und Feldheuschrecken im Siebengebirge und auf dem Rodderberg bei Bonn (ortoptera: saltatoria). Bonn: Naturhistorischen Vereins. CORAY, A., THORENS, P. 2001. Orthoptera identification. Neuchâtel: Centre suisse de cartographie de la faune (CSCF); Schweizerische Entomologische Gesellschaft (SEG). DECLEER K.& DEVRIESE H. 1992. De sprinkhanenfauna van de Belgische kust. Duinen 6: 11-38. DECLEER, K., DEVRIESE, H. 1992. Faunistics and ecology of the grasshoppers and crickets (Saltatoria) of the dunes along the Belgian coast. In: Van Goethem, L. and Grootaert, P. 1992. Faunal inventories of sites for cartography and nature conservation (Proceedings 8th International Colloquium European Invertebrate Survey). Brussel: Kon. Belg. Instit. Natuurwetenschappen. pp. 177-187. DECLEER, K., VANROOSE, S., DEVRIESE, R., HOFMANS, K. & LOCK, K. 2002. Status en trends van de Belgische sprinkhanen en krekels (Orthoptera). Bulletin van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen 72 - supplement 115-117. DEVRIESE, H. 1992. Sprinkhanen en krekels van België. Determinatietabel voor beginners en gevorderden. DEVRIESE, H., DECLEER, K. 1994. Vooruitgang van het Atlasproject van België. Nieuwsbrief Saltabel 11 2-5. HOFMANS, K. 2001. Het belang van de provincie Limburg voor sprinkhanen en krekels (Orthoptera). Likona jaarboek 2000: 65-71. 82

6. Sprinkhanen en Krekels KLEUKERS, R., DECLEER, K., HAES, E., KOSHOM, P. & THOMAS, B. 1996. The recent expansion of Conocephalus discolor (Thunberg) (Orthoptera: Tettigoniidae) in Western Europe. Entomologist's Gazette 47: 37-49. KLEUKERS, R. M. J. C. 1991. Handleiding voor het project sprinkhanen en krekels (Orthoptera) van Nederland. Leiden: Stichting European Invertebrate Survey - Nederland (EIS); Nationaal Natuurhistorisch Museum. LAMBRECHTS, J.& GUELINCKX, R. 2000. Bijzondere sprinkhaansoorten in Oost-Brabant. In: VOS, M. 2000. Jaarboek natuurstudie 1999. Leuven: Natuurreservaten Oost-Brabant. pp. 23-30. LOCK, K.& VANACKER, S. 2002. Sprinkhanen op de grindbanken van de Grensmaas. Saltabel 19: 3-5. THYS N. 2002. Sprinkhanen & Co. Natuurpunt Educatie, Turnhout WOLLNY, G. 1997. Habitatmodell und Ausbreitungsverhalten der blauflügeligen Ödlandschrecke Oedipoda caerulescens (Linnaeus, 1758) (Saltatoria, Caelifera) am Beispiel des NSG "Jusi - auf dem berg" . Tübingen: Eberhard Karls Universität, Fakultät für Biologie.

Gerelateerde Likona-artikels (indien niet eerder geciteerd) VERSTRAETEN, F. 1993. Sprinkhanen in Limburg vroeger en nu. Likona jaarboek 1992: 36-40.

83

7. Libellen

7. LIBELLEN 7.1. Gegevens Over libellen zijn relatief veel gegevens bekend, zowel over de vroegere als over de huidige verspreiding. De Belgische libellenwerkgroep GOMPHUS, in samenwerking met de Jeugdbond voor Natuurstudie en Milieubescherming, houdt zich reeds 20 jaar intensief bezig met de landelijke inventarisatie van libellen. De in 1996 verschenen Rode Lijst van de Libellen van Vlaanderen (DE KNIJF & ANSELIN, 1996) was hiervan het rechtstreekse resultaat. Sinds 1996 werden nog jaarlijks gegevens genoteerd en ondertussen verwerkt. DE KNIJF & ANSELIN (2001) publiceerden recent een uitgebreid artikel over de prioritaire libellen voor Limburg. Sinds het verschijnen van dat artikel is slechts weinig veranderd over de kennis van de verspreiding van de libellen in Limburg. Enkel twee soorten werden sindsdien opgetekend die niet in het artikel vernoemd worden: de Kleine tanglibel (Onychogomphus forcipatus) en de Rivierrombout (Gompus flavipes). De gegevens van de laatste jaren hebben er ook toe geleid dat de Rode Lijst van Vlaanderen voor deze soortengroep enigszins herzien werd. Deze zal in de loop van 2003 gepubliceerd worden (DE KNIJF et al., in prep.). Voor dit verslag kregen we de toestemming om deze herziene Rode Lijst te hanteren. Verschillende libellensoorten die in Vlaanderen voorkomen, worden ook vermeld in internationale lijsten. De eerste wetgeving voor de bescherming van libellen en hun leefgebied in Europa wordt gegeven door de Conventie van Bern (in tabel: “Bern”). Eveneens in opdracht van de Raad van Europa publiceerden VAN TOL & VERDONCK (1988) een lijst met daarin de bedreiginggraad van alle Europese libellensoorten met inbegrip van Turkije en met uitzondering van de voormalige Sovjetunie (in tabel: “VT&V”). Verder komen een aantal soorten voor in bijlagen 2 en/of 4 van de Habitatrichtlijn (in tabel: “HRL”) en eventueel in de lijst van de op wereldschaal bedreigde soorten van het IUCN. Vermits echter geen van de in Limburg aanwezige soorten op deze laatste lijst voorkomen, werd de IUCN lijst niet in tabel opgenomen. In tegenstelling tot de andere besproken soortengroepen, dienen we hier ook rekening te houden met de lijst van VAN TOL & VERDONCK, vermits deze lijst internationaal beschouwd wordt als de Rode Lijst voor Europa. Drie categorieën worden door deze auteurs onderscheiden: “Bedreigd” (E), “Kwetsbaar” (V) en “Bedreigd in sommige delen van Europa, vooral de meer geürbaniseerde landen” (T). In de keuze van prioritaire soorten in Limburg dient met al deze categorieën rekening te worden gehouden. Bij het opstellen van de tabel en de selectie van prioritaire libellensoorten, weken we enigszins af van de algemene werkwijze (zie inleiding) in zoverre dat slechts twee significantieniveaus werden gehanteerd. Enkel p ≤ 0.001 (in tabel: **) en p ≤ 0.01 (in tabel: *) werden als significant weerhouden. Voor het selecteren van de prioritaire libellensoorten in Limburg maakten we gebruik van de gegevens, verzameld in de periode 1990-2000 met uitzondering van de sindsdien (her)ontdekte Rivierrombout en Kleine tanglibel, die pas voor het eerst in 2000 (weer) werden waargenomen. Verder is dit hoofdstuk

84

7. Libellen grotendeels gebaseerd op het artikel van DE KNIJF & ANSELIN (2001). Vaak zal dan ook naar dit artikel verwezen worden voor verdere details. Nieuwe verspreidingskaarten zullen in de loop van 2003 verschijnen in het nieuwe libellenboek van België (DE KNIJF et al., in prep.).

7.2. Prioritaire soorten Van de 57 soorten die in Limburg in de periode 1990-2001 werden waargenomen, blijkt ruim de helft (33 soorten) beduidend meer voor te komen in Limburg dan in de rest van Vlaanderen (tabel 7.1). Hiervan staan 17 soorten vermeld in de Rode lijst van Vlaanderen (DE KNIJF et al., in prep.). Drie soorten behoren tot de Rode-lijstcategorie “Met uitsterven bedreigd”: Hoogveenglanslibel, Speerwaterjuffer en Vroege glazenmaker. Negen soorten zijn “Bedreigd”: Beekoeverlibel, Gevlekte glanslibel, Bruine korenbout, Glassnijder, Bosbeekjuffer, Noordse witsnuitlibel, Beekrombout, Metaalglanslibel en Variabele waterjuffer. Vijf soorten zijn “Kwetsbaar”: Tengere pantserjuffer, Tangpantserjuffer, Smaragdlibel, Maanwaterjuffer en Venwitsnuitlibel. De overige soorten uit deze groep van 33 behoren tot de klassen “Zeldzaam”, “Momenteel niet bedreigd”, “Onvoldoende gekend” of “Niet beschouwd”. Indeling in één van deze twee laatste klassen betekent niet noodzakelijk dat de soorten niet bedreigd zijn, maar veeleer dat de beschikbare verspreidingsgegevens momenteel nog niet toelaten over de bedreigingstatus een zinvolle uitspraak te doen. De soorten, behorende tot de laatste 4 klassen, werden niet als prioritair voor Limburg aanzien, tenzij ze volgens internationale lijsten wél bedreigd blijken te zijn of bescherming genieten. Dit laatste geldt voor de Rivierrombout, de Kempense heidelibel en de Koraaljuffer. Twee soorten werden uitzonderlijk aan de lijst van prioritaire soorten toegevoegd hoewel zij strikt genomen volgens de door ons gestelde criteria niet significant meer voorkomen in Limburg. De Gewone bronlibel is niet alleen “Bedreigd” in Vlaanderen, maar werd ook opgenomen in de internationale lijst van VAN TOL & VERDONCK. De “Met uitsterven bedreigde” Gevlekte witsnuitlibel is bovendien de enige in Vlaanderen voorkomende soort die in beide bijlagen (2 én 4) van de Habitatrichtlijn werd opgenomen. Het leek ons daarom ook duidelijk - gezien hun respectievelijk procentuele aanwezigheid in Limburg van 29% en 25% - dat Limburg in het behoud van deze soorten een belangrijke rol kan spelen. Van de Gevlekte witsnuitlibel werd bovendien recent nog melding gemaakt van een drietal vindplaatsen in Limburg. Omwille van praktische redenen werden deze gegevens (nog) niet mee opgenomen in de tabel en analyse. In de marge willen we opmerken dat van de Kleine tanglibel de eerste waarnemingen opgetekend werden in 2000 langs de Grensmaas ter hoogte van Maasmechelen. Het is een soort die vanuit Zuidoostelijke richting bezig is met een opmars richting België. De laatste keer dat deze soort werd opgemerkt in Vlaanderen dateert van ca. 100 jaar geleden. Het verdient aanbeveling de evolutie van deze soort nauwkeurig op te volgen, niet in het minst omdat de provincie Limburg vermoedelijk ook voor het behoud van deze soort een belangrijke rol zal vervullen in de toekomst.

85

7. Libellen In totaal leidt dit tot een lijst van 22 prioritaire libellensoorten voor Limburg: Rivierrombout, Hoogveenglanslibel, Speerwaterjuffer, Beekoeverlibel, Gevlekte glanslibel, Tengere pantserjuffer, Tangpantserjuffer, Bruine korenbout, Kempense heidelibel, Vroege glazenmaker, Glassnijder, Bosbeekjuffer, Noordse witsnuitlibel, Koraaljuffer, Beekrombout, Smaragdlibel, Maanwaterjuffer, Venwitsnuitlibel, Metaalglanslibel, Variable waterjuffer, Gewone bronlibel en Gevlekte witsnuitlibel.

Tabel 7.1

Soortenlijst van de Vlaamse libellen gerangschikt volgens het procentueel aantal bezette karteringshokken dat in Limburg ligt (in afnemende volgorde). RLVl

Nederlandse naam


Zuidelijke oeverlibel

%Slim Sign (nieuw) Bern

Slim

SVl

Orthetrum brunneum

3

3

Rivierrombout

Gomphus flavipes

2

Kleine tanglibel

Onychogomphus forcipatus

1

Hoogveenglanslibel

Somatochlora arctica

6

7

86

**

MUB

T

Speerwaterjuffer

Coenagrion hastulatum

5

6

83

**

MUB

T

Beekoeverlibel

Orthetrum coerulescens

16

22

73

**

B

Gevlekte glanslibel

Somatochlora flavomaculata

7

10

70

**

B

Tengere pantserjuffer

Lestes virens

12

18

67

**

K

Tangpantserjuffer

Lestes dryas

14

23

61

**

K

Bruine korenbout

Libellula fulva

9

16

56

**

B

T

Kempense heidelibel

Sympetrum depressiusculum

18

34

53

**

Z

V

Tengere grasjuffer

Ischnura pumilio

19

36

53

**

Vroege glazenmaker

Aeshna isoseles

4

8

50

Venglazenmaker

Aeshna juncea

24

48

50

Zuidelijke heidelibel

Sympetrum meridionale

1

2

50

Glassnijder

Brachytron pratense

10

21

48

**

B

Bosbeekjuffer

Calopteryx virgo

11

24

46

**

B

T

Noordse witsnuitlibel

Leucorrhinia rubicunda

6

15

40

B

T

Koraaljuffer

Ceriagrion tenellum

Z

T

Bandheidelibel

Sympetrum pedemontanum

Bruine winterjuffer

Sympecma fusca

Beekrombout

Gomphus vulgatissimus

Weidebeekjuffer

100

**

- (nb)

2

100

*

-(og)

1

100

2

HRL

VT&V

4

-(og)

V T

MNB MUB

**

T

MNB - (nb)

17

43

40

9

23

39

**

23

60

38

3

8

38

Calopteryx splendens

36

98

37

**

Smaragdlibel

Cordulia aenea

29

79

37

**

Maanwaterjuffer

Coenagrion lunulatum

4

11

36

Venwitsnuitlibel

Leucorrhinia dubia

15

42

36

Metaalglanslibel

Somatochlora metallica

16

46

Zwervende pantserjuffer

Lestes barbarus

29

Variabele waterjuffer

Coenagrion pulchellum

15

Zuidelijke glazenmaker

Aeshna affinis

6

20

30

Breedscheenjuffer

Z **

Z B

V

A K K

V

*

K

T

35

*

B

85

34

**

MNB

44

34

*

B - (og)

Platycnemis pennipes

34

116

29

Gewone bronlibel

Cordulegaster boltonii

7

24

29

*

MNB

Plasrombout

Gomphus pulchellus

25

87

29

Vuurjuffer

Pyrrhosoma nymphula

42

149

28

*

MNB

Zwarte heidelibel

Sympetrum danae

43

154

28

*

MNB

Gewone pantserjuffer

Lestes sponsa

40

158

25

MNB

Gevlekte witsnuitlibel

Leucorrhinia pectoralis

1

4

25

MUB

Viervlek

Libellula quadrimaculata

41

166

25

MNB

Bruine glazenmaker

Aeshna grandis

20

81

25

MNB

Zwervende heidelibel

Sympetrum fonscolombii

10

41

24

- (og) MNB

B

T

MNB

Steenrode heidelibel

Sympetrum vulgatum

35

144

24

Azuurwaterjuffer

Coenagrion puella

58

252

23

MNB

Platbuik

Libellula depressa

39

171

23

MNB

2

2+4

V

86

7. Libellen RLVl Nederlandse naam


Geelvlekheidelibel

%Slim Sign (nieuw) Bern

Slim

SVl

Sympetrum flaveolum

31

141

22

A

Gewone oeverlibel

Orthetrum cancellatum

67

320

21

MNB

Watersnuffel

Enallagma cyathigerum

51

247

21

MNB

Houtpantserjuffer

Lestes viridis

49

244

20

MNB

Grote keizerlibel

Anax imperator

56

306

18

MNB

Bloedrode heidelibel

Sympetrum sanguineum

49

270

18

MNB

Blauwe glazenmaker

Aeshna cyanea

38

212

18

MNB

Grote roodoogjuffer

Erythromma najas

20

112

18

MNB

Lantaarntje

Ischnura elegans

68

397

17

MNB

Bruinrode heidelibel

Sympetrum striolatum

36

216

17

MNB

Kleine roodoogjuffer

Erythromma viridulum

32

193

17

MNB

Paardenbijter

Aeshna mixta

41

255

16

MNB

Vuurlibel

Crocothemis erythraea

5

53

9

MNB

Kanaaljuffer

Cercion lindenii

4

69

6

MNB

Zuidelijke keizerlibel

Anax parthenope

0

6

0

- (nb)

Gaffelwaterjuffer

Coenagrion scitulum

0

1

0

U

Zadellibel

Heminanax ephippiger

0

1

0

- (nb)

HRL

VT&V

V

Bekijken we nu tot welke van de volgende habitattypes de Limburgse prioritaire libellensoorten behoren. Als habitattypes onderscheiden we hierbij (1) stromend water, (2) oligotrofe plassen en vennen, en (3) meso- tot licht eutrofe plassen en moerassen. Soorten die kenmerkend zijn voor stromend water, zijn de Bosbeekjuffer, de Beekrombout, de Gewone bronlibel en de Rivierrombout. Ook de Beekoeverlibel komt vooral aan stromend water voor. Meestal betreft het kleine tot zeer kleine beken in heidegebieden en kwelstroompjes. De Metaalglanslibel komst zowel aan stromend water al aan meso- tot licht eutrofe plassen voor. Deze soort heeft een sterke voorkeur voor beschaduwde, langzaam stromende beken maar wordt ook aangetroffen aan plassen die deels beschaduwd worden door bomen en struikgewas. In Limburg blijkt de Metaalglanslibel eerder aan stilstaande en in mindere mate langs stromende waters te worden gezien. Kenmerkende soorten voor oligotrofe plassen en vennen zijn de Hoogveenglanslibel, de Maanwaterjuffer, de Koraaljuffer, de Noordse witsnuitlibel en de Venwitsnuitlibel. Op de overgang van oligotroof naar mesotroof zijn de Speerwaterjuffer, de Kempense heidelibel en de Tengere pantserjuffer te vinden. Kenmerkend voor mesotrofe tot licht eutrofe plassen en moerassen zijn de Tangpantserjuffer, de Variabele waterjuffer, de Glassnijder, de Gevlekte glanslibel, de Gevlekte witsnuitlibel, de Vroege glazenmaker en de Smaragdlibel. De Bruine korenbout komt zowel voor aan mesotrofe tot licht eutrofe plassen als aan traagstromend water. In Noord-Limburg wordt de soort vooral in de verschillende Waterringen gevonden.

87

7. Libellen

7.3. Soortbesprekingen De beknopte omschrijvingen van biotoop en verspreidingsgebied werden overgenomen uit DE KNIJF & ANSELIN (1996). Vermits sinds 1996 vindplaatsen zijn bijgekomen of verdwenen, is onze beschrijving van de vindplaatsen nog slechts gedeeltelijk accuraat. Recentere vindplaatsen zullen worden gepubliceerd in het nieuwe Libellenboek (DE KNIJF et al., in prep.). Voor meer gedetailleerde beschrijvingen verwijzen we ook naar “Andere relevante literatuur” op het einde van dit hoofdstuk.

7.3.1. Vroege glazenmaker (Aeshna isoceles) Biotoop Matig voedselrijke plassen, laagveengebieden en oude rivierarmen met een uitgebreide en dichte waterplanten- en oevervegetatie. Grote open watervlakken ontbreken evenwel. Vermoedelijk moeten de leefgebieden snel kunnen opwarmen zodat er ’s zomers hoge temperaturen kunnen heersen. Verspreiding Europa: van Noord-Duitsland tot Noord-Afrika en van West-Frankrijk over de noordkust van de Zwarte Zee tot de Kaukasus. In Groot-Brittannië één vindplaats aan de Oostkust. Vlaanderen: vroeger voorkomend op verscheidene plaatsen in Vlaanderen, momenteel beperkt tot Noord-Limburg en één vindplaats in de provincie Antwerpen. Bedreigingen Ontwatering en vervuiling van laagveengebieden en de omzetting ervan tot intensieve visvijvers. Beschermingsmaatregelen Het ongestoord laten optreden van verlandingsprocessen en natuurlijke successie over heel lange tijd.

7.3.2. Glassnijder (Brachytron pratense) Biotoop Komt zowel voor aan vijvers, oude rivierarmen als aan langzaam stromende weidebeken en sloten, indien er maar een goed ontwikkelde en gevarieerde oevervegetatie aanwezig is van Lisdodde, Egelskop, Biezen en Riet. Verspreiding Europa: van de Westkust van Ierland tot het gebied rond de Kaspische Zee en van Zuid-Scandinavië tot het noorden van Spanje en Italië. Ontbreekt in de Alpen. Vlaanderen: vroeger vrij algemeen in Vlaanderen. Momenteel bijna uitsluitend beperkt tot de provincies Antwerpen en Limburg.

88

7. Libellen

Bedreigingen Toenemende vervuiling van stilstaande plassen en vijvers. Veranderend oevergebruik van vele plassen door o.a. het houden van watervogels of door de sportvisserij. Ook aftakeling van de oevers door de golfslag van motorbootjes. Beschermingsmaatregelen Zorgen voor een structuurrijke en goed ontwikkelde oeverzone door enkele stroken in de zomer te maaien en andere in de winter.

7.3.3. Bosbeekjuffer (Calopteryx virgo) Biotoop Natuurlijke beektrajecten met veel bochten, holle oevers en met weinig wateren oeverplanten. Op de laaglandbeken komt ze enkel voor op sterk beschaduwde trajecten waar de straling door de zon beperkt is en de watertemperatuur tussen de 13-18°C schommelt. In de bovenlopen komt de soort ook buiten beboste trajecten voor, waar door een hogere stroomsnelheid de watertemperatuur nog voldoende laag blijft. Verspreiding Europa: van het westen van Groot-Brittannië tot de Oeral, oostwaarts tot Japan en van het noorden van Scandinavië tot Zuid-Spanje. Vlaanderen: vroeger voorkomend langs de Schelde, de Zenne en in grote delen van de provincies Antwerpen en Limburg. Komt momenteel enkel nog voor in een paar beken van het bekken van de Kleine Nete, in het uiterste noorden van Limburg en in enkele beekvalleien die afwateren naar de Maas (Dommel, Abeek en Ziepbeek). Bedreigingen Kanalisatie van beken en het aanbrengen van oeververstevigingen. Watervervuiling door organische en anorganische stoffen veroorzaakt een te laag zuurstofgehalte. Door een lager waterpeil krijgt men een te steile oever zodat het leefgebied dat de wortels van bomen aan de larven bieden, niet meer bereikbaar is. Machinaal schonen zorgt voor opdwarrelen van bodemmateriaal, waardoor het zuurstofgehalte daalt. Beschermingsmaatregelen Zorgen voor een constante watertoevoer van goede kwaliteit en behoud van natuurlijk meanderende beekvalleien. Aanwezige ophopingen van bladeren, takken en boomstammen in de beek zorgen voor extra ruimtelijke variatie en verhogen het zuurstofgehalte.

89

7. Libellen

7.3.4. Koraaljuffer (Ceriagrion tenellum) Biotoop Ondiep stilstaand of langzaam stromend water in heide- en veengebieden. Een lichte stroming van het water, vaak kwel, een fijnkorrelige bodem en een veenmostapijt, waar de larven zich kunnen ingraven, zorgen voor een specifiek microklimaat zodat de larven beter strenge winters kunnen doorkomen. Beschutting tegen de koude wordt ook geboden door bomen en struiken in de omgeving. Het ondiepe karakter van de plassen en het mosdek zorgen voor een snelle opwarming in het voorjaar. Verspreiding Europa: van Zuid-Spanje tot Noord-Duitsland en van het zuiden van Groot-Brittannië tot het voormalige Joegoslavië. Ontbreekt in grote delen van Centraal-Europa Vlaanderen: zowel vroeger als nu bijna uitsluitend beperkt tot de zandgronden in de provincies Limburg en Antwerpen. Bedreigingen De gewenste biotoop komt maar op een beperkt aantal plaatsen voor, zodat directe invloeden als dempen, afgraven en verzuring de grootste bedreigingen vormen. Het uitdrogen van de plassen betekent meteen het einde van de populatie. Beschermingsmaatregelen Volledige bescherming van de huidige vindplaatsen, waarbij gezorgd moet worden voor een voldoende hoog waterpeil en een stopzetting van alle drainageactiviteiten in heide- en veengebieden.

7.3.5. Speerwaterjuffer (Coenagrion hastulatum) Biotoop Heide- en laagveenplassen en vennen . Voornamelijk in matig voedselarme, niet te zure waters. Kleine structuurvariatie door Veenmosbulten in het water en een niet volledig dichtgegroeide oevervegetatie van Zeggen en Russen zijn wenselijk. Verspreiding Europa: van Noord-Scandinavië tot het Centraal Massief, Jura, Vogezen en Alpen in Centraal-Europa. Daarbuiten ook bekend van Schotland en de Pyreneeën. Vlaanderen: vroeger bekend van de laagveengebieden langs de Schelde, de Zenne en van de zandgronden in de provincies Antwerpen en Limburg. Momenteel beperkt tot één vindplaats in Antwerpen en enkele in Limburg.

90

7. Libellen Bedreigingen Ontwatering van veengronden, verzuring van de vennen, verminderde ondiepe kwelstroom waardoor de buffering van de plas verstoord wordt. Toenemende verlanding van de plassen zelf en beschaduwing door Dennen en opschietende Berken op de veenplassen. Beschermingsmaatregelen Tegengaan van ontwatering. Regeneratie van veenplassen door plaatselijk turfsteken zodat er weer open water aanwezig is. Verwijderen van bomen en struiken daar waar de populaties door beschaduwing bedreigd zouden kunnen zijn. Zorgen voor een niet te dichtgegroeide oeverzone en voor de nodige Veenmos-bulten in het water.

7.3.6. Maanwaterjuffer (Coenagrion lunulatum) Biotoop Oligo- tot mesotrofe vennen, heideplassen en hoogveen. Alle plassen worden gekenmerkt door grote temperatuursschommelingen en kunnen in het voorjaar wegens hun ondiep karakter snel opwarmen. Naast een goed ontwikkelde oevervegetatie met Snavelzegge, Waterbies en Lidrus, is er ook open water nodig dat niet volledig door Veenmos dichtgegroeid is. Verspreiding Europa: van Noord-Finland tot Centraal-Duitsland over Hongarije en Roemenië oostwaarts tot de Oeral. Enkele geïsoleerde vindplaatsen in Ierland, het Centraal Massief en de Franse Alpen. Vlaanderen: zowel vroeger als nu voorkomend in de Kempen van de provincies Antwerpen en Limburg. Bedreigingen Verlanding van vennen zodat geen open water meer aanwezig is. Beschermingsmaatregelen De grote afhankelijkheid van specifieke temperatuurvereisten en de lage aantallen individuen op de bekende vindplaatsen (t.g.v. concurrentie met andere libellenlarven), maken het moeilijk om concrete beschermingsmaatregelen te suggereren. Aan heideplassen kunnen vlakke oeverzones met een niet te dichte oevervegetatie gecreëerd worden. Tevens kan voor de aanwezigheid van voldoende open water gezorgd worden.

91

7. Libellen

7.3.7. Variabele waterjuffer (Coenagrion pulchellum) Biotoop Vooral in laagveengebieden en in grote stilstaande eutrofe waters, die door een dichte vegetatiegordel omgeven worden. Ook elzen-broekbossen, oligo- en mesotrofe plassen, en heideplassen worden als voortplantingsplaats gebruikt. Mijdt te zure plassen en vertoont een voorkeur voor plassen met een rijk geschakeerde watervegetatie en met niet te troebel water. Verspreiding Europa: van Midden-Scandinavië tot Zuid-Frankrijk en Noord-Italië en van Ierland tot voorbij de Oeral. Vlaanderen: kwam vroeger algemeen in Vlaanderen voor. Na 1990 bijna uitsluitend beperkt tot gans de Scheldevallei, de Blanckaert, het Torfbroek en laagveengebieden in de Kempense beekvalleien. Bedreigingen Biotoopvernietiging door vermesting (toenemende troebelheid), ontwatering en omzetting van laagveenplassen in andere bestemmingen (bepoting met vis t.b.v. sportvisserij). Beschermingsmaatregelen Behoud en bescherming van vegetatierijke, eutrofe plassen. Tegengaan van bemesting en van omzetting naar visvijvers.

7.3.8. Gewone bronlibel (Cordulegaster boltonii) Biotoop Bovenlopen van heldere beken en rivieren zowel in het laagland als in heuvelachtig terrein. Soms ook in bron- en kwelgebieden van venen en moerassen. De beken zijn 0,5 tot 2 m breed, hebben een stroomsnelheid van 0,4 tot 1,1 m/sec en worden hier en daar door struiken en bomen omzoomd of zijn aan bosranden gelegen. Verspreiding Europa: van het westelijk Middellandse Zeegebied tot Midden-Finland en van Engeland en Schotland tot de Oeral. Ontbreekt in Zuidoost-Europa. Vlaanderen: enkele bronbeken in de Vlaamse Ardennen, de Dijlevallei ten zuiden van Leuven en de bovenloop van enkele beken in het bekken van de Kleine Nete. Bedreigingen Beekkanalisatie, ruimingswerken, vervuiling en biotoopvernietiging vormen de belangrijkste bedreigingen. Omwoelen en vertrappen van de oever en de bodem door een te sterke begrazingsdruk en opslag van in de bodem wortelende waterplanten zijn negatief voor de larvale ontwikkeling.

92

7. Libellen Waterrecreatie door kajaks en kano’s kan voor verstoring van de eiafleggende wijfjes en het omwoelen van de bodem zorgen. Beschermingsmaatregelen Zuiver stromend water samen met een goede fysische structuur van de waterlopen geeft de beste bescherming. Bij natuurontwikkeling kan aandacht besteed worden aan de creatie van een grote verscheidenheid aan bodemsubstraten, stroomsnelheden en waterstanden. Ook afwisseling tussen schaduwrijke en zonbeschenen plaatsen is voordelig voor de soort. Waterrecreatie beperken.

7.3.9. Smaragdlibel (Cordulia aenea) Biotoop Een typische soort voor stilstaande plassen met venige bodem (laagveenplassen, heideplassen, vijvers, oude rivierarmen) waar drijvende en ondergedoken waterplanten aanwezig zijn. De soort kan ook worden aangetroffen in bosrijke omgeving of waar een deel van het water door bomen en struiken omgeven wordt. Verspreiding Europa: van Noord-Finland over Zuid-Zweden tot Zuid-Frankrijk en van Engeland en Schotland over de Alpen, Noord-Roemenië tot voorbij de Oeral. Vlaanderen: vroeger lokaal voorkomend in Vlaanderen. Momenteel worden de meeste populaties vooral waargenomen in de de Kempen. Ook werden waarnemingen opgetekend in de Dijlevallei, in KleinBrabant en in enkele geïsoleerde gebieden in Oost- en West-Vlaanderen. Bedreigingen Een te sterk dichtgroeien van de waterplantenvegetatie biedt geen mogelijkheid meer aan het wijfje om haar eieren af te leggen. Beschermingsmaatregelen Openhouden van het wateroppervlak, maar met behoud van een drijvende en ondergedoken waterplantenvegetatie van Hoornblad, Veenmos en Vederkruid, juist vóór de oeverzone gelegen. Tevens is een beschutte en zonnige ligging wenselijk.

93

7. Libellen

7.3.10. Rivierrombout (Gomphus flavipes) Biotoop Wordt typisch gevonden langs relatief traagstromende waters in de midden- en vooral benedenloop van riviersystemen met langs het water de aanwezigheid van zandstrandjes. De vindplaatsen langs de Roer en Grensmaas (relatief snelstromend met vnl. grofgrindig bodemsubstraat en nauwelijks zandstrandjes) doet de vraag rijzen of de soort zich in dit biotoop kan voortplanten. Verspreiding Europa: De soort kent een groot aaneengesloten areaal van Oost-Europa tot Oost-siberië. In ZuidEuropa komt de Rivierrombout verspteid voor in Zuid-Frankrijk, Italië en Griekenland. In West-Europa was de soort tot er in de 20ste eeuw een uiterst zeldsame verschijning. Vlaanderen: De Rivierrombout is een totaal nieuwe soort voor Vlaanderen en België. Er zijn geen oude gegevens bekend van deze soort die België is binnengetrokken vanuit Oostelijke richting. Ook de Rivierrombout werd voor het eerst waargenomen in de zomer van 2000 langs de Grensmaas ter hoogte van Maasmechelen (GUBBELS, 2001)

7.3.11. Beekrombout (Gomphus vulgatissimus) Biotoop Rivieren en beken met een sterk meanderend verloop en zand- of grindbanken. Naast de beek liggen weiden, bosjes en struikgewas, waar de paring plaatsvindt en waar ze op insecten jagen. Verspreiding Europa: van Midden-Scandinavië tot Zuid-Frankrijk en Midden-Italië en van Groot-Brittannië tot de Oeral en de Kaukasus. Vlaanderen: vroeger lokaal voorkomend in de Kempen, nu beperkt tot het uiterste noordoosten van de provincie Antwerpen en twee plaatsen in de Maasvallei. Bedreigingen Rechttrekken en kanalisatie van beken en rivieren, waardoor verschillen in stroomsnelheden en de noodzakelijke zandbanken voor de larven verdwijnen. Watervervuiling en het dichtgroeien van de oevers en de zandbanken zijn nefast. Beschermingsmaatregelen Dynamiek van riviersystemen bevorderen, zodat er weer meanders, stroomversnellingen en zandbanken ontstaan. Watervervuiling beperken en zorgen voor afwisseling tussen zonnige en beschaduwde delen op de oever.

94

7. Libellen

7.3.12. Tangpantserjuffer (Lestes dryas) Biotoop Dicht begroeide lemige tot venige, niet te zure plassen, in de nabijheid van bossen. Een typische soort voor plassen en vennen die in de zomer kortstondig kunnen droogvallen of die in een vergevorderd verlandingsstadium verkeren. Ook in duinplassen te vinden. Verspreiding Europa: Scandinavië tot Zuid-Spanje en van Ierland tot de Oeral. Ook in Noord-Azië en Noord-Amerika te vinden. Vlaanderen: kwam vroeger langs de kust voor en in de Antwerpse en Limburgse Kempen. Momenteel beperkt tot de Kempen. Bedreigingen Wegens de specifieke eisen aan het voortplantingsbiotoop, is de Tangpantserjuffer bijzonder gevoelig voor langdurige droogte en te grote schommelingen in de grondwaterstand. Door het ondiepe karakter van de plas treedt snel verlanding op, gevolgd door successie naar bos. Eutrofiëring veroorzaakt een sterke plantengroei, waardoor de nodige vegetatiestructuur verdwijnt. Beschermingsmaatregelen Verwijderen van een gedeelte van de vegetatie bij toenemende verlanding. Ook kan er in de nabijheid van bestaande populaties een netwerk van poelen en vijvers aangelegd worden die verscheidene vierkante meter groot en ongeveer 10-50cm diep zijn. Bij het beheer van de plassen dient gewerkt te worden volgens het rotatiemodel.

7.3.13. Tengere pantserjuffer (Lestes virens) Biotoop In het noorden van zijn verspreidingsgebied gebonden aan oligo- tot mesotrofe plassen, met een lage zuurtegraad en een goed ontwikkelde verlandingsvegetatie die bestaat uit Russen, Zeggen en Holpijp. In het water zijn bulten Veenmos gewenst. De plaatsen liggen best zonnig en zijn beschut tegen de wind door struiken. Als foerageergebied zijn ook open droge terreinen met Pijpenstrootje, Gewone dopheide en Struikheide wenselijk. Verspreiding Europa: van het zuiden van het Iberisch schiereiland tot Noord-Duitsland en Polen en van West-Frankrijk tot voorbij het Zwarte Zeegebied. Ontbreekt in de berggebieden van Centraal-Europa. Vlaanderen: Zowel voeger als nu beperkt tot de provincies Antwerpen en Limburg. Momenteel is er maar een beperkt aantal vindplaatsen gekend in de Antwerpse en Limburgse Kempen.

95

7. Libellen Bedreigingen Biotoopvernietiging door drainage, grondwaterdaling, verzuring, vermesting en omzetting tot visvijvers. Ook het maaien van de oever en de verlandingsvegetatie in augustus/september (wanneer de eieren reeds zijn afgelegd) is nadelig voor deze soort. Beschermingsmaatregelen Behoud en vrijwaren van een brede, niet te dicht toegegroeide verlandingszone en van een windscherm van bomen en struiken, zonder dat die beschaduwing op de waterplas geeft.

7.3.14. Venwitsnuitlibel (Leucorrhinia dubia) Biotoop Is sterk gebonden aan voedselarme en zure plassen en vennen die omgeven worden door bos. Ontbreekt evenwel grotendeels in laagveengebieden. Jonge dieren, die de wateromgeving verlaten, trekken naar nabije bosgebieden voor de geslachtsrijping. Verspreiding Europa: van de Poolcirkel tot de Alpen en van de Benelux over Tsjechië en Slowakije tot voorbij de Oeral. Vlaanderen: Komt verspreid voor op de zandgronden van de Kempen. Een kleine populatie in de Vlaamse Zandstreek . Bedreigingen Voedselverrijking van vennen en heideplassen. De larven zijn een gemakkelijke prooi voor de vissen, omdat ze vrij in het water leven en niet zijn ingegraven in de bodem zoals vele andere larven van glazenmakers. Ook de omvorming van voedselarme plassen in recreatiezones en intensieve visvijvers zijn nefast. Beschermingsmaatregelen Behoud van de bestaande voedselarme zure plassen en het weren van vissen daarin. Verzuring van veel plassen lijkt een gunstig effect te hebben omdat vissen moeilijk verzuring verdragen waardoor de predatie op de larven afneemt. Een te sterke verzuring leidt evenwel tot het volledig verdwijnen.

