Aan de oostelijke kant van de Abdijlaan heeft ondertussen een kaalkap plaatsgevonden. Deze groepenkap zorgt voor een verbindingszone

Nieuwstraat 77 • B-2910 Essen

C

Verantwoordelijke uitgever

O

Kortenhoeff ziet de Kleine Meer

Deze nieuwsbrief is bestemd voor personen en organisaties die betrokken en geïnteresseerd zijn in de ontwikkelingen in het grenspark De ZoomKalmthoutse Heide. De in deze nieuwsbrief gepubliceerde meningen geven niet noodzakelijk het beleid van de Bijzondere Commisssie weer.

Ignace Ledegen Nieuwstraat 77 B-2910 Essen Tel (00-32) (0) 3 667 64 98. [email protected]

(foto: Sonja Vrijenhoek)

Vormgeving/productie Nilsson - Goes

Oplage 1400 exemplaren, gedrukt op milieuvriendelijk papier (100% recycled)

Copyright Artikelen mogen met bronvermelding worden overgenomen.

N

DRIEMAANDELIJKS NR. 30 - DECEMBER 2005 - JANUARI - FEBRUARI 2006

Ignace Ledegen

O

Enerzijds zorgt de dunning in het westelijke deel van Kortenhoeff (waar de Nederlandse Landgeiten lopen) voor nog meer openheid. Hier worden, naast een groot aantal sparren en dennen, ook de populieren die al een aantal jaren in gezondheid achteruitgaan, weggehaald. Het bestaande heideterrein en het gebied rond de vennen wordt uitgebreid. Deze uitbreiding door middel van het “open zetten” van het terrein, wordt uitgevoerd volgens het zogenaamde Beheer- en Inrichtingsplan van het Grenspark. Hierin staan de streefbeelden beschreven die in 2014 gerealiseerd moeten zijn.

Aan de oostelijke kant van de Abdijlaan heeft ondertussen een kaalkap plaatsgevonden. Deze groepenkap zorgt voor een verbindingszone tussen de Kleine Meer en Kortenhoeff. De Corsicaanse dennen die hier stonden waren voor veel dieren (o.a. insecten, amfibieën) een onoverkomelijke barrière. Hierdoor kon geen uitwisseling meer plaatsvinden tussen diergroepen die op Kortenhoeff leven en die van de Kleine Meer. Uitwisseling is echter belangrijk om te voorkomen dat diergroepen verdwijnen. Ook wordt er gekapt aan de noordzijde van Kortenhoeff. Langs de Huijbergseweg ligt van oudsher het Akkerenven. Dit is echter in de loop der tijd volgegroeid en niet meer als ven te herkennen. Het weghalen van bomen is de eerste stap om het ven volledig te herstellen. Een gespecialiseerd bureau is op dit moment bezig met het maken van een inrichtingsplan voor het Akkerenven. In 2006 zal hiermee gestart worden.

Eindredactie

F

Halverwege de afgelopen septembermaand is in natuurgebied Kortenhoeff begonnen met deze reguliere boswerkzaamheden. In het voorjaar van 2005 is een groot aantal bomen voorzien van een oranje streep. Deze bomen zijn de afgelopen weken gezaagd en afgevoerd.

O

Elke zes jaar komt een bosgebied van Staatsbosbeheer aan de beurt voor boswerkzaamheden en wordt er bekeken of er bomen uitgehaald moeten worden. Zo ja, dan wordt er een dunning uitgevoerd. Vaak wordt een selectie gemaakt aan de hand van een keuze voor een ‘toekomstboom’. Deze boom is aangewezen om in de toekomst alle ruimte te krijgen om tot een mooie, gezonde boom uit te groeien. Om de toekomstboom alle kansen te geven wordt er door de jaren heen een aantal van zijn directe concurrenten weggehaald.

Karel Molenberghs, Ignace Ledegen, Paul Asselbergs, Hedwig Lauriks, Marten Wiersma, Bart Hoes, Sonja Vrijenhoek, Luc van Hoek, Wouter Pattijn.

