Aanbevolen artikel week 24
1 Aanbevolen artikel ‘Pedagogisch Leiderschap betekent dat je dichter bij je leraren komt, die daardoor dichter bij hun leerlingen kunnen komen’ Op 14 maart 2014 vond het AVS congres in Nieuwegein plaats, waar Luc Stevens in het thema ‘Pedagogisch Leiderschap’ sprak. Hij gaat in op de aarzelingen, onzekerheden en verantwoordelijkheden van de schoolleider. Stevens noemt daarbij drie kernwoorden die bepalend zijn in de opdracht van de schoolleider: openheid, relatie en kwetsbaarheid. Machiel Karels van wij-leren schrijft een vrijwel letterlijk verslag van de lezing. ‘Het eerste wat bereikt moet worden in een team door een schoolleider is het bevorderen van openheid als kenmerk van professioneel handelen. Openheid om te leren van elkaar. Openheid om elkaar te steunen. Openheid en het lef om verantwoording af te leggen.’
Samenvatting: pedagogisch leiderschap faciliteren Dit artikel gaat over de eigen positie van de schoolleider. Aarzelingen, onzekerheden en verantwoordelijkheden van de schoolleider in de school als pedagogische gemeenschap. Het gaat er om dat schoolleiders hun ontwikkeling van pedagogisch leiderschap accepteren en kunnen realiseren. Openheid in de school is een eerste opdracht voor een schoolleider. Focus op de relatie is een belangrijke tweede opdracht. En de derde opdracht gaat over de rol van de schoolleider in de kwetsbaarheid van leerkrachten. Bij elk van deze opdrachten speelt de schoolleider een sturende en faciliterende rol. Het blijvend groeien in pedagogisch leiderschap is een prachtige persoonlijke ontwikkeling voor schoolleiders!
De school als pedagogische gemeenschap "Bij pedagogisch leiderschap is het belangrijk dat de schoolleider dichter bij de leraren komt. Hierdoor kan hij hen helpen om dichter bij de leerlingen te komen. De schoolleider kan zo de school als ontwikkelingsomgeving voor leerlingen én leraren verder brengen.
1
Mensenwerk We zijn met mensen bezig. Het zijn de mensen waar je op moet letten. We moeten op elkaar letten. Van het systeem kunnen we last hebben en dat moeten we soms naar onze hand zetten. Maar we moeten ons vooral druk maken over onszelf en over onze leraren. En natuurlijk over onze leraren en hun leerlingen met elkaar.
‘De school is een morele organisatie!’
Morele organisatie Er bestaat geen onderwijs dat waardenvrij is. De school is een morele organisatie! We hoeven niet te benadrukken dat er op school voldoende aandacht moet zijn voor basisvaardigheden zoals rekenen en taal. Het is namelijk vanzelfsprekend dat er geleerd wordt op school en dat wij daar ons best voor doen. Dat is een waarde. De schoolprestatie als uitkomst van ontwikkeling en leren is vanzelfsprekend. Ik bedoel daarbij overigens niet de Cito toets. De Cito toets is namelijk een kunstproduct wat we gemaakt hebben om beslissingen gemakkelijker te maken. En waar vervolgens grof misbruik van gemaakt wordt.
‘De school is een pedagogische organisatie die leidt tot ontwikkelingsresultaten’ Die ontwikkelingsresultaten die we met elkaar maken, dat is een waarde. Net zo goed als dat je in je school oprechte verhoudingen wilt. Geen onrechtvaardigheid. Zo wil je ook een goede prestatie. Dat hoort bij opvoeding. In die zin is de school een pedagogische organisatie die leidt tot ontwikkelingsresultaten. Het werken van leraren wordt gestuurd door waarden. En die waarden worden omgezet in acties. Van waarden naar actie.
Doel van het onderwijs Straks kom ik bij de schoolleider. Maar eerst de context van de huidige tijd. Er wordt momenteel vooral gesproken over resultaten en over toetsen. Daar hoeven we amper over te spreken, want dat is vanzelfsprekend. Het gaat om kinderen opvoeden, om kinderen tot ontwikkeling te brengen. En welke ontwikkeling dan? Dat is de vraag waar het om draait. We worden door die discussie over resultaten en toetsen afgeleid van waar het werkelijk om draait in het onderwijs. Ik wil in dit tijdsbestek van een volmaakt overbodige discussie over resultaten en toetsen nadenken over het waarom van het onderwijs.