96

7. Libellen

7.3.15. Gevlekte witsnuitlibel (Leucorrhinia pectoralis) Biotoop Eutrofe tot mesotrofe plassen, vennen en laagveenmoerassen, steeds in een bosrijke omgeving. Meestal betreft het kleine plassen met een beperkt vrij wateroppervlak, een matig lage pH-waarde (licht zuur) en een goed ontwikkelde, niet te dicht toegegroeide drijvende waterplantenvegetatie. Vaak is een verlandingszone en een oeverzone, bestaande uit Riet, aanwezig. De vindplaatsen uit de Scheldevallei tussen Gent en Antwerpen en uit de omgeving van Brussel kunnen het best omschreven worden als een laagveenmoerasgebied waar zowel mesotrofe als licht eutrofe plassen voorkwamen. Deze mesotrofe en licht eutrofe plassen zijn daar reeds lange tijd verdwenen. Al de vindplaatsen uit 2000 en ook die uit de jaren ’80 zijn afkomstig ven de Kempense zandgronden. Van de vijf locaties uit 2000 kunnen er twee (de Putse Moer en het Galgenbergven) omschreven worden als verzuurde vennen. Het Turfven te Opglabbeek is een humuszuur ven. Het Buitengoor is een voedselarm laagveengebied waarin kalkrijke kwel optreedt en Den Diel is een mesotrofe plas. Verspreiding Europa: van Zuid-Zweden tot de Alpen en van de Noordzee tot voorbij de Oeral, verspreid voorkomend in West- en Midden-Europa. Vlaanderen: kwam vroeger verspreid voor op de laagveenplassen langs de Schelde en in de Kempen. De laatste waarneming van de soort in Vlaanderen dateerde van 1989, waardoor ze in de Rode Lijst als “Uitgestorven in Vlaanderen” werd beschouwd. In 2000 werden ondertussen 10 dieren op 5 verschillende locaties waargenomen: het Buitengoor te Mol, de Putse Moer in de Kalmthoutse Heide, Den Diel te Mol-Postel, het Galgenbergven te Herentals en het Turfven te Opglabbeek (DE KNIJF, 2001). Een mogelijke verklaring voor deze “terugkeer” ligt in de verdoken levenswijze van de soort en de moeilijke bereikbaarheid van hun leefgebied. Of de soort ooit echt verdwenen is uit Vlaanderen, staat nog ter discussie. Bedreigingen De bedreigingen voor deze soort zijn niet goed gekend. Waarschijnlijk werken verandering in de structuur van de vegetatie, ontwatering en een algemene achteruitgang van de waterkwaliteit nadelig. Wel wordt vermoed dat natuurlijke successie het larvaal habitat bedreigt. Deze successie wordt versneld door inspoeling van voedselrijk water, vaak afkomstig van de nabijgelegen akkers en weilanden. Beschermingsmaatregelen Als beheer van een gebied wordt er in afwachting van een specifiek onderzoek naar de habitatvereisten in Vlaanderen, het best gekozen voor een rotatiebeheer dat bestaat uit het ruimen van volledig verlande plassen en een uitwendig beheer dat erin bestaat om voedselrijk water buiten het gebied te houden. Bijkomend kan in de directe omgeving van de bestaande vindplaatsen gedacht worden aan de aanleg van nieuwe plassen, die voldoen aan de gekende habitateisen. Op deze manier verhoogt de kans dat de

97

7. Libellen soort grote lokale populaties kan opbouwen, waardoor ze beter beschermd is tegen directe negatieve invloeden.

7.3.16. Noordse witsnuitlibel (Leucorrhinia rubicunda) Biotoop Vooral hoogveengebieden, maar ook in mesotrofe vennen en in laagveenmoerassen. De waterplassen worden omgeven door open, structuurrijk bos waar de jonge dieren kunnen uitkleuren. Verspreiding Europa: van Noord-Scandinavië tot Noordoost-Frankrijk en van de Benelux over Noord-Duitsland en Polen tot Rusland. Daarbuiten ook enkele vindplaatsen in de Alpen. Vlaanderen: Vroeger verspreid aanwezig in grote delen van de provincies Antwerpen en Limburg en op de laagveenplassen langs de Schelde en Zenne. Momenteel vooral beperkt tot het grote heidegebied in Antwerpen, het vennengebied in Turnhout-Ravels, de vennen in de Hoge Kempen en West- en NoordLimburg. Bedreigingen Verdroging veroorzaakt afsterven van Veenmos, waardoor het leefgebied niet meer geschikt is voor de larven. Eutrofiëring veroorzaakt veranderingen in de samenstelling en structuur van de vegetatie. Het uitzetten van vis is, net als bij andere soorten van dit genus, nadelig, vermits de larven niet ingegraven in de bodem leven en daardoor gemakkelijker ten prooi vallen aan vissen. Beschermingsmaatregelen Tegengaan van grondwaterdaling in veengebieden, van visuitzettingen en ervoor zorgen dat het Veenmos zich kan uitbreiden.

7.3.17. Bruine korenbout (Libellula fulva) Biotoop In België bevolkt de Bruine korenbout een hele waaier aan verschillende habitats; In de regio KleinBrabant is er een duidelijke voorkeur voor stilstaand water (wielen, slotgrachten, kleiputten). In Limburg vertoont de soort een duidelijke voorkeur voor langzaam stromend water (STOKS, 2000). Ook in het buitenland (Duitsland, Groot-Brittannië, Nederland) beschrijven de auteurs sterk uiteenlopende habitats voor deze soort.

98

7. Libellen Verspreiding Europa: van Zuid-Engeland tot de Oeral en van Zuid-Frankrijk over Noord-Italië en de Balkan tot ZuidZweden. Vlaanderen: vroeger vrij algemeen voorkomend langs de Schelde, Zenne en in de Kempen. Sinds 1996 nieuw ontdekte vindplaatsen in Klein-Brabant, Noordoost-Limburg en Waasland (2000). In de periode 1996-1999 werden in Noordoost-Limburg twee van de zes reeds voordien gekende vindplaatsen en zeven nieuwe locaties opgetekend. Kolonie Watering (Lommel) en Bergerven (Neeroeteren) zijn de oude gekende locaties. Daarnaast waren de nieuwe locaties gesitueerd in Lommel (Kolonie, Afwateringskanaal A24-Hageven en Kolonie Grote Fosse), Neerpelt (Hageven, Hageven Bergeykse Dijk Aanvoersloot en Hageven Grote Vijver), Molenbeersel (Stamprooierbroek) en Neeroeteren (Tösch en Wateringen De Bek). Sommige van deze locaties betroffen waarnemingen van solitaire dieren, op andere werden kleine populaties van een tiental dieren waargenomen (STOKS, 2000). In 2000 daalde het aantal waarnemingen in Noordoost-Limburg maar steeg sterk in de Scheldepolders van het Waasland (STOKS & DE KNIJF, 2000) Bedreigingen Daling van het zuurstofgehalte door vermesting. Door oeverversteviging en recreatiedruk verdwijnt de rietgordel langsheen beken en rivieren en wordt het Riet beschadigd door de golfslag van boten. Ook uitbaggeren en ruien van rietkragen doet het larvenbiotoop verloren gaan. Beschermingsmaatregelen Weren van insijpelende meststoffen en het verminderen van de recreatiedruk, waardoor de eutrofiëring en de schade aan de oeverzone vermindert. Door de rietgordel ’s winters te maaien, kan die zich verder uitbreiden en verjongen. Evenwel steeds maar een klein deel maaien.

7.3.18. Beekoeverlibel (Orthetrum coerulescens) Biotoop Kleine, langzaam stromende grachten, kwelbeken in heidegebieden, hoogveengrachten en vegetatiearme, venige beken in heidegebieden en kalkrijke bron- en kwelgebieden. Ze worden alle gekenmerkt door kwelinvloed of minstens een lichte waterstroming en bieden de larven de mogelijkheid om zich in het losse bodemsubstraat in te graven. De beekjes (tot 5 cm diep) zijn bij voorkeur onbeschaduwd en de lage oevervegetatie wordt afgewisseld met open, onbegroeide stukken. Verspreiding Europa: van Zuid-Scandinavië tot Zuid-Spanje en Zuid-Italië en van Ierland tot West-Rusland. Vlaanderen: vroeger vrij algemeen voorkomend in de Kempen. Momenteel beperkt tot enkele vindplaatsen in het uiterste oosten van de provincie Antwerpen, Noord- en Midden-Limburg en het Torfbroek.

99

7. Libellen Bedreigingen Vervuiling, eutrofiëring, betreding en ruiming vormen de voornaamste bedreigingen. Zowel door ontwatering als door een te hoge waterstand wordt de beekbodem voor de larven ongeschikt. Door natuurlijke successie en het dichtgroeien van de oevervegetatie (beschaduwing), kan het water minder snel opwarmen. Beschermingsmaatregelen Weren van betreding, vervuiling en ingrepen in de waterhuishouding van beken en grachten. Waar de vegetatie te dicht en te hoog wordt, kan die gemaaid worden en kunnen er open kale stukken gecreëerd worden.

7.3.19. Hoogveenglanslibel (Somatochlora arctica) Biotoop Kleine hoogveenplassen en voedselarme vennen met een duidelijke waterstroming (zeker in het voorjaar) zowel in de grachten als door het veenmostapijt, een uiterst klein vrij wateroppervlak en een dicht gesloten veenmosdek. De grachten zijn maximaal 20 cm diep en worden deels ingenomen door Veenmos en Eenjarig wollegras. Verspreiding Europa: van Noord-Rusland tot Zuid-Zweden. In West- en Midden-Europa enkel bekend van het hoogen middengebergte in Schotland, Pyreneeën, Centraal Massief, Auvergne (Frankrijk), Alpen en Tatra. Vlaanderen: Is steeds beperkt geweest tot enkele plaatsen in de Kempen. Momenteel van slechts enkele vindplaatsen in de provincie Limburg en één site in de Antwerpse Oosterkempen bekend. Bedreigingen Ontwatering van venen en ruimen van vennen is heel nadelig. Een te hoog opstuwen van het water in de veengrachten vernietigt het larvenbiotoop. Ook aanplanting en omzetting naar bosbestand, vermesting en betreding (door mensen en vee) werken negatief in op de populatie. Beschermingsmaatregelen Bij herstelwerkzaamheden aan het hoogveen, voornamelijk de kleine tot zeer kleine vennen, ervoor zorgen dat de biotoop door een te hoge opstuwing niet onder water wordt gezet waardoor de vorming van Veenmos geremd wordt. Vooral aan de rand van de vennen zijn enkele struiken gewenst. Ontoegankelijk maken van de voortplantingsbiotoop voor mensen en vee en het weren van bebossing. Door aanleg van kleine ondiepe grachten in de nabijheid van bestaande vindplaatsen kunnen potentiële biotopen voor de larven gecreëerd worden.

100

7. Libellen

7.3.20. Gevlekte glanslibel (Somatochlora flavomaculata) Biotoop Verlandingsvegetatie van mesotrofe veengebieden en zeggenmoerassen omgeven door bossen. De verlandingsvegetatie vertoont een fijnmazige schakering en overgang en is bij voorkeur zonnig gelegen. Uitzonderlijk ook aan langzaam stromende venige beken en grachten met een dichte oevervegetatie. Verspreiding Europa: van Zuid-Finland tot Centraal-Frankrijk en Noord-Italië en van West-Frankrijk tot de Oeral. Vlaanderen: Altijd al beperkt geweest tot enkele plaatsen in de Kempen. Nu nog bekend van de Oostelijke Kempen in Antwerpen, de Zuiderkempen te Westmeerbeek en enkele in Limburg. Bedreigingen Verdroging door afwatering en grondwaterdaling zijn de voornaamste bedreigingen. De biotoop is bovendien zeer gevoelig voor vervuiling en eutrofiëring. Ook bebossing, betreding en omzetting naar visvijvers zijn nadelig. Beschermingsmaatregelen Ingrepen in de waterhuishouding van veengebieden en verlandingsvegetaties moeten vermeden worden. Het volledig dichtgroeien van zeggenmoerassen en verlandingsvegetaties door bomen verhinderen, maar ervoor zorgend dat het nabijgelegen bos behouden blijft.

7.3.21. Metaalglanslibel (Somatochlora metallica) Biotoop Vertoont een voorkeur voor beschaduwde, langzaam stromende beken. Ook in vennen en vijvers als die maar gedeeltelijk door struiken en bomen worden beschaduwd, er een smalle rietgordel en voldoende open water is. Meestal zijn het min of meer voedselarme waters. Verspreiding Europa: van Noord-Scandinavië tot de Pyreneeën en van Zuid-Engeland oostelijk tot de Oeral en de Kaukasus. Ontbreekt in het Middellandse Zeegebied. Vlaanderen: Komt momenteel lokaal voor in de provincies Antwerpen en Limburg. Steeds betreft het kleine populaties. Bedreigingen Rechttrekking en vervuiling van langzaam stromende beken.

101

7. Libellen Beschermingsmaatregelen Tegengaan van de watervervuiling van beken en rivieren door het weren van afvalwater en insijpelende meststoffen. Behoud en, indien nodig, herstel van de natuurlijke fysische kenmerken van de waterloop.

7.3.22. Kempense heidelibel (Sympetrum depressiusculum) Biotoop Verlandingszones van vennen, heideplassen, zeggenmoerassen die bij voorkeur overgaan in vochtig weiland en/of rietland. De adulten vliegen niet over open water, maar wel over heidevelden en moerassige weilanden. Verspreiding Europa: van de Benelux over Duitsland en Tsjechië tot de noordkust van de Zwarte Zee en van NoordDuitsland tot de Alpen. Bekend van een beperkt aantal gebieden in Noordwest-Europa. Vlaanderen: Uitsluitend beperkt tot de Kempen. Bedreigingen Ontwatering van de omliggende weilanden en heideterreinen vormt de grootste bedreiging. De zeldzaamheid is vermoedelijk ook het gevolg van een zwakke interspecifieke concurrentiekracht met de Zwarte Heidelibel. Beschermingsmaatregelen Ontwatering en grondwaterdaling van vochtige terreinen verhinderen.

102

7. Libellen

7.4. Bescherming Met als uitgangspunt dat rode lijsten worden opgesteld om de leefgebieden van bedreigde soorten te beschermen, worden in de Rode lijst van de libellen van Vlaanderen (DE KNIJF & ANSELIN, 1996) de drie meest bedreigde leefgebieden beschreven met hun kenmerkende libellensoorten, voornaamste bedreigingen en mogelijke beheersen beschermingsmaatregelen. Anderzijds dient te worden opgemerkt dat het biotoopgebruik van de vele libellensoorten meestal slechts zeer moeilijk als algemeen geldend kan omschreven worden. Dit betekent meteen ook dat de bedreigingen en bescherming van de biotoop bij voorkeur zeer plaatselijk dienen te worden nagegaan. Zonder in detail te treden per soort, is een algemeen geldend streefdoel het bereiken van een hoge diversiteit aan structuur in en rond een water: hoge en lage vegetatie, stukken open water met verspreide bulten van Biezen en Russen… Tabel 7.2 geeft samenvattend de prioritaire soorten voor Limburg, met de wettelijke bepalingen die van toepassing zijn voor iedere soort.

Tabel 7.2

Lijst van prioritaire libellen voor de provincie Limburg (alfabetisch volgens wetenschappelijke naam). RLVl Nederlandse naam


Vroege glazenmaker

Aeshna isoseles

(nieuw)

Bern

HRL

Glassnijder

Brachytron pratense

B

Bosbeekjuffer

Calopteryx virgo

B

T

Koraaljuffer

Ceriagrion tenellum

Z

T

Speerwaterjuffer

Coenagrion hastulatum

MUB

T

Maanwaterjuffer

Coenagrion lunulatum

K

V

Variabele waterjuffer

Coenagrion pulchellum

B

Gewone bronlibel

Cordulegaster boltonii

B

Smaragdlibel

Cordulia aenea

Rivierrombout

Gomphus flavipes

Beekrombout

Gomphus vulgatissimus

B

V

Tangpantserjuffer

Lestes dryas

K

T

Tengere pantserjuffer

Lestes virens

K

Venwitsnuitlibel

Leucorrhinia dubia

Gevlekte witsnuitlibel

Leucorrhinia pectoralis

MUB

Noordse witsnuitlibel

Leucorrhinia rubicunda

B

T

Bruine korenbout

Libellula fulva

B

T

Beekoeverlibel

Orthetrum coerulescens

Hoogveenglanslibel

Somatochlora arctica

Gevlekte glanslibel Metaalglanslibel Kempense heidelibel

MUB

VT&V T

T

K -(og)

2

4

K

T 2

2+4

V

B MUB

T

Somatochlora flavomaculata

B

V

Somatochlora metallica

B

Sympetrum depressiusculum

Z

V

103

7. Libellen

Geciteerde literatuur DE KNIJF, G. & ANSELIN, A. 1996. Een gedocumenteerde Rode lijst van de libellen van Vlaanderen. Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud, 4, 1-90 DE KNIJF, G. & ANSELIN, A., 2001. Libellen in Limburg: verandering in verspreiding en het belang voor Vlaanderen. Likona jaarboek 2000: 51-62. DE KNIJF, G., 2001. Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825) in 2000 in Vlaanderen: terug van weggeweest of toch nooit volledig verdwenen? Gomphus 17(1): 9-22. DE KNIJF, G. et al., (in prep.). Libellen in België: Verspreiding, Ecologie en Behoud. GUBBELS, R., 2001. Eerste waarneming van Gomphus flavipes (Charpentier, 1825) in België: een grensgeval. Gomphus 17(1): 3-8. STOKS, R., 2000. De Bruine korenbout (Libellula fulva) in Vlaanderen in de jaren ’90: vooruitgang of status quo? Gomphus 16(1): 49-60. STOKS, R. & DE KNIJF, G., 2000. De Bruine korenbout (Libellula fulva) in Vlaanderen in 2000: hoop voor een met uitsterven bedreigd buitenbeentje ? Gomphus 16 (2):131-138.

Andere relevante literatuur ANONIEM 1986. Verslag van de excursie naar Stamprooijerbroek (Bree) op 14/7/85. Gomphus 3 (1):3. ANONIEM 1989. Belang van Stamprooierbroek voor libellen. Koerier. 17 (5):3. ANSELIN, A. 1983. Neufunde von Somatochlora arctica (Zetterstedt,1840) in Belgien. Libellula 2 (1/2): 3536. ANSELIN, A. 1990. Excursieverslag van een hete dag in de Teut, Zonhoven (Limburg) op 12.08.1990. Gomphus 6 (4): 7-8. ANSELIN, A. 1991. Libellen in Limburg: vroeger en nu. Gomphus 7 (2): 9-10. ASKEW, R. R. 1988. The Dragonflies of Europe. Colchester: Harley Books. BAMELIS, F. & BIESMANS, D. 1995. Libellen in de Hoeffaart 1995. De Das (JNM Zuid-Limburg) 4 (3): - . BOS, F. & WASSCHER, M. 1998. Veldgids Libellen. (Tweede druk). Utrecht: Koninklijke Nederlandse Natuurhistoriche Vereniging (K.N.N.V.). CORBET, P. S. 1999. Dragonflies: Behaviour and Ecology of Odonata. Colchester: Harley Books. DE KNIJF, G. 1991. Libellenwaarnemingen tijdens de JNM-zomerkampen. Deel I: Gerhagen. Gomphus 7 (1):9-11. GOFFART, P. 1989. Compte-rendu de l'excursion en Campine limbourgoise le 2 juillet 1988. Gomphus 5 (2): 10-11. GYSELS, J. 1995. De status van de bosbeekjuffer (Calopteryx virgo) in Vlaanderen met een overzicht van alle recente vindplaatsen (1990-1995). Gomphus 11 (3/4): 55-62. HERMANS, J. T. 1992. De libellen van de Nederlandse en Duitse Meinweg (Odonata). Maastricht: Stichting Natuurpublicaties Limburg. JANNIS, G. 1990. Kort overzicht van de waarnemingen tijdens de excursie naar het Stamprooierbroek te Molenbeersel (Limburg) op 19.08.1990. Gomphus 6 (4):7. JANNIS, G. 1990. Vroegtijdige verschijning van de Kempense heidelibel, Sympetrum depressiusculum te Lommel (Limburg). Gomphus 6 (4): 8-9. 104

7. Libellen KURSTJENS, G., 1993. De Libellenfauna. In: 'Koningssteen, voorbeeld van natuurontwikkeling in het limburgse Maasdal'. Natuurhistorisch Maandblad 82 (10): 243-244. KURSTJENS, G. & DE VELD, M. 1995. Waarnemingen van de Beekrombout langs de Maas. Een kwestie van adulte dispersie of larvale drift? Natuurhistorisch Maandblad 84 (4): 85-89. LAMBRECHTS, J. & DE KNIJF, G. 2001. Verslag van de excursie naar het Wik te Bokrijk en De Teut te Zonhoven op 9 juni 2001. Gomphus 17 (2): 102-105. MICHIELS, N., ANSELIN, A., GOFFART, P. & VAN MIERLO, M. 1986. Voorlopige verspreidingsatlas van de Libellen (Odonata) van België en het Groothertogdom Luxemburg / Atlas provisoire des Libellules (Odonata) de Belgique et du Grandduché de Luxembourg. Euglena/Gomphus Extra Uitgave/ Numéro Spécial 2 (1):36 pp. MICHIELS, N. & VAN MIERLO, M. 1982. Libellentabel voor België. Turnhout: Wielewaaljongeren. MOENS, J., 1981. Limburg natuurlijk, deel 2, Libellen. Bree: Stichting Limburgs landschap. NEDERLANDSE VERENIGING VOOR LIBELLENSTUDIE 2002. De Nederlandse libellen (Odonata). Nederlandse Fauna 4. Leiden: Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, KNNV Uitgeverij & European Invertebrate Survey-Nederland. SCHORR, M. 1990. Grundlagen zu einem Artenhilfsprogramm Libellen der Bundesrepublik Deutschland. Bilthoven: Ursus Scientific Publishers and Socieats Internationalis Odonatologica (S.I.O.). SOORS, J. 2000. De Bandheidelibel (Sympetrum pedemontanum) in Vlaanderen. Gomphus 16 (1): 7584. STERNBERG, K. & BUCHWALD, R. 1999. Die Libellen Baden-Württembergs. Band 1: Allgemeiner Teil, Kleinlibellen (Zygoptera) . Stuttgart: Ulmer. STERNBERG, K. & BUCHWALD, R. 2000. Die Libellen Baden-Württembergs. Band 2: Grosslibellen (Anisoptera) . Stuttgart: Ulmer. VANDERHAEGHE, F. 1994. Libellen in De Teut. Euglena / Amoeba 13 (7) / 68 (5):4-8. VERSTRAETEN, F. 1992. Belangrijke libellenwaarnemingen in het Stamprooierbroek. Koerier 20 (6): 7-8. VERSTRAETEN, F. 1996. Libellen in Limburg. Koerier 4: 26-33. VERSTRAETEN, F. 1996. Zuidelijke libellensoorten in Limburg. Likona jaarboek 1995: 35-38.

105

8. Dagvlinders

8. DAGVLINDERS 8.1. Gegevens Vanaf 1991 verzamelde de Vlinderwerkgroep van de Jeugdbond voor Natuurstudie en Natuurbescherming (ondertussen de Vlaamse Vlinderwerkgroep vzw) met de steun van een 700-tal vrijwilligers systematisch dagvlinderwaarnemingen in Vlaanderen. De veldwaarnemingen van de precieze vindplaatsen werden herleid tot UTM-hokken (5x5 km) om aldus een eenvoudige vergelijking te kunnen maken van het aantal bezette hokken in Vlaanderen en in Limburg. De gegevens, samengevat in tabel 8.1, slaan op alle sinds 1991 opgetekende hokken. Indien van een soort wordt aangegeven dat ze in 3 atlashokken werd waargenomen, dan moeten we dit interpreteren als de som van alle atlashokken waar die soort sinds 1991 werd aangetroffen. We illustreren dit schematisch m.b.v. figuur 8.1. Zo kunnen 3 atlashokken gedurende opeenvolgende jaren telkens alle bezet zijn geweest door een soort. Ook indien diezelfde soort ieder jaar slechts één en telkens een ander atlashok bezette, zal de som na verloop van tijd evengoed 3 hokken bedragen. Het is van belang deze randopmerking te maken, vermits dagvlinderpopulaties vrij regelmatig verdwijnen uit één vindplaats en het jaar nadien ergens anders opduiken. Bovendien kan de tabel de onjuiste indruk wekken dat een soort achteruitgaat omdat het aantal atlashokken waarin een soort het meest recent werd waargenomen, beduidend lager ligt dan het (totaal) aantal in tabel. In dit geval vergelijken we m.a.w. partiële waarnemingen met de som van alle waarnemingen voor iedere soort.

Jaar 1

Jaar 2

Jaar 3

Totaal # bezette hokken na 3 jaar:

Vb. 1

3

Vb. 2

3

Figuur 8.1

Schematische voorstelling van twee mogelijke situaties m.b.t. jaarlijkse aanwezigheid van soort X in 6 fictieve karteringshokken. In situatie 1 werd de soort gedurende 3 opeenvolgende jaren in 3 hokken waargenomen. In situatie 2 werd de soort ieder jaar in slechts één en telkens een ander karteringshok gesignaleerd. Het eindresultaat blijft gelijk: het totaal aantal bezette karteringshokken na 3 jaar inventarisatie bedraagt in beide gevallen 3.

106

8. Dagvlinders

8.2. Prioritaire soorten Zes dagvlinders komen in Vlaanderen enkel in Limburg voor: het Bruin dikkopje, het Boswitje, het Dwergblauwtje, het Klaverblauwtje en het Dambordje (vijf kalkgraslandsoorten) en het Spiegeldikkopje. Daarnaast zijn nog eens 14 soorten beduidend meer verspreid in Limburg dan in de rest van Vlaanderen (tabel 8.1): vnl. bosen struweelsoorten (het Bont dikkopje, het Oranjetipje, de Eikenpage, de Bruine eikenpage, de Grote vos, de Kleine ijsvogelvlinder, de Grote weerschijnvlinder en het Koevinkje) en heidesoorten (de Kommavlinder, het Groentje, het Gentiaanblauwtje, het Heideblauwtje en de Heivlinder) en 1 soort van droge, bloemrijke graslanden (de Veldparelmoervlinder). Van deze 20 beduidend meer voorkomende soorten zijn het Oranjetipje, het Koevinkje en de Eikepage “Momenteel niet bedreigd”. Deze soorten worden dan ook niet aangeduid als prioritair voor Limburg. Het Dambordje, Dwergblauwtje en Spiegeldikkopje zijn volgens de Rode Lijst van Vlaanderen “Zeldzaam”, waardoor deze soorten volgens onze criteria strikt genomen niet prioritair zijn voor Limburg. Vermits het echter gaat om soorten die enkel in Limburg werden waargenomen, lijkt het ons opportuun de genoemde soorten in dit geval wél in de lijst van prioritaire soorten op te nemen. Een soort waarvoor het behoud in Limburg bijzonder belangrijk is, is het Gentiaanblauwtje. Deze soort staat in de Europese Rode Lijst van de dagvlinders als “Kwetsbaar” omschreven (VAN SWAAY & WARREN, 1999). Driekwart van alle Belgische populaties van het Gentiaanblauwtje bevindt zich in Limburg. We benadrukken dat 43% van alle soorten in Vlaanderen volledig beperkt en/of beduidend meer verspreid is in Limburg, waardoor de provincie een grote verantwoordelijkheid voor het dagvlinderbehoud in Vlaanderen draagt. In totaal leidt dit tot een lijst van 17 prioritaire dagvlindersoorten voor Limburg: Grote Weerschijnvlinder, Groentje, Bont dikkopje, Dwergblauwtje, Bruin dikkopje, Kommavlinder, Spiegeldikkopje, Heivlinder, Boswitje, Kleine ijsvogelvlinder, Gentiaanblauwtje, Dambordje, Veldparelmoervlinder, Grote vos, Heideblauwtje, Klaverblauwtje en Bruine eikepage.

107

8. Dagvlinders

Tabel 8.1

Soortenlijst van de Vlaamse dagvlinders gerangschikt volgens het procentueel aantal bezette karteringshokken dat in Limburg ligt (in afnemende volgorde). RL

Nederlandse naam


SLim

SVl

%SLim

Sign

RLVL

Dwergblauwtje

Cupido minimus

3

3

100

***

Z

Dambordje

Melanargia galathea

5

5

100

***

Z

Klaverblauwtje

Polyommatus semiargus

3

3

100

***

MUB

Bruin dikkopje

Erynnis tages

1

1

100

*

U

Spiegeldikkopje

Heteropterus morpheus

1

1

100

*

Z

Boswitje

Leptidea sinapis

1

1

100

*

MUB

Kommavlinder

Hesperia comma

10

16

63

***

B

Gentiaanblauwtje

Maculinea alcon

6

10

60

***

B

Veldparelmoervlinder

Melitaea cinxia

3

5

60

*

MUB

Grote weerschijnvlinder

Apatura iris

7

12

58

***

B

Bruine eikepage

Satyrium ilicis

23

44

52

***

K

Heideblauwtje

Plebeius argus

19

38

50

***

K

Kleine ijsvogelvlinder

Limenitis camilla

22

48

46

***

K

Bont dikkopje

Carterocephalus palaemon

27

60

45

***

K

Heivlinder

Hipparchia semele

29

72

40

***

K

Grote vos

Nymphalis polychloros

13

39

33

*

B

Eikepage

Neozephyrus quercus

39

118

33

***

MNB

Groentje

Callophrys rubi

21

68

31

**

K

Koevinkje

Aphantopus hyperantus

70

238

29

***

MNB

Aardbeivlinder

Pyrgus malvae

1

4

25

Oranjetipje

Anthocharis cardamines

91

388

23

*

MNB

Koninginnepage

Papilio machaon

70

318

22

MNB

Boomblauwtje

Celastrina argiolus

84

388

22

MNB

Citroenvlinder

Gonepteryx rhamni

98

461

21

MNB

Groot dikkopje

Ochlodes venata

70

335

21

MNB

Geelsprietdikkopje

Thymelicus sylvestris

36

179

20

MNB

Bruin zandoogje

Maniola jurtina

89

444

20

MNB

Klein koolwitje

Pieris rapae

112

566

20

MNB

Dagpauwoog

Inachis io

110

557

20

MNB

Landkaartje

Araschnia levana

87

442

20

MNB

Klein geaderd witje

Pieris napi

103

534

19

MNB

Icarusblauwtje

Polyommatus icarus

79

412

19

MNB

Kleine vuurvlinder

Lycaena phlaeas

74

398

19

MNB

Bont zandoogje

Pararge aegeria

94

522

18

MNB

Kleine vos

Aglais urticae

99

550

18

MNB

Gehakkelde aurelia

Polygonia c-album

81

458

18

MNB

Hooibeestje

Coenonympha pamphilus

50

292

17

MNB

Oranje zandoogje

Pyronia tithonus

61

380

16

MNB

Zwartsprietdikkopje

Thymelicus lineola

62

387

16

MNB

Groot koolwitje

Pieris brassicae

81

506

16

MNB

Argusvlinder

Lasiommata megera

48

316

15

MNB

Bruin blauwtje

Aricia agestis

7

84

8

K

Sleedoornpage

Thecla betulae

1

30

3

B

Keizersmantel

Argynnis paphia

0

4

0

MUB

Kleine parelmoervlinder

Issoria lathonia

0

5

0

MUB

Rouwmantel

Nymphalis antiopa

0

20

0

U

Iepepage

Satyrium w-album

0

6

0

OG

Europa

IUCN

K

LR/nt

B

108

8. Dagvlinders

8.3. Soortbesprekingen Delen van de omschrijvingen van biotoop en verspreidingsgebied werden overgenomen UIT MAES & VAN DYCK (1999). Een omschrijving van de algemene ecologie van dagvlinders moet een eerste inzicht geven in de complexiteit van de habitatvereisten van deze soortengroep. Voor een meer uitgediepte biotoopomschrijving voor de soorten apart, verwijzen we naar bovenvermeld werk. Algemene ecologie van dagvlinders. Elke vlinder leeft in een omgeving waarin hij tracht te overleven en zich voort te planten. Daartoe heeft hij een aantal ecologische hulpbronnen nodig die van soort tot soort kunnen verschillen: essentiële elementen en omstandigheden uit de omgeving zoals voedsel, één of meer partners voor de voortplanting, geschikte waardplanten voor het afzetten van de eitjes, paar- en schuilplaatsen. Vlindersoorten komen dan ook niet op een toevallige wijze in verschillende leefgebieden voor. Bovendien doorloopt elke vlinder een volledige gedaanteverwisseling met een ei-, rups-, pop- en adultstadium die ieder andere eisen aan de leefomgeving stellen. Het geheel van de min of meer specifieke hulpbronnen voor alle levensstadia maakt dat iedere soort een eigen gebruiksruimte of ecologische niche in de omgeving inneemt. Anderzijds biedt de omgeving niet alleen hulpbronnen, maar ook een scala van natuurlijke en niet-natuurlijke factoren die de overleving en de voortplanting van de vlinder afremmen of zelfs beperken. Voorbeelden zijn ongunstige weersomstandigheden, competitie met andere insecten, invloed van natuurlijke vijanden, invloed van pesticiden, het overgroeid raken van geschikte vegetaties enz. Of een gebied een geschikt habitat voor een bepaalde vlindersoort vormt, kan alleen beoordeeld worden met een gedetailleerde ecologische kennis. Het ligt voor de hand dat een verharde parking geen leefgebied voor vlinders kan zijn, maar het wordt subtieler als we begrijpen waarom bepaalde weilanden, bossen, tuinen, parken of natuurreservaten al dan niet een thuishaven voor verschillende inheemse dagvlinders kunnen vormen. Voorts kan een gebied voor een bepaalde vlindersoort ook matig of tijdelijk geschikt zijn. De levenswijze van dagvlinders en de ecologische relaties met de omgeving zijn complexer dan lang werd gedacht (MAES & VAN DYCK, 1999).

8.3.1. Grote weerschijnvlinder (Apatura iris) Biotoop De Grote weerschijnvlinder is vooral gebonden aan open loofbossen en wilgenbroekbossen. De vlinder vliegt in één generatie per jaar van eind juni tot begin augustus (met een piek tussen 1 en 20 juli). Verspreiding Europa: Het areaal van de Grote weerschijnvlinder strekt zich uit van Denemarken tot de Pyreneeën en van West-Frankrijk en Groot-Brittannië tot China.

109

8. Dagvlinders Vlaanderen: Net als in het verleden wordt de Grote weerschijnvlinder voornamelijk waargenomen in de bossen rond Brussel en Leuven (Hallerbos, Zoniënbos, Meerdaalbos en Doode Bemde) en in het noordoosten van Limburg; vooral rond Brussel is het aantal vindplaatsen sterk achteruitgegaan. Ten opzichte van vroeger lijkt de soort zich vooral in Limburg uitgebreid te hebben, maar dat is enkel te wijten aan het feit dat de soort daar vroeger over het hoofd werd gezien. Buiten deze twee kerngebieden werden nog eenmalige waarnemingen gedaan in het Enamebos in 1945, waar zich misschien een populatie bevond en in Retie in 1971 waar het waarschijnlijk om een zwerver ging. Bedreigingen De voornaamste reden voor de achteruitgang van de Grote weerschijnvlinder is het veranderde bosbeheer waardoor open plekken in bossen en mantel- en zoomvegetaties aan bosranden minder talrijk werden. Beschermingsmaatregelen De Grote weerschijnvlinder geniet geen wettelijke bescherming in Vlaanderen. Op de Vlaamse Rode Lijst staat de soort in de categorie Bedreigd. Op de Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Achteruitgaand, maar op Europese schaal is ze niet bedreigd. Een geschikt natuurbeheer moet open plekken en bredere bospaden creëren in vochtige loofbossen en wilgenbroekbossen en zorgen dat er gevarieerde bosranden ontstaan. De aanwezigheid van een zogenaamde bruidsboom is eveneens van belang. Aangezien de Grote weerschijnvlinder nogal opvallende rupsen heeft, kunnen er best geen nestkasten geplaatst worden in gebieden waar deze vlinder te vinden is.

8.3.2. Groentje (Callophyrs rubi) Biotoop In Vlaanderen zijn de voornaamste leefgebieden van het Groentje droge en vochtige heiden, maar in het zuidoosten van Limburg is een populatie aanwezig op een kalkgrasland. De vlinder vliegt in één generatie per jaar van begin mei tot eind juli (met een piek tussen 10 mei en 10 juni). Verspreiding Europa: Het areaal van het Groentje strekt zich uit van Noord-Scandinavië tot Noord-Afrika en van WestFrankrijk en Groot-Brittannië tot in Oost-Azië. Vlaanderen: Vroeger werd de soort vooral in de Kempen en op enkele heideterreinen in Oost- en WestVlaanderen waargenomen en ten zuiden van Brussel, waar vroeger in en rond het Zoniënbos verschillende heideterreinen lagen. Aangezien er in het Zoniënbos momenteel geen heide meer te vinden is, is ook het Groentje hier sinds 1974 niet meer waargenomen. Op enkele uitzonderingen in West- en Oost-Vlaanderen na, liggen alle huidige vindplaatsen in de Kempen.

110

8. Dagvlinders Bedreigingen De voornaamste reden voor de achteruitgang van het Groentje is de omvorming van heide tot andere bestemmingen (zoals naaldhoutaanplantingen en landbouw), maar ook de vergrassing van de heide en een grootschalig heidebeheer vormen een bedreiging. Beschermingsmaatregelen Het Groentje geniet geen wettelijke bescherming. Op de Vlaamse Rode Lijst staat de soort in de categorie Kwetsbaar. Op de Belgische Rode Lijst staat ze in de categorie Achteruitgaand, maar op Europese schaal is de soort niet bedreigd. Als beheersvorm kan op de heide best extensieve begrazing toegepast worden, maar waar dat niet mogelijk is, kunnen dopheiveldjes best kleinschalig en gefaseerd, maar niet jaarlijks gemaaid worden. Het laten staan van bomen en struiken op de heide is een bijkomende voorwaarde voor het Groentje omdat van daaruit territoria verdedigd worden. Indien nieuwe heidegebieden voor het Groentje gecreëerd worden, moet dit gebeuren op niet te grote afstand van een bestaande populatie, omdat de soort niet al te mobiel is (tot 400 meter is bekend).