L

Aan dit nummer werkten mee:

Website www.grensparkzk.be www.grensparkzk.nl

INHOUD Kortenhoeff ziet Kleine Meer

pag 1

Grenspark Plus en Luc van Hoek

pag 2

Natuurherstel in Kalmthoutse Heide

pag 2

Overwinteren… een kwestie van leven of dood

pag 3

Afscheid

pag 7

Op bezoek

pag 7

Faunapassages

pag 7

Activiteitenkalender

pag 8

AFGIFTEKANTOOR 2910 ESSEN P309555

1

Grenspark Plus ? Zou een uitbreiding van het Grenspark goed zijn om meer natuurrecreatie mogelijk te maken en een oplossing voor het waterbeleid? Dat waren de vragen toen we begonnen met Grenspark Plus. Nu ligt er een rapport. De deelnemers in het Grenspark vormen zich er nu een mening over. Het antwoord is, dat de natuurrecreatie én de gebiedskwaliteit erop vooruit gaan. Het waterbeleid ook, maar voor echt grote stappen moeten we nog meer weten en is een nog veel groter gebied nodig. In april 2006 gaat het Grenspark besluiten of ze de ministers van Vlaanderen en Nederland gaan vragen het Grenspark uit te breiden. En natuurlijk gaan we met de belanghebbenden en belangstellenden praten.

Mijn naam is Luc van Hoek en ik ben al heel mijn leven woonachtig in Hoogerheide, buiten enkele buitenlandse studieperiodes. Voor Grenspark De Zoom – Kalmthoutse Heide ben ik sinds 20 juni jongstleden bezig met het onderzoek naar de (natuurgerichte) recreatieve mogelijkheden in Grenspark Plus. Dit onderzoek wordt in januari opgeleverd en daarmee beëindigt dan ook mijn actieve bedrijvigheid voor Grenspark De Zoom – Kalmthoutse Heide.

2

WISSELS • NR. 30 DECEMBER 2005

NATUURHERSTEL EN DUNNINGSKAPPINGEN IN DE KALMTHOUTSE HEIDE Wie regelmatig in de Kalmthoutse Heide komt, heeft zeker en vast gemerkt dat er dit najaar heel wat werk is verzet in het zuiden van het natuurreservaat. Begin augustus is van start gegaan met dunningen in de ‘Gemeentebossen’, het bos (voornamelijk Corsicaanse dennen) ten noorden van de Putsesteenweg. Door een sterke dunning krijgen de overblijvende bomen volop ruimte om te ontwikkelen tot oude en dikke bomen, die bijvoorbeeld belangrijk zijn voor de zwarte specht. Bovendien werden reeds bestaande open plekken in het bos vergroot en werden ook nieuwe open stukken gecreëerd. Hierin kan bosverjonging op gang komen. Het is de bedoeling op termijn te komen tot een oud en redelijk ijl bos van forse Corsicaanse dennen, afgewisseld met verjongingsgroepen van inheems loofhout en met tijdelijke open plekken.

Opnieuw open maken voor het herstel van heide op het terrein waar de oude schaapstal stond (foto Karel Molenberghs)

Na het beëindigen van deze dunningskappingen werd gestart met het herstel van het terrein waarop de oude schaapstal heeft gestaan, net ten noorden van de ‘Gemeentebossen’. Deze schaapstal en bijbehorende bouwsels werden vorig jaar afgebroken. Door het open maken en afschrapen van vergraste, voedselrijke duinen en het verwijderen van Corsicaanse dennen worden opnieuw kansen gecreëerd voor de ontwikkeling van heide. Na de werken zal ook de omheining rondom het terrein verwijderd worden, zodat het terrein op termijn opnieuw geïntegreerd kan worden in het natuurgebied.

Winterlandschap op de heide (foto: Karel Molenberghs)

Korte dagen, lange nachten en overdag een dikke jas. Voor wie niet van de winter houdt, zijn dit de minder prettige kenmerken van dit seizoen. Ook in de natuur moeten dieren en planten zich goed voorbereiden om deze periode heelhuids door te komen. Wie de winter overleeft, kan zich tijdens de volgende lente voortplanten en zo het voortbestaan van zijn soort verzekeren.