Vragen van onderwijzers Er zijn drie vragen die onderwijzers bezig houden: De wat-vraag . Die is vraag al ingevuld. Vervolgens is er de hoe-vraag Hoe moet ik dat doen? Dit is heel belangrijk en er wordt doorgaans veel tijd aan besteed. Tenslotte is er de waarom-vraag.
2
Waarom-vraag De waarom-vraag is heel interessant. Wat is de zin van het kind om naar school te gaan? Waarom komen leraren naar school? Voor toetswerk kom je niet naar school. De zin voor het werk is voor iedere betrokkene het antwoord op de waaromvraag. Waar haal je de zin vandaan? Wat is de zin van mijn werk? Als je dat antwoord kunt geven, kun je de hoe-vraag gemakkelijker invullen. Die is dan niet zo’n probleem. Waar halen uw leraren de tevredenheid over het werk vandaan? Dat zit in het werk, in de relatie met de leerlingen. Daar kom je voor. Daar heb je veel voor over. Leraren willen een zichtbare bijdrage leveren aan de ontwikkeling van de kinderen. Daar ontleen je de tevredenheid aan. Je krijgt van je leerlingen wat terug. Het zit in de omgang, de relatie.
Evidence based onderwijs Evidence based onderwijs zoals het wordt gepropageerd, daar speelt de leraar geen rol meer in. De leraar wordt veronderstelt zich precies te gedragen volgens de regels van de wetenschapper. Hij doet wat er gezegd wordt. Dat is echter onwerkelijk onderwijs. Het is een kunstproduct, het bestaat niet. Evidence informed… dat is wel verstandig. We laten ons dan informeren door de wetenschap. Maar het woord Evidence based kan zo uit het vocabulaire. Leraren en leerlingen zijn geen neutraliteit, het zijn geen computers. Het zijn mensen die met elkaar in verhouding staan. Ze hebben ambities in relatie tot elkaar. Die menselijke werkelijkheid mag voor een schoolleider niet veranderen. Daar mag hij geen enkele inbreuk op accepteren. Evidence based heeft daar niets mee te maken.
Onderwijs is opvoeding Er is geen onderwijs waarin niet wordt opgevoed. De leraar komt de groep in, en er is meteen sprake van een pedagogische situatie. De leraar voedt op en geeft onderwijs naar zijn of haar eigen overtuiging. Naar wat hij van waarde vindt in de menselijke omgang en ontwikkeling. Opvoeding en onderwijs is daardoor is het heel persoonlijk. Je kunt je wel allerlei competenties eigen maken, maar onderwijs is heel sterk gebonden aan het waardenpatroon van de individuele leraar.
Eenduidigheid in overtuigingen Uw werk is dus waardengebonden. Onderwijs is gebonden aan de overtuiging van uzelf en van uw leraren met betrekking tot de ontwikkeling van jonge mensen. Maar hoe gemeenschappelijk zijn die overtuigingen? In de missie van je school zou je dat moeten kunnen vinden. Elke school heeft een schoolconcept met een missie. Maar die missie komt in lerarenvergaderingen nooit ter sprake. En ervaren alle leraren hetzelfde rond die missie van de school? Dat is niet zo waarschijnlijk als je ziet hoe verschillend ze zich ten opzichte van hun leerlingen verhouden en welke problemen ze daarin hebben. Schoolleiders weten daarvan. Er zijn grote verschillen en leerkrachten kunnen ook volhouden dat ze iets belangrijk vinden wat anderen niet zo vinden. En daar gaan schoolleiders vaak gemakkelijk even omheen. Maar het is van wezenlijk belang hoe leraren denken over de ontwikkeling van hun leerlingen en over de opvoeding.
3
Sterk schoolethos Succesvolle scholen zijn scholen waar kinderen de kans krijgen zich te ontwikkelen naar hun mogelijkheden. Sterke scholen hebben een sterk schoolethos, schoolklimaat. Dat betekent een gedeelde opvatting over waar het om gaat, waar het op aan komt. Dat zijn scholen met relatief weinig regels en waar contracten sowieso niet worden gesloten. Bij contracten beken je je eigen verlegenheid. Dan heb je een contract nodig als dwangmiddel. Dan heb je als school afgedaan en jezelf als onbekwaam afgedaan.