8.3.3. Bont dikkopje (Carterocephalus palaemon) Biotoop Het Bont dikkopje leeft op de overgang van vochtige graslanden naar vochtige bossen, op open plekken en brede bospaden in broekbossen en in heiden, vaak in de buurt van kleine open waters als grachten of vennen. In het buitenland komt de soort ook op kalkgraslanden voor. Het Bont dikkopje vliegt in 1 generatie per jaar van begin mei tot eind juni (met een piek tussen 10 en 31 mei). Verspreiding Europa: Het areaal van het Bont dikkopje strekt zich uit van Noord-Scandinavië tot Noord-Spanje en van West-Frankrijk en Groot-Brittannië tot aan de oostkust van Azië. Vlaanderen: De soort werd vroeger voornamelijk in de Kempen waargenomen, maar ook op enkele plaatsen daarbuiten (Overmere, Malderen, Merchtem, Zoniënbos en Meerdaalwoud). De huidige vindplaatsen liggen allemaal in de Kempen en sluiten aan bij de Kempense populaties in Nederland. Bedreigingen De grootste bedreiging voor het Bont dikkopje is verdroging waardoor de waardplanten niet voldoende lang gebruikt kunnen worden als voedsel voor de rupsen (de rupsen eten enkel groene bladeren) en de soort haar levenscyclus niet kan voltooien. Een tweede belangrijke reden van achteruitgang is het dichtgroeien van open plekken in bossen waardoor zonnige en bloemrijke plaatsen in bossen (voor de grote nectarbehoefte van het wijfje) verdwijnen.

111

8. Dagvlinders Beschermingsmaatregelen Het Bont dikkopje geniet geen wettelijke bescherming. Op de Vlaamse en Belgische Rode Lijst staat het Bont dikkopje in de categorie Kwetsbaar, maar op Europese schaal is de soort niet bedreigd. Het beheer voor het Bont dikkopje moet gericht zijn op het instandhouden van de verschillende situaties, die nodig zijn voor het voltooien van de levenscyclus: meestal komt dit neer op een beheer van nietsdoen of op het periodiek (om de 5-7 jaar) openkappen van dichtgroeiende plaatsen of het verbreden van bospaden (tot ca. 20-30 m). Begrazing kan enkel als het zeer extensief gebeurt (begrazing door reeën en konijnen) aangezien er voldoende hoog gras nodig is voor het maken van een overwinteringspinsel (hibernaculum). Als er een maaibeheer toegepast wordt, moeten er steeds grote delen ongemaaid blijven en blijft ook de bosrand best ongemaaid om steeds te kunnen voorzien in geschikte eiafzetplaatsen en in de vrij grote nectarbehoefte. Voor het voortbestaan van een lokale populatie is het belangrijk dat er verschillende geschikte leefgebieden in elkaars nabijheid liggen zodat er voortdurend uitwisseling tussen de verschillende populaties kan gebeuren (metapopulatie). Hiervoor kunnen brede, bloemrijke bospaden best opengehouden of verbreed worden omdat ze eventueel kunnen dienen als verbinding tussen dergelijke terreinen. Aangezien de Kempen nog vrij veel vliegplaatsen van het Bont dikkopje herbergen, is lokale herintroductie momenteel niet nodig en kan er beter zorg besteed worden aan het behouden van de bestaande populaties.

8.3.4. Dwergblauwtje (Cupido minimus) Biotoop Het Dwergblauwtje is vooral te vinden op droge, schrale (kalkrijke) graslanden of bermen. De vlinder vliegt in twee generaties per jaar waarvan de eerste (waarin de grootste aantallen vliegen) vliegt van begin mei tot midden juni en de tweede, partiële generatie van begin juli tot begin augustus. Het is een zeer honkvaste soort. Verspreiding Europa: Het areaal van het Dwergblauwtje strekt zich uit van Noord-Scandinavië tot Centraal-Spanje en van West-Frankrijk en Groot-Brittannië tot in Siberië. Vlaanderen: Vroeger werd de soort op verschillende plaatsen als zwerver waargenomen (in en rond Brussel in 1906, 1915, 1929, 1960 en 1971) en in Haacht in 1971; de waarneming langs het kanaal in Zomergem in 1975 zou afkomstig kunnen zijn van een populatie, aangezien er ook recent (1994) op ongeveer dezelfde plaats exemplaren waargenomen werden. Recente werken aan deze kanaalberm zouden ervoor gezorgd kunnen hebben dat deze “marginale” populatie verdween. Momenteel leven er enkel populaties op de kalkrijke bermen van het Albertkanaal en op de Tiendeberg, beide in het uiterste zuidoosten van de provincie Limburg; waarschijnlijk waren deze populaties daar ook vroeger al aanwezig maar werden ze toen over het hoofd gezien.

112

8. Dagvlinders Bedreigingen De voornaamste bedreigingen voor het Dwergblauwtje zijn het dichtgroeien van kalkgraslanden door een gebrek aan beheer en door verrijking van de kalkrijke kanaalbermen, waardoor er te weinig bloeiende Wondklaver te vinden is voor de eiafzet. Beschermingsmaatregelen Het Dwergblauwtje geniet geen wettelijke bescherming. Op de Vlaamse Rode Lijst staat de soort in de categorie Zeldzaam. Op de Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Kwetsbaar, maar op Europese schaal is ze niet bedreigd. Bij het beheer moet ervoor gezorgd worden dat er een relatief korte vegetatie ontstaat waarin Wondklaver goed tot bloeien kan komen. Dit kan het beste gebeuren door een kleinschalig en gefaseerd maaibeheer omdat populaties soms maar plekken van enkele tientallen vierkante meters groot kunnen gebruiken. Ondanks het feit dat het Dwergblauwtje te boek staat als een zeer honkvaste soort, worden er toch individuen waargenomen op grote afstanden (meerdere kilometers) van hun normale vliegplaatsen. Maatregelen die toelaten de geïsoleerde kalkgraslanden in Zuidoost-Limburg (maar ook in de aangrenzende gebieden in Nederlands Limburg) met elkaar te verbinden of de tussenliggende, potentieel geschikte gebiedjes op een geschikte manier te beheren, kunnen voor een lokale uitbreiding van de soort zorgen.

8.3.5. Bruin dikkopje (Erynnis tages) Biotoop Het Bruin dikkopje komt vooral voor in droge, schrale (kalk)graslanden. De vlinder vliegt meestal in 1 generatie per jaar van begin mei tot eind juni (met een piek tussen 10 mei en 10 juni), maar in warme jaren kan er uitzonderlijk een kleine tweede generatie voorkomen van begin juli tot eind augustus. Verspreiding Europa: Het areaal van het Bruin dikkopje strekt zich uit van Midden-Scandinavië tot Zuid-Spanje en van West-Frankrijk en Groot-Brittannië tot China. Vlaanderen: Het Bruin dikkopje was vroeger zeldzaam, maar is vermoedelijk sinds 1973 uitgestorven. Na 1991 werd de soort nog eenmaal als zwerver waargenomen in Zutendaal. Sinds het begin van de 20ste eeuw neemt de grootte van het verspreidingsgebied voortdurend af en in de eerste helft van de jaren zeventig stierf de soort volledig uit. Vroeger was de soort vooral te vinden ten oosten van de lijn Antwerpen-Brussel. Momenteel heeft het Bruin dikkopje geen populaties meer in Vlaanderen, maar de soort komt nog wel voor op de Sint-Pietersberg, net over de grens in de provincie Luik. Van daaruit zou de soort mogelijk de Tiendeberg in Kanne of enkele kalkrijke bermen in het zuidoosten van Limburg kunnen bereiken.

113

8. Dagvlinders Bedreigingen De voornaamste oorzaken van de achteruitgang van het Bruin dikkopje zijn de intensivering van de landbouw (vermesting en omvorming van schrale graslanden in akkers en raaigraslanden) en een gebrek aan beheer. Hierdoor zijn heel wat schrale graslanden verdwenen, te voedselrijk geworden of te sterk verruigd waardoor de waardplanten in een te dichte vegetatie kwamen te staan en niet meer geschikt waren voor de eiafzet. Beschermingsmaatregelen Het Bruin dikkopje geniet geen wettelijke bescherming. Op de Vlaamse Rode Lijst staat de soort in de categorie Uitgestorven. Op de Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Kwetsbaar, maar op Europese schaal is ze niet bedreigd. In Vlaanderen bieden momenteel enkel de kalkgraslanden in het zuidoosten van de provincie Limburg nog mogelijkheden voor het Bruin dikkopje. Aangezien de Tiendeberg en de kalkrijke bermen van het Albertkanaal te klein zijn voor begrazing, lijkt een gefaseerd maaibeheer aangewezen. Het maaien gebeurt best laat in het jaar wanneer de rupsen zich al in hun overwinteringcocon op de bodem bevinden. Bij het maaien moet erop gelet worden mierennesten niet te veel te beschadigen, omdat wijfjes graag eitjes afzetten op jonge plantjes van Gewone rolklaver die op deze mierennesten groeien. Het Bruin dikkopje staat te boek als een honkvaste soort, maar de waarneming in Zutendaal bewijst dat afstanden van meerdere kilometers te overbruggen zijn. Dit biedt perspectieven voor een kolonisatie van de Tiendeberg en de kalkrijke kanaalbermen langsheen het Albertkanaal, waar ook andere kalkgraslandsoorten als het Dwergblauwtje en het Boswitje leven.

8.3.6. Kommavlinder (Hesperia comma) Biotoop De Kommavlinder is vooral te vinden in pioniersvegetatie van droge heide met korstmossen en op droge, schrale graslanden op zandgronden. In het buitenland vliegt de soort ook op kalkgraslanden. De vlinder vliegt in 1 generatie per jaar van midden juli tot eind augustus (met een piek van 1 tot 20 augustus). Verspreiding Europa: Het areaal van de Kommavlinder strekt zich uit van Noord-Scandinavië tot Noord-Afrika en van West-Frankrijk en Groot-Brittannië tot in Oost-Azië. Vlaanderen: Vroeger was de Kommavlinder vooral te vinden in de Kempen, maar waren er ook enkele geïsoleerde waarnemingen daarbuiten (Waasmunster, Zoniënbos en Meerdaalbos). De huidige vindplaatsen zijn beperkt tot de Kempen.

114

8. Dagvlinders Bedreigingen Het verlies van geschikte leefgebieden (omzetting van droge heide in naaldhoutaanplantingen of landbouwgebied), successie van pioniersvegetaties en vergrassing van droge heide, verruiging van schrale graslanden door vermesting of door gebrek aan beheer zijn de voornaamste bedreigingen voor de Kommavlinder. Beschermingsmaatregelen De Kommavlinder geniet geen wettelijke bescherming. In de Vlaamse en Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Bedreigd, maar op Europese schaal is ze niet bedreigd. Een geschikt beheer moet ervoor zorgen dat korte en schrale graslandvegetaties en pioniersvegetaties op droge heide behouden blijven. Het creëren of behouden van geschikte eiafzetplaatsen (lage grassen op een kale bodem) is eveneens belangrijk. Tevens is een groot nectaraanbod noodzakelijk in de vorm van ruigten in de buurt van graslandpopulaties en Struikhei bij heidepopulaties. Deze omstandigheden kunnen behouden of gecreëerd worden door extensieve begrazing, door gefaseerd maaien of eventueel door kleinschalig te plaggen. Indien er voldoende begrazing door konijnen gebeurt, kunnen deze situaties vrij eenvoudig behouden worden.

8.3.7. Spiegeldikkopje (Heteropterus morpheus) Biotoop Het Spiegeldikkopje leeft op natte, ruige graslanden in de buurt van broekbossen en bosranden, op kapvlakten in vochtige bossen, op de overgang van natte heide of vochtig grasland naar broekbos of op grazige plekken in het broekbos zelf. De vlinder vliegt in 1 generatie per jaar van midden juni tot eind juli (met een piek tussen 20 juni en 20 juli). Verspreiding Europa: Het areaal van het Spiegeldikkopje strekt zich uit van Zuid-Scandinavië tot Noord-Spanje en van West-Frankrijk tot in Oost-Azië; het verspreidingsgebied is echter niet aaneengesloten. Vlaanderen: De soort was vroeger enkel te vinden in het noordoosten van de provincie Limburg (Molenbeersel, Hamont, Maaseik, Neeroeteren), waar de populatie aansluit bij de grotere Nederlandse populatie in de buurt van Weert. Momenteel is het Spiegeldikkopje echter beperkt tot het Stamprooierbroek in Molenbeersel. Bedreigingen De voornaamste bedreigingen voor het Spiegeldikkopje zijn verdroging door afwatering en het dichtgroeien van open plekken in vochtige bossen door gebrek aan beheer.

115

8. Dagvlinders Beschermingsmaatregelen Het Spiegeldikkopje geniet in Vlaanderen geen wettelijke bescherming. Op de Vlaamse en Belgische Rode Lijst staat het Spiegeldikkopje in de categorie Zeldzaam, maar op Europese schaal is de soort niet bedreigd. In Vlaanderen kan het Spiegeldikkopje rekenen op een goed beheer in het Stamprooierbroek. Bij het beheer is het in de eerste plaats belangrijk dat het grondwaterpeil voldoende hoog gehouden wordt (tot aan het maaiveld in de wintermaanden); grote schommelingen in het grondwaterpeil kunnen de waardplanten van het Spiegeldikkopje blijkbaar wel verdragen. Waar de soort in broekbossen te vinden is, verdient het aanbeveling om periodiek kapvlakten (3-4 hectare) te creëren (hakhoutbeheer) die vrij snel gekoloniseerd worden door de vlinders. Als er voor een ruigtebeheer geopteerd wordt (jaarlijks een ander deel van de vegetatie maaien) gebeurt het maaien best in de herfst en laat men het maaisel liever een paar dagen liggen zodat de rupsen zich alsnog naar het niet-gemaaide gedeelte van de vegetatie kunnen begeven. Tevens moet ervoor gezorgd worden dat er steeds voldoende nectarplanten (Braam, distels...) aanwezig zijn voor de wijfjes, wat niet eenvoudig is in het (grazige) leefgebied van het Spiegeldikkopje. Begrazing mag enkel toegepast worden als ze zeer extensief gebeurt; te intensieve begrazing berokkent niet alleen veel schade aan de immobiele levensstadia, ze vermindert ook het nectaraanbod voor de volwassen vlinders. Het branden van pijpenstrootjesvegetaties is eveneens nefast aangezien het de eitjes, rupsen en poppen vernietigt die zich tamelijk lang in de vegetatie ophouden.

8.3.8. Heivlinder (Hipparchia semele) Biotoop De Heivlinder kan aangetroffen worden op droge heide, heischrale graslanden en in de duinen. De vlinder vliegt in één generatie per jaar van midden juli tot begin september (met een piek tussen 20 juli en 10 augustus). Verspreiding Europa: Het areaal van de Heivlinder strekt zich uit van Scandinavië tot Zuid-Spanje en van WestFrankrijk en Groot-Brittannië tot Noord-Turkije. Vlaanderen: Op enige uitzonderingen na liggen zowel de oude als de recente vindplaatsen in de duinen en in de Kempen. Vroeger werd de soort ook in de omgeving van Brussel waargenomen, maar sinds 1970 is de soort daar uitgestorven doordat de lokale heideterreinen verdwenen zijn. Aangezien de Heivlinder een vrij goede vlieger is, kan de soort soms ver van de normale vliegplaatsen waargenomen worden (tot 3 km). Bedreigingen De voornaamste redenen voor de achteruitgang van de Heivlinder zijn het verdwijnen en de vergrassing van heideterreinen en de verruiging door een gebrek aan beheer in de duinen. Ook het bebossen van stuifduinen met naaldhout heeft waarschijnlijk bijgedragen tot de achteruitgang van deze soort.

116

8. Dagvlinders Beschermingsmaatregelen De Heivlinder geniet geen wettelijke bescherming. Op de Vlaamse en Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Kwetsbaar, maar op Europese schaal is ze niet bedreigd. Een geschikt natuurbeheer moet ervoor zorgen dat een vrij schrale en lage vegetatie behouden blijft of gecreëerd wordt met hier en daar open plekken. Ook een voldoende nectaraanbod tijdens de maanden juli en augustus is belangrijk voor de Heivlinder. Extensieve begrazing is hiervoor de meest geschikte beheersmaatregel, maar waar dat niet mogelijk is, kan hier en daar geplagd of gefaseerd gemaaid worden om de heide in een vrij vroeg successiestadium te houden.

8.3.9. Boswitje (Leptidea sinapis) Biotoop Het Boswitje is vooral te vinden aan bosranden, brede bospaden en op (kalk)graslanden in de buurt van bossen. De vlinder vliegt in twee generaties per jaar waarvan de eerste vliegt van begin mei tot midden juni (met een piek tussen 10 mei en 10 juni) en de tweede van begin juli tot eind augustus. Het is een vrij honkvaste soort, waarvan echter regelmatig zwervers worden waargenomen op aanzienlijke afstanden van bekende populaties. Verspreiding Europa: Het areaal van het Boswitje strekt zich uit van Midden-Scandinavië tot Zuid-Spanje en van West-Frankrijk en Groot-Brittannië tot Libanon. Vlaanderen: Vroeger plantte het Boswitje zich vermoedelijk voort in enkele grotere bosgebieden (Zoniënbos, Meerdaalbos en Vlaamse Ardennen). Momenteel zijn er nog slechts enkele populaties te vinden in de kalkstreek in het zuidoosten van de provincie Limburg, waar de soort meer dan waarschijnlijk al langer aanwezig was zonder dat ze opgemerkt werd. De overige waarnemingen betreffen zwervers, die zich soms lokaal één of enkele jaren kunnen voortplanten. Bedreigingen De voornaamste oorzaken van de achteruitgang van het Boswitje zijn de vermesting van schrale graslanden door de intensivering van de landbouw en een verandering in het bosbeheer waardoor mantel- en zoomvegetaties verdwenen. Op kalkgraslanden zorgt het achterwege blijven van beheer ervoor dat de vegetatie te dicht en te hoog wordt, waardoor de waardplanten zich niet meer in de geschikte omstandigheden bevinden voor de eiafzet. Beschermingsmaatregelen Het Boswitje geniet geen wettelijke bescherming. Op de Vlaamse Rode Lijst staat de soort in de categorie Met uitsterven bedreigd. Op de Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Onvoldoende gekend vanwege de recente beschrijving van een zeer sterk gelijkende soort die in het

117

8. Dagvlinders zuiden van België gevonden kan worden (Leptidea reali), maar op Europese schaal is de soort niet bedreigd. Een geschikt beheer moet zorgen voor een vrij open vegetatie aan bosranden of op brede bospaden waarin de waardplanten boven de overige vegetatie uitsteken en gemakkelijk bereikbaar zijn voor de eiafzet. Deze situatie kan bekomen worden door een extensief begrazingsbeheer, maar aangezien de vliegplaatsen in Vlaanderen hiervoor te klein zijn, kan best een gefaseerd maaibeheer toegepast worden.

8.3.10. Kleine ijsvogelvlinder (Limenitis camilla) Biotoop De Kleine ijsvogelvlinder leeft in vrij open bossen en aan bosranden met Wilde kamperfoelie waar schaduw en zon elkaar pleksgewijs afwisselen. De vlinder vliegt in één generatie per jaar van midden juni tot midden augustus (met een piek in de maand juli). Verspreiding Europa: Het areaal van de Kleine ijsvogelvlinder strekt zich uit van Zuid-Scandinavië tot Noord-Spanje en van West-Frankrijk en Groot-Brittannië tot Japan. Vlaanderen: De grootte van het verspreidingsgebied vertoont een open neergaande beweging (ook in Groot-Brittannië) wat erop kan wijzen dat de soort zich na enkele opeenvolgende warme jaren kan uitbreiden. Vroeger werd de Kleine ijsvogelvlinder met uitzondering van West-Vlaanderen in verscheidene bosgebieden verspreid over Vlaanderen waargenomen. De huidige verspreiding is grotendeels beperkt tot de Kempen, maar ook elders (Drongengoedbos, De Klinge, Meerdaalwoud en Walenbos) komen momenteel nog populaties voor. In de omgeving van Brussel (Zoniënbos en Hallerbos) is de soort na 1971 volledig verdwenen. Bedreigingen De voornaamste reden voor de achteruitgang van de Kleine ijsvogelvlinder is het veranderde bosbeheer waardoor open plekken in de bossen en mantel- en zoomvegetaties aan de bosranden verdwijnen. Beschermingsmaatregelen De Kleine ijsvogelvlinder geniet geen wettelijke bescherming in Vlaanderen. Op de Vlaamse Rode Lijst staat de soort in de categorie Kwetsbaar. Op de Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Achteruitgaand, maar op Europese schaal is ze niet bedreigd. Een geschikt natuurbeheer voor de Kleine ijsvogelvlinder moet zorgen voor gevarieerde bosranden en een afwisseling van licht en schaduw in loofbossen met een voldoende grote oppervlakte. Dit kan het beste gebeuren door het kleinschalig kappen van bomen, door het verbreden van de bospaden zodat er

118

8. Dagvlinders meer licht in het bos binnendringt en door het gefaseerd maaien van de bosranden waardoor er altijd voldoende nectar aanwezig is.

8.3.11. Gentiaanblauwtje (Maculinea alcon) Biotoop Het Gentiaanblauwtje komt enkel voor op vochtige heide en op heischrale graslanden. De vlinder vliegt in één generatie per jaar van begin juli tot eind augustus (met een piek tussen 20 juli en 20 augustus). Verspreiding Europa: Het areaal van het Gentiaanblauwtje strekt zich uit van Zuid-Scandinavië tot Noord-Spanje en van West-Frankrijk tot de Kaukasus en Centraal-Azië. Vlaanderen: Sinds het begin van de 20ste eeuw is de grootte van het verspreidingsgebied van het Gentiaanblauwtje voortdurend afgenomen; de schijnbare toename in de jaren negentig is vermoedelijk te wijten aan het gericht zoeken naar populaties van deze soort. Op één waarneming in de Scheldevallei in de jaren veertig na, liggen, net als vroeger, alle vindplaatsen van het Gentiaanblauwtje in de Kempen. Bedreigingen De voornaamste oorzaken van de achteruitgang van het Gentiaanblauwtje zijn verdroging en vergrassing van vochtige heiden waardoor de mieren minder geschikte nestplaatsen vinden en Klokjesgentianen minder goed kunnen kiemen en een verkeerd (plantengericht) beheer waardoor mierennesten te lang onder water kunnen komen te staan en de overwinterende rupsen verdrinken. Ook de versnippering van vochtige heidegebieden, met een geringere of onmogelijk gemaakte uitwisseling van individuen tot gevolg, heeft vermoedelijk bijgedragen tot de achteruitgang van de soort. Beschermingsmaatregelen Het Gentiaanblauwtje is in Vlaanderen strikt wettelijk beschermd. Op de Vlaamse en Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Bedreigd en op Europese schaal is de soort Kwetsbaar. Een geschikt natuurbeheer moet zorgen voor twee essentiële zaken: een voldoende groot aantal Klokjesgentianen voor de eiafzet en een vrij grote dichtheid aan mierennesten van het genus Myrmica. Hiervoor moet het grondwaterpeil voldoende hoog gehouden worden zodat Klokjesgentianen kunnen kiemen; het grondwaterpeil mag echter in de winter niet te langdurig boven het maaiveld staan omdat de overwinterende rupsen in de mierennesten kunnen verdrinken. De meest geschikte beheersvorm voor het creëren van een goede vegetatiestructuur is extensieve begrazing, maar indien het om een bijzonder kleine populatie gaat, moet erop toegezien worden dat de Klokjesgentianen (en de daarop gelegde eitjes) niet door de grazers afgevreten worden. Kleinschalig plaggen in de buurt van Klokjesgentianen kan er eveneens voor zorgen dat de zaden van de waardplant beter kiemen. Aangezien het meerdere jaren duurt vooraleer de knoopmieren op geplagde stukken opnieuw nesten bouwen, moet het plaggen beperkt blijven tot enkele vierkante meters. Op heischrale graslanden zou na midden september

119

8. Dagvlinders gefaseerd gemaaid kunnen worden om de Klokjesgentianen te behouden. Om in sommige gebieden opnieuw metapopulaties van het Gentiaanblauwtje te creëren, kan er aan lokale herintroductie gedacht worden.

8.3.12. Dambordje (Melanargia galathea) Biotoop Het Dambordje is vooral te vinden op droge, schrale en voedselarme graslanden, maar is momenteel beperkt tot kalkgraslanden. De vlinder vliegt in één generatie per jaar van eind juni tot midden augustus (met een piek in de maand juli). Verspreiding Europa: Het areaal van het Dambordje strekt zich uit van Noord-Duitsland tot Noord-Afrika en van WestFrankrijk en Groot-Brittannië tot de Kaukasus en Noord-Iran. Vlaanderen: Net zoals vroeger zijn populaties van het Dambordje nu beperkt tot de kalkgraslanden in het zuidoosten van Limburg en de Voerstreek. De enige niet-kalkgraslandpopulatie werd tussen 1902 en 1911 jaarlijks waargenomen in Veltem-Beisem. De oude en recente waarnemingen elders in Vlaanderen betreffen meer dan waarschijnlijk allemaal zwervers. Bedreigingen Op de kalkgraslanden vormt een gebrek aan beheer waardoor deze graslanden verruigen en uiteindelijk dichtgroeien, de voornaamste bedreiging. Beschermingsmaatregelen Het Dambordje geniet geen wettelijke bescherming. Op de Vlaamse Rode Lijst staat de soort in de categorie Zeldzaam. Op de Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Achteruitgaand, maar op Europese schaal is ze niet bedreigd. Een geschikt natuurbeheer voor het Dambordje kan bestaan uit begrazing met schapen of uit het gefaseerd maaien.

120

8. Dagvlinders

8.3.13. Veldparelmoervlinder (Melitaea cinxia) Biotoop De Veldparelmoervlinder is een typische soort van droge, schrale en kruidenrijke graslanden. De vlinder vliegt in één generatie per jaar van begin mei tot midden juni (met een piek tussen 20 mei en 10 juni). Verspreiding Europa: Het areaal van de Veldparelmoervlinder strekt zich uit van Zuid-Scandinavië tot Noord-Afrika en van West-Frankrijk en Groot-Brittannië tot Mongolië. Vlaanderen: Vroeger werd de Veldparelmoervlinder vooral waargenomen in de Antwerpse en Limburgse Kempen, maar ook in de omgeving van het Zoniënbos en het Hallerbos in Vlaams-Brabant. De enige nog gekende Limburgse populatie bevindt zich momenteel in het Militair Domein van Zutendaal. Rond deze vindplaats kunnen zwervende exemplaren worden gezien tot op een afstand van zo’n 10 kilometer. Bedreigingen De voornaamste redenen voor de achteruitgang van de Veldparelmoervlinder is de verruiging van schrale graslanden door intensivering van de landbouw en door gebrek aan beheer. Ook het beplanten van heischrale graslanden met naaldhout heeft waarschijnlijk bijgedragen tot de achteruitgang van deze soort. EMMET & HEATH (1989) noemen ook de eigen vruchtbaarheid een mogelijke oorzaak van het verdwijnen op sommige vindplaatsen: door het bereiken van grote aantallen vlinders op een kleine oppervlakte zouden er onvoldoende waardplanten overblijven voor de gelegde eitjes en de daar uitsluipende rupsen. Beschermingsmaatregelen De Veldparelmoervlinder geniet geen wettelijke bescherming in Vlaanderen. Op de Vlaamse Rode Lijst staat de soort in de categorie Met uitsterven bedreigd. Op de Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Bedreigd, maar op Europese schaal is ze niet bedreigd. Bij het natuurbeheer moet ervoor gezorgd worden dat de vegetatie voldoende schraal blijft, maar ook dat er een voldoende groot nectaraanbod op de vliegplaatsen behouden blijft. De meest geschikte beheersmaatregel op de Vlaamse vindplaatsen is een gefaseerd maaibeheer, waarbij een deel van de vegetatie jaarlijks zeer kort gemaaid mag worden (hier groeien de beste Smalle-weegbreeplanten voor de eiafzet en zonnen de rupsen in het voorjaar) terwijl andere delen meerdere jaren ongemaaid mogen blijven (voor het maken van de winternesten). In de buurt van bestaande populaties zou een verschralingbeheer toegepast kunnen worden op graslanden omdat uit de waarnemingen blijkt dat de Veldparelmoervlinder in staat is op eigen kracht geschikt geworden gebieden (tot op een afstand van zo’n 10 kilometer) te bereiken. Herintroductie lijkt voor deze soort dan ook niet prioritair.

121

8. Dagvlinders

8.3.14. Grote vos (Nymphais polychloros) Biotoop De Grote vos plant zich enkel voort in vrij grote, maar lichtrijke bossen en heeft ook als zwerver een voorkeur voor een bosrijke omgeving. Hij kan als zwerver verspreid over Vlaanderen waargenomen worden. De vlinder vliegt in één generatie per jaar van eind juni tot begin mei van het volgende jaar. Verspreiding Europa: Het areaal van de Grote vos strekt zich uit van Scandinavië tot Noord-Afrika en van WestFrankrijk en Groot-Brittannië tot het Himalaya-gebergte. Vlaanderen: Omwille van het zwerfgedrag is het niet eenvoudig een beeld te geven van de veranderingen in de verspreiding. Waarschijnlijk plantte de soort zich voort in de grotere bosgebieden (Zoniënbos, Meerdaalbos, Drongengoedbos) en leefden er vooral na warme jaren ook elders tijdelijke populaties. Momenteel plant de Grote vos zich waarschijnlijk nog voort in de grotere boscomplexen, maar rupsennesten worden zelden gevonden. Vanwege de grote mobiliteit is het mogelijk dat elk jaar andere bossen gebruikt worden voor de voortplanting. Vooral na warme jaren (zoals 1992) zou de Grote vos zich tijdelijk kunnen uitbreiden. Bedreigingen De voornaamste redenen voor de achteruitgang van de Grote vos zijn waarschijnlijk het veranderde bosbeheer waardoor open lichtrijke bossen met mantel- en zoomvegetaties verdwenen en het vervangen van loofbossen door naaldhoutaanplantingen. Beschermingsmaatregelen De Grote vos geniet geen wettelijke bescherming in Vlaanderen. Op de Vlaamse Rode Lijst staat de soort in de categorie Bedreigd. Op de Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Kwetsbaar, maar op Europese schaal is ze niet bedreigd. Een geschikt natuurbeheer voor de Grote vos moet ervoor zorgen dat open plekken in het bos behouden of gecreëerd worden en dat mantel- en zoomvegetaties zich kunnen ontwikkelen. Dit kan best gebeuren door een gefaseerd maaibeheer aan de bosranden of op brede bospaden. Het laten liggen van dood hout in de bossen kan de Grote vos geschikte overwinteringplaatsen bezorgen. Vanwege de grote mobiliteit van de Grote vos is herintroductie niet nodig.

122

8. Dagvlinders

8.3.15. Heideblauwtje (Plebeius argus) Biotoop Het Heideblauwtje is vooral te vinden op heideterreinen waar zowel vochtige als droge heide aanwezig zijn. De vlinder vliegt meestal in één generatie per jaar van eind juni tot eind augustus (met een piek tussen 10 juli en 10 augustus). In zeer warme jaren kan er een partiële tweede generatie vliegen van eind augustus tot midden oktober. Verspreiding Europa: Het areaal van het Heideblauwtje strekt zich uit van Midden-Scandinavië tot Zuid-Spanje en van West-Frankrijk en Groot-Brittannië tot Japan. Vlaanderen: Vroeger werd het Heideblauwtje voornamelijk op de heideterreinen in de Kempen waargenomen, maar ook elders in Vlaanderen (tot in de jaren zestig in de omgeving van Brussel, aan de kust in De Panne, Oostende en sporadisch op enkele heideterreintjes in Oost-Vlaanderen) kon de soort aangetroffen worden. Momenteel is de verspreiding van het Heideblauwtje volledig beperkt tot de Kempen. Bedreigingen De voornaamste oorzaken van de achteruitgang van het Heideblauwtje zijn het verdwijnen van heideterreinen door omzetting naar landbouwgebieden of naaldhoutaanplantingen en het vergrassen van de heide. Beschermingsmaatregelen Het Heideblauwtje geniet geen wettelijke bescherming. Op de Vlaamse en Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Kwetsbaar, maar op Europese schaal is ze niet bedreigd. Natuurbeheer voor het Heideblauwtje moet zorgen voor verjonging van Gewone dophei en Struikhei door het terugdringen van de vergrassing en voor het hier en daar laten staan van Bremstruiken op de heide. De meest geschikte beheersvorm is extensieve begrazing, maar ook kleinschalig plaggen en gefaseerd maaien van heide kan gunstig zijn voor het Heideblauwtje. Het Heideblauwtje is een weinig mobiele soort (maximale afstand gemeten van 1 kilometer, maar er zijn vaak meerdere jaren nodig om een afstand van 1 of enkele kilometers te overbruggen). Door lokale herintroducties zou in sommige gebieden opnieuw een metapopulatiestructuur gecreëerd kunnen worden. Onderzoek zal echter moeten uitmaken of dergelijke lokale herintroducties nodig zijn en, zo ja, waar ze uitgevoerd kunnen worden.

123

8. Dagvlinders

8.3.16. Klaverblauwtje (Polyommatus semiargus) Biotoop Het Klaverblauwtje is vooral te vinden op schrale graslanden en kalkgraslanden. De vlinder vliegt meestal in twee generaties per jaar: de eerste vliegt van midden mei tot eind juni (met een piek tussen 20 mei en 20 juni) en de tweede van midden juli tot eind augustus (met een piek tussen 20 juli en 20 augustus). In zeer warme jaren kan er een derde generatie vliegen van eind augustus tot begin oktober. Verspreiding Europa: Het areaal van het Klaverblauwtje strekt zich uit van Noord-Scandinavië tot Marokko en van West-Frankrijk tot Mongolië. Vlaanderen: De grootte van het verspreidingsgebied neemt sinds het begin van de 20ste eeuw voortdurend af en na 1980 is de soort zo goed als verdwenen. Vroeger was het Klaverblauwtje vooral te vinden in de provincies Antwerpen, Vlaams-Brabant en Limburg. De vlinders die men in de buurt van Gent (in 1912, 1922, 1941 en 1973) en in Brakel (in 1944) heeft waargenomen, zijn mogelijk zwervers. Momenteel is nog slechts sprake van één grote populatie in Vlaanderen: langs het Albertkanaal te Eigen-Bilzen. Een nieuwe kleine populatie (ca. 10 individuen), die werd waargenomen langs een fietspad te Genk zou kunnen zijn ontstaan t.g.v. kolonisatie vanuit de grote populatie langs het Albertkanaal. De soort duikt echter gedurende opeenvolgende jaren regelmatig op andere locaties op. Bedreigingen De voornaamste oorzaken van de achteruitgang van het Klaverblauwtje zijn waarschijnlijk het verlies aan en de vermesting van schrale graslanden door de intensivering van de landbouw. Door de verrijking van de bodem kan de Rode klaver alsmaar vroeger gaan bloeien zijn waardoor er een onvoldoende overlap tussen de bloeiperiode van de waardplant en de vliegtijd van de vlinder ontstaan is. Een andere verklaring kan zijn dat door het veelvuldig maaien van Rode klavervelden het Klaverblauwtje zijn levenscyclus niet meer kon voltooien of onvoldoende nectar kon vinden en daardoor op veel plaatsen verdwenen is. Ook het verdwijnen van groenbemesting met Rode klaver zou een oorzaak van de achteruitgang kunnen zijn. Beschermingsmaatregelen Het Klaverblauwtje geniet geen wettelijke bescherming. Op de Vlaamse Rode Lijst staat de soort in de categorie Met uitsterven bedreigd. Op de Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Kwetsbaar, maar op Europese schaal is ze niet bedreigd. Een geschikt natuurbeheer moet ervoor zorgen dat Rode klaver in voedselarme omstandigheden kan bloeien. Hiervoor kan een gefaseerd maaibeheer toegepast worden. Aangezien het Klaverblauwtje af en toe waargenomen wordt op grotere afstanden van bestaande populaties en er zich een populatie op de Sint-Pietersberg bevindt, is herintroductie niet noodzakelijk. Ook in Nederland is het Klaverblauwtje spontaan weer opgedoken in de buurt van Maastricht, vermoedelijk vanaf de Sint-Pietersberg.

124

8. Dagvlinders

8.3.17. Bruine eikepage (Satyrium ilicis) Biotoop De Bruine eikepage is vooral te vinden aan bosranden of in struwelen met eiken op voedselarme zandbodem waar eveneens vrij veel nectar te vinden is (vaak braamstruwelen). De vlinder vliegt in één generatie per jaar van midden juni tot begin augustus (met een piek in de maand juli). Verspreiding Europa: Het areaal van de Bruine eikepage strekt zich uit van Zuid-Scandinavië tot Noord-Spanje en van West-Frankrijk tot Libanon. Vlaanderen: Vroeger werd de Bruine eikepage voornamelijk gevonden in de Kempen, maar ook in de buurt van Brussel en op enkele zandige heideterreinen in Oost- en West-Vlaanderen. De populaties in de omgeving van Brussel zijn volledig verdwenen en ook elders zijn er heel wat vindplaatsen verloren gegaan. Momenteel zijn bijna alle vindplaatsen gelegen in de Kempen (figuur 8.2), al blijven er op enkele heideterreintjes op de zandgronden in Oost- en West-Vlaanderen nog steeds populaties aanwezig. Bedreigingen De voornaamste oorzaak voor de achteruitgang van de Bruine eikepage is het veranderde bosbeheer waardoor zoomvegetaties met kleinere eiken verdwijnen en het nectaraanbod te klein wordt. Beschermingsmaatregelen De Bruine eikepage geniet geen wettelijke bescherming. Op de Vlaamse Rode Lijst staat de soort in de categorie Kwetsbaar. Op de Belgische Rode Lijst staat de soort in de categorie Achteruitgaand, maar op Europese schaal is ze niet bedreigd. Een geschikt natuurbeheer voor de Bruine eikepage moet zorgen voor verjonging van eiken (opslag van jonge eiken in eikenhakhoutbossen) en het behouden of creëren van mantel- en zoomvegetaties aan de bosranden met voldoende nectarbronnen (o.a. braamstruiken) door de bosrand slechts af en toe te maaien. Ondanks het feit dat de Bruine eikepage gemiddeld niet zo mobiel is, beschouwen we lokale herintroducties als niet prioritair; een waarneming van een Bruine eikepage in een tuin op zo’n anderhalve kilometer van de dichtstbijzijnde populatie, suggereert dat geschikte gebieden op een niet te grote afstand spontaan bereikt kunnen worden als ze niet te ver van een bestaande populatie liggen.