OVERWINTEREN … EEN KWESTIE VAN LEVEN OF DOOD De winter op de heide is vaak kouder dan op andere plaatsen in Vlaanderen en Nederland. De bodem bestaat uit zand dat het regenwater moeilijk kan vasthouden. Zandkorrels warmen erg snel op, maar koelen ook heel snel af. Daardoor krijg je grote uitersten in temperatuur en het is voor planten en dieren dan ook erg moeilijk zich in die extreme omstandigheden te handhaven. Planten en dieren beschikken over diverse overwinteringstechnieken. Nogal wat zaadplanten produceren tijdens de zomer zaden die in de bodem overwinteren. Als in de lente de juiste hoeveelheden zonnewarmte en licht de bodem bereiken, ontkiemt het zaad en groeit het uit tot een nieuwe plant. Veel planten overleven de winter door hun bovengronds gedeelte te laten afsterven. De wortel blijft in leven. Andere planten (zoals vingerhoedskruid) vormen uit het zaad enkele bladeren die plat en in rozetvorm op de bodem groeien. Zo hebben deze planten letterlijk hun plekje veroverd en proberen ze op die manier de winter door te komen. Pas tijdens het tweede jaar

komt uit de wortelrozet een stengel met bladeren en bloemen tevoorschijn die op hun beurt zaden vormen. Deze voortplantingstechniek is typisch voor tweejarige planten. Loofbomen stoten in de herfst hun bladeren af. Tussen het uiteinde van de bladsteel en de twijg vormt de boom een kurklaagje, zodat de sapstroom onderbroken wordt en het blad afsterft. Als dit niet zou gebeuren, blijft de boom ook tijdens de winter water verdampen. Als de boom echter geen water meer kan oppompen (en dat gebeurt bij temperaturen onder 4°C), zou hij volledig uitdrogen en sterven. Zelfs de knoppen beschermen zichzelf tegen uitdroging en bevriezing. Zo vind je bijvoorbeeld beharing op de knoppen van een lijsterbes. Naaldbomen wisselen wel geregeld hun naalden, maar stoten ze niet allemaal af in de herfst. Een dennennaald is een opgerold blad met een taaie structuur en omgeven met een waslaagje. Dit waslaagje beperkt de ver-

damping tijdens de winter tot een absoluut minimum, zodat de naaldboom kan overleven. Diezelfde techniek wordt ook gebruikt door groenblijvende heesters zoals hulst en rododendron. Bij zeer koude temperaturen laat de rododendron zijn bladeren ‘hangen’ waardoor hij de indruk wekt er belabberd aan toe te zijn. Maar ook deze techniek is erop gericht

(Foto: Karel Molenberghs) Lijsterbes in de herfst die zijn bladeren afstoot.

WISSELS • NR. 30 DECEMBER 2005

3

de verdamping sterk terug te dringen en dat lukt enkel als het totale verdampingsoppervlak wordt beperkt. Struik- en dopheide blijven tijdens de winter eveneens ‘groen’ en gebruiken dan ook dezelfde techniek.

(Foto: Wouter Pattyn) Vleermuizen overwinteren in allerlei holtes.

Dieren zijn mobieler dan planten. Boerenzwaluwen trekken in het najaar naar het zuiden, maar doen dit niet alleen omdat het kouder wordt. Zwaluwen zijn insecteneters en insecten vind je nauwelijks tijdens de winter. Zij zoeken warmere oorden op, omdat ze daar kunnen (blijven) jagen op insecten. Vogels die niet wegtrekken en de winter hier doorbrengen noemen we standvogels. Zij worden ook met hetzelfde probleem geconfronteerd als de zwaluwen, maar zij schakelen over op een andere voedselbron. De koolmees is in de eerste plaats een insecteneter, maar kan tijdens de winter overschakelen op het eten van zaden. De koolmees beschikt over een sterke maag en dito verteringssappen die deze overschakeling van voedsel probleemloos aankunnen. Daarom is deze vogel een veelgeziene gast op uw voedertafel. Andere vogels, zoals de roodborst, zorgen voor een heuse migratie. Onze roodborsten zoeken zuidelijker streken op terwijl onze tuinen dan worden bevolkt met roodborsten die