Mensbeeld Het gaat om het achterliggende mensbeeld. Wat is eigenlijk de visie van uw school en team op de ontwikkeling van de leerlingen? Die visie is bepaald door hun eigen biografie. Wat wij belangrijk vinden op een bepaald moment, is persoonlijk bepaald. Maar als je op professioneel niveau wil opvoeden, moet daar wel over gesproken worden.
Visie op ontwikkeling en leren Wat is de visie van uw school op leren? Dat is in de huidige samenleving een lastige vraag. De overheid doet z’n best om ons te vertellen hoe we moeten denken. En zij is daar behoorlijk in geslaagd. Ze laat zich daarbij leiden door een hele kleine groep wetenschappers. Die visie op leren is van vijftig jaar geleden, gebaseerd op een verouderd instructiemodel. Geef instructie, laat luisteren, laat zelfstandig verwerken, laat evalueren. Het instructiemodel is dominant. Het is echter niet effectief. Zo leert een mens echt niet, weten we inmiddels uit ruim wetenschappelijk onderzoek. Een mens leert door te doen, zo is ons brein geschapen. Een kind leert door het zelf uit te vinden, door weerstand te ontmoeten terwijl het aan het werk is. In de worsteling en de uitdaging wordt geleerd. In de uitdaging van je eigen kunnen.
Instructie Leren is een buitengewoon dynamisch proces, individueel heel verschillend. En natuurlijk moet je af en toe klassikale instructie geven. Vooral op laag niveau. Bijvoorbeeld: we gaan naar het zwembad en daar moeten we een paar dingen voor afspreken. Dat noem ik instructie op laag niveau. Als het echter gaat om complexe cognitieve opgaven, dan is instructie - als het heel kort is - misschien zinnig. Elk kind zal de kans moeten krijgen om dit op z’n eigen manier zich eigen te maken. De constructivistische opvatting wordt dit genoemd.
Overeenstemming Het gaat er om: Hoe wordt er op uw school gedacht over leren en ontwikkeling? Welke ruimte geef jij je leerlingen om zich te confronteren met zichzelf? Welke ruimte is er om te leren van elkaar? Die visie is belangrijk. En wordt die visie gedeeld? Naar mate er over deze kernvragen meer overeenstemming is, naar die mate is er minder discussie als er beslissingen worden genomen over de hoe-vraag. Je weet wat je wilt en je weet waar je mee te maken hebt.
4
‘Openheid is een kenmerk van professioneel handelen’
Openheid Wat is de verantwoordelijkheid van een schoolleider? Hij heeft verantwoordelijkheid voor leraren. De eerste verantwoordelijkheid van pedagogisch leiderschap dat is daar waar het gaat om de opvattingen over opvoedingen en onderwijs, over de overtuigingen. Daar waar het gaat over jou opvattingen over de omgang met de kinderen. Het eerste wat bereikt moet worden in een team door een schoolleiders is het bevorderen van openheid als kenmerk van professioneel handelen. Openheid om te leren van elkaar. Openheid om elkaar te steunen. Openheid en het lef om verantwoording af te leggen. Elk gesprek is in wezen geleid door je missie, je pedagogische opdracht. Fullan en Hargreaves vertellen je wat onder professionaliteit wordt verstaan.
‘Excellentie is nadrukkelijk verbonden met moraliteit en waarden’
Professionaliteit en moraliteit Gardner heeft een prachtig werk geschreven: Good Work. (Zie ook Het alternatief) Dit is een studie naar professionaliteit. In die studie wordt excellentie in verbinding gebracht met moraliteit. Dan gaat het om waarden, overtuigingen, wat je belangrijk vindt, waar je voor zult vechten. Openheid en het gesprek daarover is een typisch kenmerk van professionaliteit. Dat is verbonden met de excellente prestatie van de professional. Je zou ook kunnen zeggen: mijn professionele prestatie is voor mijn leerlingen, leraren en ouders. Excellentie verbonden met moraliteit en waarden. Je prestatie staat altijd in het perspectief van een belangrijke waarde. Dat is heel iets anders dan professionaliteit op de competenties. Competent moet je zijn, natuurlijk. Maar die competentie tot excellentie brengen voor anderen. Dat is het interessante in een team!