125

8. Dagvlinders

Figuur 8.2

Verspreiding van de Bruine eikenpage in de provincie Limburg.

8.4. Bescherming Een belangrijk deel van de waarnemingen van de bedreigde dagvlindersoorten in Vlaanderen zijn afkomstig uit natuurreservaten en/of militaire domeinen, waardoor de provincie hier weinig rechtstreekse invloed kan uitoefenen ten behoeve van het behoud van deze soorten. Anderzijds komen soorten als het Dwergblauwtje, het Klaverblauwtje, het Boswitje en het Bruin dikkopje voor langs kanaalbermen. Hier kan wel invloed uitgeoefend worden door een aangepast bermbeheer. Naast een aangepast maaibeheer, het ontmoedigen van gebruik van herbiciden enz., kan men via technische ingrepen gebieden gedeeltelijk herstellen (vb. dennenplantages op voormalige heideterreinen) of geheel nieuwe kansen creëren (vb. schraal grasland op voormalige maïsakker). Een recent verschenen handboek over het herstellen en ontwikkelen van diverse leefgebieden is GILBERT & ANDERSON (1998). Uit reeds uitgevoerde projecten blijkt dat dagvlinders vrij snel op dergelijke ingrepen reageren. Doorgaans zijn het de meer algemene, minder gespecialiseerde soorten die op korte termijn voordeel putten uit deze operaties. De meer veeleisende soorten reageren pas op langere termijn. Vele dagvlindersoorten zijn weinig mobiel en zullen veel baat hebben bij de creatie van verbindingsgebieden in de vorm van zgn. “stepping stones”. Eventuele kolonisatie van geschikte leefgebieden kan door deze honkvaste soorten in fasen gebeuren, waarbij één grote verplaatsing wordt opgesplitst in vele kleine verplaatsingen. Ook mobielere soorten zullen echter vaak noodgedwongen binnen één gebied blijven omwille van de geringe geschiktheid van het omliggende landschap waarlangs dispersie zou kunnen plaatsvinden. Lijnvormige verbindingselementen met geschikte vegetatie kunnen hier een uitkomst brengen. Een zeer degelijke kennis van de specifieke ecologische

126

8. Dagvlinders noden van de beoogde dagvlindersoort(en) is echter noodzakelijk, vermits gebleken is dat dagvlinders in verschillende levensstadia vaak zeer verschillende eisen stellen aan het biotoop. Tenslotte gaan steeds meer stemmen op voor (her)introductie of translocatie van soorten als hulpmiddel in het soortgericht natuurbeleid. De introductie van een soort vanuit een bestaande populatie naar een nieuw geschikt leefgebied kan aangewezen zijn onder welbepaalde voorwaarden. Het moet aantoonbaar zijn dat kleine populaties dreigen uit te sterven, een soort zeer weinig mobiel is en op eigen houtje vermoedelijk nooit een nieuw leefgebied zou kunnen bereiken en dat het beoogde nieuwe leefgebied wel degelijk geschikt is voor de te introduceren soort. Strategieën voor het behoud en het herstel van de dagvlinderfauna wordt uitgebreid behandeld in MAES & VAN DYCK (1999) met de nodige verwijzingen naar vorig en toekomstig onderzoek. Tabel 8.2. geeft samenvattend de prioritaire soorten voor Limburg, met de wettelijke bepalingen die van toepassing zijn voor iedere soort.

Tabel 8.2

Lijst van prioritaire vlinders voor de provincie Limburg (alfabetisch volgens wetenschappelijke naam). Nederlandse naam


RLVL RL Europa IUCN

Grote weerschijnvlinder Apatura iris

B

Groentje

Callophrys rubi

K

Bont dikkopje

Carterocephalus palaemon

K

Dwergblauwtje

Cupido minimus

Z

Bruin dikkopje

Erynnis tages

U

Kommavlinder

Hesperia comma

B

Spiegeldikkopje

Heteropterus morpheus

Z

Heivlinder

Hipparchia semele

K

Boswitje

Leptidea sinapis

MUB

Kleine ijsvogelvlinder

Limenitis camilla

K

Gentiaanblauwtje

Maculinea alcon

B

Dambordje

Melanargia galathea

Z

Velparelmoervlinder

Melitaea cinxia

Grote vos

Nymphalis polychloros

B

Heideblauwtje

Plebeius argus

K

Klaverblauwtje

Polyommatus semiargus

Bruine eikepage

Satyrium ilicis

K

LR/nt

MUB

MUB K

127

8. Dagvlinders

Geciteerde literatuur EMMET, A.M. & HEATH, J. 1989.The moths and butterflies of Great-Britain and Ireland, Volume 7(1): Hesperiidae – Nymphalidae. Colchester: Harley Books. GILBERT, O.L. & ANDERSON, P. 1998. Habitat creation and repair. Oxford: Oxford University Press. MAES, D. & VAN DYCK, H. 1999. Dagvlinders in Vlaanderen – Ecologie, verspreiding en behoud. Stichting Leefmilieu/Antwerpen i.s.m. Instituut voor Natuurbehoud en Vlaamse Vlinderwerkgroep/Brussel. VAN

SWAAY, C.A.M. & WARREN, M. 1999. Red data book of European Butterflies (Rhophalocera). Nature

and Environment, 99. Council of Europe publishing.

Andere relevante literatuur Deze wordt gegeven in het boek “Dagvlinders in Vlaanderen” (MAES & VAN DYCK, 1999) op het einde van iedere soortbeschrijving.

Gerelateerde Likona-artikels (indien niet eerder geciteerd) MAES, D. 1992. Vlindervriendelijk natuurbeheer voor de dagvlinders (Rhophalocera, Lepidoptera) van de “Vallei van de Zwarte Beek” (Koersel-Beringen). Likona jaarboek 1991. MAES, D. & DANIËLS, L. 1994. Dagvlinders in Limburg: vroeger en nu. Likona jaarboek 1993: 32-40. MAES, D. & VAN DYCK, H. 2001. Dagvlinders in Limburg. Likona jaarboek 2000: 73-77.

128

9. Amfibieën en Reptielen

9. AMFIBIEËN EN REPTIELEN 9.1. Gegevens De waarden getoond in de tabellen zijn ontleend aan de Vlaamse verspreidingsatlas (BAUWENS & CLAUS, 1996), aangezien hierin de meest recente gegevens (periode: 1975-1995) werden samengevat die gebiedsdekkend zijn voor Vlaanderen. Deze gegevens zijn gebaseerd op het aantal bezette IFBuurhokken (4 x 4 km). Voor de meer gedetailleerde verspreiding in de provincie Limburg beschouwen we evenwel enkel de IFB-kilometerhokken waarin een soort werd waargenomen na 1990. Deze gegevens zijn afkomstig van de Limburgse verspreidingsatlas (SCHOPS, 1999), aangevuld met informatie verzameld bij inventarisaties van poelen tijdens 2001 (COLAZZO et al., 2001) en 2002.

9.2. Prioritaire soorten Een totaal van 14 inheemse amfibiesoorten was in het verleden gekend in Vlaanderen. Van de Geelbuikvuurpad (Bombina variegata) wordt aangenomen dat ze in Vlaanderen is uitgestorven. Van de resterende 13 inheemse soorten zijn er 10 beduidend meer verspreid in Limburg dan in de rest van Vlaanderen (tabel 9.1). Hiertoe behoren alle Rode-lijstsoorten, met uitzondering van de Vuursalamander, maar tevens enkele soorten met een meer algemene verspreiding (Gewone pad, Groene kikker en Alpenwatersalamander). Het behoud van de Limburgse populaties van vooral Knoflookpad, Boomkikker, Heikikker, Vroedmeesterpad en Rugstreeppad lijkt van bijzonder belang in de globale Vlaamse context. Het behoud van populaties van de Kamsalamander, de enige inheemse amfibiesoort vermeld op Annex 2 van de Habitatrichtlijn, is belangrijk uit zowel een Vlaams als een Europees perspectief. Van de inheemse reptielen is alleen de Gladde slang duidelijk meer verspreid in Limburg dan in de overige Vlaamse provincies (tabel 9.2). De Ringslang, waarvan recent nog één ge(her)introduceerde populatie gekend is in de Antwerpse Kempen, is vermoedelijk in Vlaanderen uitgestorven en werd hier buiten beschouwing gelaten. Hierna volgt een summiere bespreking van de biotoopkeuze en verspreiding van de prioritaire soorten. Meer uitgebreide behandelingen van biotoopkeuze, soortbeschrijvingen en gedetailleerde besprekingen van de algemene biologie van deze soorten kan men aantreffen in BAUWENS & CLAUS (1996), SCHOPS (1999) en de daarin geciteerde literatuur.

129


Tabel 9.1

Soortenlijst van de Vlaamse amfibieën gerangschikt volgens het procentueel aantal bezette karteringshokken dat in Limburg ligt (in afnemende volgorde). SLim

SVl

%SLim

RL Vl

HRL

10

11

91

6

10

60

***

B

4

***

MUB

4

28

48

58

6

15

40

***

Z

4

*

B

4

33

87

53

180

38

***

Z

4

29

***

Z

Tritirus alpestris

138

Triturus cristatus

43

545

25

***

MNB

171

25

*

Groene kikker

Rana "esculenta"

Z

136

550

25

***

MNB

Gewone pad Bruine kikker

Bufo bufo

144

608

24

***

MNB

Rana temporaria

144

696

21

MNB

Kleine watersalamander

Triturus vulgaris

130

632

21

MNB

Vuursalamander

Salamandra salamandra

1

37

3

K

Nederlandse naam


Knoflookpad

Pelobates fuscus

Boomkikker

Hyla arborea

Heikikker

Rana arvalis

Vroedmeesterpad

Alytes obstetricans

Rugstreeppad

Bufo calamita

Vinpootsalamander

Tritirus helveticus

Alpenwatersalamander Kamsalamander

Tabel 9.2

Sign

2

Soortenlijst van de Vlaamse reptielen gerangschikt volgens het procentueel aantal bezette karteringshokken dat in Limburg ligt (in afnemende volgorde).

Nederlandse naam


Gladde slang

Coronella austriaca

Hazelworm

Anguis fragilis

Levendbarende hagedis

Lacerta vivipara

Adder

Vipera berus

SVl

%SLim

20

25

80

37

158

23

47

258

18

Z

0

7

0

MUB

SLim

Sign

RL Vl

HRL

***

K

4

Z

130


9.3. Soortbesprekingen 9.3.1. Knoflookpad (Pelobates fuscus) Biotoop Gezien zijn gravende levenswijze als adult, heeft de Knoflookpad nood aan een mulle, korrelige zandbodem. Voorbeelden van geschikte landbiotopen zijn zandige rivieren beekduinen, gestabiliseerde stuifzandheuvels in heidegebieden en zandige akkers. De voortplantingswaters kunnen (matig) voedselrijk tot voedselarm zijn, maar essentieel voor de voortplanting is dat het water niet te zuur is (pH > 6). Vanwege het vaak voedselarme en (erg) zure water, zijn vennen gelegen in heidegebieden niet geschikt als waterbiotoop. Dergelijke voedselarme heidevennen worden slechts geschikt wanneer ze voedselrijker worden, bv. door de aanvoer van water uit nabijgelegen landbouwgronden. De combinatie van een losse bodem in de nabijheid van (matig) voedselrijk water is weinig frequent en wordt veelal aangetroffen waar zandgronden, rivierduinen of heuvelruggen grenzen aan de lager gelegen stroomdalen, of in heideterreinen met geëutrofieerde vennen. Verspreiding Alle gekende vindplaatsen van deze soort, met uitzondering een éénmalige melding van adulte dieren in Rotselaar (provincie Vlaams-Brabant), liggen in het centrum van de provincie Limburg. In het midden van de jaren ’80 kende de Knoflookpad in Limburg reeds een beperkte verspreiding. De gekende vindplaatsen werden opnieuw bekeken na 1990 en hun aantal is sterk afgenomen. De nog aanwezige populaties zijn ruimtelijk duidelijk van elkaar gescheiden. Een noordelijke “groep” locaties bestaat uit enkele poelen gelegen in de valleien van de Dommel in Peer en het bronnengebied van de Bollisserbeek te Hechtel-Eksel. Deze poelen bevinden zich in landbouwgebied. De soort is recent waargenomen op het schietveld “Grote Heide” te Meeuwen-Gruitrode en in de omgeving van “Kelchterhoef” in Houthalen-Helchteren. De meest levenskrachtige populatie bevindt zich in het “Welleken” te Zonhoven, waar het aantal roepende mannetjes op minstens 30 dieren wordt geschat (P. BAERT, mond. med.). De beheersmaatregelen die hier uitgevoerd werden (ten gunste van de Boomkikker) lijken een positief effect te hebben op de Knoflookpad. Vroeger was een populatie Knoflookpadden aanwezig in het natuurreservaat de Maten te Genk (BURNY, 1985). Onderzoek naar de huidige aanwezigheid van de soort is hier dringend gewenst.

131


9.3.2. Boomkikker (Hyla arborea) Biotoop Als voortplantingsplaatsen komen allerlei ondiepe en stilstaande zoetwaterplassen in aanmerking. Het water is gewoonlijk licht tot matig voedselrijk en heeft een neutrale zuurtegraad (pH = ± 7). Hoewel de grootte van de plas er minder toe doet, is het wèl belangrijk dat het water goed en langdurig door de zon beschenen wordt en dat de plas niet droogvalt voor het einde van de zomer. De aanwezigheid van een gordel van ondergedoken of drijvende waterplanten is gunstig. Ook een vegetatie met riet en/of andere oeverplanten is positief, zolang de bezonning niet in het gedrang komt. Plassen waarin vissen voorkomen, zijn minder interessant voor Boomkikkers. Het lijkt eveneens belangrijk dat een geschikt landbiotoop aanwezig is in de directe omgeving van de plas. De landbiotopen van de Boomkikker bestaan uit zonbeschenen ruigtevegetaties, houtwallen en bosranden met zowel een dichte kruid- als struiklaag. Ook met bramen dichtgegroeide grachten en vochtige, kruidenrijke bermen komen in aanmerking. Belangrijk is dat de vegetatiestructuur mogelijkheden biedt voor een optimale regeling van de lichaamstemperatuur en beschutting geeft tegen de wind. Ook een hoge vochtigheidsgraad van de bodem is een vereiste. Verspreiding De Boomkikker is in Vlaanderen tijdens de 20e eeuw sterk achteruit gegaan (BAUWENS & CLAUS, 1996). De enige resterende populaties bevinden zich in Knokke-Heist en de provincie Limburg. Tot in het begin van de jaren ’70 herbergde de provincie Limburg talrijke Boomkikkerpopulaties, verspreid over een aantal waterrijke gebieden en een aantal andere kleine waterpartijen. Zo kwam de soort veelvuldig voor op meso- en eutrofe plassen in het vijvergebied Midden-Limburg, waren er populaties in de vallei van de Zwarte Beek en de Laambeek en rond Hasselt. In 1985 restten van het hele Limburgse Boomkikkerbestand nog slechts vijf populaties: in Maasmechelen, Zonhoven (2), Genk en Diepenbeek. Na 1990 is hiervan één populatie verdwenen. Drie van de resterende populaties bevinden zich in en nabij het vijvercomplex van Midden-Limburg (Zonhoven, Genk en Diepenbeek). In de alluviale vlakte van de Maas werden vroeger Boomkikkers waargenomen in weidepoelen en oude grind- en kleikuilen te Maaseik en Maasmechelen. Ook hier zijn tijdens de periode 1975-84 twee populaties verdwenen. Op de enige overblijvende vindplaats (Maasmechelen) is het aantal dieren recent afgenomen. Zeer recent werd een bijkomende populatie ontdekt in het vijvergebied Midden-Limburg, waar de soort gedurende 20 jaar niet meer was opgemerkt (ONKELINX, 2001).

132


9.3.3. Heikikker (Rana arvalis) Biotoop In Vlaanderen is de Heikikker strikt gebonden aan voedselarme milieus zoals vochtige heidevelden, laagveengebieden en voedselarme moerassen. Als voortplantingsplaatsen gebruikt de Heikikker in Vlaanderen vennen, grachten en kleine vijvers die voedselarm of matig voedselrijk water bevatten. Vaak zijn dit geëutrofieerde vennen of waterpartijen die aan de rand liggen van heideterreinen of schrale graslanden. De eiklompjes worden veelal afgezet op ondiepe plaatsen (10-25 cm) met weinig schaduw, waar de watertemperatuur relatief hoog is. Ondanks de schijnbare voorkeur voor relatief voedselarme, zure milieus, beschimmelen de eieren indien ze zich in té zuur (pH < 4) water bevinden. De landbiotoop van de eerder schuwe Heikikkers wordt gevormd door vochtige heiden, heischrale graslanden en bossen, waar ze een eerder zwervend bestaan leiden. Verspreiding De vindplaatsen in Vlaanderen liggen op de zuidwestelijke grens van het Europese areaal. De verspreiding in Vlaanderen is beperkt tot de provincies Antwerpen en Limburg. Binnen deze provincies vertoont de Heikikker een enigszins gefragmenteerde verspreiding. In de provincie Limburg situeren de vindplaatsen zich vooral op of aan de randen van het Kempisch Plateau en reikt de verspreiding in het oosten tot aan de rand van het Maasland. Het overgrote deel van de waarnemingen is afkomstig van voedselarme vennen in grote, uitgestrekte heideterreinen. In bijna alle grotere heideterreinen en de militaire domeinen komt de soort voor. Slechts een klein deel komt nog voor op geïsoleerde plaatsen in heiderestanten, matig voedselrijke vennen in landbouwgebieden en plassen in naaldhoutaanplanten. In Limburg kunnen we een vijftal groepen van vindplaatsen onderscheiden. 1. De uitgestrekte heide op het militair domein van Leopoldsburg in Beringen en Hechtel (Achter de Witte Bergen, Spiekelspade, Fonteintje)). Tevens komt de soort voor in de vennen van enkele heiderestanten in het mijngebied van Beringen. 2. De brongebieden op het militair domein in Meeuwen en Helchteren (den Damp, Sonnisheide, Sommersven, Steenven, Grote Gazemeer). In de omgeving hiervan liggen twee vindplaatsen in Genk (Peerdsmeer en mijnterril van Waterschei). 3. Het vijvergebied Midden-Limburg te Zonhoven, Heusden-Zolder en Hasselt waar de soort is aangetroffen in voedselarme tot matig voedselrijke vennen en vijvers (St. Jansvijver, Kolberg, Platwijers, Het Ganske). 4. Het heidecomplex gevormd door de Vlaamse natuurreservaten “de Teut” en “Ten Haagdoornheide” in Zonhoven en Houthalen-Helchteren. Enigszins aansluitend hierbij zijn er vindplaatsen in het brongebied van de Slangebeek en in de omgeving van het Provinciale domein Bokrijk. 5. De voedselarme tot matig voedselrijke vennen op de noordoostelijke grens van het Kempisch Plateau. Te vermelden zijn enkele vennen in Dilsen-Stokkem, de vennen in en nabij de Mechelse heide (o.a. Ven onder de Berg, vallei van de Kikbeek) te Maasmechelen en vennen in

133

9. Amfibieën en Reptielen de vallei van de Zijpbeek in Lanaken. Als paaiplaatsen gebruikt de Heikikker hier voedselarme vennen in heideterreinen, evenals meer aangerijkte vennen in landbouwgebieden en geïsoleerde plassen in naaldhoutaanplantingen.

Figuur 9.1

Verspreiding van de Heikikker in de provincie Limburg (rode vierkanten) en de ligging van natuurreservaten (lichtblauw) en habitatrichtlijngebieden (lichtgeel).

9.3.4. Vroedmeesterpad (Alytes obstetricans) Biotoop De Vroedmeesterpad is een uitgesproken warmteminnende soort die gebonden is aan biotopen met een relatief warm microklimaat. In onze streken is het een soort van heuvelachtige gebieden, vermoedelijk omdat ze daar zonbeschenen, naar het zuiden gerichte hellingen aantreft. Op deze hellingen moeten ook open plaatsen zonder vegetatie en voldoende schuilmogelijkheden aanwezig zijn. Zo komen als biotoop in aanmerking: hellingen met een rotsachtige ondergrond, terreinen met een losse stenige bodem, open groeven en ruderale terreinen. De Vroedmeesterpad wordt regelmatig aangetroffen in of nabij menselijke constructies zoals boerderijen, kerkhoven, kelders en ruïnes. Aan de waterbiotoop worden blijkbaar minder eisen gesteld. Als afzetplaatsen voor eieren komen dan ook een grote verscheidenheid van waterpartijen in aanmerking: veedrinkpoelen, bronpoelen, kleine vijvers en zelfs kunstmatige veedrinkbakken. De belangrijkste vereiste is dat de voortplantingsplaats het

134

9. Amfibieën en Reptielen hele jaar door water bevat. Het is ook aangewezen dat de waterpartij in de onmiddellijke omgeving van de landbiotoop ligt. Verspreiding De Vroedmeesterpad wordt in Vlaanderen uitsluitend aangetroffen in het Vlaams-Brabantse heuvelland en in de provincie Limburg. In de Voerstreek kent deze soort de ruimste verspreiding. Het betreft vindplaatsen in ’s Gravenvoeren, in de omgeving van Altembroek, in St. Martens-Voeren, St. Pieters-Voeren en in Remersdaal. Ze houden zich hier vooral op langs de flanken van hellingen met graften en/of kleine bosjes, langs bosranden, nabij woningen en (oude) hoeven. Als voortplantingsplaatsen gebruiken ze poelen en kunstmatige veedrinkbakken. Het merendeel van de (deel)populaties staat onderling in verbinding en is levenskrachtig. In 2001 werd de Vroedmeesterpad nog op een 15-tal locaties in Voeren aangetroffen. In 1993 werd een geïsoleerde, maar wel grote en levenskrachtige populatie ontdekt in het zuiden van Haspengouw, op het grondgebied van de gemeente Borgloon. Hier werden Vroedmeesterpadden gevonden op een kerkhof gelegen op de rug van een naar het zuiden gerichte helling en nabij een stapelmuurtje gesitueerd langs de flank van de helling. Succesvolle voortplanting werd vastgesteld in een kleine bronpoel (BAUWENS & SCHOPS, 1994). Op ongeveer 1 km afstand werden in augustus 1994 een 10-tal larven en enkele adulten waargenomen in en rond een poel die tijdens het voorgaande jaar was uitgediept. Blijkbaar is kolonisatie van nieuwe biotopen dus mogelijk, wat verruimde perspectieven biedt voor het behoud van deze populatie. De aantallen dieren in deze populatie werden sinds 1993 jaarlijks geteld en schommelden tussen ca. 40 en 100 individuen (I. SCHOPS, mond. med.).

9.3.5. Rugstreeppad (Bufo calamita) Biotoop De Rugstreeppad is een warmteminnende soort met een gravende levenswijze. In Vlaanderen treffen we ze aan in twee typen terreinen. Tot het eerste type rekenen we duinen heidegebieden, waar ze zich vooral ophouden op gestabiliseerde, zonbeschenen duinen met een schrale begroeiing van korstmossen, grassen en struikheide. Tot de tweede categorie behoren terreinen die sterk door menselijke activiteiten beïnvloed zijn: oude klei-afgravingen, verlaten zandgroeven, bouwterreinen, koolmijnstorten en met zand opgespoten terreinen van industrie- en havengebieden. De aanwezigheid van open, geaccidenteerde plaatsen is vaak bepalend voor deze soort. Opvallend is inderdaad dat de Rugstreeppad verdwijnt wanneer, door natuurlijke successie, de vegetatie dichter en stabieler wordt. De keuze van de voortplantingsplas is afhankelijk van de aard van de landbiotoop. In heidegebieden gaat de voorkeur vooral naar ondiepe, zonbeschenen oeverzones en uitlopers van grotere vennen. Ook ondergelopen weilanden en akkers in de directe omgeving van heidegebieden worden als voortplantingswater gebruikt. In geaccidenteerde terreinen geven ze de voorkeur aan ondiepe, tijdelijke plassen met weinig of geen vegetatie. Nieuw gegraven poelen worden vaak zeer snel gekoloniseerd, maar ze worden ook even snel verlaten zodra de watervegetatie een meer permanent karakter krijgt. Rugstreeppadden verplaatsen zich dan ook vaak van de ene naar de andere paaiplaats.

135

9. Amfibieën en Reptielen Verspreiding In Vlaanderen komt de Rugstreeppad in alle provincies voor, maar vaak beperkt tot slechts enkele plaatsen. De grootste concentraties van vindplaatsen situeren zich in de Kempen en langs de kust. In Limburg worden Rugstreeppadden aangetroffen in een brede strook die van noordwest tot zuidoost over het Kempisch Plateau tot aan de Maas loopt. Het is een voortzetting van de vindplaatsen in het oosten van de provincie Antwerpen. Een westelijke groep van vindplaatsen betreft hoofdzakelijk meldingen uit heidegebieden in Leopoldsburg, Hechtel-Eksel, Beringen, Heusden-Zolder en HouthalenHelchteren (Achter de Witte Bergen, Hechtelse heide). Er werden ook Rugstreeppadden waargenomen in verlaten mijnstorten in Beringen en Heusden-Zolder. Een meer centraal gelegen groep van locaties treffen we aan in heideterreinen in Houthalen-Helchteren, Meeuwen-Gruitrode en Zonhoven (militaire domeinen, De Teut, Slangebeekbron, Hellebroek, Kelchterhoef). Enigszins aansluitend hierbij werden Rugstreeppadden waargenomen in het natuurreservaat “De Maten” in Genk en nabij de mijnterrils van Zwartberg en Waterschei (Genk, As). Verder oostwaarts strekt de verspreiding zich uit naar Maasmechelen (Mechelse heide, vallei van de Kikbeek) en Dilsen (omgeving Zinkfabriek). Verder zijn er geïsoleerde vindplaatsen in Riemst (Sint-Pietersberg) en in Tongeren (industriezone Overham).

9.3.6. Kamsalamander (Triturus cristatus) Biotoop De Kamsalamander is een bewoner van kleinschalige landschappen: gebieden met hagen, houtwallen, rijen knotbomen, rietkragen en vochtige bosjes. De voortplantingsplaatsen zijn poelen, afgesneden rivierarmen, kleine vijvers of andere plassen met stilstaand water. Hoewel het water bij voorkeur vrij voedselrijk is, kan deze soort ook in voedselarme vennen gevonden worden. De Kamsalamander stelt duidelijk zeer specifieke eisen aan zijn leefgebied. Zelfs in streken waar de soort relatief frequent wordt aangetroffen, is ze duidelijk minder algemeen dan andere salamandersoorten. Het is nog niet duidelijk in hoeverre dat te wijten is aan een meer precieze keuze van het water- of van het landhabitat. De Kamsalamander vertoont een duidelijke voorkeur voor veedrinkpoelen en bomputten als voortplantingswaters. Daarnaast wordt de soort vrij vaak gevonden in vijvers en in relatief voedselrijke vennen. Verder verkiest de Kamsalamander waters met een nagenoeg neutrale pH (5,5-7,5), die weinig of niet beschaduwd worden, relatief diep zijn en/of permanent water bevatten. Vaak zijn dat poelen of plassen gelegen op klei of andere bodems met een geringe waterdoorlaatbaarheid. Ze prefereren ook poelen gelegen in kleinschalige landschappen met een hoge diversiteit aan biotooptypen. In Haspengouw (provincie Limburg) worden Kamsalamanders vaak aangetroffen in groepen van dicht bij elkaar gelegen poelen, wat suggereert dat een populatie zich slechts kan instandhouden indien ze kan beschikken over meerdere, dicht bij elkaar gelegen poelen. Bossen, struwelen, boomgaarden, houtwallen en heideterreinen worden vaak vernoemd als gunstige landbiotopen.

136

9. Amfibieën en Reptielen Verspreiding Deze soort werd in alle Vlaamse provincies aangetroffen. De verspreiding is evenwel duidelijk discontinu en gefragmenteerd, waarbij toch enkele belangrijke concentraties van vindplaatsen worden gevonden. Het zuiden van de provincie Limburg (vochtig Haspengouw) herbergt een dichte en belangrijke concentratie van populaties, die zich uitstrekt over de gemeenten Bilzen, Diepenbeek, Kortessem, Borgloon, Wellen, Alken, Hasselt, Sint-Truiden, Nieuwerkerken en Herk-de-Stad. Al deze locaties bevinden zich in of op de randen van de valleien van de Demer en enkele zijbeken, in het bijzonder de Herk en de Gete. Kamsalamanders worden hier aangetroffen in poelen en kleine vijvers, vrijwel steeds in of nabij landbouwgebieden. In de rest van de provincie Limburg wordt deze soort eerder verspreid aangetroffen. In Peer en HechtelEksel is de soort gekend uit weidepoelen in de valleien van de Bolisserbeek en de Dommel. In de Maasvallei zijn Kamsalamanders aangetroffen in enkele groeven. De vindplaatsen in Beringen liggen bij de valleien van de Zwarte Beek en de Grote Beek. De locaties in Tongeren bevinden zich in de vallei van de Jeker, een zijrivier van de Maas. In de Maasvallei werd ze aangetroffen in Maasmechelen en Kinrooi. De vindplaatsen in Bree en Meeuwen-Gruitrode zijn niet duidelijk geassocieerd met beekvalleien.

Figuur 9.2

Verspreiding van de Kamsalamander in de provincie Limburg (rode vierkanten) en de ligging van natuurreservaten (lichtblauw) en habitatrichtlijngebieden (lichtgeel).

137


9.3.7. Gladde slang (Coronella austriaca) Biotoop De Gladde slang vertoont in onze streken een uitgesproken voorkeur voor droge, zonbeschenen terreinen. Zo wordt ze aangetroffen in droge heiden, langs bosranden, in droge graslanden, in open plekken in loofbossen en op stenige of grazige hellingen. Zoals de meeste reptielen verkiest ook de Gladde slang biotopen die een kleinschalige afwisseling bieden van zonbeschenen en schaduwrijke plekjes. Daarom is de aanwezigheid van een dichte bodembegroeiing van dwergstruiken (bv. struikheide, bosbes) of grassen, samen met verspreid staande struiken of bomen, belangrijk. Binnen deze biotopen kan men de Gladde slang vaak aantreffen langs lijnvormige structuren zoals bosranden, (oude) spoorwegtaluds en wegranden, die een kleinschalige variatie in microklimaat bieden. Daarnaast is ook de aanwezigheid belangrijk van een vrij losse ondergrond, bedekt met dood plantenmateriaal waarin de Gladde slang zich kan verschuilen. De zomer- en wintergebieden liggen meestal binnen eenzelfde biotooptype. Verspreiding De recente (na 1990) waarnemingen van Gladde slangen beperken zich tot de provincies Antwerpen en Limburg. In de provincie Limburg is deze soort erg zeldzaam. Hierbij moeten we evenwel opmerken dat deze soort, door zijn verborgen levenswijze, gemakkelijk over het hoofd gezien wordt. Recente waarnemingen werden verricht in Lommel (“Blekerheide”), Overpelt (“Moonswijer”), MeeuwenGruitrode (“Militair domein Sonnisheide”) en Dilsen-Stokkem (“Bergerven”). De belangrijkste groep vindplaatsen ligt nabij de oostelijke rand van het Kempisch Plateau. Hier werden Gladde slangen gezien op meerdere plaatsen in Maasmechelen (“Mechelse heide”, “Ven onder de Berg”). Hierbij aansluitend zijn er een aantal vindplaatsen in Lanaken (“vallei van de Ziepbeek”, “Molenberg”). De Gladde slang is vroeger ook gevonden in de kalkgraslanden op de Sint-Pietersberg in Riemst, maar recente meldingen ontbreken hier.

138


9.4. Bescherming Het hoeft geen betoog dat het verdwijnen van geschikte habitats voor vele diersoorten de belangrijkste oorzaak van hun achteruitgang is geweest. Bescherming van resterende leefgebieden is dan ook een eerste belangrijke voorwaarde voor het behoud van de verschillende soorten. Voor een aantal soorten is hieraan reeds in belangrijke mate voldaan, aangezien de meeste resterende populaties worden aangetroffen in beschermde gebieden (Vlaamse natuurreservaten, private natuurreservaten, militaire domeinen). Dit geldt in het bijzonder voor Boomkikker, Heikikker, Rugstreeppad, Gladde slang en in mindere mate voor Knoflookpad. De leefgebieden van Heikikker, Rugstreeppad en Gladde slang bevinden zich overwegend in de beschermde heidegebieden. Kleinschalige ingrepen die streven naar een verbetering van de habitats voor deze soorten werden reeds behandeld door BAUWENS & CLAUS (1996) en SCHOPS (1999). De belangrijkste bedreigingen voor deze soorten situeren zich momenteel op het niveau van allerlei verstoringen van buitenaf. Door verdroging vallen de paaiplaatsen vaak te snel droog, terwijl verzuring van oppervlaktewaters aan de basis ligt van een verlaagd voortplantingssucces van amfibieën (beschimmeling van de eieren). Het verhelpen van deze bedreigingen vereist inspanningen die een lokale schaal vaak ver overstijgen en die bezwaarlijk onder de noemer van een soortgericht natuurbehoud kunnen verwezenlijkt worden. We zullen hier dan ook niet verder op ingaan. De resterende populaties van de Boomkikker worden aangetroffen in reservaten beheerd door Afdeling Natuur (“Het Welleken”, Zonhoven) en Natuurpunt vzw (“De Maten”, Genk; “Dauteweyers”, Diepenbeek; “Maaswinkel”; Maasmechelen; “Platweyers”, Zonhoven). Het gebied dat tot 1997 de grootste populatie huisvestte (“Ballenweyer”, Zonhoven”) is recent in beheer genomen door de Stichting Limburgs Landschap. Hiermede is voldaan aan de feitelijke bescherming van de resterende leefgebieden, wat een eerste belangrijke vereiste om de achteruitgang te kunnen stoppen. Daarnaast is evenwel ook gericht beheer nodig om te vermijden dat de populaties verdwijnen. Gedetailleerde richtlijnen voor het beheer ten gunste van de Boomkikker in deze gebieden worden gegeven door DUPAE (1991) en VERVOORT & GODDEERIS (1996). Inmiddels werden reeds belangrijke inspanningen geleverd tot het uitvoeren van beheersmaatregelen in een aantal gebieden, waaronder “het Welleken”. De maatregelen bestonden hier o.a. uit het beter beheersen van het waterpeil in de plas, het beheer van de vegetatie rond de vijver en het aanleggen van nieuwe poelen in een naburig perceel. Hoewel er initieel sprake was van kolonisatie van de nieuwe poelen door een beperkt aantal Boomkikkers, blijkt dat deze maatregelen uiteindelijk niet hebben geleid tot een toename van de populatiegrootte (P. BAERT, pers. med.). Ook in de andere beheerde gebieden werd geen stijging van het aantal dieren vastgesteld. Een bestendiging en eventueel bijsturen van het gevoerde beheer lijkt niettemin gewenst. Toch kan ook gevreesd worden dat de grootte van de resterende populaties (vrijwel allen < 10 adulte mannetjes) zó klein is geworden, dat ze beneden het “minimum leefbare aantal” is gedaald, wat vrijwel onherroepelijk zal leiden tot lokaal uitsterven.

139

9. Amfibieën en Reptielen Hieronder suggereren we voor de overige soorten een aantal kleinschalige beschermings- en beheersmaatregelen. Knoflookpad Het afsluiten van beheersovereenkomsten voor poelen gelegen buiten beschermde gebieden (de vindplaatsen in Peer, Hechtel-Eksel en Houthalen-Helchteren). Aangezien bijzonder weinig geweten is over de levenswijze van deze soort, kunnen geen specifieke richtlijnen voor het beheer gegeven worden. Wel lijkt het beheer dat in “het Welleken” (Zonhoven) gevoerd werd, een gunstig effect te hebben gehad op de aanwezige populatie Knoflookpadden, zodat dit als een voorbeeld kan genomen worden. Vroedmeesterpad Het afsluiten van beheersovereenkomsten voor poelen gelegen buiten beschermde gebieden. Het beheer van de waterpartijen dient in de eerste plaats gericht te zijn op het terugdringen van de beschaduwing en het bestendigen van de waterpermanentie (o.a. door uitdiepen). De aanleg van nieuwe poelen heeft een positief effect op deze soort, vermits uit eerder onderzoek reeds bleek dat Vroedmeesterpadden deze vrij snel koloniseren (BAERT et al. 2002). Naast het graven van poelen kan gedacht worden aan het plaatsen van kunstmatige waterreservoirs. De Vroedmeesterpad is aangewezen op landbiotopen met een warm microklimaat en voldoende schuilmogelijkheden. De verbossing van het landhabitat kan worden tegengegaan door het terug openkappen van graften, bosjes, enz. Ook periodieke extensieve begrazing kan een mogelijke oplossing bieden. Gedetailleerde richtlijnen worden gegeven door VERVOORT (1994). Naast de natuurlijke schuilplaatsen, gebruiken Vroedmeesterpadden vaak plekjes in oude gebouwen. Aandacht bij de restauratie van deze gebouwen kan een positief effect hebben op de populatie. Kamsalamander Het zuiden van de provincie Limburg (vochtig Haspengouw) herbergt een dichte en belangrijke concentratie van populaties, die hier worden aangetroffen in poelen en kleine vijvers, vrijwel steeds in of nabij landbouwgebieden. Slechts uitzonderlijk is het waterbiotoop gelegen in een reservaat. De vindplaatsen van deze soort, die vermeld staat op Annex 2 van de Habitatrichtlijn, liggen grotendeels buiten het habitatrichtlijngebied “Bossen en kalkgraslanden van Haspengouw” (BE2200038). Bescherming en beheer van deze soort door bijkomende kleinschalige acties is dus aangewezen De achteruitgang van de Kamsalamander is vaak te wijten aan de teloorgang van veedrinkpoelen door verlanding, dichtstorten, niet onderhouden of eutrofiëring. Er werd geconstateerd dat de Kamsalamander vaak voorkomt in groepjes van dicht bij elkaar gelegen poelen (BAUWENS & MUNSTERS 1993). De aanleg van nieuwe of het herstel van oude poelen moet bij voorkeur in deze optiek worden gepland. Recente waarnemingen suggereren dat de Kamsalamander (her)aangelegde poelen snel terug koloniseert (BAERT et al. 2002). Vermits deze soort een uitgesproken voorkeur heeft voor zonbeschenen poelen, zal het echter nodig zijn nieuwe (en bestaande) poelen regelmatig te onderhouden (wilgenopslag). De poelen moeten bovendien voldoende diep zijn om vroegtijdig droogvallen te voorkomen, en zijn het best

140

9. Amfibieën en Reptielen gelegen in de buurt van hagen, houtkanten of bos. Richtlijnen voor de aanleg en het beheer van poelen worden gegeven door COLAZZO et al. (2001).