uit Scandinavië afzakken. Roodborsten verdedigen hardnekkig hun winter- en zomerterritorium. Daarom hoor je in de winter geregeld roodborsten zingen. Als een roodborst tijdens de winter ‘lieflijk’ op je raam tikt, zoals in het gelijknamige liedje, verdedigt hij in feite zijn territorium tegen zijn eigen spiegelbeeld, waarin hij een concurrent herkent. Wie niet kan wegtrekken en ook geen voedsel vindt, rest maar één mogelijkheid: slapen. Egels vreten zich dik tijdens de herfst om een dikke vetlaag te ontwikkelen die hen tijdens hun winterslaap van voedsel voorziet. Het energieverbruik wordt tot een minimum beperkt, omdat ook de hartslag van de egel erg traag verloopt. Toch halen niet alle egels de lente. Na een strenge winter overleven enkel de sterkste exemplaren en dat is, ecologisch gezien, een goede zaak, want die dieren beschikken ook over de sterkste genen. Dit erfelijk materiaal geven ze door aan hun nakomelingen die het dan weer doorgeven aan hun nazaten. Ook amfibieën (kikkers, padden en salamanders) en reptielen (hagedis, slang) houden een winterslaap. Amfibieën zoeken een droge plek in bos of heide (onder een boomstronk bijvoorbeeld) en

(Foto: Wouter Patttyn) De gaai verstopt eikels in het bos in de herfst.

(Foto: Wouter Pattyn) De roodborst trekt naar zuidelijker oorden in de winter.

(Foto: Wouter Pattyn) Egels leggen een dikke vetlaag aan, alvorens aan hun winterslaap te beginnen.

(Foto: Wouter Pattyn) De koolmees schakelt in de winter over op het eten van zaden.

4

WISSELS • NR. 30 DECEMBER 2005

GOUDEN TOR GEVONDEN

(Foto: Wouter Pattyn) Eekhoorns leggen grote wintervoorraden aan.

verblijven daar de hele winter. Als deze dieren door onvoorziene omstandigheden hun winterslaap moeten onderbreken, wordt hen dit vaak noodlottig. Vleermuizen houden hun winterslaap in grotten, holle bomen of op de zolder van woonhuizen. Niet elke holte is geschikt als winterverblijfplaats. De temperatuur mag geen grote schommelingen ondergaan of de vleermuis zoekt andere oorden op. Eekhoorns trekken niet weg, houden geen winterslaap en leggen daarom wintervoorraden (eikels, noten) aan. Ze verstoppen voedsel op verschillende plaatsen, maar vinden die niet altijd terug. Als het erg koud is, ‘slaapt’ een eekhoorn enkele dagen in zijn goed geïsoleerde nest, maar uiteindelijk wordt hij wakker van de honger en moet hij op zoek naar voedsel. De gaai verstopt eikels in het bos, maar vindt ze ook niet altijd terug. Hij zoekt hiervoor open en droge plekken in het bos. Als hij die eikels niet terugvindt, kunnen ze tijdens de volgende lente ontkiemen en uitgroeien tot nieuwe bomen. Daarom wordt de gaai ook wel eens een ‘bosbouwer’ genoemd. Ook bijen leggen een wintervoorraad aan. Als de imker die wintervoorraad (honing) wegneemt, moet hij een suikeroplossing in de plaats geven. Zoogdieren zoals vossen, konijnen en reeën ontwikkelen een dikke wintervacht die dicht bij de huid zoveel mogelijk lucht ‘vasthoudt’ die door het lichaam wordt opgewarmd. Dit warme luchtlaagje heeft een isolerende werking. Een vos krijgt zijn wintervacht in sep-

tember. Die vacht bestaat uit 2 soorten haren: dekharen die onder andere water uit de vacht houden en een dikke ondervacht van wolharen (ongeveer 1.300 haartjes per cm2, in augustus zijn dat slechts 600 haartjes per cm2). Dieren in wintervacht lijken dan ook dikker dan ze in werkelijkheid zijn.

Tijdens het Junior Rangerkamp werd in het Grenspark een gouden tor gevonden. Het bijzondere van deze waarneming was, dat het niet zomaar om één exemplaar ging, maar dat er zeker zeven exemplaren van deze soort werden aangetroffen. Dat wil zeggen, dat er waarschijnlijk een kleine populatie in het Grenspark aanwezig is. Het is de eerste maal dat deze soort hier wordt aangetroffen. Van oorsprong is het een meer zuidelijke soort, die echter de laatste jaren meer en meer naar het noorden opschuift. Hierbij gaat onze dank uit naar de Junior Rangers Michiel, Wonne, Wouter, Lennart, Nelen, Senne en Joachim die op dat moment de ontdekking deden.