Schoolleider als verantwoordelijke voor openheid Wat is je ambitie, wat zijn je sterke kanten? En wat staat je daarbij in de weg? Een leraar heeft veel te vertellen, want er gebeurt gewoon heel veel in de school. Als je leerkrachten interviewt over de gesprekken met collega’s wordt vaak gezegd: “in onze lerarenkamer is het gezellig”. Dat is een nietszeggend antwoord voor een professional. Als er gevraagd wordt naar contact met collega’s, geven leerkrachten aan dat er behoefte is aan meer inhoudelijk gesprek. In het team ervaren leraren elkaar dus vaak niet als steunbron. Dat zouden ze echter wel willen. Een compliment krijgen van een collega of een lastige vraag stellen over een leerling.
‘Kwaliteit van onderwijs kan niet zonder een open, wederzijds ondersteunend klimaat’
5
Ondersteunend klimaat Er zijn veel voorbeelden van ontmoedigende interacties tussen leraren. De schoolleider is hier de aanvoerder en de verantwoordelijk voor de openheid. De kwaliteit van het onderwijs kan niet zonder een open klimaat. De schoolleider is hier verantwoordelijk voor omdat hij verantwoordelijk is voor de professionaliteit in de school en voor de kwaliteit van het werk. De kwaliteit van het werk kan niet zonder een open, wederzijds ondersteunend klimaat. Dat je samen weet wat je belangrijk vindt en daar ook samen voor gaat staan. Dan hoeven de vergaderingen ook niet zo langdurig en saai te zijn. Daar wordt algemeen over geklaagd door leraren.
Missie Een schoolleider staat voor de missie van de school. Dat is typisch pedagogisch leiderschap. Zijn gedrag en reacties getuigt van waar het hem of haar in deze school over gaat. En daar valt niet over te grappen. Dat vertegenwoordigt de schoolleider in alle rust en ernst. Hij vertegenwoordigt ook de overeenstemming hierover in de school. Het antwoord op de zin-vraag. Hebben we allemaal hetzelfde met de kinderen voor?
‘Pedagogisch schoolleiderschap ontwikkelt zich permanent’
Eindverantwoordelijk De schoolleider is hierin eindverantwoordelijk. Er is natuurlijk distributief leiderschap. Daarbij legt de schoolleider de verantwoordelijkheid daar waar deze hoort. Ontneem een leraar of leerling geen taken of verantwoordelijkheden die bij hen horen. Wie vertegenwoordigt bepaalde taken? Deze verantwoordelijkheid gaat naar die leraar want die kan dat het beste. Dat laat de schoolleider zien. Succesvolle scholen hebben succesvolle schoolleiders. En dat is een opgave voor een heel leven. Dat is niet zomaar gebeurd. Pedagogisch schoolleiderschap ontwikkelt zich permanent. Die eindverantwoordelijkheid is gericht op het meest basale kenmerk van onderwijs, namelijk de relatie!
Vertrouwen De schoolleider representeert vertrouwen. Een relatie kan niet anders bestaan dan op voorwaarde van wederzijds vertrouwen. En dat is altijd verbonden met zelfvertrouwen. Dat is een hele typische pedagogische categorie. Gehechtheid van ouders aan hun kinderen en leraren aan hun kinderen is heel wezenlijk. Vertrouwen is daarin een basisbegrip. Ook in een team. Excellentie en moraliteit zijn sterk aan elkaar verbonden. Moraliteit gaat over waarden en vertrouwen in het realiseren van die waarden. Je moet op elkaar aan kunnen. 6
‘De professionaliteit van leraren manifesteert zich per definitie in de relaties die zij aangaan met leerlingen’
Relatie Geert Kelchtermans spreekt over biografisch perspectief en de kwetsbaarheid van leraren. Het meest fundamentele kenmerk van leraarschap betreft het relationele. Het raakt alle andere kenmerken. De professionaliteit van leraren manifesteert zich per definitie in de relaties die zij aangaan met leerlingen. Daar begint succesvol lezen, schrijven en rekenen.