Geciteerde literatuur BAERT, P., COLAZZO, S., VALCK, F. & BAUWENS, D. 2002. De status van de Limburgse amfibieën: recente ontwikkelingen en hoop voor de toekomst. Likona jaarboek 2001: 38-47. BAUWENS, D. & CLAUS, K. 1996. Verspreiding van amfibieën en reptielen in Vlaanderen. De Wielewaal, Turnhout. BAUWENS, D. AND MUNSTERS, K. 1993. Verspreiding en habitatselektie van de Kamsalamander in de provincie Limburg. Likona jaarboek 1992: 56-62. BAUWENS, D. & SCHOPS, I. 1994. Vroedmeesterpadden (Alytes obstetricans) in Haspengouw. Likona jaarboek 1993: 54-61. BURNY, J. 1985. Knoflookpadden Pelobates f. fuscus Laur. in het natuurreservaat De Maten te Genk (provincie Limburg) in 1984. Wielewaal, 51, 244-246. COLAZZO, S., BAERT, P., VALCK, F., & BAUWENS, D. 2002. Kwantificeren van recente veranderingen in van amfibieën en hun biotopen in het landelijk gebied. Rapport 2002.03, Instituut voor Natuurbehoud, Brussel. DUPAE, E. 1991. Soortbeschermingsplan voor de Boomkikkers van het Welleke te Zonhoven. Rapport L.I.M., Diepenbeek. ONKELINX, C. 2001. Verborgen Boomkikkers. De Wielewaal, 67, 192-193. SCHOPS, I. 1999. Amfibieën en Reptielen in Limburg. Verspreiding, bescherming en herkenning. Limburgse Koepel voor Natuurstudie, Genk. VERVOORT, R. 1994. Een beschermingsplan voor de Vroedmeesterpad (Alytes obstetricans) in VlaamsBrabant. Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetensch., Brussel. VERVOORT, R. & GODDEERIS, B. 1996. Maatregelenprogramma voor het behoud van de Boomkikker (Hyla arborea) in Vlaanderen. Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetensch., Brussel.

Gerelateerde Likona-artikels (indien niet geciteerd) MUNSTERS, K. 1998. De aanwezigheid van amfibieën in Limburgse wateren: de invloed van poelkenmerken. Likona jaarboek 1997: 67-75. SCHOPS, I. 1995. Reeds 13 jaar paddenoverzetacties in Limburg. Likona jaarboek 1994: 37-44. STEVENS, J. & SCHOPS, I. 2001. Amfibieën in Limburg vóór de eeuwwisseling: de banaliteit nam toe. Likona jaarboek 2000: 87-91.

141

10. Vissen van beken en rivieren

10. VISSEN VAN BEKEN EN RIVIEREN 10.1.Gegevens We konden beschikken over de gegevens die gebruikt werden voor het opstellen van de meest recente verspreidingsatlas voor Vlaanderen (VANDELANNOOTE et al. 1998). Deze gegevens werden door meerdere instellingen en met gebruik van uiteenlopende methoden verzameld tijdens de periode 19831998 (zie gedetailleerde beschrijving in VANDELANNOOTE et al. (1998). Vrijwel steeds betreft het afvissingen m.b.v. elektrische visvangst van een traject van een waterloop. De ligging van deze trajecten werd op kaart ingetekend als “vangstpunten”. Er waren gegevens beschikbaar voor een totaal van 1102 trajecten verspreid over gans Vlaanderen. Hiervan lagen er 239 (21,7%) in de provincie Limburg. Bij de verwerking van deze gegevens werd het traject als eenheid van bemonstering weerhouden. Er werd dus geen omzetting gemaakt naar een karteringsraster, omdat dit voor vissen die gebonden zijn aan waterlopen, noch opportuun, noch noodzakelijk lijkt. Er werd dus nagegaan welk percentage van het aantal vangsttrajecten waarin een soort in Vlaanderen werd aangetroffen, gelegen waren in de provincie Limburg.

10.2.Prioritaire soorten Tabel 11.1. geeft de samenvatting van de vissen en rondbeksoorten in Vlaamse beken en rivieren, die werden gevangen in de periode 1983-1998. In totaal werden 42 soorten aangetroffen. Van 22 soorten bevonden zich aantoonbaar méér waarnemingspunten in Limburg (33% of Chi²). De Rode lijst van Vlaanderen werd ontleend aan VANDELANNOOTE et al. (1998). Enkele vissoorten konden, door een gebrek aan gegevens, niet worden ingedeeld in één van de Rode Lijstcategorieën. In stromende wateren zijn deze soorten zeldzaam tot zeer zeldzaam, terwijl ze waarschijnlijk talrijker zijn in allerlei stilstaande waters (vijvers, kanalen). Vermits stilstaande waters op het ogenblik van het verschijnen van de recentste Vissenatlas (VANDELANNOOTE et al., 1998) nog onvoldoende geïnventariseerd waren, werden de bedoelde soorten gecatalogeerd onder “Onvoldoende gekend”. Hierbij vermeldden de auteurs echter wél de vermoedelijke status van de soorten op basis van de gekende gegevens van het ogenblik. In de tabel wordt dit aangegeven door het Rode Lijstsymbool tussen haakjes. Voor vissen is, naast de eventuele vermelding op de lijsten van internationale conventies, ook het Vangverbod volgens de Wet op de Riviervisserij (Besluit van de Vlaamse Executieve van 20/5/92) van toepassing. Een aantal rondbek- en vissoorten genieten volgens deze wet volledige bescherming: zij worden in de tabel aangeduid onder de kolom “Vangverbod”. Anderzijds geldt voor een aantal soorten een minimum vangstmaat onder dewelke de dieren onmiddellijk moeten worden teruggezet. In de tabel worden deze minimum maten (in cm) aangegeven. Tenslotte bepaalt deze wet ook wanneer een totaal vangverbod geldt voor de verschillende vissoorten. Deze ”sperperiodes”, die bepaald werden op basis van de voortplantingsperioden van de soorten, worden niet in de tabel weergegeven. 142

10. Vissen van beken en rivieren Tabel 10.1

Lijst van de Vlaamse beek- en riviervissen gerangschikt volgens het procentueel aantal bewoonde vangsttrajecten gelegen in Limburg (in afnemende volgorde).

verbod

maten

SVl

% SLim

Sign

RLVl

Barbus barbus

4

4

100

***

Z

Chondrostoma nasus

6

6

100

***

Z

Elrits

Phoxinus phoxinus

4

4

100

***

Z

Grote Modderkruiper

Misgurnus fossilis

5

7

71

***

(MUB)

Regenboogforel

Oncorhynchus mykiss

7

10

70

***

(uith.)

Amerikaanse Hondsvis

Umbrea pygmaea

59

99

60

***

(uith.)

Beekprik

Lampetra planeri

37

63

59

***

K

Beekforel

Salmo trutta fario

15

27

56

***

Z

Zonnebaars

Lepomis gibbosus

59

119

50

***

MNB

Kopvoorn

Leuciscus cephalus

15

40

38

*

Z

25

Serpeling

Leuciscus leuciscus

15

41

37

*

Z

25

Grondel

Gobio gobio

100

279

36

***

MNB

Amerikaanse Dwergmeerval

Ictalurus nebulosus

29

81

36

**

(uith.)

Blauwbandgrondel

Pseudorasbora parva

25

70

36

**

(uith.)

Goudvis

Carassius auratus auratus

3

9

33

MNB

Kroeskarper

Carassius carassius

5

15

33

(Z)

Bermpje

Noemacheilus barbatula

79

238

33

***

MNB

Zeelt

Tinca tinca

42

141

30

**

MNB

25

Rietvoorn

Scardinius erythrophtalmus

56

193

29

**

MNB

15

Giebel

Carassius auratus gibelio

55

190

29

**

MNB

Winde

Leuciscus idus

13

45

29

(Z)

Vetje

Leucaspius delineatus

11

39

28

(Z)

Alver

Alburnus alburnus

9

32

28

Blankvoorn

Rutilus rutilus

96

351

27

*

MNB

Tiendoornige Stekelbaars

Pungitius pungitius

97

367

26

*

MNB

Baars

Perca fluviatilis

62

247

25

MNB

Aal/Paling

Anguilla anguilla

63

265

24

MNB

Driedoornige Stekelbaars

Gasterosteus aculeatus

125

548

23

MNB

Karper

Cyprinus carpio

36

162

22

MNB

30

Snoek

Esox lucius

25

116

22

MNB

45

Bittervoorn

Rhodeus sericeus amarus

7

33

21

(Z)

Brasem

Abramis brama

18

101

18

MNB

Bliek/Kolblei

Blicca bjoerkna

11

65

17

MNB

Pos

Gymnocephalus cernua

4

36

11

MNB

Rivierdonderpad

Cottus gobio

5

50

10

Z

Snoekbaars

Stizostedion lucioperca

3

34

9

MNB

Kleine Modderkruiper

Cobitis taenia

1

47

2

Z

3

2

*

Atlantische Steur

Acipenser sturio

0

1

0

U

2

2+4

*

Spiering

Osmerus eperlanus

0

8

0

Z

Bot

Platichthys flesus flesus

0

15

0

Z

Dikkopje

Pomatoschistus minutus

0

8

0

Sprot

Sprattus sprattus

0

7

0


Barbeel Sneep

HRL

min.

SLim

Nederlandse Naam

Bern

Vang-

5

40

3

3

30

2

* 25

3

2

* 25

*

25 3

MNB 15

25

3

2

*

2

* 40

3

143

10. Vissen van beken en rivieren Prioritaire soorten zijn: Barbeel, Sneep, Elrits, Grote Modderkruiper, Beekprik, Beekforel, Kopvoorn, Serpeling en Kroeskarper. We beschouwen bij vissen ook de soorten die “Zeldzaam” zijn op de Rode Lijst van Vlaanderen. De Amerikaanse dwergmeerval en de Amerikaanse hondsvis worden in Vlaanderen als inheems beschouwd (reeds meer dan 50 jaar in Vlaanderen gevestigd en succesvol voortplantend). Bovendien worden beide soorten op de rode lijst als “Zeldzaam” aangegeven. Vermits het hier echter om exoten gaat, nemen wij voor onze opzet, deze soorten niet in beschouwing (in tabel aangegeven als uitheems).

10.3.Soortbesprekingen De omschrijvingen van biotoop en verspreidingsgebied werden overgenomen uit VANDELANNOOTE et al. (1998). Voor meer gedetailleerde beschrijvingen verwijzen we dan ook naar deze verspreidingsatlas. De soorten worden besproken volgens de verspreidingskaartjes die, gegroepeerd per 2 of 3 soorten, werden opgemaakt.

10.3.1. Barbeel (Barbus barbus) Biotoop De Barbeel is een bodemvis, die overdag verscholen leeft. Hij is namelijk vooral tijdens de schemering actief. Het is de kensoort voor de “barbeelzone”: hij komt alleen voor in koele, heldere, zuurstofrijke rivieren met een grindbodem. Zijn verspreiding wordt beperkt door zowel te hoge als door te lage stroomsnelheden. Zout water wordt weinig getolereerd. Verspreiding Europa: De Barbeel komt voor op het ganse Iberische Schiereiland, in het oosten van Engeland en in West- en Centraal-Europa. Hij ontbreekt in Ierland, Schotland en Scandinavië. De meeste populaties zijn bedreigd (LELEK, 1980). Vlaanderen: Eind jaren ’80 werd de Barbeel enkel aangetroffen in de Berwijn (Voerstreek), waar enkele exemplaren van een 25-tal centimeter gevangen werden. Tien jaar later kon enkel met zekerheid de aanwezigheid van Barbeel in de Grensmaas vastgesteld worden (figuur 11.1). Bedreigingen en Bescherming De toegenomen vervuiling en het verlies aan fysische kwaliteit hebben in het recent verleden geleid tot het verdwijnen van het merendeel van onze Barbeelpopulaties. De restpopulatie in de Grensmaas dient dringend beschermd te worden. Kanalisatiewerken en ontgrindingen van de Maas en zijn zijriviertjes vormen echter een nog steeds een bedreiging. Het herstel van uitgestorven Barbeelpopulaties in vroegere vindplaatsen is enkel mogelijk na de sanering van de vervuilingsbronnen en van de teloor gegane fysische kwaliteit. Bovendien zal een vrije verbinding tussen de Maas en haar zijrivieren dienen hersteld te worden (migratiebarrières overbrugbaar

144

10. Vissen van beken en rivieren maken voor voortplantingsmigratie). De vraag is of deze overbruggingen voldoende zullen zijn, vermits stuwen hoe dan ook het natuurlijk verval en verloop van een rivier verstoren. Barbeel wordt in Wallonië met succes gekweekt ten behoeve bepotingen. De kweek zou ook in Vlaanderen kunnen aangevangen worden. Specifiek voor deze soort lijkt het bovendien aangewezen het vissen in Vlaanderen te verbieden door aanpassing van de Riviervisserijwet : vissers zijn namelijk in staat om grote delen van de jaarlijkse productie af te vangen. Momenteel geldt een meeneemverbod van exemplaren kleiner dan 40 cm (voor 1992 was dit 30 cm).

10.3.2. Grote Modderkruiper (Misgurnus fossilis) Biotoop De Grote modderkruiper is een typische bewoner van traagstromende tot stilstaande wateren met een dikke modderlaag, veel plantenresten en detritus. Hij komt vooral voor in een voedsel- en plantenrijk water. Verspreiding Europa: De Grote modderkruiper komt voor van Noordoost-Frankrijk tot in het bekken van de Volga in het oosten. Hij is niet aanwezig in Scandinavië en de stromen, die in de Middellandse zee uitmonden. Vlaanderen: Vlaanderen ligt op de westelijke grens van het verspreidingsgebied van de Grote modderkruiper. Terwijl de soort begin vorige eeuw nog werd aangetroffen in de Schelde en haar zijrivieren, de Leie, het kanaal Gent-Terneuzen en de IJzer te Diksmuide, werd de Grote Modderkruiper eind jaren ’90 nog slechts op enkele punten aangetroffen. Hij bleek voor te komen in geringe densiteiten in sloten gelegen in de alluviale vlakte van de Demer (figuur 11.1). Er werd ook een exemplaar aangetroffen in Oost-Vlaanderen (Lieve te Waarschoot). In ieder geval is de Grote Modderkruiper veel zeldzamer dan uit oude referenties kan worden afgeleid. Poldergrachten, plassen, afgesneden riviermeanders en vijvers, watertypen waar we Grote modderkruiper kunnen verwachten, werden echter niet systematisch afgevist tijdens deze inventarisatie. Bedreigingen en Bescherming Het vissen op de Grote modderkruiper in Vlaanderen is gedurende het hele jaar door verboden (Wet op de Riviervisserij). Deze soort is waarschijnlijk sterk aan het achteruitgaan. De voorkeursbiotopen zijn vergiftigd door industriële en huishoudelijke afvalwaters. Daarnaast zijn de meeste moerassen, overstromingsvlakten en dode rivierarmen drooggelegd of gedempt. De kleine riviertjes met nog goede waterkwaliteit waar de Grote modderkruiper zou kunnen voorkomen, worden doorgaans regelmatig “geruimd” of werden rechtgetrokken, zodat de plaatsen met geen of weinig stroming en slibafzetting verdwenen zijn. Het herstel van deze soort is enkel mogelijk, indien de grote rivieren terug een aanvaardbare waterkwaliteit krijgen. Daarenboven moeten de laatst overgebleven biotopen, waarin de Grote modderkruiper nog voorkomt (moerassen, dode rivierarmen, enz...) volledig beschermd worden. In dit

145

10. Vissen van beken en rivieren verband merkt LELEK (1980) op dat de Grote modderkruiper indirect profiteert van beschermingsmaatregelen in vogelreservaten. Verder stelt PHILIPPART (1983) voor de Grote modderkruiper te introduceren in nieuwe potentiële biotopen. Nu gebleken is dat deze soort redelijk gemakkelijk kan gekweekt en opgekweekt worden in kunstmatige omstandigheden, kan herintroductie overwogen worden.

10.3.3. Beekprik (Lampetra planeri) Biotoop De Beekprik en de Rivierprik zijn nauw verwant: ze zouden slechts ten tijde van de laatste ijstijden als aparte soorten gedivergeerd zijn. Ze lijken dan ook sterk op elkaar. Hierna behandelen we enkel de Beekprik. De paaiplaatsen zijn gelegen in de midden- en bovenlopen van rivieren met een substraat bestaande uit grof zand en/of kiezel. De Beekprik maakt een ovaal nest, waarin soms tot 30 dieren in paaien. De eitjes worden bedekt met een laagje substraat. Uitgekomen larven verlaten na 5 dagen het nest en graven zich in stroomafwaarts gelegen slijkafzettingen in. De larven bewonen bij voorkeur kale trajecten en voeden zich vooral met detritus en algen (diatomeeën). Volwassen Beekprikken hebben geen volledige opening tussen keel en slokdarm en eten na hun metamorfose dus vermoedelijk niet meer. Na de voortplantingsperiode sterven de volwassen prikken snel. Verspreiding Europa: De Rivierprik komt voor in geheel West-Europa, van Zuid-Noorwegen tot het westelijk gelegen deel van de Middellandse Zee, alsook in het noordelijk deel van de Stille Oceaan. De verspreiding van de Beekprik is ongeveer dezelfde, alhoewel hij minder zuidelijk en meer stroomopwaarts in de rivieren voorkomt. In tegenstelling tot de Rivierprik komt de Beekprik niet voor in zeeën. Vlaanderen: De Beekprik kwam midden 19de eeuw voor in de Schelde en in de zijrivieren van de Maas. Begin vorige eeuw zou deze soort nog zijn aangetroffen in de Maas (en zijrivieren) en ook in enkele zijrivieren van de Schelde, de Dijle en de Demer. Momenteel komt de Beekprik nog voor in een beperkt aantal Vlaamse boven- en middenlopen. Zijn hoofdverspreidingsgebied is gesitueerd in beken die ontspringen op de rand van het Kempisch hoogplateau. De beken gelegen ten westen van dit plateau behoren tot het stroomgebied van de Schelde, t.w. in de bekkens van de Kleine Nete (in de Desselse Nete), van de Grote Nete (in zijn middenloop en zijn zijlopen, de Asbeek en de Balense Gracht) en van de Demer (in de Laambeek en de Zwarte Beek, evenals in het bovenlopenstelsel van de Demer te Zutendaal: Bezoensbeek, Zutendaalbeek, Munsterbeek). De Beekprik komt ook voor in de beken rond het Kempens plateau die behoren tot het stroomgebied van de Maas, nl. in de bekkens van de Warmbeek (Oude Beek), de Aabeek (in de Aabeek zelf en in de Bullenbeek), de Itterbeek (in de Itterbeek zelf) en van de Zijpbeek (in de Zijpbeek en de Asbeek). Ook in enkele beken gelegen juist boven de taalgrens werd eind jaren ‘90 nog Beekprik gevangen: in de Voer (Maasbekken), de Steenputbeek (Zennebekken), de Terkleppebeek (Denderbekken) en in de bovenlopen van de Zwalm

146

10. Vissen van beken en rivieren die deel uitmaakt van het bekken van de Boven-Scheldebekken (in de Dorenbosbeek, maar vooral in de Verrebeek) (figuur 11.1). Bedreigingen en Bescherming Gezien het belang van een bepaald substraattype voor de voortplanting en voor het larvenstadium van de prikken is de achteruitgang van de fysische kwaliteit bijzonder nadelig. Ruimingen en rechttrekkingen van beken moeten bijgevolg volledig gemeden worden in prikbeken. Bovendien doodt de organische vervuiling vooral de in de bodem levende larven. De waterkwaliteit van de laatste prikbeken moet het ganse jaar door uitstekend zijn; overstortingen kunnen er niet toegelaten worden. Zowel de beek- als de Rivierprik zijn volledig beschermd door de Riviervisserijwet en door het Verdrag van Bern. Bovendien kregen de meeste prikbeken de functietoekenning ‘Viswater’, hetgeen inhoudt dat hun waterkwaliteit maximaal gegarandeerd wordt. De decompartimentering van de Maas en van de grote bijrivieren van de Schelde kan het spontaan herstel van de Rivierprikpopulaties bespoedigen. Maar ook migratiebarrières in de paaigebieden gelegen in de midden- en bovenlopen moeten opgeheven worden. Kunstmatige herintroductie van de Beekprik behoort voorlopig niet tot de mogelijkheden wegens hoge mortaliteit van artificieel gekweekte dieren.

## # # #

## ## # # ## # # #

## ###

#

# #

# ##

#

# # #

#

# #

# # # # #

## ## #

#

Figuur 10.1

#

Ligging van de vangsttrajecten in de provincie Limburg waar de aanwezigheid van de Barbeel (rood), Grote modderkruiper (groen) en Beekprik (blauw) werd vastgesteld (naar VANDELANNOOTE et al. 1998).

147


10.3.4. Sneep (Chondrostoma nasus) Biotoop De Sneep is een schoolvis. Hij verkiest snelstromende rivieren van de barbeel- en vlagzalmzone met een hoog zuurstofgehalte. Hij komt ook voor in rivieren van de beneden-forelzone en in sommige meren, maar nooit in brakwater. Verspreiding Europa: Opvallend is de afwezigheid van de Sneep in het bekken van de Elbe, ten zuiden van de Alpen, Griekenland en het Iberisch schiereiland. Ook in Groot-Brittannië, Ierland en Scandinavië komt hij niet voor. Vlaanderen: Vroeger kwam de Sneep zeer algemeen voor in de bekkens van de Maas en Moezel (DE SELYS-LONGCHAMPS, 1842) en in het Kempisch kanaal bijna tot in Antwerpen (GENS, 1885). In het Schelde- of het IJzerbekken kwam de Sneep nooit voor. Recent werd de Sneep in Vlaanderen (zoals in Nederland) enkel in de Maas plaatselijk algemeen aangetroffen (figuur 11.2). Daarnaast werd hij ook aangetroffen in twee van zijn zijriviertjes, nl. in de Zanderbeek en in de Berwijn. Eind jaren ’80 werd de Sneep ook gevangen in de Vrietselbeek (BRUYLANTS et al., 1989). Bedreigingen en Bescherming Uit zijn ecologische eisen (riviertjes met grindbodem) en uit zijn historische verspreiding volgt dat de Sneep nooit algemeen voorkwam in Vlaanderen. Enkele Vlaamse zijriviertjes van de Maas die wel een geschikt biotoop vormen voor de soort zijn óf te vervuild óf van de Maas afgesloten door stuwen, zodat de Sneep hier niet kan migreren. De Sneep is zoals vele vissoorten vooral bedreigd door watervervuiling en migratiebarrières. Lozingspunten op de laatste locaties waar Sneep nog voorkomt, dienen binnen de kortst mogelijke tijd te verdwijnen en migratiebarrières ongedaan gemaakt. Daarnaast zouden een aantal Limburgse riviertjes (v.b. Aabeek en de Itterbeek) terug bereikbaar kunnen gemaakt worden voor de Sneeppopulaties, door stuwen te voorzien van vistrappen of een aantal stuwen af te breken om het natuurlijk verval van de beek te herstellen. Ook de habitat binnen deze riviertjes dient te worden verbeterd. De Sneep is opgenomen in Bijlage III van het Verdrag van Bern, maar wordt niet rechtstreeks beschermd door de Wet op de riviervisserij. Als wettelijke bescherming geldt de minimum meeneemmaat van 30 cm; vóór 1992 mocht de soort vrij van maat gevangen worden.

10.3.5. Kroeskarper (Carassius carassius) Biotoop De Kroeskarper is een soort van stilstaand, plantenrijk water. In de huidige rivieren zal hij slechts zelden voorkomen, behalve in afgesneden rivierarmen of in traagstromende gedeeltes. Hij is dus kenmerkend voor de brasemzone. Het is een zeer resistente soort, die extreme milieuomstandigheden kan overleven (pH tot 4,5, zuurstofverzadigingen tot 10 %, hoge temperaturen, enz ...). 148

10. Vissen van beken en rivieren Verspreiding Europa: De Kroeskarper komt voor van Spanje tot Siberië (bekken van de Lena). In het noorden is hij aanwezig tot in Scandinavië en Schotland, in het zuiden tot in Turkije. Ten zuiden van het Po-bekken en in het Rhône-bekken ontbreekt hij echter. Vlaanderen: Het is moeilijk uit te maken of de Kroeskarper in Vlaanderen een bedreigde soort is, daar hij waarschijnlijk nooit talrijk is aangetroffen in stromende wateren. Tijdens inventarisatie voor de laatste vissenatlas werd de Kroeskarper nog enkel aangetroffen in de Beneden-Zeeschelde, de Mark en Zwarte Beek en nooit in grote aantallen (figuur 11.2). Deze soort is waarschijnlijk veel algemener in kanalen en vijvers. Opvallende verschillen in verspreiding van deze soort in diverse rapporten hebben te maken met gebruikte taxonomie. Vroeger werden Kroeskarper en giebel als behorende tot eenzelfde soort en worden ze nu als afzonderlijke soorten beschouwd. Bedreigingen en Bescherming De eerste oorzaak van de achteruitgang van de rivierpopulaties van deze soort ligt waarschijnlijk in het vernietigen van zijn voorkeursbiotoop. Ondiepe, plantenrijke plassen, moerassen en dode rivierarmen worden in toenemende mate drooggelegd. Daarnaast worden de riviertjes, waar nog een rijke plantengroei voorkomt, vaak meerdere malen per jaar geruimd. De waterkwaliteit is gezien de resistentie van deze soort waarschijnlijk enkel bij extreme vervuiling belangrijk. De bescherming en het eventueel herstel van specifieke biotopen in bepaalde riviertrajecten, (vb. door herincorporatie van oude meanders) is de meest zinvolle manier om deze vissoort te beschermen. De Riviervisserijwetgeving legt geen minimum meeneemmaat op voor deze vissoort.

10.3.6. Elrits (Phoxinus phoxinus) Biotoop De Elrits leeft in scholen. Hij komt voor in heldere, zuurstofrijke vijvers, meren en stromende wateren (van kleine beekjes tot rivieren). Men vindt hem in de forel- en vlagzalmzone, als in laaglandrivieren en beken, op voorwaarde dat het zuurstofgehalte steeds hoog is. Deze soort is zeer gevoelig voor organische vervuiling. Ook het substraat - dat mag bestaan uit stenen, grind en zand - moet zuiver zijn. Verspreiding Europa: De Elrits komt voor in bijna gans Europa. Hij ontbreekt evenwel in het westen van Noorwegen, in Schotland, Midden- en Zuid-Italië en -Spanje, evenals in de Peloponesus. Zijn populaties zijn kwetsbaar volgens LELEK (1980). Vlaanderen: De Elrits kwam vroeger zeer algemeen voor in de Maas, de Ourthe, de Vesder, de Moezel en alle Ardense rivieren. Tijdens de inventarisatie na 1993 werden nog slechts twee Elritspopulaties gevonden in Vlaanderen, beide gesitueerd in de Voerstreek (Maasbekken : Berwijn en Voer, zie figuur 10.2).

149

10. Vissen van beken en rivieren Bedreigingen en Bescherming Gelet op zijn broedbiologie is de Elrits zeer gevoelig aan beeksanerings- en onderhoudswerken : ze verstoren de natuurlijke substraatuitsortering. Ook is deze soort bijzonder gevoelig aan organische vervuiling en aan geringe concentraties aan detergenten en zware metalen. Aangezien de verspreiding van deze soort in Vlaanderen zich, volgens onze gegevens beperkt tot de Berwijn en de Voer, stellen we voor deze beken als visreservaat te beheren. Geen rechttrekkingen, herprofilaties, ruimingen en lozingen van welk type dan ook kunnen nog toegestaan worden. Op deze manier kan de voor Vlaanderen unieke visgemeenschap van de Berwijn, ondermeer bestaande uit Barbeel, Gestippelde alver, Elrits, Beekforel, Sneep en Kopvoorn, behouden blijven en een refugium worden van waaruit hij zich verder kan uitbreiden naar beken waar hij thans verdwenen is. Het lijkt tevens aangewezen de visserij op deze soort in Vlaanderen te verbieden in de Riviervisserijwet ; in Nederland wordt de soort beschermd krachtens de Natuurbeschermingswet. Momenteel geldt er in Vlaanderen geen enkele vorm van bescherming van deze toch wel zeer zeldzame soort. Wel wordt sinds 1992 het gebruik van de Elritsfles verboden waarmee voorheen eenieder met een gelijk welk visverlof grondel en Elrits mocht vangen om ze te gebruiken als (levend) aasvis bij het hengelen naar snoek, snoekbaars, baars of paling.

#

#

# # # # #

#

#

#

$ #

Figuur 10.2

$$

$

Ligging van de vangsttrajecten in de provincie Limburg waar de aanwezigheid van de Sneep (rood), Kroeskarper (groen) en Elrits (blauw) werd vastgesteld (naar VANDELANNOOTE et al. 1998).

150


10.3.7. Kopvoorn (Leuciscus cephalus) Biotoop Het voorkeurbiotoop van de Kopvoorn zijn rivieren die behoren tot de vlagzalm- en barbeelzone. In geringere mate komt hij ook voor in riviertjes van de forelzone en in rivieren van de brasemzone. Hij kan zelfs doordringen tot in brakwater (vb. Oostzee). Ook stuwmeren worden door de Kopvoorn bewoond. De voorwaarde is steeds dat er voldoende zuurstof in het water aanwezig is. Verspreiding Europa: De Kopvoorn komt vrijwel in heel Europa en Turkije voor. Enkel in Ierland, het noorden van Schotland en het grootste deel van Scandinavië ontbreekt hij. Vlaanderen: Vroeger kwam de Kopvoorn algemeen voor in het Schelde-, Maas- en Demerbekken. Recent werd de Kopvoorn aangetroffen in de Voer en in de Berwijn. Tevens werd hij gevangen in de Zanderbeek, de Bosbeek en de Zijpbeek en dit vooral in de stroomafwaartse gedeelten. Bovendien werd Kopvoorn op enkele plaatsen in het Antwerpse Markbekken gevangen, vooral dan rond de monding van het Merkske in de Mark. Zoals in de Zanderbeek en de Zijpbeek, is er ook hier sprake van natuurlijke recrutering. In de Maas zelf worden eveneens nog steeds Kopvoorns gemeld. In het Scheldebekken werd regelmatig Kopvoorn gevangen in de Grote en de Kleine Nete en in enkele van hun zijlopen. (figuur 11.3). Bedreigingen en Bescherming De Kopvoorn wordt onder meer door watervervuiling bedreigd. Naast continue lozingen zijn ook periodieke lozingen, afkomstig van de bio-industrie en van overstorten, fataal voor de soort. Bovendien verdween de voorkeurbiotoop (vrij wild water met een harde bodem) door opstuwingen en rechttrekkingen van rivieren. Uitgebreide bevissingen en telemetrie-onderzoek in de Grote Nete wees o.a. uit dat volwassen Kopvoorns tijdens de voortplantingsperiode resoluut stroomopwaarts trekken maar in hun migratie gestopt worden door de aanwezige stuwen. Uit de vangst van ongemerkte juveniele dieren werd bovendien geconcludeerd dat de uitgezette Kopvoorns, die inmiddels tot volwassen dieren waren gegroeid, in sommige trajecten van de Grote Nete tot voortplanting kwamen (COLAZZO et al., 1997; COECK et al., 2000).

10.3.8. Serpeling (Leuciscus leuciscus) Biotoop De Serpeling is typisch voor snelstromende rivieren (barbeelzone), alhoewel de soort ook in meren en grote rivieren van de brasemzone voorkomt. De randvoorwaarde is steeds de aanwezigheid van zuurstofrijk water. De soort is immers zeer gevoelig voor zuurstofdepletie.

151

10. Vissen van beken en rivieren Verspreiding Europa: De Serpeling komt voor in het grootste deel van Europa en tot ver in Azië. Enkel in Spanje, Italië en Griekenland ontbreekt hij, evenals in Noorwegen en in een deel van Schotland. In Ierland is hij met succes in een aantal rivieren geïntroduceerd (LELEK, 1980). Vlaanderen: Terwijl de Serpeling vroeger nog algemeen voorkwam in het Maas- en Moezelbekken en in de Schelde en haar zijrivieren, werd de Serpeling recent nog enkel aangetroffen in de Kleine Nete en de Daelemansloop, in de Grote en Molse Nete en in de Asbeek (Netebekken). Ook in de Zeeschelde werd de soort in zeer kleine aantallen gemeld. Hij komt ook voor in de Grensmaas en in verscheidene van haar Limburgse zijrivieren (Aabeek, Itterbeek en Ziepbeek; zie figuur 11.3). Bedreigingen en Bescherming Voor de visvangst geldt een minimum meeneemmaat van 25 cm. Een volledig vangstverbod zal weinig invloed hebben, vermits de meeste vissers deze soort verwarren met winde of blankvoorn. Vermits de Serpeling op Europees vlak niet bedreigd is (LELEK, 1985) en hij op sommige plaatsen wordt weggevangen om de forelstand op te voeren, moet het mogelijk zijn deze soort te bepoten in Vlaanderen. Dit kan uiteraard enkel zinvol geschieden in rivieren, die terug een behoorlijke waterkwaliteit hebben en die nog over de nodige natuurlijke structuurkenmerken beschikken. Daarnaast is het uiteraard noodzakelijk de resterende vindplaatsen in Vlaanderen tegen verdere chemische en fysische verloedering te beschermen. Op deze plaatsen dienen de aanwezige stuwen van een aangepaste vistrap voorzien te worden. Op vindplaatsen waar het verval groter is dan op andere trajecten zou het erosief karakter van de beek of rivier moeten behouden worden, zonder dit teniet te doen met stuwen en schanskorven.

$

$ $$

$

$

$$

$

$ # $ # # $ # $ #

#

#

# #

$ #

#

$ #

#

Figuur 10.3

#

Ligging van de vangsttrajecten in de provincie Limburg waar de aanwezigheid van de Kopvoorn (rood) en Serpeling (blauw) werd vastgesteld (naar VANDELANNOOTE et al. 1998).

152


10.3.9. Beekforel (Salmo trutta fario) Biotoop De Beekforel is een sedentaire rivierbewoner, die zijn ganse leven doorbrengt op een welbepaalde plaats (schuilplaats) in een rivier. Het is een solitair levende vis, die territoriale gedragingen vertoont. Hij verdraagt geen temperatuur boven 20-22° C en hij heeft een hoge zuurstofbehoefte. Alhoewel hij riviertjes van de forel- en de vlagzalmzone verkiest, komt hij ook voor in traagstromende rivieren, stuwmeren en zelfs brakwatergebieden. Verspreiding Europa: De forel komt voor van Portugal tot de baai van Tcheskaia. Hij heeft vooral een noordelijke verspreiding. Zowel in Groot- Brittannië, Ierland als IJsland is hij aanwezig. In Nederland zouden de Beekforellen die er voorkomen in de Zuid-Limburgse beken, in de Dommel en in het Veerse Meer het gevolg zijn van uitzettingen. Vlaanderen: Over de vroegere verspreiding van de Beekforel bestaat grote onenigheid tussen verschillende auteurs. Tijdens de inventarisatie voor de laatste vissenatlas werd de soort nog aangetroffen in de Sassegembeek, een bovenloop van de Zwalm, in een traject van de Kapittelbeek, een zijriviertje van de Zenne, in de IJse (Dijlebekken) en in de Grote en de Kleine Gete van het Demerbekken. In de Kapittelbeek gaat het over een zichzelf in standhoudende populaties, hetgeen ook het geval zou zijn in de Sassegembeek. Op andere plaatsen zou het om uitgezette of uit vijvers ontsnapte exemplaren gaan. In het Vlaamse deel van het Maasbekken werd de Beekforel gevangen in de Voerstreek (in de Voer en de Berwijn), in de Aabeek en in de Warmbeek en een zijloop ervan. Ook in de Maas zelf komt hij voor, zij het verre van talrijk (figuur 11.4). Bedreigingen en Bescherming Het is duidelijk dat de forel zeer zeldzaam is in Vlaanderen. De hoofdoorzaken zijn : het grootste gedeelte van Vlaanderen behoort tot de brasemzone en is als fysisch milieu weinig geschikt als forelwater : het substraat is te modderig, de stroomsnelheid te gering ; de vervuiling, die zelfs de bovenlopen heeft aangetast. Deze bovenlopen kunnen wel gerekend worden tot de forel-, de vlagzalm of de boven-barbeelzone; de waterbeheersingswerken, die de natuurlijke rivieren hebben omgebouwd tot kanalen met gewijzigde fysische (hydrologische en thermische) karakteristieken, waarbij dan nog vaak stuwen de voortplantingsmigraties van vissen verhinderen. De laatste jaren schijnt er nieuwe hoop te zijn voor de zalmachtigen (ook zeeforel en zalm), door de inspanningen die zijn geleverd in het kader van het “Meuse Saumon 2000”- project en het “Project Migratie Zeeforel”. Het “Meuse Saumon 2000”-project was een initiatief van de Universiteiten van Luik en Namen (PHILIPPART et al., 1988) dat officieel van start ging in 1987. Het was de bedoeling dat zalmachtigen vrij zouden kunnen migreren tussen hun leefgebieden in zoet en zout milieu. Het overbrugbaar maken van migratiebarrières (o.a. door middel van vistrappen) tussen rivieren en zee en

153

10. Vissen van beken en rivieren het jaarlijks uitzetten van jonge zalm in de rivieren moesten hiertoe bijdragen. Dit project werd uitgevoerd in nauwe samenwerking met Nederland, waar het “Project Migratie Zeeforel“ wezenlijk hetzelfde doel voor ogen had (BIJ DE VAATE & BREUKELAAR, 2001). Van de gemerkte jonge zalmen werden vanaf 1994 in totaal 73 volwassen individuen teruggevangen in de Nederlandse Maas. Eén volwassen dier heeft het zelfs gehaald tot in Luik (1999). Hiermee werd een eerste indicatie gegeven dat dergelijke uitzettingsprogramma’s kunnen werken indien ook het leefgebied van de dieren terug geschikt én bereikbaar wordt gemaakt.