Boomholten worden door een aantal vogels gretig gebruikt als broedplaatsen, maar kunnen in de winter ook worden gebruikt om te ontsnappen aan de gure winterkou. Ook nestkastjes kunnen dezelfde functie vervullen. Winterkoninkjes zitten soms met enkele soortgenoten samen in zo’n kastje, net zoals staartmezen elkaars gezelschap opzoeken op een tak. Een vogel kan tijdens een gure winternacht zelfs 10% van zijn lichaamsgewicht verliezen, enkel en alleen om zijn lichaamstemperatuur constant te houden. Insecten overwinteren in diverse vormen: als ei, als larve, als pop of als volwassen insect. Die vier stadia vind je ook terug bij vlinders. Als je bijvoorbeeld op een warme februaridag een dagpauwoog ziet rondfladderen, dan heb je te maken met een vlinder die als volwassen exemplaar de winter heeft doorgebracht. Citroenvlinders kunnen op warme winterdagen zelfs even hun winterverblijfplaats verlaten. Kevers, pissebedden, duizendpoten, lieveheersbeestjes, spinnen enz. verstoppen zich op een droog en veilig plekje en houden zich stil tot de volgende lente. In de beschermende strooisellaag van afgevallen bladeren,

(Foto: Ignace Ledegen)

WISSELS • NR. 30 DECEMBER 2005

5

(Foto: Karel Molenberghs) Mestkever bij de ingang van zijn broedruimte.

platgevallen grassen en kruiden vinden deze dieren een veilige overwinteringsplek. Daarom raadt men ook aan in de tuin niet meteen de afgestorven plantendelen in de herfst te verwijderen om al deze dieren meer kansen tot overleven te geven. Driehoornmestkevers zijn actief van september tot maart; vooral dus in de winter. Mannetje en vrouwtje bouwen samen een gang en doen dit uitsluitend in zandgrond. Het mannetje voert bovengronds bijvoorbeeld schapenen konijnenkeutels aan en deponeert ze in de gang. Het wijfje verkruimelt de keutels ondergronds en graaft zijgangen waarin de eigenlijke broedruimten komen. Aan het einde van zo’n zijgang legt het vrouwtje een eitje waarop 1 à 2 cm zand wordt aangebracht. De rest van de broedkamer wordt gevuld met mest. De uitkomende larven moeten zelf hun voedsel zoeken; om in de met

mest gevulde broedkamer te geraken moeten ze eerst door 1-2 cm zand. (Ook de worteletende larve van de meikever kan zelfs 3 tot 4 jaar onder de grond verblijven, veilig voor de vorst, vooraleer hij zich verpopt en op een warme lentedag uitvliegt). In het voorjaar vallen de activiteiten van de mestkevers stil en vind je dode exemplaren aan de oppervlakte. Het is eerder uitzonderlijk dat een insect in de winter actief kan zijn zoals deze ‘driehoornmestkever’. In die periode zijn ze dan ook een belangrijke voedselbron voor de klapekster die in het Grenspark overwintert. Planten en dieren zijn niet echt ‘weg’ tijdens de winter (op de trekvogels na), maar leiden een stil en teruggetrokken bestaan en springen erg zuinig om met energie. Die hebben ze immers nodig als tijdens de volgende lente het leven in bos en hei weer in alle hevigheid losbarst.

(Foto: Wouter Pattyn) Een ree in wintervacht.

6

WISSELS • NR. 30 DECEMBER 2005

(Foto: Marten Wiersma)

(Foto: Marten Wiersma) Deze buis moet straks een veilige oversteekplaats worden voor allerlei kleine zoogdieen.

Faunapassages

Afscheid

Het zal de automobilist of fietser op de Putseweg in Nederland niet ontgaan zijn, dat er op een aantal plaatsen, aan weerszijden en zelfs onder deze weg, graafwerken zijn uitgevoerd. De bedoeling hiervan zal misschien niet voor iedereen duidelijk zijn. Daarom vertellen we u er iets over. De Putseweg, gelegen tussen Hoogerheide en Putte (N 289), is een provinciale weg die over een grote lengte bos- en natuurgebied doorsnijdt. Vanwege deze doorsnijding zal het u duidelijk zijn, dat de weg een gevaar oplevert voor dieren die deze weg willen oversteken. We denken dan vooral aan kleine zoogdieren zoals egel, wezel, hermelijn en eekhoorn, maar ook aan reeën en padden. De provincie

Iemand die van meet af aan betrokken is geweest bij het Grenspark, kent de geschiedenis en het verleden en kan daardoor het heden interpreteren. Zo iemand is Tammo Hagedoorn. Hij vertegenwoordigde de provincie Noord-Brabant in de Stuurgroep en Bijzondere Commissie.