Relationele basis We hoeven voorlopig niet over resultaten en scores te spreken als de relationele basis niet in orde is in de klas en in de lerarenkamer. Natuurlijk is er altijd wel iets aan de hand. Een school waar alles pais en vree is, daar gebeurt ook niets. Het gaat er echter om dat je met z’n allen op de kwaliteit van de relatie gericht bent. In het vertrouwen dat die ander dat ook is.
Leraren zijn belangrijk De leerling komt de klas binnen in het vertrouwen dat de leraar hem ziet en vertrouwt dat hij z’n best zal doen. Daar begint de school een typisch pedagogische organisatie te zijn! We hebben heel veel verantwoordelijkheid op ons genomen als leraren. We weten allemaal hoe belangrijk leraren zijn. Het interessante van onderwijswerk is: Een leraar heeft niets, behalve zichzelf. Een leraar is zijn eigen instrument. Je hebt een methode, maar die betekent voor een kind niets. Voor een kind betekent een leraar alles. Ze spreken over een leraar, niet over de leerstof. Ze zijn niet bang voor toetsen, maar voor een slechte relatie. Kinderen hebben moeite met leraren die ongeduldig en boos zijn, of niet te benaderen. Leraren zijn kwetsbaar.
Kwetsbaarheid Als het gaat over de kwetsbaarheid van leerkrachten is de taak van pedagogisch leiderschap buitengewoon interessant. Openheid is een eerste opdracht voor een schoolleider. Focus op de relatie is een belangrijke tweede opdracht. En de derde opdracht gaat over de rol van de schoolleider in de kwetsbaarheid van leerkrachten.
7
Leraren zijn cruciaal voor kinderen Til je leraren een beetje op door je te realiseren hoe kwetsbaar ze zijn. Er wordt in de gezinnen over geen onderwerp meer gesproken dan over leraren. Elke avond gaat het over hen aan tafel in gezinnen. Leraren zijn cruciaal voor kinderen. Omdat het een typisch persoonlijke activiteit is en het leraarschap een kwestie van zijn is in plaats van competenties. Kinderen zitten niet te wachten op competenties, maar op jou! Het gaat om een leraar waar je op aan kunt en waar je een grapje mee kunt maken. Die geïnteresseerd is en waar je een praatje mee kunt maken. De competenties van je vak horen er bij. Je moet beschikbaar en benaderbaar zijn. Het is feitelijk net als thuis.
‘Succesvolle scholen hebben een sterk, open team’
Beschermen Kwetsbaarheid, daar hebben schoolleiders vanuit hun pedagogische verantwoordelijkheid een taak om leraren te beschermen, ook naar elkaar. Er wordt veel gesproken over pesten. Maar lerarenkamers zijn niet vrij van pesten. Hoewel een school een pedagogische organisatie is, zijn we niet allemaal heiligen. Maar je bent je als professional bewust van het belang van gedeelde waarden en van fatsoenlijke omgang. Dat is op kantoor ook zo, maar op school luistert het nauw, omdat je een verantwoordelijkheid hebt naar kinderen. Je moet op elkaar kunnen rekenen. Succesvolle scholen hebben een sterk, open team. Men durft zichzelf als persoon te tonen aan de ander. Daar is een schoolleider alert en actief.
Autonomie Dolf van de Berg heeft een boek geschreven over autonomie. Samen met hem hebben we een boek geschreven: “Leidinggevende, wie ben je?” Het komt namelijk op jou aan, niet op Lumpsum of regelgeving. Kun je pedagogisch leiderschap leren? Kun je je ontwikkelen in je verantwoordelijkheden die je per definitie hebt? Ja!
Hindernissen In de trajecten pedagogisch leiderschap van het NIVOZ brengen wij mensen bij hun moeite en angst. Als je jezelf als instrument hebt en niet veel meer, dan heb je ook je angst en vooroordelen. De dingen die je moeilijk vindt. Daar moet je ook mee werken. Je angsten worden ook gezien en die hinderen jou. Hoe word je sterker? Hoe krijg ik meer vertrouwen in mijzelf en in mijn leraren? Dat gaat naadloos samen. Dat kan door in alle openheid en rust de problemen die er zijn te bespreken. De echte ontwikkeling van schoolleiders gebeurt in de interactie tussen collega’s, tussen schoolleiders. 8
Wetenschappers kunnen wat kennis aandragen. Mensen met ervaring kunnen dat overbrengen en kunnen helpen om een uitdaging aan te gaan. Maar je kunt het beste geholpen worden in je verdere ontwikkeling door een collega die dezelfde dingen ervaart.