##

# # #

#

#

#

#

Figuur 10.4

### ## #

Ligging van de vangsttrajecten in de provincie Limburg waar de aanwezigheid van de Beekforel (rood) werd vastgesteld (naar VANDELANNOOTE et al. 1998).

154


10.4.Bescherming In VANDELANNOOTE et al. (1998) worden een reeks aanbevelingen meegegeven ter bevordering van de status van de visfauna in Vlaanderen verbeteren. We herhalen deze stellingen in deze paragraaf. Grote nadruk wordt gelegd op herstel van structuur van beken en rivieren, vermits deze in het verleden door allerlei “verbeteringswerken” totaal onherbergzaam werden voor vissen. We merken op dat de toepassing van (her)introductie bij vissen – gezien de ondertussen historische herbepotingen ten behoeve van de sportvisserij – geen “vreemde” techniek is, in tegenstelling tot de meeste andere besproken soortengroepen. De waterzuivering van de waterlopen dient voortgezet op het huidige tempo en met dezelfde efficiëntie. De nodige voorzorgen dienen genomen te worden om de gevolgen van overstortingen te milderen en meer aandacht dient besteed te worden aan de ecologische gevolgen, die waterzuiverings en -beheerswerken kunnen hebben op de ontvangende waterloop. Uitvoering van projecten rond beekherstel met de nadruk op het herstel van de typische habitats van een natuurlijk rivierkanaal en met speciale aandacht voor ecologisch waardevolle beken en de gebieden, die geselecteerd werden in het kader van de Habitatrichtlijn. Daadwerkelijke bescherming van oeverstroken, door het uitwerken van een algemene wettelijke regeling (bv. politiereglement) en door het rivierkanaalbeheer om te vormen naar een riviercorridorbeheer (aankoop van bufferstroken, gewestplanwijzigingen in valleigebieden). Toepassing van natuurtechnische milieubouw bij noodzakelijke infrastructuurwerken aan waterlopen. Wegwerken van migratieknelpunten voor vissen, indien mogelijk door het herstel van het natuurlijk verloop van de rivier, zoniet via zo natuurlijk mogelijk aangelegde, lange omleidingskanalen, die als paaien opgroeiplaats voor stroomminnende soorten kunnen dienen. Enkel als deze beide mogelijkheden uitgesloten zijn, kunnen vistrappen of ander constructies, die migratie toelaten, gebouwd worden. Pompengemalen, die vissen beschadigen of doden, moeten gesaneerd worden. Dit kan door de installatie van een visvriendelijker pomptype. Indien mogelijk, dient aandacht te worden besteed aan het plaatsen van afweersystemen (licht-, geluids-, drukgolven- of elektrische schermen). Landinwaartse migraties kunnen mogelijk gemaakt worden door vishevelsystemen. Uitwerking van soortbeschermingsplannen, die opgebouwd zijn uit onderzoek, herstelmaatregelen en evaluatie en die eventueel viskweek, herbepoting of herintroductie bevatten. Speciale aandacht dient in de eerste plaats te gaan naar soorten, die opgenomen zijn in de voorgestelde Rode lijst. Enkele aanpassingen van de riviervisserijwetgeving: vissoorten vermeld in het Verdrag van Bern dienen o.a. volledig beschermd te worden. De herziening van de wetgeving in verband met het waterbeheer: in het bijzonder de Wet op de onbevaarbare waterlopen en de Wet op Polders en Wateringen moeten aangepast worden, zodat een integraal waterbeheer en een natuurvriendelijk oeverbeheer mogelijk gemaakt worden.

155

10. Vissen van beken en rivieren Tabel 11.2. geeft samenvattend de prioritaire soorten voor Limburg, met de wettelijke bepalingen die van toepassing zijn voor iedere soort. Tabel 10.2

Lijst van prioritaire vissen voor de provincie Limburg (alfabetisch volgens wetenschappelijke naam). Vang-

Nederlandse Naam


RLVl

Bern

Barbeel

Barbus barbus

Kroeskarper

Carassius carassius

Sneep

Chondrostoma nasus

Z

3

Beekprik

Lampetra planeri

K

3

Kopvoorn

Leuciscus cephalus

Z

25

Serpeling

Leuciscus leuciscus

Z

25

Grote Modderkruiper

Misgurnus fossilis

og (MUB)

Elrits

Phoxinus phoxinus

Z

Beekforel

Salmo trutta fario

Z

Z

HRL

verbod

5

min. maten 40

og (Z)

3

30 2

2

*

* 25

156

10. Vissen van beken en rivieren Geciteerde literatuur BIJ DE VAATE,

A. & BREUKELAAR, A. W. (eds). 2001. De migratie van zeeforel in Nederland. Ministerie van

Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat (RWS), Dienst Binnenwateren/Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA). BRUYLANTS, B.; VANDELANNOOTE, A., AND VERHEYEN, R. F. 1989. De vissen van onze Vlaamse beken en rivieren: hun ecologie, verspreiding en bescherming. Antwerpen: Water, Energie en Leefmilieu (WEL). COECK J., COLAZZO S., MEIRE P & VERHEYEN R.F. 2000.Herintroductie en herstel van Kopvoornpopulaties (Leuciscus cephalus) in het Vlaamse Gewest. Wetenschappelijke opvolging van lopende projecten en onderzoek naar de habitatbinding in laaglandrivieren. Rapport IN 2000.15. Universitaire Instelling Antwerpen i.s.m. Instituut voor Natuurbehoud, in opdracht van AMINAL, afdeling Bos en Groen. COLAZZO S., COECK J. & VERHEYEN R.F. 1997. Pilootstudie naar de herintroductie van de Kopvoorn (Leuciscus cephalus) ten behoeve van de hengelsport in de Provincie Antwerpen. Eindrapport IN 97.27. Universitaire Instelling Antwerpen i.s.m. Instituut voor Natuurbehoud, in opdracht van de Provinciale Visserijcommissie Antwerpen. DE SELYS-LONGCHAMPS, E. 1842. Poissons d’eau douces. In : Faune Belge, indication méthodique des mammifères, oiseaux, reptiles et poissons observés jusqu’ici en Belgique: 183-227. GENS, E. 1885. Notions sur les Poissons d’eau douce de Belgique La pisciculture. LELEK, A. 1980. Les poissons d’eau douce ménaces en Europe. Strassbourg: Conseil de l’Europe. Collection Sauvegarde de la Nature. PHILIPPART, J.-C., RIMBAUD, G, PONCIN, P., BARAS, E. & BLASE, C.1988. Projet AEE Saumon 2000 convention avec la région wallonne pour l’étude de la faisabilité de la réintroduction du saumon atlantique dans le bassin de la Meuse. Rapport Université de Liège. PHILIPPART, J.-C., 1983. Protégeons nos poissons, Gembloux: Duculot. Vandelannoote, A., Yseboodt, R., Bruylants, B., Verheyen, R, Coeck, J., Belpaire, C., Van Thuyne, G., Denayer, B., Beyens, J. De Charleroy, D., Maes, J. & Vandenabeele, P. 1998. Atlas van de Vlaamse beek- en riviervissen. Wijnegem: Water, Energie en Leefmilieu (WEL).

Andere relevante literatuur ANONIEM. 1986. Beekproblemen in de provincie Limburg. Brussel: Vlaamse Hoge Raad Natuurbehoud. BREINE, J. J., SMOLDERS, R., VAN THUYNE, G., BELPAIRE, C., & BEYENS, J. 1999. Visbestandsopnames op de Berwijn (1998). Hoeilaart-Groenendaal: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW). BREINE, J. J., VAN THUYNE, G., & BELPAIRE, C. 2000. Het visbestand in de Voer, Vlaams-Brabant (november, 1999). Hoeilaart-Groenendaal: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW). BREINE, J. J., VAN THUYNE, G., BELPAIRE, C., BEYENS, J., & SMOLDERS, R. 1999. Visbestandsopnames op de Abeek (1998). Hoeilaart-Groenendaal: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW). BREINE, J. J., VAN THUYNE, G., BELPAIRE, C., DE CHARLEROY, D., & BEYENS, J. 1999. Het visbestand in de Demer anno 1999. Hoeilaart: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW).

157

10. Vissen van beken en rivieren CROMBAGHS, B. H. J. M., AKKERMANS, R. W., & GUBBELS, R. E. M. B. et al. (red.). 2000. Vissen in Limburgse beken: de verspreiding en ecologie van vissen in stromende wateren in Limburg. Maastricht: Stichting Natuurpublicaties Limburg. DE CHARLEROY, D., BEYENS, J., & BELPAIRE, C. 1994. Visbestandsopname op de Zwarte Beek. Hoeilaart-Groenendaal: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW). DE HAAS,

A. W. 1990. Inventaris van en verbeteringsplanning voor de fysieke belemmeringen voor de

migratie van vis op de grote Nederlandse Rivieren. Arnhem: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat (RWS), Dienst Binnenwateren/Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA). DE NIE,

H. W. 1996. Atlas van de Nederlandse zoetwatervissen. Doetinchem: Media.

DE NIE,

H. W. 1997. Bedreigde en kwetsbare zoetwatervissen in Nederland: voorstel voor een rode lijst.

Nieuwegein: Stichting Atlas Verspreiding Nederlandse Zoetwatervissen. de Nie, H. W. & van Ommering, G. 1998. Bedreigde en kwetsbare zoetwatervissen in Nederland: toelichting op de rode lijst. Wageningen: Informatie-en Kenniscentrum Natuurbeheer (IKC). DECLERCK, S., DE MEESTER, L., GEENENS, V., VYVERMAN, W., ROMMENS, W., & DECLEER, K. 2001. Experimenteel ecologisch onderzoek naar de herstelkansen van het aquatisch ecosysteem van de Blankaart door hydrologische isolatie en voedselwebmanipulatie . Leuven: Koninklijke Universiteit Leuven (KUL), Laboratorium voor Aquatische Ecologie. DENAYER, B. 1994. Visstandbemonstering op de Wantebeek kaderend in het Poekebeekproject: visbestandopname, biotoopbeheer en -ontwikkeling. Hoeilaart-Groenendaal: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW). ERCKEN, D., DE CHARLEROY, D., & BELPAIRE, C. 1994. Biotoopontwikkeling en visstandsbeheer in het Voerbekken. Hoeilaart-Groenendaal: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW). GILSON, P. 1993. Visbestandsopname en natuurtechnische voorstellen voor de Aabeek (Limburg). Hoeilaart: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW). GILSON, P. 1993. Visbestandsopname en natuurtechnische voorstellen voor de Warmbeek (Limburg). Hoeilaart: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW). GILSON, P., DE CHARLEROY, D., BEYENS, J., & BELPAIRE, C. 1994. Ontwikkelingsplan voor de visserij op de Grensmaas (Limburg). Hoeilaart: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW). LIEFVELD, W. M., VAN LOOY, K., & PRINS, K. H. (red.). 2000. Biologische monitoring zoete rijkswateren: watersysteemrapportage Maas 1996. Lelystad: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, DirectoraatGeneraal Rijkswaterstaat (RWS), Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA). MARTENS, L. & HERMY, M. [2000]. Ontwerp van ecosysteemvisie voor de Demervallei tussen Werchter en Diest: deel 1: omgevingsanalyse. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, departement Leefmilieu en Infrastructuur (LIN), Administratie Milieu, Natuur en Landinrichting (AMINAL), Afdeling Natuur. MARTENS, L. & HERMY, M. [2000]. Ontwerp van ecosysteemvisie voor de Demervallei tussen Werchter en Diest: deel 2: gebiedsvisie. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, departement

158

10. Vissen van beken en rivieren Leefmilieu en Infrastructuur (LIN), Administratie Milieu, Natuur en Landinrichting (AMINAL), Afdeling Natuur. MERTENS, W. & MEIRE, P. 2001. Ontwerp van ecosysteemvisie voor de vallei van de Zwarte Beek: deel III: systeembeschrijving. Wilrijk: Universiteit Antwerpen (UA). MONDEN, S., DE CHARLEROY, D., COECK, J., VAN LIEFFERINGHE, C., & VANDENABEELE, P. 2000. Voorstel tot implementatie van de Benelux beschikking inzake vismigratie in het Vlaamse beleid. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). NIJSSEN, H. & DE GROOT, S. J. 1987. De vissen van Nederland. Hoogwoud: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). PHILIPPART, J. C., MICHA, J. C., BARAS, E., PRIGNON, C., GILLET, A. & JORIS, S. 1994. The Belgian project “Meuse salmon 2000”. First results, problems and future prospects. Water Science & Technology 29(3):315-317. RAAT, A. J. P. (red.). 1994. Vismigratie, visgeleiding en vispassages in Nederland: lezingen en posterpresentaties Studiedag Vismigratie (15 december 1993, Jaarbeurs Utrecht, Nederland). Nieuwegein: Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij (OVB). RIEMERSMA, P. & QUAK, J. 1991. Vismigratie en aanleg van visoptrek-voorzieningen. Deelrapport 2 lit.studie Vispassage: een lit.studie ikv project ‘Ecologisch herstel zalm en zeeforel in stroomgebied van de Rijn’. Nieuwegein: Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij (OVB). SEMMEKROT, S. AND VRIESE, F. T. 1992. Paai- en opgroeigebieden voor vis in de Maas . Maastricht: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat (RWS), Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA). VANDELANNOOTE, A., BRUYLANTS, B. &VERHEYEN, R. F. 1986. De relatie van de visfauna tot de vervuiling in de Grote en de Kleine Nete. Water 28:73-78. VAN HAVERBEKE, E. 2002. Onderzoek naar de habitatselectie van enkele stroomminnende vissoorten in de Berwijn. Gent: Universiteit Gent (RUG), Faculteit van de Wetenschappen, Vakgroep Biologie. VAN ROOY, P. T. J. C. & PAARLBERG, A. 1991. Aanzet tot beekherstel in Limburg. H2O, 24(20):556-562. VAN THUYNE G., BELPAIRE C., & BEYENS J. 1997. Visbestandsopnames op de Bosbeek, Limburg (maart, 1997). Hoeilaart: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW). VAN THUYNE G., BELPAIRE C., & BEYENS J. 1998. Visbestandsopnames op het kanaal Bocholt-Herentals, Antwerpen en Limburg (oktober 1996 en mei 1997). Hoeilaart: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW). ZWAENEPOEL, A., VAN ACKERE, A., & GILDEMYN, E. 2000. Beschrijving van landschapsbepalende aspecten (historiek, transport, watergebonden bebouwing, milieu, natuur, landschap en recreatie) van rivieren en kanalen, op het grondgebied van het grensoverschrijdende project ‘grootstad’ (partim Vlaanderen en Wallonië). Brugge: West-Vlaamse Intercommunale voor Economische Expansie, Huisvestingsbeleid en Technische Bijstand (WVI).

Gerelateerde Likona-artikels (indien niet eerder geciteerd) BEYENS, J. & DE CHARLEROY, D. 1997. Het visbestand in het Demerbekken. Likona jaarboek 1996: 4749.

159

10. Vissen van beken en rivieren BEYENS, J. & BELPAIRE, C. 2000. De Grote modderkruiper (Misgurnus fossilis): één van de merkwaardigste vissen van Limburg. Likona jaarboek 1999: 53-57. DEVOCHT, A. 1993. Vinnige vissen in de Aabeek. Likona jaarboek 1992: 48-55. DE VOCHT, A., COECK, J., VAN THUYNE G., BREINE, J. & BELPAIRE, C. 2001. Vissen in Limburg: oude bekenden en nieuwe gezichten. Likona jaarboek 2000: 79-85. SCHOPS, I. 1996. Beekherstel in de Oude Beek te Beringen. Likona jaarboek 1995: 16-22. VERREYCKEN, H., BELPAIRE, C. & OLLEVIER, F. 1992. Inventarisatie van de vissoorten van het Albertkanaal te Langerlo-Genk. Likona jaarboek 1991

160

11. Broedvogels

11. BROEDVOGELS 11.1. Gegevens Er bestaan meerdere bronnen van informatie over de verspreiding van broedvogels in Vlaanderen en in de provincie Limburg. Een gebiedsdekkend overzicht voor heel België vinden we in DEVILLERS et al. (1988). Dit werk heeft in de context van onze analyses twee belangrijke nadelen: de geografische schaal is vrij groot (8 x 10 km hokken) en de gegevens werden verzameld in de periode 1973-1977 en zijn dus enigszins verouderd. Voor de provincie Limburg zijn meer gedetailleerde gegevens (1 x 1 km hokken) beschikbaar in GABRIËLS (1985) en in het aanvullende boek van GABRIËLS et al. (1994). In het kader van het recent opgestarte “broedvogelatlasproject”, werden over gans Vlaanderen op gestandaardiseerde wijze inventarisaties uitgevoerd tijdens drie broedseizoenen (2000 t.e.m. 2002). Deze informatie is ongetwijfeld de meest actuele, gebiedsdekkende en gedetailleerde die momenteel beschikbaar is voor heel Vlaanderen. Een nadeel is wel dat op het ogenblik van het samenstellen van dit rapport niet alle gegevens voor verwerking beschikbaar waren (zie verder). De volledige gegevens zullen worden gepubliceerd in een nieuwe broedvogelatlas in de loop van 2003 (VERMEERSCH et al., in prep.). Voortdurend geactualiseerde verspreidingskaarten zijn raadpleegbaar op de website van het broedvogelproject (http://www.instnat.be/Broedvogels/). De gegevens die bij de inventarisaties voor de broedvogelatlas verzameld werden, laten toe om de verspreiding van de verschillende soorten in atlashokken van 5 x 5 km in kaart te brengen. Bovendien werden voor de minder algemene soorten en voor de achteruitgaande en bijzondere broedvogels van Vlaanderen (DEVOS & ANSELIN, 1996; ANSELIN et al. 1998) schattingen gemaakt van het aantal broedparen in de verschillende atlashokken. Voor deze soorten is het dus mogelijk om de populatiegrootte te schatten in heel Vlaanderen en in Limburg. Bij onze analyses en besprekingen werd voor elke soort uitgegaan van de meest gedetailleerd beschikbare informatie. Daarom werd de verwerking opgesplitst tussen de algemene en de minder algemene soorten, waarbij hun relatieve aanwezigheid in Limburg zal worden onderzocht aan de hand van atlashokken, resp. aantal broedparen. Tabel 10.1 toont voor heel Vlaanderen en voor de provincie Limburg het totaal aantal atlashokken en het aantal hokken waarvoor de gegevens beschikbaar waren (onderzocht en in gegevensbestand ingevoerd) voor onze analyses.Voor heel Vlaanderen bleek 73% van de hokken te zijn afgewerkt. Met 66% ligt deze verhouding iets lager in Limburg. Van het totaal aantal atlashokken, maken de Limburgse atlashokken 18,8% uit van deze in heel Vlaanderen. Beschouwen we enkel de afgewerkte hokken, dan daalt dit aandeel licht tot 16,9%. Gezien het geringe verschil, kunnen we stellen dat de gegevens voor Limburg bij benadering vergelijkbaar zijn met die voor gans Vlaanderen. De in hoofdstuk 2 uitgewerkte criteria voor het aanduiden van prioritaire soorten blijven gehandhaafd voor de Vlaamse broedvogels. Voor de broedvogels kennen we de status op de Rode Lijsten van Vlaanderen (DEVOS & ANSELIN, 1999) en de lijst van “Birds of European conservation concern” (TUCKER & HEATH, 1994; HEATH et al., 2000), alsook het eventuele voorkomen in Annex I van de Vogelrichtlijn.

161

11. Broedvogels

Tabel 11.1

Totaal aantal atlashokken en aantal onderzochte atlashokken in het kader van het “broedvogelatlasproject” in Vlaanderen en in Limburg. # hokken aanwezig

# onderzochte hokken

% onderzochte hokken

Heel Vlaanderen

645

472

73.2

Limburg

121

80

66.1

% hokken Limburg/Vlaanderen

18.8

16.9

162

11. Broedvogels

11.2.Prioritaire soorten Van de 188 broedvogelsoorten die in Vlaanderen werden opgetekend tijdens het broedvogelatlasproject, treffen we er 158 in de provincie Limburg. Hiervan behoren 101 soorten tot de zogenaamde minder algemene of schaarse soorten en 57 tot de algemene soorten. Op basis van onze selectiecriteria, werden in totaal 23 prioritaire broedvogels weerhouden, waarvan 21 minder algemene en 2 algemene soorten. De Hop (Upupa epops) is een soort die als uitgestorven in Vlaanderen wordt beschouwd en werd om deze reden niet in de lijst van prioritaire soorten opgenomen. De soort zou tijdens het atlasproject nog in één atlashok (in Limburg) zijn waargenomen, maar hiervan kon geen broedzekerheid worden vastgesteld. De Aalscholver (Phalacrocorax carbo) zou, strikt genomen, op basis van onze criteria moeten worden aangeduid als een prioritaire soort voor de provincie Limburg. Vermits de Aalscholver echter de laatste jaren wereldwijd aanzienlijk in aantallen is toegenomen, werd de soort verwijderd van Annex I van de Vogelrichtlijn. Zeer vermoedelijk zal ook de status “Kwetsbaar in Vlaanderen” bij de volgende herziening van de Vlaamse Rode Lijst gewijzigd worden. Wij beschouwen de Aalscholver dan ook niet verder als een prioritaire soort voor Limburg. Van de algemene broedvogelsoorten komen Houtsnip en Kerkuil opvallend meer voor in de provincie Limburg (tabel 10.2). Ook Kramsvogel, Kuifmees, Bosuil, Zwarte Mees en Grauwe Vliegenvanger worden aantoonbaar vaker aangetroffen in Limburg, maar vanwege hun status “Momenteel niet bedreigd” of “Achteruitgaand”, selecteren we deze soorten niet voor onze prioriteitenlijst. In dalende volgorde van aantal waargenomen broedparen dienen 21 minder algemene broedvogelsoorten te worden opgenomen in de lijst van prioritaire soorten voor Limburg (tabel 10.3). Het gaat om de Grauwe klauwier, Nachtzwaluw, Roerdomp, Watersnip, Boomleeuwerik, Geelgors, Grauwe gors, Veldleeuwerik, Wespendief, Zwarte specht, Sprinkhaanzanger, Krakeend, Wielewaal, Roodborsttapuit, Gekraagde roodstaart, Woudaapje, Kwartel, Zwarte wouw, IJsvogel, Grote karekiet en Grauwe kiekendief. Tabel 10.4 toont op meer overzichtelijke wijze de lijst van prioritaire broedvogels.

Tabel 11.2

Soortenlijst van de Vlaamse algemene broedvogels gerangschikt volgens het procentueel aantal bezette karteringshokken dat in Limburg ligt (in afnemende volgorde).

Nederlandse naam


SLim

SVl

% SLim

Houtsnip

Scolopax rusticola

32

86

37

Sign ***

RLVl

RLEur

Kramsvogel

Turdus pilaris

32

89

36

***

Kerkuil

Tyto alba

60

215

28

***

Kuifmees

Parus cristatus

47

180

26

***

MNB

Bosuil

Strix aluco

62

255

24

**

MNB

Zwarte mees

Parus ater

45

191

24

*

MNB

Grauwe vliegenvanger

Muscicapa striata

70

329

21

*

A

Braamsluiper

Sylvia curruca

44

214

21

MNB

Goudhaantje

Regulus regulus

65

324

20

MNB

Staartmees

Aegithalos caudatus

75

375

20

MNB

Ransuil

Asio otus

60

308

19

MNB

Boomkruiper

Certhia brachydactyla

74

381

19

MNB

VRL

K MNB K

A

163

11. Broedvogels Nederlandse naam


Gaai

Garrulus glandarius

Ringmus

Passer montanus

Tuinfluiter Vink

SLim

SVl

% SLim

Sign

RLVl

RLEur

75

389

19

74

389

19

A

MNB

Sylvia borin

76

400

19

MNB

Fringilla coelebs

78

416

19

MNB

Grote lijster

Turdus viscivorus

77

414

19

MNB

Kneu

Carduelis cannabina

76

410

19

MNB

Fazant

Phasianus colchicus

78

421

19

MNB

Roodborst

Erithacus rubecula

77

416

19

MNB

Grote bonte specht

Dendrocopus major

75

407

18

MNB

Bosrietzanger

Acrocephalus palustris

63

342

18

Spreeuw

Sturnus vulgaris

78

426

18

Pimpelmees

Parus caeruleus

78

427

18

MNB

Zwartkop

Sylvia atricapilla

78

428

18

MNB

Steenuil

Athena noctua

67

368

18

A

Koolmees

Parus major

78

429

18

MNB

Zanglijster

Turdus philomelos

78

429

18

MNB

Grasmus

Sylvia communis

76

419

18

MNB

Witte kwikstaart

Motacilla alba

77

425

18

MNB

Zwarte kraai

Corvus corone

78

433

18

MNB

Spotvogel

Hippolais icterina

65

361

18

MNB

Heggemus

Prunella modularis

78

434

18

MNB

Houtduif

Columba palumbus

78

434

18

MNB

Winterkoning

Troglodytes troglodytes

78

434

18

Huismus

Passer domesticus

76

423

18

Merel

Turdus merula

78

435

18

Holeduif

Columba oenas

73

408

18

MNB

Tjiftjaf

Phylloscopus collybita

78

436

18

MNB

Fitis

Phylloscopus trochilus

69

386

18

Boerenzwaluw

Hirundo rustica

75

420

18

Turkse tortel

Streptopelia decaocto

75

420

18

MNB

Zwarte roodstaart

Phoenicurus ochruros

73

411

18

MNB

Groenling

Carduelis chloris

72

412

17

MNB

Ekster

Pica pica

75

430

17

MNB

Koekoek

Cuculus canorus

68

390

17

MNB

Kievit

Vanellus vanellus

71

408

17

MNB

Gierzwaluw

Apus apus

54

314

17

MNB

Kauw

Corvus monedula

68

397

17

MNB

Kleine karekiet

Acrocephalus scirpaceus

45

265

17

MNB

Wilde eend

Anas platyrhynchos

71

424

17

MNB

Waterhoen

Gallinula chloropus

67

407

16

MNB

Soepgans

Anser unox

28

180

16

MNB

Soepeend

Anas unox

38

261

15

MNB

Meerkoet

Fulica atra

46

323

14

MNB

Stadsduif

Columba livia

36

257

14

MNB

Gele kwikstaart

Motacilla flava

41

305

13

MNB

VRL

MNB

MNB A

MNB

MNB A

MNB MNB

MNB A

A

164

11. Broedvogels

Tabel 11.3

Soortenlijst van de Vlaamse minder algemene of schaarse broedvogels gerangschikt volgens het procentueel aantal aangetroffen broedparen in Limburg (in afnemende volgorde).

Nederlandse Naam


NLim

NVl

% NLim

Sign

RLVl

RLEur

VRL

Grauwe klauwier

Lanius collurio

3

3

100

***

MUB

A

1

Kleine barmsijs

Carduelis flammea

4

4

100

***

Z

Zwarte wouw

Milvus migrans

1

1

100

*

K

1

Nachtzwaluw

Caprimulgus europaeus

284

302

94

***

B

A

1

Buidelmees

Remiz pendulinus

9

11

82

***

Z

MNB

Appelvink

Coccothraustes coccothraustes

89

118

75

***

Roerdomp

Botaurus stellaris

5

7

71

***

MUB

K

Watersnip

Gallinago gallinago

25

36

69

***

MUB

MNB

Boomleeuwerik

Lululla arborea

239

347

69

***

K

K

Vuurgoudhaantje

Regulus ignicapillus

320

465

69

***

MNB

Europese kanarie

Serinus serinus

63

100

63

***

MNB

Kruisbek

Loxia curvirostra

54

86

63

***

Boompieper

Anthus trivialis

824

1409

58

***

Fluiter

Phylloscopus sibilatrix

101

176

57

***

Woudaapje

Ixobrychus minutus

4

7

57

**

MUB

K

Sijs

Carduelis spinus

22

41

54

***

Z

MNB

Havik

Accipiter gentilis

89

166

54

***

Geelgors

Emberiza citrinella

1119

2094

53

***

Oeverloper

Actitis hypoleucos

3

6

50

*

Grote karekiet

Acrocephalus arundinaceu

1

2

50

Grauwe gors

Miliaria calandra

290

599

48

***

Glanskop

Parus palustris

236

502

47

***

Wintertaling

Anas crecca

142

304

47

***

Veldleeuwerik

Alauda arvensis

2771

6221

45

***

Wespendief

Pernis apivorus

41

99

41

***

Zwarte zwaan

Cignus atratus

7

17

41

**

Grauwe kiekendief

Circus pygargus

2

5

40

Goudvink

Pyrrhula pyrrhula

32

83

39

Aalscholver

Phalacrocorax carbo

Roek

Corvus frugilegus

Tafeleend Kleine bonte specht

MNB 1 1

MNB A

MNB MNB 1

MNB B

MNB MNB

MUB

MNB

B

MNB MNB MNB

A

MUB ***

K MNB

1

MNB

1

MNB

237

638

37

***

1350

3795

36

***

K

MNB MNB

Aythya ferina

117

333

35

***

MNB

Dendrocopus minor

118

339

35

***

MNB

Matkop

Parus montanus

585

1694

35

***

MNB

Waterral

Rallus aquaticus

120

352

34

***

MNB

Zwarte specht

Dryocopus martius

133

396

34

***

MNB

Casarca

Tadorna ferruginea

2

6

33

K

Kolgans

Anser albifrons

1

3

33

MNB

Wulp

Numenius arquata

Grote gele kwikstaart

Motacilla cinerea

Stormmeeuw

Larus canus

Graspieper

Anthus pratensis

Sprinkhaanzanger

Locustella naevia

99

Dodaars

Tachybaptus ruficollis

148

Krakeend

Anas strepera

237

Groene specht

Picus viridis

875

Kleine plevier

Charadrius dubius

62

206

Wielewaal

Oriolus oriolus

204

Blauwe reiger

Ardeae cinerea

462

Buizerd

Buteo buteo

330

Tapuit

Oenanthe oenanthe

Indische gans

Anser indicus

114

345

33

***

A

74

225

33

***

MNB

11

34

32

*

Z

A

810

2548

32

***

A

MNB

319

31

***

K

MNB

486

30

***

A

MNB

785

30

***

2901

30

***

A

30

***

MNB

689

30

***

1562

30

***

1131

29

***

4

14

29

8

29

28

1

K

K

MNB MNB MNB

MUB

MNB MNB

165

11. Broedvogels

Nederlandse Naam


NLim

NVl

% NLim

Bonte vliegenvanger

Ficedula hypoleuca

100

383

26

Sign ***

RLVl

RLEur

Fuut

Podiceps cristatus

193

754

26

***

Paapje

Saxicola rubetra

3

12

25

Roodborsttapuit

Saxicola torquata

333

1338

25

***

B

A

Kwartel

Coturnix coturnix

60

243

25

**

K

K

Tortel

Streptopelia turtur

387

1568

25

***

A

A

Grauwe gans

Anser anser

136

559

24

***

Sperwer

Accipiter nisus

196

826

24

***

Rietgors

Emberiza schoeniclus

300

1277

23

***

Boomklever

Sitta europaea

446

1934

23

***

Torenvalk

Falco tinnunculus

312

1361

23

***

Gekraagde roodstaart

Phoenicurus phoenicurus

301

1342

22

***

Knobbelzwaan

Cygnus olor

38

171

22

Geoorde fuut

Podiceps nigricollis

36

171

21

Ijsvogel

Alcedo atthis

93

455

20

Nijlgans

Alopochen aegyptiacus

88

479

18

MNB

Zomertaling

Anas querquedula

20

109

18

K

Boomvalk

Falco subbuteo

47

266

18

Kwartelkoning

Crex crex

1

6

17

MUB

K

Pijlstaart

Anas acuta

1

6

17

Z

K

Oeverzwaluw

Riparia riparia

905

5748

16

B

A

Patrijs

Perdix perdix

305

1971

15

K

K

Carolina-eend

Aix sponsa

2

13

15

Kokmeeuw

Larus ridibundus

2221

14511

15

MNB

Blauwborst

Luscinia svecica

273

1799

15

MNB

Kuifleeuwerik

Galerida cristata

2

14

14

Middelste Bonte Specht

Dendrocopus medius

Kuifeend

Aythya fuligula

Kleine zilverreiger Snor Slobeend

Anas clypeata

Huiszwaluw

Delichon urbica

Nachtegaal

Luscinia megarhynchos

Grutto Putter

VRL

MNB MNB MUB

MNB

MNB MNB A

MNB MNB A

K

K

K

MNB

MNB *

A

K

1

MNB 1

MNB

MUB

1

A

2

15

13

MNB

153

1182

13

MNB

Egretta garzetta

2

17

12

Locustella luscinioides

2

17

12

62

562

11

508

4830

11

A

MNB

80

772

10

K

MNB

Limosa limosa

61

665

9

K

Carduelis carduelis

28

348

8

MNB

Scholekster

Haematopus ostralegus

62

950

7

MNB

Brandgans

Branta leucopsis

7

110

6

Lokaal

Bontbekplevier

Charadrius hiaticula

1

17

6

Z

MNB

Porseleinhoen

Porzana porzana

3

58

5

B

MNB

1

Bruine kiekendief

Circus aeruginosus

6

119

5

K

MNB

1

Mandarijneend

Aix galericulata

2

40

5

Bergeend

Tadorna tadorna

38

1192

3

MNB

Canadese gans

Branta canadensis

10

860

1

MNB

Zwartkopmeeuw

Larus melanocephalus

2

189

1

Halsbandparkiet

Psittacula krameri

1

120

1

Tureluur

Tringa totanus

2

317

1

B

A

Rietzanger

Acrocephalus schoenobaenus

2

1297

0

B

MNB

Kleine mantelmeeuw

Larus fuscus

2

2790

0

K

MNB

Zilvermeeuw

Larus argentatus

1

1500

0

K

MNB

Hop

Upupa epops

0

U

MNB

MNB MUB

1 1

MNB MNB

1

MNB

Z

MNB

1

166

11. Broedvogels

Tabel 11.4

Lijst van prioritaire broedvogels voor de provincie Limburg (alfabetisch volgens wetenschappelijke naam). Nederlandse Naam


RLVl

RLEur

Grote karekiet

Acrocephalus arundinaceu

MUB

MNB

Veldleeuwerik

Alauda arvensis

A

K

Ijsvogel

Alcedo atthis

K

A

Krakeend

Anas strepera

Roerdomp

Botaurus stellaris

Nachtzwaluw

Caprimulgus europaeus

Grauwe kiekendief

VRLVl

1

K MUB

K

1

B

A

1

Circus pygargus

MUB

MNB

1

Kwartel

Coturnix coturnix

K

Zwarte specht

Dryocopus martius

Geelgors

Emberiza citrinella

B

MNB

Watersnip

Gallinago gallinago

MUB

MNB

Woudaapje

Ixobrychus minutus

MUB

K

1

Grauwe klauwier

Lanius collurio

MUB

A

1

Sprinkhaanzanger

Locustella naevia

K

MNB

Boomleeuwerik

Lululla arborea

K

K

Grauwe gors

Miliaria calandra

B

MNB

Zwarte wouw

Milvus migrans

Wielewaal

Oriolus oriolus

K

MNB

Wespendief

Pernis apivorus


Phoenicurus phoenicurus

K

K

Roodborsttapuit

Saxicola torquata

B

A

Houtsnip

Scolopax rusticola

Kerkuil

Tyto alba

K

A

K MNB

K MNB

1

1 1 1

K

11.3.Recente trends bij de prioritaire soorten Over de populaties van broedvogels in Limburg zijn goede gegevens beschikbaar uit het recente verleden. Zo geeft het werk van GABRIËLS (1985) een overzicht van de kennis bij het begin van de jaren ’80. Dit werk werd opgevolgd en aangevuld met een nieuwe atlas voor Limburg (GABRIËLS et al., 1994), waarin de gegevens voor het begin van de jaren ’90 werden samengevat. Beide werken zijn van bijzonder belang vermits ze een goed referentiekader verschaffen om de evolutie van de verschillende soorten over een tijdspanne van resp. 20 en 10 jaar te kunnen inschatten. Daartoe werden de gegevens uit het verleden vergeleken met de recent verzamelde resultaten. We wensen erop te drukken dat deze vergelijking noodzakelijkerwijs benaderend en vrij ruw moet blijven. De drie sets van gegevens zijn immers deels onvolledig, om uiteenlopende redenen. Toch oordelen we dat de gegevens bruikbaar zijn om eventuele duidelijke veranderingen in populatiegrootten aan het licht te brengen. Het is in deze optiek dat onze bevindingen (tabel 10.5) moeten beschouwd worden.

167

11. Broedvogels

Tabel 11.5

Recente trends in de populatiegrootte van de prioritaire broedvogelsoorten. Gegeven is het geschatte aantal broedpaar tijdens drie perioden (1985: GABRIËLS 1985; 1994: GABRIËLS et al. 1994; 2002: voorlopige resultaten “broedvogelatlasproject”). Nederlandse Naam

1985

1994

2002

Zwarte wouw

0

0

1?

Krakeend

10

100-200

237

+

Grauwe kiekendief

trend

0

0

2

+

Nachtzwaluw

(200)

180-200

284

+

Wespendief

(20)

40-60

41

+/=

Zwarte specht

(80)

(250)

133

=?

?

<100

93

=

Boomleeuwerik

230-300

280-350

239

=

Grote karekiet

5

0

1

-/=

Woudaapje

15

0

4

-/=

Roerdomp

(30)

4

5

-/=

Kwartel

?

50-200

60

-?


?

1000-1200

301

-

Roodborsttapuit

>1000

700-800

333

-

Wielewaal

>1000

700-800

204

-

Sprinkhaanzanger

?

200-250

99

-

Veldleeuwerik

?

3000-6000

2771

-

Grauwe gors

900-1200

600-620

290

-

Geelgors

3900

2500-3000

1119

-

Watersnip

70-90

30-40

25

-

<10

6

3

-

IJsvogel

Grauwe klauwier

De beschikbare informatie (tabel 10.5) suggereert een toenemende populatiegrootte voor de Krakeend en de Nachtzwaluw, terwijl Grauwe kiekendief en Zwarte wouw zich recent als broedvogel vestigden in Limburg. Het aantal broedparen van de Wespendief nam toe van ’80 tot ’90 en bleef dan relatief constant. Er werd geen duidelijke toe- of afname vastgesteld van de populatiegrootte bij de Zwarte specht, IJsvogel en Boomleeuwerik. Bij de Grote karekiet, Woudaapje en Roerdomp was er sprake van een zeer drastische afname tot het begin van de jaren ’90. Hierna lijkt de populatiegrootte licht toe te nemen of stabiel te blijven, al gaat het nog steeds over een zeer gering aantal broedparen. Voor de overige soorten werd een duidelijke afname van de populatiegrootte vastgesteld tijdens de afgelopen 20 jaar. In een volgende stap werden de prioritaire soorten gegroepeerd volgens hun biotoopvoorkeur in Limburg. Hiertoe baseerden we ons op de beschrijvingen gegevens in GABRIËLS et al. (1994) en hanteerden we een vereenvoudigde lijst van biotopen (Tabel X.6). Soorten die in een gegeven biotoop in Limburg normaal als broedvogel voorkomen, noemen we kensoorten. Kensoorten komen dus veel minder of niet voor in andere biotopen.

168

11. Broedvogels Door combinatie van de biotoopvoorkeur met de populatietrend tijdens de afgelopen 20 jaar (Tabel X.5) kunnen we nagaan in hoeverre soorten in bepaalde biotopen al dan niet sterker achteruit gingen dan soorten in andere biotopen. We zullen m.a.w. nagaan in hoeverre er relaties bestaan tussen de biotoopvoorkeur en de trend in populatiegrootte (Tabel x.6). De prioritaire soorten van stilstaande waters en waterlopen namen toe (Krakeend), bleven relatief stabiel (IJsvogel) of bleven stabiel na een periode van duidelijke achteruitgang (Grote karekiet, Woudaapje en Roerdomp). De positieve trend bij sommige en het tot stilstand brengen van de achteruitgang bij andere soorten zijn vermoedelijk het resultaat van de belangrijke inspanningen die de afgelopen 10-20 jaar geleverd zijn voor het behoud en bescherming van waterrijke gebieden in de provincie Limburg. Desalniettemin blijft het aantal broedparen van sommige soorten (Grote karekiet, Woudaapje en Roerdomp) nog steeds zo laag, dat het risico op verdwijnen van de populatie erg reëel blijft. De kensoorten voor moerassen en natte heiden (Watersnip en Sprinkhaanzanger) vertonen een afnemende trend. De soorten met voorkeur voor akker- en graslanden, weidevogelgebieden en droge heiden gaan allen duidelijk achteruit, met uitzondering van de Grauwe kiekendief, een soort die zich pas recent als broedvogel in Limburg vestigde. Opvallend is vooral de drastische afname van enkele soorten (Veldleeuwerik, Geelgors) die in een recent verleden (vrij) algemeen waren in Limburg. De achteruitgang van meerdere soorten (algemene) broedvogels in landbouwgebieden is overigens een fenomeen dat werd vastgesteld in vele Europese landen. Het wordt toegeschreven aan een reeks grootschalige veranderingen die een gevolg zijn van de toenemende intensifiëring van de landbouwpraktijken. (DONALD et al. 2001, 2002). De kensoorten voor droge heiden (Nachtzwaluw, Boomleeuwerik) lijken een toenemende trend te vertonen. In het geval van de Nachtzwaluw kan dit mogelijk ten dele worden toegeschreven aan meer doorgedreven inventarisatie-inspanningen. Er zijn weinig duidelijke algemene bevindingen te formuleren voor de kensoorten van landschappen met kleine landschapselementen en van allerlei bostypes. Sommige van deze soorten gaan duidelijk achteruit (Grauwe klauwier, Gekraagde roodstaart, Wielewaal), terwijl andere vermoedelijk constant bleven (Zwarte specht) of toenamen (Wespendief).

169

11. Broedvogels

trend

urbane gebieden

populierenaanplantingen

loofbossen moerasbos

oude naaldbossen

kl. landschapselementen boomgaarden

droge heide jonge naaldhoutaanpl.

akker- en graslandgebieden

weidevogelgebieden

moerassen natte heide

Biotoopvoorkeur van de prioritaire broedvogels in Limburg en de trend vastgesteld tijdens de periode 1985 – 2002 (zie tabel 10.5).

stilstaande waters waterlopen

Tabel 11.6

Nederlandse Naam Roerdomp

X

-/=

Woudaapje

X

-/=

Grote karekiet

X

-/=

Krakeend

X

+

IJsvogel

X

=

Watersnip

X

Sprinkhaanzanger

X

X

Grauwe kiekendief

X

-

X

-?

X

+

Kwartel

X

X

Grauwe gors

X

X

Veldleeuwerik

X

X

Roodborsttapuit

X

X

X

-

Geelgors

X

X

X

-

X

Nachtzwaluw

X

Boomleeuwerik

X

-

+ X

Grauwe klauwier

X


X

X X

X

Houtsnip

X

X

Zwarte specht

X

Wielewaal Wespendief Kerkuil

X

= -

X

X

-

=?

X

X

-

X

X

+/= X

Zwarte wouw

170

11. Broedvogels

Geciteerde literatuur ANSELIN, A., DEVOS, K., & KUIJKEN, E. 1998. Kolonievogels en zeldzame broedvogels in Vlaanderen in 1995 en 1996 = Colonial and rare breeding birds in Flanders (Belgium) in 1995 and 1996. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). DEVILLERS, P., ROGGEMAN, W., TRICOT, J., DEL MARMOL, P., KERWIJN, C., JACOB, J. P., & ANSELIN, A. 1988. Atlas van de Belgische broedvogels. Brussel: Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) . DEVOS, K. & ANSELIN, A. 1996. Kolonievogels en zeldzame broedvogels in Vlaanderen in 1994. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). DEVOS, K. & ANSELIN, A. 1999. Broedvogels. In: Kuijken, E. (red.), 1999. Natuurrapport 1999. Toestand van de natuur in Vlaanderen: cijfers voor het beleid. Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 6, Brussel. DONALD, P.F., GREEN, R.E. & HEATH, M.F. 2001. Agricultural intensification and the collapse of Europe’s farmland bird populations. Proc. R. Soc. London (B) 268: 25 – 29. DONALD, P.F., PISANO, G., RAYMENT, M.D. & PAIN, D. 2002. The common agricultural policy, EU enlargement and the conservation of Europ’s farmland birds. Agriculture, Ecosystems and Environment 89: 167 – 182. GABRIËLS, J. 1985. Atlas van de broedvogels in Limburg. Brussel: Belgische Natuur- en Vogelreservaten. GABRIËLS, J., STEVENS, J., & VAN SANDEN, P. (eindred.). 1994. Broedvogelatlas van Limburg: veranderingen in aantallen en verspreiding na 1985. Hasselt: Provincie Limburg, Culturele AANGELEGENHEDEN . HEATH, M., BORGGREVE, C. & PEET, N. 2000. European bird populations: Estimates and trends. Cambridge: BirdLife International. TUCKER, G. M. & HEATH, M. F. (COMP.)1994. Birds in Europe: their conservation status. Cambridge: BirdLife International. VERMEERSCH, G., ANSELIN, A. & DEVOS, K., (in prep). Project Vlaamse Broedvogelatlas 2000-2003. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). [Verspreidingskaarten grotendeels raadpleegbaar op website http://www.instnat.be/Broedvogels]

Andere relevante literatuur ANSELIN, A. & DEVOS, K. 1992. Populatieschattingen van broedvogels in Vlaanderen: periode 19891991. Gent: Vlavico. ANSELIN, A., DEVOS, K., DEFOORT, T., & VERMEERSCH, G. 1999. Project Vlaamse Broedvogelatlas 20002003: uitgebreide methode-handleiding. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). BUCKLEY, G. P. (ed.). 1992. Ecology and Management of Coppice Woodlands. London: Chapman and Hall. DAM, J. H.--. Natuurgebieden van Nederland: landschappen en avifauna van Nederland en België. Zutphen: W.J. Thieme & Cie.

171

11. Broedvogels DESMET, J. 1987. Vogels: hun levensloop in België, hun wedervaren met de mens. Brugge: Van de Wiele. DEVOS, K., MEIRE, P., YSEBAERT, T., & KUIJKEN, E. 1997. Watervogels in Vlaanderen tijdens het winterhalfjaar 1995-1996.Waterfowl in Flanders (Belgium) during the winter 1995/1996. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). DEVOS, K., MEIRE, P., YSEBAERT, T., & KUIJKEN, E. 1998. Watervogels in Vlaanderen tijdens het winterhalfjaar 1996/1997. Waterbirds in Flanders (Belgium) during the winter 1996/1997. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). DEVOS, K., YSEBAERT, T., & KUIJKEN, E. 2001. Watervogels in Vlaanderen tijdens het winterhalfjaar 1997/1998. Waterbirds in Flanders (Belgium) during the winter 1997/1998. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). GABRIËLS, J. 1981. Weidevogelgebieden in Limburg: broedende steltlopers maken kultuurlandschappen ecologisch belangrijk. Brussel: Belgische Natuur- en Vogelreservaten (BNVR) . GOLDSMITH, B. (ed.). 1991. Monitoring for conservation and ecology. London: Chapman and Hall. HAGEMEIJER, W. J. M. & BLAIR, M. J. 1997. The EBCC atlas of european breeding birds : their distribution and abundance. London: T & A D Poyser. HERROELEN, P. 1995. Vogels van België = Oiseaux de Belgique 1901 - 1992. Boutersem: Herroelen,P. JACOBUSSE, M. 1979. Broedvogels: advies Natuur Wetenschappelijke Advieskommissie. [s.l.]: Stichting Het Zeeuwse Landschap. JONKERS, D. A. 1995. Vogels en heterogeniteit van heideterreinen. Basisrapport heide 5. Wageningen: Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN-DLO). KURSTJENS, G. & GABRIËLS, J. 1996. Broedvogels in het Maasdal tussen de Sint-Pietersberg te Lanaye en de monding van de Swalm te Rijkel in 1995. LIPPENS, L. & WILLE, H. 1972. Atlas van de vogels in België en West-Europa. Tielt: Lannoo. MARTENS, L. & HERMY, M. [2000]. Ontwerp van ecosysteemvisie voor de Demervallei tussen Werchter en Diest: deel 1: omgevingsanalyse. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, departement Leefmilieu en Infrastructuur (LIN), Administratie Milieu, Natuur en Landinrichting (AMINAL), Afdeling Natuur. MARTENS, L. & HERMY, M. [2000]. Ontwerp van ecosysteemvisie voor de Demervallei tussen Werchter en Diest: deel 2: gebiedsvisie. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, departement Leefmilieu en Infrastructuur (LIN), Administratie Milieu, Natuur en Landinrichting (AMINAL), Afdeling Natuur . MERTENS, W. & MEIRE, P. 2001. Ontwerp van ecosysteemvisie voor de vallei van de Zwarte Beek: deel III: systeembeschrijving. Wilrijk: Universiteit Antwerpen (UA). VAN PAASSEN,

A. 1980. Invloed van graslandbeheer op broedresultaten en jongenproduktie van

weidevogels. Doktoraat. Wageningen: Landbouwhogeschool. PERRINS, C. M. & BIRKHEAD, T. R 1983. Avian ecology . Glasgow London: Blackie. POUWELS, R. 1997. Effecten van habitatverarming op het broedsucces van insectenetende vogels: het stoelpotenmodel. Wageningen: Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN-DLO).

172

11. Broedvogels PROVINCIE WEST-VLAANDEREN, PROVINCIAAL CENTRUM VOOR LANDBOUW EN MILIEU (PROCLAM). 1999. Plantgoed in de landen tuinbouw: voor meer streekeigen groen: vogels als bondgenoten, aanplanttips, onderhoudstips, geschoren haag. Sint-Andries-Brugge: Naeyaert,G.. REIJNEN, M. J. S. M. & FOPPEN, R. P. B. 1991. Effect van wegen met autoverkeer op de dichtheid van broedvogels: hoofdrapport. Leersum: DLO-Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN). REIJNEN, M. J. S. M., VEENBAAS, G., & FOPPEN, R. P. B. 1992. Het voorspellen van het effect van snelverkeer op broedvogelpopulaties. Delft: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, DirectoraatGeneraal Rijkswaterstaat, Dienst Weg- en Waterbouwkunde (DWW). RUTTEN, J. & VERSTRAETEN, F. 1992. Broedvogelgegevens grensoverschrijdend landschap. Brussel: Natuurreservaten. SAMENWERKENDE ORGANISATIE VOGELONDERZOEK NEDERLAND (SOVON). 2002. Atlas van de Nederlandse broedvogels: verspreiding aantallen verandering. Utrecht: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV), Krikken,J., Nationaal Natuurhistorisch Museum, European Invertebrate Survey. SCHEFFER, M. 1987. Het verband tussen habitatkenmerken en de vogelbevolking in enkele Utrechtse wijken: bijdragen aan de planvorming van stedelijk groen. Wageningen: Rijksinstituut voor onderzoek in de bosen landschapsbouw “De Dorschkamp”. SCHEKKERMAN, H.G. 1997. raslandbeheer en groeimogelijkheden voor weidevogelkuikens. Wageningen: Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN-DLO). SIERDSEMA, H. 1995. Broedvogels en beheer: het gebruik van broedvogelgegevens in het beheer van bosen natuurterreinen. Driebergen, Beek-Ubbergen: Staatsbosbeheer (SBB), SOVON Vogelonderzoek Nederland. THISSEN, J. B. M. 1983. De invloed van militair gebruik op de broedvogelstand van heideterreinen op de Veluwe. Leersum: Rijksinstituut voor Natuurbeheer (RIN). THISSEN, J. B. M. & REIJNEN, M. J. S. M. 1985. Effect van verkeer op broedvogels in populierenbossen en grienden. Leersum: Rijksinstituut voor Natuurbeheer (RIN). ULENAERS, P., DEVOS, K., BELPAIRE, C., & VERREYCKEN, H. 1994. Advies betreffende Aalscholverproblematiek in Vlaanderen. Hasselt: Instituut voor Natuurbehoud (IN). ULENAERS, P. & STEVENS, P. 1996Inventarisatie van enkele “weidevogels” in de vallei van de Zwarte Beek (Limburg) 1993-1995 : een methodologische oefening. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). VAN DEN BOSSCHE, W. 1991. tudie naar het voorkomen van de houtsnip (Scolopax rusticola) in Vlaanderen: deel I. Brussel: Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN). VAN DEN BOSSCHE, W. 1991. Studie naar het voorkomen van de houtsnip (Scolopax rusticola) in Vlaanderen: deel II. Brussel: Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN). VAN DEN BOSSCHE, W. 1991. Studie naar het voorkomen van de houtsnip (Scolopax rusticola) in Vlaanderen: deel III: bijlage. Brussel: Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) . VAN DER MIJN,

F. 1987. Broedvogels in houtwallen: de rol van houtwalstructuren een aangrenzend

grondgebruik. Arnhem: Rijksinstituut voor Natuurbeheer (RIN).

173

11. Broedvogels VAN LANGEVELDE,

F. 1999. Habitat connectivity and fragmented nuthatch populations in agricultural

landscapes. Wageningen: Landbouwuniversiteit Wageningen. VAN VESSEM, J. & KUIJKEN, E. 1986. Overzicht van de voorgestelde speciale beschermingszones in Vlaanderen voor het behoud van de vogelstand (E.G.-richtlijn 79/409/EEG van 2 april 1979). Hasselt: Instituut voor Natuurbehoud (IN). VAN VESSEM, J. & MEIRE, P. 1990. Vlaamse bijdrage tot de Europese broedvogelatlas. Hasselt, Gent: Instituut voor Natuurbehoud (IN) Rijksuniversiteit Gent (RUG). VERMEERSCH, G., DEVOS, K., & ANSELIN, A. 2000. Project Vlaamse Broedvogelatlas 2000-2003: soortenhandleiding. Brussel: Instituut voor Natuurbehoud (IN). VLAAMSE AVIFAUNACOMMISSIE 1989. Vogels in Vlaanderen: voorkomen en verspreiding. Bornem: Vlavico. VULINK, J. T. 2001. Hungry herds: management of temperate lowland wetlands by grazing. Lelystad: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-generaal Rijkswaterstaat (RWS), Directie Ijselmeergebied.

Gerelateerde Likona-artikels (indien niet eerder geciteerd) BEYEN, S. & DE RIDDER, F. 1994. Vegetatie en broedvogelsamenstelling in Limburgse moerasgebieden. Likona jaarboek 1993: 62-70. DE FRAINE, R. 1995. Dagroofvogels in tessenderlo in het broedseizoen 1994. Likona jaarboek 1994: 6365. DUPAE, E. 1995. ruilverkaveling en akkervogels: tegenstelling of verzoening? Likona jaarboek 1994: 4555. HERMANS, P. 1996. Evolutie van het broedbestand van de Grauwe Klauwier (Lanius collurio) in NoordLimburg en het voorkomen op de St.-Maartensheide. Likona jaarboek 1995: 48-57. GABRIËLS, J. 1992. De Kerkuil in de provincie Limburg. Likona jaarboek 1991. GABRIËLS, J., DE RIDDER, F. & CREVECOEUR, L. 1997. Watervogeltellingen in de Maasvallei. Likona jaarboek 1996: 51-65. GABRIËLS, J. 2000. Nijlgans Alopochen aegypticus en Grauwe gans Anser anser veroveren als broedvogels de provincie Limburg. Likona jaarboek 1999: 59-65. GABRIËLS, P. 2002. De Kerkuil, een soort die onze aandacht en bescherming verdient. Likona jaarboek 2001: 48-53. LEYSEN, K. 1996. Aalscholverwaarnemingen in het Schulensbroek. Likona jaarboek 1995: 39-47. LEYSEN, K. 1999. 15 jaar vogelwaarnemingen in het Schulensbroek. Likona jaarboek 1998: 77-87. LUYCKX, B., DEBRUN, N. & VAN GOETHEM, J. 1995. Broedgeval van de Engelse Gele Kwikstaart in Peer in 1994 (Motacilla flava flavissima). Likona jaarboek 1994: 66-68. VANDERYDT, D. 1998. Voorjaarstrek van steltlopers in “De Maten” te Genk-Diepenbeek. Periode 19921997. Likona jaarboek 1997: 77-83. VAN SANDEN, P., GABRIËLS, P. & LEHAEN, H. 1995. De najaarstrek van de Kleine Karekiet (Acrocephalus scirpaceus) en de Bosrietzanger (Acrocephalus palustris) door Limburg. Likona jaarboek 1994: 56-62. VAN SANDEN, P. & LEHAEN, H. 2002. De Bonte vliegenvanger. Likona jaarboek 2001: 54-57.

174

12. Zoogdieren

12. ZOOGDIEREN 12.1.Gegevens De belangrijkste en meest volledige bron van gegevens is de Voorlopige Atlas van de Vlaamse Zoogdieren (ONKELINX, 1997). Zoals deze auteur zelf vermeldt, zijn de gegevens niet gebiedsdekkend en vrij onvolledig. Deze tekortkomingen zullen grotendeels weggewerkt zijn in de nieuwe Zoogdierenatlas van Vlaanderen (Natuurpunt), die in volle voorbereiding is en binnen enkele maanden gepubliceerd zal worden. Het was evenwel niet mogelijk over deze recente zoogdiergegevens te beschikken voor dit verslag. Wél publiceerde Natuurpunt Studie in het najaar van 2002 (ANON., 2002) reeds enkele verspreidingskaarten van de Egel, Konijn en Vos en van een aantal soorten Vleermuizen (deze laatste uitsluitend op basis van zomerwaarnemingen). Voor deze dieren konden we de aantallen vindplaatsen vergelijken in Vlaanderen en Limburg, beschikbaar in 2002 met deze uit de gegevenssets van vijf jaar eerder. Uit tabel 12.1 blijkt allereerst dat voor een aantal zoogdieren, zowel in heel Vlaanderen als in Limburg, meer atlashokken werden ingekleurd op de “nieuwe” kaarten (2002) dan op de kaarten van 1997. Het procentueel aandeel van hun aanwezigheid in Limburg t.o.v. Vlaanderen blijft evenwel zeer vergelijkbaar. Een ander beeld zien we bij de Meervleermuis, Franjestaart, Baard- (en Brandt’s) vleermuis, en (Gewone) Grootoorvleermuis. Het aantal atlashokken waarin deze soorten werden aangetroffen, is voor deze soorten vrijwel altijd lager in 2002. Met uitzondering van de Grootoorvleermuizen resulteert dit bovendien in een lager procentueel voorkomen in Limburg , wat vooral het opvallend is bij de Meervleermuis. Vermits de vleermuizenwaarnemingen van 2002 (voorlopig) enkel berusten op zomertellingen, en deze soorten bovendien moeilijk worden waargenomen buiten hun winterverblijven, is het niet verwonderlijk dat precies deze soorten een ogenschijnlijke daling in aantal vindplaatsen vertonen. Voor het procentueel méér voorkomen van Grootoorvleermuizen in Limburg in 2002 hebben we momenteel geen sluitende verklaring. Deze oefening werd voornamelijk uitgevoerd om na te gaan in hoeverre de gegevens van beide atlassen met elkaar vergelijkbaar zijn. We merken op dat het absolute aantal atlashokken waarin een aantal soorten werd waargenomen, zeer verschillend is. Anderzijds vertonen deze soorten een zeer gelijkaardige relatieve aanwezigheid in Limburg vertonen t.o.v. heel Vlaanderen. We zijn dan ook van mening dat de gegevens in ONKELINX (1997) geschikt zijn voor onze doeleinden, nl. het identificeren van soorten die naar verhouding meer voorkomen in Limburg dan in de rest van Vlaanderen. Onze verdere bespreking zal dan ook gebaseerd zijn op de gegevens van 1997. Mogelijk kunnen de nieuwe gegevens wel nieuwe vindplaatsen aan het licht brengen.

175

12. Zoogdieren

Tabel 12.1

Zoogdiersoorten waarvoor gegevens tot 1997 en 2002 beschikbaar waren: vergelijking van het aantal karteringshokken uit beide gegevenssets, waarin deze soorten werden waargenomen. De tabel is in twee delen gesplitst volgens de zoogdieren die geen opvallende veranderingen hebben ondergaan en deze die duidelijke verschuivingen vertonen in de relatieve aanwezigheid in Limburg.

Atlas 1997

Atlas 2002

Nederlandse Naam


SLim

SVl

% SLim

SLim

SVl

% SLim

Gewone dwergvleermuis Ruige dwergvleermuis Dwergvleermuis spec. Laatvlieger Rosse vleermuis Watervleermuis Konijn Egel Vos

Pipistrellus pipistrellus Pipistrellus nathusii Pipistrellus spec. Eptesicus serotinus Nyctalus noctula Myotis daubentonii Erinaceus europaeus Oryctolagus cuniculus Vulpes vulpes

25 3 36 16 12 24 50 67 30

150 22 230 77 76 166 306 301 168

17 14 16 21 16 14 16 22 18

59 19 44 29 14 40 99 116 80

353 119 193 183 126 240 482 486 341

17 16 23 16 11 17 21 24 23

Meervleermuis Franjestaart Baardvleermuis Baard- & Brandt's vleermuis Gewone grootoor Grootoor spec.

Myotis dasycneme Myotis nattererii Myotis mystacinus Myotis mystacinus/brandtii Plecotus auritus Plecotus auritus/austriacus

8 6 5 9 3 9

19 48 37 110 58 102

42 13 14 8 5 9

3 1 1 2 11 7

29 20 15 47 50 66

10 5 7 4 22 11

176

12. Zoogdieren

12.2.Prioritaire soorten CRIEL (1994) vermeldt in zijn Rode Lijst van de Vlaamse zoogdieren 68 soorten, waarvan er 11 in Vlaanderen als uitgestorven worden beschouwd. Onder deze laatsten zijn er 4 soorten waarvan sinds 1980 geen of slechts zeer occasioneel zwervende individuen werden waargenomen en daardoor de status “Vermoedelijk uitgestorven in Vlaanderen” kregen: de Grote hoefijzerneus (Rhinolophus ferrumequinum), de Mopsvleermuis (Barbastella barbastellus), de Otter (Lutra lutra) en de Tuimelaar (Tursiops truncatus). De overige 7 soorten zijn de Kleine hoefijzerneus (Rhinolophus hipposideros), de Bever (Castor fiber), de Europese nerts (Mustela lutreola), de Wolf (Canis lupus), de Bruine beer (Ursus arctos), de Wilde kat (Felis silvestris) en het Edelhert (Cervus elaphus). Hiervan werden sedert minstens 40 jaar in Vlaanderen geen individuen meer in het wild waargenomen. Deze soorten vallen onder de status “Uitgestorven in Vlaanderen”. Ook de Voorlopige Atlas van de Vlaamse Zoogdieren (1997) illustreert de verspreiding van 68 soorten. De zeezoogdieren worden in deze atlas – net als in ons verslag – buiten beschouwing gelaten. Een aantal zeldzaam waargenomen soorten, die niet in de Rode Lijst werden behandeld, vinden we terug in de Voorlopige Atlas. Enkele hiervan werden in het verleden uiterst sporadisch en uitsluitend in de provincie Limburg waargenomen. Omwille van de volledigheid vermelden we deze soorten en argumenteren we waarom we ze hier verder buiten beschouwing laten. Waargenomen zwervende individuen van Beverrat (Myocastor coypus), Wasbeer (Procyon lotor) of Wasbeerhond (Nyctereutes procyonoides) zijn exoten, al dan niet op eigen kracht uitgezwermd naar België of ontsnapt uit gevangenschap. Hoewel de Lynx (Lynx lynx) reeds enkele keren werd gesignaleerd in Voeren, betreft het zwervende exemplaren die hoogstwaarschijnlijk afkomstig zijn van geherintroduceerde populaties in Frankrijk of Duitsland. Bovendien bestaan er geen fossiele of andere bewijzen van de vroegere aanwezigheid van deze soort in Vlaanderen. Tenslotte is de vestiging van leefbare populaties in Vlaanderen uitgesloten wegens de specifieke eisen van de soort (uitgestrekte leefgebieden). Over de aanwezigheid in Vlaanderen van de Noordse vleermuis (Eptesicus nilssonii), een zeer algemene soort in Noord-Europa, is niets bekend. Door de sterke gelijkenis van de sonargeluiden met die van de Laatvlieger (Eptesicus serotinus), wordt de soort mogelijk over het hoofd gezien. Het Edelhert is uit Vlaanderen verdwenen op het einde van de 18de eeuw. Later waargenomen dieren in Voeren betreffen vermoedelijk uitgezette exemplaren ten behoeve van de jacht. Door de behoefte aan uitgestrekte open bosgebieden is het onwaarschijnlijk dat zich in de toekomst nog levensvatbare populaties zullen vestigen in Vlaanderen. Ook het Everzwijn komt, op enkele sporadische waarnemingen in Voeren na, niet meer voor in Vlaanderen. Het lijkt onwaarschijnlijk dat deze soort zich hier in de toekomst nog succesvol zal kunnen vestigen. Wat de Bever betreft, lijken herintroductie-inspanningen in het Nederlandse Limburg aan de Grensmaas hoopvolle perspectieven te bieden voor de toekomst. Natuurlijke vestiging van Bevers vanuit Duitsland, samen met beperkte herintroductie en natuurontwikkelingsprojecten langs de

177

12. Zoogdieren Maas, bieden de Bevers goede kansen om zich opnieuw te vestigen in Nederland en – via de Grensmaas – mogelijk ook in Vlaanderen. Van de overige zoogdieren resulteerden volgende soorten als prioritair voor Limburg: Grote Hoefijzerneus, Bechsteins’ vleermuis, Vale vleermuis, Hazelmuis, Hamster, Das, Meervleermuis, Boommarter en Ingekorven vleermuis.

Tabel 12.2

Soortenlijst van de Vlaamse Zoogdieren gerangschikt volgens het procentueel aantal bezette karteringshokken dat in Limburg ligt (in afnemende volgorde). RL Vlaand

HRL


Grote hoefijzerneus

Rhinolophus ferrumequinum

1

1

100

*

(U)

2

Bechsteins' vleermuis

Myotis bechsteinii

1

1

100

*

MUB

2

Vale vleermuis

Myotis myotis

3

3

100

***

MUB

2

Grote bosmuis

1

1

100

*

Hazelmuis

Apodemus flavicollis Muscardinus avellanarius

3

4

75

**

B

4

Hamster

Cricetus cricetus

5

9

56

**

MUB

4

Das

Meles meles

12

22

55

***

B

Meervleermuis

Myotis dasycneme

8

18

44

**

B

Steenmarter

Martes foina Martes martes

25

63

40

***

2

6

33

50

153

33

Ingekorven vleermuis

Capreolus capreolus Myotis emarginatus

5

17

29

Eekhoorn

Sciurus vulgaris

44

165

27

**

Mol

Talpa europaea

74

302

25

**

Konijn

Oryctolagus cuniculus

67

301

22

Tweekleurige bosspitsmuis

Sorex coronatus

5

24

21

Gewone bosspitsmuis

Sorex araneus

12

76

16

bosspitsmuis spec.

Sorex araneus/coronatus

29

201

14

Laatvlieger

Eptesicus serotinus

16

77

21

Dwergspitsmuis

Sorex minutus

26

137

19

Haas

Lepus europaeus

38

204

19

Eikelmuis

Eliomys quercinus

8

43

19

Vos

Vulpes vulpes

30

168

18

Gewone dwergvleermuis

Pipistrellus pipistrellus

25

150

17

Ruige dwergvleermuis

Pipistrellus nathusii

3

22

14

dwergvleermuis spec.

Pipistrellus pipistrellus/nathusii

36

230

16

Egel

Erinaceus europaeus

50

306

16

Rosse woelmuis

Clethrionomys glareolus

28

173

16

Rosse vleermuis

Nyctalus noctula

12

76

16

Gewone bosmuis

Apodemus sylvaticus

37

240

15

Bunzing

Mustela putorius

32

210

15

Watervleermuis

Myotis daubentonii

24

166

14

Woelrat

Arvicola terrestris

12

86

14

Veldspitsmuis

Crocidura leucodon

6

44

14

Muskusrat

Ondatra zibethicus

18

133

14

Baardvleermuis

Myotis mystacinus

5

37

14

K

Brandts' vleermuis

Myotis brandtii

0

11

0

B

Baard- & Brandt's vleermuis

Myotis mystacinus/brandtii

9

110

8

Franjestaart

Myotis nattereri

6

48

13

Hermelijn

Mustela erminea

12

99

12

Aardmuis

Microtus agrestris

22

183

12

Ondergrondse woelmuis

Microtus subterraneus

18

151

12

Huismuis

Mus domesticus

19

167

11

Wezel

Mustela nivalis

17

152

11

Boommarter Ree

SLim

SVl % SLim Sign

Nederlandse naam

2

K *** MUB

2

4

4 K

4 4

4

4 Z 4 4 4 K

4

178

12. Zoogdieren

Nederlandse naam


Veldmuis

Microtus arvalis

13

118

11

Dwergmuis

Micromys minutus

15

152

10

Huisspitsmuis

Crocidura russula

19

193

10

Zwarte rat

Rattus rattus

3

40

8

Bruine rat

Rattus norvegicus

11

167

7

Gewone grootoorvleermuis

Plecotus auritus

3

58

Grijze grootoorvleermuis

Plecotus austriacus

1

25

9

102

9

grootoorvleermuis spec.

SLim

SVl % SLim Sign

RL Vlaand

HRL

5

K

4

4

B

4 4

Waterspitsmuis

Neomys fodiens

2

44

5

Tweekleurige vleermuis

Vespertilio murinus

0

1

0

B ?

4

Bosvleermuis

Nyctalus leisleri

0

1

0

MUB

4

Mopsvleermuis

Barbastella barbastellus

0

3

0

(U)

2

Relmuis

Glis glis

0

3

0

Van Den Berge et al. (2000) geeft een overzicht van de kennis van de verspreiding van de Boommarter in verschillende perioden sinds de 19de eeuw tot en met de periode 1989-1999. Zonder zijn bevindingen in detail te bespreken, dienen we op te merken dat de meest recente waarnemingen er niet langer op wijzen dat de Boommarter een voor Limburg prioritaire soort is. In Vlaanderen werden 17 meldingspunten genoteerd, waarvan er slechts 4 afkomstig zijn uit Limburg en Voeren (zie ook § 12.3.9. figuur 12.2). Een herberekening van het procentueel voorkomen van de Boommarter in Limburg op basis van deze nieuwe getallen, resulteert in een %SLim die niet hoger is dan 24%. Ook de Chi² test levert geen significant hogere aanwezigheid van de Boommarter in Limburg op. Vermits wij ons echter dienden te baseren op het bovenvermelde artikel, en hierbij geen onderscheid maakten tussen zekere of onzekere waarnemingen, achtten we het wenselijk de soort alsnog in dit hoofdstuk te bespreken.

179

12. Zoogdieren

12.3.Soortbesprekingen De hieronder afgebeelde verspreidingskaarten zijn ontleend aan ONKELINX (1999). Er werd gebruik gemaakt van 3 verschillende symbolen (indien van toepassing voor de soort). Een grijs vierkantje duidt op “zekere waarnemingen”. Deze omvatten alle waarnemingen waarbij men het dier in de hand kon nemen (vangsten, verkeersslachtoffers, schedels, vleermuizen in winterverblijven…). Lege cirkeltjes duiden op “relatief zekere gegevens”, i.e. alle waarnemingen warbij men het dier of sporen ervan gezien heeft. Tenslotte wijzen zwarte bolletjes op “braakbalgegevens”.

12.3.1. Grote hoefijzerneus (Rhinolophus ferrumequinum) Biotoop In Zuid-Europa woont deze soort tijdens zomer en winter in grotten. Bij te lage zomertemperaturen worden kraamkolonies soms verplaatst naar warmere zolders. Ze overwinteren van september-oktober tot april in grotten. Vaak worden ze daar in de grotere, warmere ruimten aangetroffen. De dieren foerageren vooral in kleinschalige, afwisselende landschappen waarin bossen aanwezig zijn. Verspreiding Deze warmteminnende soort komt vooral voor in Midden- en Zuid-Europa. Vlaanderen ligt net boven de noordelijke rand van het verspreidingsgebied. De soort is hier vermoedelijk steeds erg zeldzaam geweest. Tot 1940 was er een kraamkolonie aanwezig in de Sint-Pietersberg. Hierna werden vrijwel uitsluitend solitaire exemplaren waargenomen. In het voorjaar van 1995 werd opnieuw een kleine groep (12 exemplaren) aangetroffen op een zolder in de Voerstreek, doch een jaar later bleek deze kolonie ten gevolge van verbouwingswerken, verdwenen te zijn. Vermoedelijk heeft de kolonie zich verplaatst. Bedreigingen De soort blijkt achteruit te gaan in de Noord-Europese delen van zijn verspreidingsgebied. De inkrimping van het areaal wordt vaak toegeschreven aan klimaatsveranderingen. Ook verstoring van de natuurlijke biotopen, zowel overwinteringplaatsen als foerageerbiotopen, hebben een belangrijke impact gehad. Beschermingsmaatregelen Bescherming van en vermijden van verstoring in de biotopen. Een toename van het bestand in aangrenzende gebieden (Wallonië, Noord-Frankrijk) is vermoedelijk noodzakelijk vooraleer reproducerende populaties zich in Vlaanderen kunnen vestigen.

180

12. Zoogdieren

12.3.2. Bechsteins’ vleermuis (Myotis bechsteinii) Biotoop Overwinterende dieren worden vooral aangetroffen in grotten, groeven en kelders. Kraamkolonies zijn gevonden in boomholten, nestkasten en gebouwen. Men beschouwt deze soort als een typische bossoort, met een voorkeur voor oude (vochtige) gemengde loofbossen. Verspreiding Het verspreidingsgebied omvat grote delen van Zuid-, Midden- en Noord-Europa, maar de soort blijkt overal zeldzaam te zijn. Vlaanderen bevindt zich langs de noordwestelijke rand van het areaal. De schaarse recente waarnemingen beperken zich tot overwinterende exemplaren in mergelgroeven in Limburg. Bedreigingen Het verdwijnen van oude loofbossen wordt aanzien als een reden voor de achteruitgang van deze soort in gans haar verspreidingsgebied. Aangezien Vlaanderen op de grens van het areaal ligt, is het niet verwonderlijk dat de soort hier uiterst zeldzaam is. Beschermingsmaatregelen Bescherming van de Limburgse mergelgroeven. Het aanbrengen van vleermuisnestkasten in geschikte bosgebieden zou een positief effect kunnen hebben.