Status quo Het is de opdracht aan een schoolleider om verder te gaan dan de status quo. Veel schoolleiders zijn blij als ze de zomervakantie hebben gehaald zonder al te veel problemen in het team. De eindstreep halen zonder al te veel zieken en met niet al te slechte leerlingresultaten. Het is weer gelukt, we hebben het overleefd. Dat is echt te weinig, dat is niet professioneel. Soms kun je niet anders, maar dat is natuurlijk niet de norm.
Moed en gezag Het gaat uiteindelijk om moed en gezag. Heb ik de moed om de waarde waarvoor de school staat aan de leraren voor te houden? En hen elkaar te laten ondersteunen zodat ze professioneler worden naar elkaar. Kan ik als schoolleider zorgen voor openheid? Kan ik op die manier gezag krijgen op school? Je kunt gezag hebben in de school, maar het is lastig om je gezag te laten erkennen en om je gezag te laten respecteren door je bestuur. Het bestuur zal nooit mogen treden in de onvervreemdbare verantwoordelijkheid van een schoolleider. Daar staat de schoolleider pal, zoals hij naar z’n leraren ook pal staat. Pedagogisch leiderschap is een prachtige persoonlijke ontwikkeling die je als schoolleider kunt doormaken. Aan het vormgeven van deze ontwikkeling kun je veel gezag ontlenen, ook buiten je school. Ik wens jullie daarin veel goede moed en vertrouwen!
Machiel Karels is betrokken bij de website wij-leren.nl. Daar wordt kennis gedeeld over onderwijsontwikkelingen en in te zetten middelen.
9
o De website wordt maandelijks door meer dan 50.000 mensen bezocht. Leraren, schoolleiders en onderwijsbetrokkenen leveren zelf de verhalen dagelijks aan. Op die manier zijn er meer dan 1800 inspirerende artikelen verzameld. Volg hetkind.org via Facebook, Twitter en/of LinkediN
Visie In de visie van hetkind op goed onderwijs staat de ontwikkeling van de leerling centraal. Deze visie past bij de snel ontwikkelende samenleving en bij de wetenschappelijke kennis over leren en menselijke ontwikkeling. Uitgangspunt Het kind is volledig toegerust voor zijn eigen ontwikkeling en is hiervoor intrinsiek gemotiveerd, vanuit zijn behoefte aan relatie, competentie en autonomie. Leren gebeurt in interactie. Het potentieel tot wasdom laten komen vraagt om uitdaging en ondersteuning. Content Van mei 2010 tot september 2013 zijn er meer dan 1800 waardevolle artikelen gepubliceerd. De database wordt voortdurend aangevuld en vernieuwd. Elke dag verschijnen er 2 tot 4 nieuwe bijdragen. Alle artikelen, filmpjes en columns worden aangedragen vanuit eigen, persoonlijke betrokkenheid. De stroom aan artikelen wordt verwerkt door een coördinator. Voor specifieke bijdragen is een redacteur beschikbaar. Daarnaast wordt de website gevuld door vrijwillige bijdragen van auteurs en diverse onderwijsbetrokkenen die zich al eerder bij hetkind hebben aangesloten of zichtbaar zijn geworden. Wat is er nodig? Voor goed onderwijs is een relatie nodig met de leraar die… beschikbaar is, verbindt, vertrouwt, talent oproept, werkt vanuit zijn eigen persoon en zichzelf als instrument ziet en die uiteraard zijn vak verstaat. Ondersteuning Leiderschap in scholen moet de randvoorwaarden creëren voor inspiratie, moreel kompas en het besef dat alles ertoe doet. Zeven principes Deze visie krijgt handvatten door middel van zeven leidende principes, de uitgangspunten. De leidende principes van hetkind vormen geen methode, geen handboek. De principes zijn vertrekpunten. Er kan, zo stellen wij ons voor, op veel manieren invulling en vorm aan worden gegeven.
www.hetkind.org
10
11