12.3.3. Vale vleermuis (Myotis myotis) Biotoop De Vale vleermuis houdt haar winterslaap in grotten en groeves. In Zuid-Europa vertoeft deze soort ook tijdens de zomer in grotten. In Midden- en Noord-Europa komt ze tijdens de zomer vooral voor op zolders en in kleine ruimten of spleten in gebouwen. Volgens diverse onderzoekers zouden ze open gebieden vermijden en eerder jagen in oude beukenbossen zonder onderbegroeiing. Verspreiding Een warmteminnende soort die voorkomt in Zuid- en Centraal-Europa. Vlaanderen ligt nabij de noordelijke grens van het verspreidingsgebied. De recente waarnemingen zijn beperkt tot enkele solitaire overwinterende exemplaren in Limburgse mergelgroeves. Bedreigingen De achteruitgang van de Vale vleermuis in de Noordeuropese delen van zijn verspreidingsgebied wordt vaak toegeschreven aan klimaatsveranderingen.

181

12. Zoogdieren Beschermingsmaatregelen Bescherming van de Limburgse mergelgroeven.

12.3.4. Meervleermuis (Myotis dasycneme) Biotoop De Meervleermuis overwintert in koele en vochtige ondergrondse ruimten zoals groeven, bunkers, forten en kelders. De kraamkolonies bevinden zich doorgaans op zolders van gebouwen, in spouwmuren, achter daklijsten of onder dakbekleding. Het is een soort die jaagt boven het wateroppervlak van brede kanalen en open waters. Verspreiding Wordt aangetroffen in Noord- en Centraal-Europa. Vlaanderen vormt de zuidwestelijke grens van het areaal. Kleine groepjes overwinterende dieren zijn aangetroffen in de forten rondom Antwerpen en in mergelgroeven in Limburg. Tijdens de zomer zijn er slechts schaarse waarnemingen. Tot op heden zijn nog geen kraamkolonies gevonden in Vlaanderen. Mogelijk bestaan die wel, aangezien in 1988 een kleine kolonie werd ontdekt in Zeeuws-Vlaanderen, op enkele kilometers van Vlaanderen. Bedreigingen In Nederland zijn veel kraamkolonies verdwenen door restauraties van kerken. Beschermingsmaatregelen Onmiddellijke bescherming van kolonies die in Vlaanderen zouden worden aangetroffen is ten zeerste aan te bevelen. Bescherming van de locaties waar deze soort tijdens de winter vertoeft (forten rond Antwerpen en Limburgse mergelgroeven).

12.3.5. Ingekorven vleermuis (Myotis emarginatus) Biotoop In de noordelijke delen van het verspreidingsgebied worden kraamkolonies van deze warmteminnende soort vooral aangetroffen op zolders van grote gebouwen. Voor hun winterslaap gebruiken ze forten, bunkers en groeven. Het is een soort die hoofdzakelijk foerageert in bosrijke gebieden. Verspreiding De Ingekorven vleermuis is een voornamelijk Zuideuropese soort die in Vlaanderen de noordelijke grens van haar verspreidingsgebied bereikt. Tijdens de laatste 10-tal jaren worden meer en meer overwinterende exemplaren aangetroffen in de forten rondom Antwerpen en in mergelgroeven in Limburg. De zomerkolonies zijn daarentegen zeer schaars en werden steeds in bosrijke gebieden gevonden.

182

12. Zoogdieren Bedreigingen De soort blijkt achteruit te gaan in de Noordeuropese delen van zijn verspreidingsgebied. De inkrimping van het areaal wordt vaak toegeschreven aan klimaatsveranderingen. Ook verstoring van de natuurlijke biotopen, zowel overwinteringplaatsen als foerageerbiotopen, heeft een belangrijke impact gehad. Beschermingsmaatregelen Bescherming van de resterende en herstel van voormalige zomerkolonieplaatsen. Door gerichte beheersmaatregelen kunnen winterverblijfplaatsen meer geschikt gemaakt worden voor deze soort.

12.3.6. Hazelmuis (Muscardinus avellanarius) Biotoop De Hazelmuis wordt voornamelijk gevonden in structuurrijke, gemengde bossen en struweelrijke bosranden. De soort maakt een broednest bij voorkeur in stekelige struiken zoals bramen en sleedoorn. In het koude seizoen houdt de Hazelmuis een winterslaap in een speciaal daarvoor op de grond gemaakt winternest. De populatiedichtheden zijn meestal zeer laag zodat populaties gemakkelijk lokaal kunnen uitsterven indien er binnen het habitat barrières voorkomen. De Hazelmuis is bovendien zeer gevoelig voor het klimaat zowel direct (koud weer beperkt de foerageeractiviteit en het dier gaat in gedeeltelijk torpor) als indirect door de invloed van zon en temperatuur op het rijpen van haar voedsel dat voor het hoofdaandeel bestaat uit vruchten, zaden en noten. Verspreiding De Hazelmuis komt in Europa vooral voor in het centraal en zuidoostelijk deel, met als westgrens ZWFrankrijk en als noordgrens Zuid-Zweden. In Vlaanderen is de aanwezigheid van de soort beperkt tot de provincies Vlaams-Brabant en Limburg, o.a. in de buurt van Kermt en Spalbeek (Hasselt), op de Sint-Pietersberg en nabij Glabbeek. De verspreiding is waarschijnlijk nog onvoldoende gekend. Beschermingsmaatregelen Meer natuurgericht bosbeheer met aandacht voor structuurdiversiteit van bossen en bosranden (bevorderen van de ontwikkeling van warrige doornrijke struwelen en heggen met vruchtdragende struiken) en aan gevarieerde extensief beheerde bestanden in diverse ontwikkelingsfasen. De ecologie van de Hazelmuis werd in Nederland uitgebreid bestudeerd. FOPPEN & NIEUWENHUIZEN (1997) voerden een probleemanalyse uit ten behoeve van een soortbeschermingsplan. In 2000 verscheen van FOPPEN et al. een rapport met aanbevelingen voor het beheer in (Nederlands) Limburg. De Hazelmuis geniet volledige bescherming in het Vlaams Gewest onder het K.B. van 22 september 1980 (B.S. 31 oktober 1980).

183

12. Zoogdieren

12.3.7. Hamster (Cricetus cricetus) Biotoop De Hamster prefereert als habitat akkers en uitgestrekte landbouwgebieden met substraatloze, goed gedraineerde leem- of lössbodems met textuur, verwerings- of structuur B-horizont. Het zijn solitair levende dieren en ieder dier bouwt een eigen burcht. Het is voornamelijk een planten- en graaneter die vooral voedsel zoekt tijdens de schemering. Graan vormt een belangrijke component van de wintervoorraad. In de winter houdt de Hamster een winterslaap. Verspreiding In Europa komen twee ondersoorten voor, C.c. nehringi in België, Nederland en Duitsland en C.c.cricetus in Tsjechië, Slowakije, Polen, Hongarije en Bulgarije. In Vlaanderen werd de soort grondig geïnventariseerd in Vlaams Brabant vanaf 1998 in het kader van een opdracht van AMINAL, Afdeling Natuur aan Natuurpunt, en in 1999 verder uitgebreid tot Limburg met steun van Likona (VALCK et al, 2001). De inventarisaties van 1998 tot 2002 toonden aan dat er nog vier kernpopulaties zijn (figuur 12.1). In Vlaams-Brabant is er een belangrijke populatie in BertemLeefdaal en een tweede in Hoegaarden. In Limburg werden hamsters gevonden in Heers-Tongeren en in Bilzen-Riemst. In de Zoogdierenatlas van 1997 werden vindplaatsen van Hamsterburchten opgetekend in velden van de gemeenten Riemst, Tongeren en Bertem. Enkele verkeersslachtoffers zijn gemeld uit de gemeenten Tongeren, Tienen en Linter. In de Zoogdierenatlas van HOLSBEEK et al. (1986) was ook nog sprake van vindplaatsen in de buurt van Bilzen, Voeren, Hoegaarden, Leuven en Meldert. Bedreigingen De vrij intensieve jacht op destijds plaatselijk talrijk aanwezige hamsters (begin vorige eeuw), is een eerste belangrijke oorzaak van de sterke achteruitgang van de soort in Vlaanderen. Ook de inkrimping en versnippering van de leefgebieden van bestaande populaties betekent een ernstige bedreiging voor het plaatselijk voortbestaan van de soort. De veranderde landbouwtechnieken dragen bij tot de achteruitgang, zowel doordat graanakkers steeds meer verdwijnen ten behoeve van graslanden of maïsakkers als door de chemische bestrijding van wilde akkerkruiden. Tenslotte zouden ook predatie door huisdieren (honden en katten) en het verkeer meerdere slachtoffers eisen. Beschermingsmaatregelen Met het oog op eventuele herintroducties van de Hamster, werd in 1999 in Nederland het licht op groen gezet voor het opstarten van een fokprogramma. De meningen omtrent herintroductie blijven evenwel verdeeld. Omdat predatie volgens sommige studies de belangrijkste doodsoorzaak van Hamsters zou zijn, is het aanbrengen van kleine landschapselementen gewenst om voldoende dekking voor de dieren te verschaffen. Voor sterk verzwakte populaties blijkt bijvoederen een tijdelijke oplossing te zijn, die echter zo snel mogelijk dient te worden vervangen door meer duurzame maatregelen die voedseltekorten aanpakken (herstel van bermen en ruigten, hoge gewasdiversiteit creëren in akkergebieden, promotie van teelt van graangewassen, klaver en luzerne). Voor de Hamster wordt

184

12. Zoogdieren aangedrongen op de oprichting van akkerreservaten, die bewerkt worden met traditionele teeltmethoden en vrij zijn van bestrijdingsmiddel en meststoffen. Hiertoe kan worden overgegaan tot de aankoop van percelen in bestaande hamsterkerngebieden of door het afsluiten van beheersovereenkomsten met landbouwers, naar Duits, Frans of Nederlands voorbeeld. Een uitgebreid soortbeschermingsplan voor de Hamster werd in opdracht van AMINAL, afdeling Natuur, uitgewerkt door VALCK et al. (2001).

Figuur 12.1

Hamsterburchten in Vlaanderen: periode 1998-2001 (VALCK et al., 2001).

12.3.8. Das (Meles meles) Biotoop De Das prefereert vooral kleinschalig cultuurlandschap, waar gecultiveerde stukken land afgewisseld worden met kleine bossen met een droge bodem. Dit soort bodem is nodig voor het graven van de dassenburchten. De Das wordt ook waargenomen in andere biotopen, zoals aan de waterkant, in kreupelhoutbosjes, in bossen, houtwallen, weilanden, aan holle wegen en op dijken, zowel in berg- als in vlakke streken (DUMAY, 1984). Verspreiding Van de soort Meles meles zijn een aantal ondersoorten gekend. M. meles meles is in Europa de meest voorkomende. De Das is wijd verspreid over vrijwel heel Europa, met uitzondering van de zeer koude noordelijke gebieden, zoals Noord-Scandinavië. Belangrijke populaties worden nog aangetroffen in Wallonië, terwijl de soort de voorbije decennia uit grote delen van Vlaanderen verdween. In West- en Oost-Vlaanderen is de Das een zeldzame verschijning. Ook Brabantse populaties verdwenen ten gevolge van jacht, stroperij en vernietiging van de burchten. De Antwerpse populaties maakten deel uit van een grote grensoverschrijdende populatie tussen het Nederlandse Brabant en de Antwerpse Kempen. Recent worden nog losse meldingen genoteerd in de buurt van Mol. Inventarisaties kunnen hier opheldering brengen. De belangrijkste Vlaamse populaties worden teruggevonden in Limburg. De Das heeft vanouds standgehouden in zuidoostelijk Limburg (met inbegrip van de Voerstreek), waar de soort het thans behoorlijk goed doet en aan een bescheiden areaaluitbreiding begonnen is. De verspreiding van de Limburgse populaties wordt meer in detail besproken in CRIEL (1997). Ook de Dassenwerkgroep van Likona ontfermt zich over de 185

12. Zoogdieren inventarisatie van dassenburchten. In 2002 bedroeg het totaal aantal gekende hoofdburchten in Haspengouw 45. In Voeren waren in 2000 een totaal van 38 hoofdburchten gekend (DUPAE, 2001). WALEWIJNS (2001) bundelde in een eindwerk literatuurgegevens over de Das en bestudeerde verder de status van de Das in Limburg op basis van tellingen van verkeersslachtoffers en burchten van de Dassenwerkgroep en van het Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer. Bedreigingen De Das kent vanwege een al dan niet terechte slechte reputatie, vele vijanden. Vaak werd beweerd dat de Das niet alleen de verspreiding van hondsdolheid bevordert maar zich bovendien tegoed doet aan jonge konijnen en legsels van fazanten en patrijzen, waardoor de soort niet zeer geapprecieerd wordt in het jagersmilieu. Ook in de landbouw zouden Dassen schade aanrichten aan de maïsteelt en wijnbouw. Het verdwijnen van dassenbiotoop ten behoeve van de landbouw (grootschaligheid, verminderd aanbod van regenwormen als voedsel) wordt aangevuld met het rechtstreekse bestrijding van de soort door doden en/of vernietigen van hun burchten. Ook het verkeer eist jaarlijks vele slachtoffers en werkt versnippering van de nog bestaande populaties in de hand. De effecten van habitatversnippering voor de Das werden bestudeerd door LANKESTER (1989). Beschermingsmaatregelen De Das, die in Vlaanderen als bedreigde soort wordt beschouwd, geniet op Europees vlak geen bescherming. Anderzijds werd de jacht op dassen in België reeds sinds 1973 gesloten. De Das werd bovendien toegevoegd aan de lijst van soorten die vallen onder het Koninklijk Besluit van 22 september 1980. Het beheer van burchten in bossen kan geregeld worden via het beheersplan of op basis van een kapvergunning (CRIEL, 1997). Sinds het begin van de jaren ’70 is de belangstelling in de Das en z’n verspreiding gestaag toegenomen. Zo ijveren de Nationale Campagne Bescherming Zoogdieren en de Dassenwerkgroep van Likona reeds geruime tijd voor de bescherming van de Das in Vlaanderen. Bestaande burchten worden nauwlettend opgevolgd, overeenkomsten tussen het Provinciebestuur Limburg en terreineigenaars worden afgesloten om burchten te behouden of betere leefsituaties voor de Das te creëren.

12.3.9. Boommarter (Martes martes) Voor Boommarters blijkt het totaal aantal betrouwbare meldingen voor gans Vlaanderen zo gering, dat op basis daarvan (alleen) nauwelijks zinvol een regionaal onderscheid kan gemaakt worden. Hoewel limburg een (potentieel) goed boommartergebied is, kan dit niet echt met harde feiten gestaafd worden (VAN DEN BERGE, K., schrift. med.). Strikt genomen betekent dit dat we op basis van de meest recente gegevens niet zonder meer kunnen stellen dat de Boommarter duidelijk meer voorkomt in Limburg en dus als prioritaire soort moet aanzien worden. Desalniettemin geven we hieronder een korte beschrijving van het leefgebied en de verspreiding van de soort, ingeval de prioritaire status van de Boommarter in Limburg door nieuwe betrouwbare gegevens zou bevestigd worden.

186

12. Zoogdieren

Naar aanleiding van een themadag over de Boommarter in Nederland, verscheen een samenvatting van de bevindingen, waarin de ecologie, verspreiding en bedreigingen van de soort vrij grondig worden behandeld. Voor details hieromtrent verwijzen we naar dit werk (CANTERS & WIJSMAN, 1997). Ook het volledige nr. 43 van het tijdschrift Lutra werd gewijd aan de Boommarter. Biotoop De Boommarter verkiest rustige structuurrijke bosgebieden (naalden loofbos) als leefgebied en nest meestal in holle bomen. Uit onderzoek in het buitenland bleek echter dat de Boommarter ook in oud struikgewas en in kleine bospercelen kan worden aangetroffen. Het is een uitstekende klimmer. Verspreiding De Boommarter zou relatief algemeen voorkomen in de Ardennen. Wat de verspreiding in Vlaanderen betreft, lopen de meningen uiteen. De schatting van de verspreiding van de Boommarter in Vlaanderen varieert tussen helemaal afwezig tot enkele alleenstaande meldingen, verspreid over de provincies. De meningsverschillen tussen diverse auteurs zijn in belangrijke mate te wijten aan de mogelijke verwisseling tussen de Boommarter en de Steenmarter. De meest recente Boommartermeldingen werden gepubliceerd in Lutra (VAN DEN BERGE et al., 2000). ONKELINX (1997) meent dat er inmiddels vermoedelijk geen vitale populaties meer in Vlaanderen voorkomen. De summiere kennis van de verspreiding van Boommarterpopulaties is ook een gevolg van het gebrek aan systematische inventarisaties naar deze soort. Hierin blijkt geleidelijk aan verandering te komen, o.a. door het “Marternetwerk” (melden en verzamelen van verkeersslachtoffers van marterachtigen), ontstaan in 1997 en georganiseerd door het Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer. Bedreigingen WANSINK (1997) haalt de potentiële bedreigingen voor het voortbestaan van de Boommarter in Nederland aan. We mogen ervan uitgaan dat dezelfde principes van toepassing zijn op Vlaanderen. Naast jacht en mogelijke vergiftiging (PCB’s) worden barrières (wegen en kanalen) en versnippering als de klassieke oorzaken van achteruitgang aangewezen. Het effect van recreatiedruk blijkt minder ingrijpend te zijn dan aanvankelijk werd vermoed. Ook het effect van verschillende vormen van bosbeheer is onvoldoende gekend. Dit is grotendeels te wijten aan een beperkte kennis van de habitateisen van de Boommarter. Beschermingsmaatregelen De Boommarter geniet op Europees vlak enige bescherming door opname in bijlage III van de Conventie van Bern en bijlage V van de Habitatrichtlijn. In wezen betreffen beide bijlagen soorten waarvoor het onttrekken aan de natuur en de exploitatie aan beheersmaatregelen kunnen worden onderworpen. Niet selectieve vangstmethoden zijn verboden, evenals middelen die plaatselijk tot verdwijning van de soort kunnen leiden of die de rust van de populaties ernstig verstoren. Verder is de

187

12. Zoogdieren jacht op de Boommarter verboden volgens het Jachtdecreet van 24 juli 1991 (B.S. 7 augustus 1991). De handel in en het vervoer van opgezette exemplaren en huiden van de boommarter wordt verboden door het Besluit van de Vl. Ex. van 16 juni 1993. Voor een efficiënte bescherming van de Boommarter, verdient het aanbeveling de soort beter te bestuderen. Dit geldt zowel voor de verspreiding (inventarisaties) als voor de algemene ecologie van de soort.

Figuur 12.2

Meldingen van Boommarter uit de periode 1989-1999. Gegevens van Vlaanderen uit 2000 zijn tussen haakjes weergegeven.(naar VAN DEN BERGE et al., 2000).

188

12. Zoogdieren

12.4.Bescherming Tabel 12.3. geeft aan welke regelgevingen en bepalingen van toepassing zijn op de prioritaire zoogdiersoorten voor Limburg (naar CRIEL, 1994).

Nederlandse naam


Grote Hoefijzerneus

Rhinolophus ferrumequinum

(U)

2

2

2+4

•

Bechsteins’ vleermuis

Myotis bechsteinii

MUB

2

2

2+4

•

Vale vleermuis

Myotis myotis

MUB

2

2

2+4

•

Meervleermuis

Myotis dasycneme

B

2

2

2+4

•

Ingekorven vleermuis

Myotis emarginatus

MUB

2

2

2+4

•

Hazelmuis

Muscardinus avellanarius

B

3

4

•

Hamster

Cricetus cricetus

MUB

2

4

•

Das

Meles meles

B

3

Boommarter

Martes martes

K

3

jachtdecreet

KB 22/9/80

HRL bijlage

Bern bijlage

Bonn bijlage

Lijst van prioritaire zoogdieren voor de provincie Limburg.

RL status

Tabel 12.3

• 5

•

189

12. Zoogdieren

Geciteerde literatuur ANONIEM 2002. “Chiropcontact” en “Nieuwsbrief Zoogdieren”.. In Beestig Nieuws nr. 3. Natuurpunt Studie, Mechelen CANTERS, K.J. & WIJSMAN, H.J.W. (reds.) 1997. Wat doen we met de Boommarter onderzoek naar voorkomen, leefwijze, leefwijze, bedreigingen en bescherming van de boommarter in Nederland. Utrecht: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). Wetenschappelijke Mededeling KNNV; v. nr. 219.. CRIEL, D. (red.) 1994. Rode lijst van de zoogdieren in Vlaanderen. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, departement Leefmilieu en Infrastructuur (LIN), Administratie Milieu, Natuur en Landinrichting (AMINAL). CRIEL, D. 1997. De Das in Vlaanderen, een verhaal in zwart en wit. Bestendige Deputatie van de Provincieraad van Limburg, Hasselt. DUMAY, G.J.M. (eindred.) 1984. Kleine roofdieren: informatie over wezel, hermelijn, bunzing, boommarter, steenmarter, das, vos. Delft: Werkgroep Bescherming Kleine Roofdieren. DUPAE, E. 2001. Dag Grimbert, hoe gaat het? Likona jaarboek 2000: 115-123. FOPPEN, R. P. B. AND NIEUWENHUIZEN, W. 1997. Probleemanalyse ten behoeve van het soortbeschermingsplan hazelmuis Muscardinus avellanarius. Wageningen: Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN-DLO). IBN-rapport; v. 323. FOPPEN, R., HAVERMAN, R., SCHAMINIÉE, J., AND SMITS, N. 2000. Achter de bramen: een vegetatiekundige beschrijving van het leefgebied van de hazelmuis Muscardinus avellanarius met aanbevelingen voor het beheer. Wageningen: Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN-DLO). IBN-rapport; v. 467. LANKESTER, K. 1989. Effecten van habitatversnippering voor de Das (Meles meles); een modelbenadering. Leersum: Rijksinstituut voor Natuurbeheer (RIN). RIN-rapport; 89/13. ONKELINX (red.) 1997. Voorlopige atlas van de Vlaamse zoogdieren. In Euglena nr. 6 (extra nummer 1997). JNM, Gent. ONKELINX (red.) 1999. Voorlopige atlas van de Vlaamse zoogdieren. http://zwg.atlas.tripod.com/nederlands.htm VALCK, F., GYSELS, J. & MERCELIS, S. 2001. Soortbeschermingsplan hamster. De Wielewaal Natuurvereniging v.z.w. Onderzoek in opdracht van Aminal, afdeling natuur. VAN DEN BERGE, K., BOEKHUIZEN, K.S. & MÜSKENS, G.J.D.M. 2000. Voorkomen van de Boommarter Martes martes in Vlaanderen en het zuiden van Nederland. Lutra 43:125-136. WALEWIJNS, M. 2001. De Das in Limburg. Eindwerk Voortgezette opleiding Milieukunde. Hogeschool Brabant-Katholieke Hogeschool Limburg. WANSINK, D. 1997. Bedreigingen van de boommarter in Nederland. In: Canters, K.J. & Wijsman, H.J.W. (reds.) 1997. Wat doen we met de Boommarter. Wetenschappelijke mededeling nr. 219 KNNV, Utrecht, pp 45-51.

190

12. Zoogdieren

Andere relevante literatuur AKKERMANS, R. & CRIEL, D. 1986. Roofdieren in België en Nederland: een kritische kijk op 9 inheemse soorten. s'-Graveland: Stichting Kritisch Faunabeheer. AKKERMANS, R. & RUITENBEEK, W. (eds). 1985. Dier: bedreiging, beheer, bescherming. 's-Graveland: Stichting Kritisch Faunabeheer. ANONIEM. [1999]. Monitoring faunapassages RWS: oriënterend onderzoek naar gebruik faunapassages in Noord-Holland 1998. [Wageningen]: Ministerie van verkeer en waterstaat; Landschapsbeheer Noord-Holland. VAN APELDOORN,

R. & KALKHOVEN, J. 1991. De relatie tussen zoogdieren en infrastructuur: de effecten

van habitatfragmentatie en verstoring. Leersum: Rijksinstituut voor Natuurbeheer (RIN). Project Onsnippering; 2 BRINKHUIJSEN, M. & VAN MANSFELD, M. J. M. 2001. Van das tot dam: een verkenning van grijsgroene kruispunten. Wageningen: Alterra, Research Instituut voor de Groene Ruimte. Alterra-rapport; v. 222. CHRISTIAANS, B. 1998. Gezocht en gevonden: de wilde hamster Cricetus cricetus. De Wielewaal 64(6): 199-200. CRIEL, D., DE LAENDER, J., DESMET, N., DE SMET, W. M. A., & JOORIS, R. 1983. Bijdrage tot de kennis van de verspreiding van zoogdieren in de provincie Oost-Vlaanderen. Gent: Jeugdbond voor Natuurstudie en Milieubescherming (JNM): pp 85-199. DE BEAUFORT,

F. 1994. The threatened mammals of Europe. Strasbourg: Council of Europe. T-PVS (94);

v. 5. DEWITTE, S. [2002]. Autecologische studie en verkennend populatiegenetisch onderzoek van de das (Meles meles) in Vlaanderen. Gent: Universiteit Gent (RUG), Faculteit van de Wetenschappen, Vakgroep Biologie; VII, 158. DIRKMAAT, J. J. 1988. De das in Nederland. Hoogezand: Stubeg. DOBRORUKA, L. J. & BERGER, Z. 1987. Europese zoogdieren. Baarn: Thieme. EYKMAN, C. 1937. De Nederlandsche zoogdieren. Deel 1: insecteneters en knaagdieren. Rotterdam: De vereeniging tot oprichting en instandhouding van een natuurhistorisch museum te Rotterdam. EYKMAN, C. 1937. De Nederlandsche zoogdieren. Deel 2: vleermuizen, roofdieren en hoefdieren. Rotterdam: De vereeniging tot oprichting en instandhouding van een natuurhistorisch museum te Rotterdam. FAIRON, J. & LEFÈVRE, A. 1991. Belgisch Centrum voor Chiropterologisch Onderzoek nr. XII: vleermuizenreservaten in België. Brussel: Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN). Studiedocumenten van het KBIN; v. 69. FOPPEN, R. F. B., BOUWMA, I. M., KALKHOVEN, J. T. R., DIRKSEN, J., & VAN OPSTAL, S. 2000. Corridors of the pan-european ecological network: concepts and examples for terrestrial and freshwater vertebrates. Tilburg: European Centre for Nature Conservation (ECNC) GIPPS, H. H. W. (ed.). 1991. Beyond captive breeding: re-intoducing endangered mammals to the wild: proceedings symposium Zoological Society of London (24-25 November 1989). Oxford: Clarendon HOLSBEEK, L. , LEFÈVRE, A., VAN GOMPEL, J., & VANTORRE, R. 1986. Zoogdieren-inventarisatie van Vlaanderen (1976-85): bijdrage tot de kennis van het voorkomen en de verspreiding van de

191

12. Zoogdieren zoogdieren in het Vlaamse en het Brusselse Gewest, België. Gent: Jeugdbond voor Natuurstudie en Milieubescherming (JNM), Nationale Zoogdierenwerkgroep (ZWG). HOOGEVEEN, Y. R. 1989. Dassenbeschermingsplan Limburg. Deel 1: Knelpuntenanalyse en beschermingsvoorstellen. Consulentschap Natuur; Milieu en Faunabeheer: Roermond. HOOGEVEEN, Y. R. 1989. Dassenbeschermingsplan Limburg. Deel 2: figuren en bijlagen. Consulentschap Natuur; Milieu en Faunabeheer: Roermond. INSKIPP, T. & BARZDO, J. 1987. World checklist of threatened mammals. Peterborough: Nature Conservancy Council (NCC). KRUUK, H. 1989. The social badger: ecology and behaviour of a group-living carnivores (Meles meles). Oxford: Oxford University. KUNZ, T. H. (ed.). 1982. Ecology of Bats. New York: Plenum. LANGE, R., TWISK, P., VAN WINDEN, A., & VAN DIEPENBEEK, A. 1994. Zoogdieren van West-Europa. Utrecht: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). Veldgids; v. 8. LEFÈVRE, A., VRELUST, J., VERSWEYVELD, S., VOET, P., BOOMAARS, C., VAN DE SYPE, M., VERLINDE, R., PALMANS, G., VANDENDRIESSCHE, B., & BOECKX, K. 2001. Zomerkolonies van vleermuizen in Vlaanderen: resultaten van vijf jaar onderzoek (1995-1999) . Brussel: Natuurreservaten vzw, Vleermuizenwerkgroep; World Wide Fund for Nature (WWF). MINISTERIE VAN LANDBOUW EN VISSERIJ 1988. Vleermuisbescherming: verleden, heden en toekomst. Den Haag: Ministerie van Landbouw en Visserij. MINNAERT, G. , LEFÈVRE, A., JOORIS, R., & FAIRON, J. 1990. Belgisch Centrum voor Chiropterologisch Onderzoek nr. X = Centre de Recherche Cheiroptérologique de Belgique n° X. Brussel: Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN. Studiedocumenten van het KBIN; 62. MÜSKENS, G. J. D. M. & BROEKHUIZEN, S. 1993. Migratie bij Nederlandse dassen meles meles (L., 1758). Wageningen: Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN). IBN-rapport; 003. NATUURRESERVATEN 1999. Tweede nationale vleermuizenstudiedag, zaterdag 2 oktober 1999=Deuxième colloque belge sur les chauve-souris, samedi 2 octobre 1999. Brussel: Natuurreservaten. NEAL, E. 1986. The natural history of badgers. London: Croom Helm NEAL, E. & CHEESEMAN, C. 1996. Badgers. London: T & A D Poyser NEUWEILER, G. 2000. The biology of bats. New York; Oxford: Oxford University NIEUWENHUIZEN, W. & VAN APELDOORN, R. C. 1994. Het gebruik van faunapassages door zoogdieren bij rijksweg A1 ter hoogte van Oldenzaal. Delft: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, DirectoraatGeneraal Rijkswaterstaat, Dienst Weg- en Waterbouwkunde (DWW). Project Versnippering; v. Deel 20. NOLET, B. A. 1993. Terugkeer van de bever: herintroductie van de bever in de Biesbos. Wageningen: Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN-DLO). IBN-rapport; v. 051. PEETERS, M. & VAN GOETHEM, J. L. (eds). 2002. Belgian fauna and alien species. Verhandelingen van het symposium status en trends van de Belgische fauna met bijzondere aandacht voor uitheemse soorten. Brussel: Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN). Bulletin van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen: Biologie; v. Vol. 72 - supplement.

192

12. Zoogdieren REINHOLD, J. O. 1994. Risico-analyse van het foerageren boven verontreinigde waterbodems door de Meervleermuis (Myotis dasycneme) en de Watervleermuis (Myotis daubentonii). Dordrecht: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat (RWS), Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA). Notanr.; v. 94.024. SIEPEL, H. 1992. Bosgebonden fauna: een faunistische aanvulling op 'bosgemeenschappen'. Arnhem: Instituut voor Bos -en Natuuronderzoek (IBN). RIN-rapport; 92/33. SYMONS, J. & WAUMANS, M. (eindred.) 1993. Jaarbulletin 1993 van de Vrienden van Heverleebos en Meerdaalwoud. Heverlee: Symons,J. Tijdingen (bijlage); v. 1993, 6. VAN CAKENBERGHE, V. 1991. Zoogdierbescherming na 1992. Leuven: Vlaams Zoogdierkundig Overleg (VZO). VZO Mededeling; 91-1. VAN DER GRIFT,

E. A. & VERBOOM, J. 2001. Levensvatbaarheid van de dassenpopulatie in Midden-

Limburg na aanleg van rijksweg 73-zuid: modelevaluatie van effecten van de toekomstige rijksweg Velo-Roermond inclusief mitigerende en compenserende maatregelen op de levensvatbaarheid van de dassenpopulatie in Midden-Limburg. Wageningen: Alterra, Research Instituut voor de Groene Ruimte. Alterra-rapport; v. 099. VAN DER REEST,

P. J. 1989. Kleine zoogdieren in wegbermen: verslag van een oriënterend onderzoek

naar de ecologie van kleine zoogdieren in Nederlandse wegbermen uitgevoerd van 1987-1989. Arnhem: Vereniging voor Zoogdierkunde. VAN HERWAARDEN,

G. J. 1987. Natuurtechnische mogelijkheden voor landinrichtingsprojecten: deel 3: de

das. Utrecht: Landinrichtingsdienst. Mededelingen Landinrichtingsdienst; v. 178. VAN HERWAARDEN,

G. J. 1989. Natuurtechnische mogelijkheden voor landinrichtingsprojecten. Deel 4:

bermen. Utrecht: Landinrichtingsdienst. Mededelingen Landinrichtingsdienst; v. 185. VAN SLOBBE,

T. 1999. Het verdriet van de korenwolf. Amsterdam: Waarde.

VANTORRE, R. , LEFÈVRE, A., & JOORIS, R. 1985. Vleermuizen: onderzoek en bescherming. Brussel: Belgische Natuur- en Vogelreservaten (BNVR). VOÛTE, A. M. & LINA, P. H. C. 1986. Bescherming van vleermuizen. Hoogwoud: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV). Wetenschappelijke Mededelingen; 176. WEINREICH, J. A. & OUDE VOSHAAR, J. H. 1987. Populatieontwikkeling van overwinterende vleermuizen in de mergelgroeven van Zuid-Limburg (1943-1987). Arnhem: Rijksinstituut voor Natuurbeheer (RIN). RIN-rapport 87/13. WERKGROEP BEVERS IN NEDERLAND. 1983. Bevers in Nederland? Een onderzoek naar de mogelijkheden tot herintroductie van de bever in Nederland: eindrapport van de werkgroep "Bevers in Nederland". Utrecht: Staatsbosbeheer (SBB). WORLD WIDE FUND FOR NATURE 1984. Kleine roofdieren van bij ons. Brussel: World Wide Fund for Nature (WWF), Belgium. Panda; 12. WORLD WIDE FUND FOR NATURE 1987. Vleermuizen: acrobaten in het donker, insectenjagers met sonarsysteem, hoe kunnen we ze beschermen? Brussel: World Wide Fund for Nature (WWF), Belgium. Panda; 21.

193

12. Zoogdieren

Gerelateerde Likona-artikels (indien niet eerder geciteerd) BRYS, R. 2002. Welke muizen vangen onze katten? Likona jaarboek 2001: 58-61. CRIEL, D. 1993. Soortenbeschermingsplan voor de das in zuidelijk Limburg. Likona jaarboek 1992: 6372. DAHLEN, J. 1992. 50 jaar vleermuiswaarnemingen in de mergelgroeven van Vechmaal (Heers). Likona jaarboek 1991. MERCELIS, S. 2002. Is er een toekomst voor de hamsters in Haspengouw? Likona jaarboek 2001: 62-67. VALCK, F. 2000. De Hamster (Cricetus cricetus) in Limburg. Likona jaarboek 1999: 73-79. VANACKER, S. & VAN LOOY, K. 2000. De Beverrat aan de Grensmaas: een aaibare exoot? Likona jaarboek 1999: 67-71. WILLEMS, W. 1999. Vleermuizen op kerkzolders in Midden-Limburg. Likona jaarboek 1998: 93-99. WILLEMS, J. 2001. 10 jaar Vleermuistellingen in Limburgse groeves. Likona jaarboek 2000: 107-113. ZEEVAERT, A. 1999. De bescherming van de das in Voeren. Likona jaarboek 1998: 89-91.

194

12. Zoogdieren

13. CONTACTPERSONEN Voor het tot stand komen van dit verslag, deden we beroep op de bestaande gegevens van zo recent mogelijke studies en – indien mogelijk – maakten we gebruik van de originele datasets of afgeleiden. Onderstaande personen voorzagen ons van de nodige gegevens, kaartjes en achtergrondinformatie. Paddestoelen: Luc Crevecoeur, Provinciaal natuurcentrum, Het Groene Huis, Domein Bokrijk, 3600 Genk Hogere Planten: Robert Berten, Instituut voor Natuurbehoud, Kliniekstraat 25, 1070 Brussel Wouter Van Landuyt, Instituut voor Natuurbehoud, Kliniekstraat 25, 1070 Brussel Mieren: Wouter Dekoninck, KBIN-IRSNB Vautierstraat 29, 1000 Brussel Sprinkhanen en Krekels: Kris Decleer, Instituut voor Natuurbehoud, Kliniekstraat 25, 1070 Brussel Sophie Vanroose, Instituut voor Natuurbehoud, Kliniekstraat 25, 1070 Brussel Libellen: Geert De Knijf, Instituut voor Natuurbehoud, Kliniekstraat 25, 1070 Brussel Vlinders: Dirk Maes, Instituut voor Natuurbehoud, Kliniekstraat 25, 1070 Brussel Amfibieën en Reptielen: Dirk Bauwens, Instituut voor Natuurbehoud, Kliniekstraat 25, 1070 Brussel Sandra Colazzo, Instituut voor Natuurbehoud, Kliniekstraat 25, 1070 Brussel Vissen: Johan Coeck, Instituut voor Natuurbehoud, Kliniekstraat 25, 1070 Brussel Vogels: Glenn Vermeersch, Instituut voor Natuurbehoud, Kliniekstraat 25, 1070 Brussel Zoogdieren: Sven Verkem, Natuurpunt vzw, Kardinaal Mercierplein 1, 2800 Mechelen

195

Aanwijzen van prioritaire soorten voor het natuurbeleid in de provincie Limburg

Recommend Documents