Noord-Brabant heeft een plan opgesteld om wegen die daarvoor in aanmerking komen te voorzien van veilige oversteekplaatsen. Daarom zijn er op een zestal plaatsen ‘passages’ aangebracht in de vorm van buizen die onder de weg zijn doorgeperst en naast de weg weer naar boven komen. In combinatie met aangebrachte rasters worden met name kleine zoogdieren en padden als het ware via een fuik naar de buizen toe geleid. In de buizen wordt beton gestort met daarop een laagje zand. Ook zijn er kleine lichtkoepels aangebracht die er voor zorgen, dat het in de buizen niet té donker wordt. En nu maar hopen, dat deze investeringen hun waarde bewijzen.

Eind november neemt hij afscheid. Daarmee raken we in het Grenspark het ‘wandelend geheugen’ kwijt. Iemand die met hart en ziel het belang van dit gebied diende. Het Grenspark is hem veel dank verschuldigd.

Op bezoek Dat de provincie Noord-Brabant het Grenspark een warm hart toedraagt, bleek o.a. uit het werkbezoek op 15 september dat gedeputeerde mevr. (Annemarie) Moons aan het Grenspark bracht. Hoewel het die dag regende dat het goot was zij overtuigd van de noodzaak om de verdroging aan te pakken. De projecten die daarvoor dienen, werden bezocht en toegelicht. Het Grenspark heeft de belangstelling als een steun in de rug ervaren. (Foto: Marten Wiersma)

WISSELS • NR. 30 DECEMBER 2005

7

Activiteitenkalender Alle wandelingen vinden plaats onder begeleiding van een gids. Laarzen (of waterdichte stapschoenen) meebrengen. Verrekijker kan nuttig zijn. Vertrek steeds vanaf NEC ‘De Vroente’ Putsesteenweg 129, te Kalmthout (tenzij anders vermeld).

De Vroente: Putsesteenweg 129, 2920 Kalmthout. Tel: (00-32)-(0)3 620.18.30. Openingsuren: van maandag tot vrijdag: 9 tot 17 uur zaterdag en zondag : 14 tot 17 uur. www.devroente.be

Staatsbosbeheer (SBB): Zondag 4 december Vertrek: 10.00 uur “natuurwandeling” Organisatie: VMPA Kalmthout-Essen

Sonja Vrijenhoek, boswachter. Tel: (00-31)-(0)6 532.49.633 [email protected]

Zondag 8 januari

Afdeling Natuur:

Vertrek: 10.00 uur “natuurwandeling” Organisatie: VMPA Kalmthout-Essen

Karel Molenberghs, natuurwachter. Tel: (00-32)-(0)3 620.18.40 [email protected]

Zondag 5 februari Vertrek: 10.00 uur “winterwandeling” Organisatie: VMPA Kalmthout-Essen

Zondag 5 maart Vertrek: 09.00 uur “natuurwandeling” Organisatie: Natuurpunt Noorderkempen en VMPA Kalmthout-Essen

Cursus vogelzang beginners: Vrijdag 3 maart: theorieles in NEC De Vroente Vrijdag 10 maart: theorieles in NEC De Vroente Praktijklessen op 18 maart, 15 april, 1 mei, 20 mei en 26 mei. Inschrijven verplicht door storting van € 15,- op 000-0415380-26 van Natuurpunt Noorderkempen met vermelding ‘Cursus Vogelzang’. Organisatie: Natuurpunt Noorderkempen i.s.m. VMPA Kalmthout-Essen.

Alle tentoonstellingen kunnen vrij bezocht worden tijdens de openingsuren van het NEC De Vroente, Putsesteenweg 129 te Kalmthout.

Kunsttentoonstellingen

Tijdelijke tentoonstellingen LAND VAN ZAND Vanaf 10 februari kan je in De Vroente de nieuwe tentoonstelling ‘Land van Zand’ bekijken. Wie heeft er in de zandbak niet met een emmertje torentjes gemaakt? Met zand kun je strooien, bouwen, schoonmaken, en reuze zandkastelen maken. Wat is zand? Welke soorten zand bestaan er? Wat is een zandje? Welke dieren voelen zich thuis in het zand? Is het voor een plant moeilijk als hij moet overleven met zijn wortels in het zand ? Waarom is het tijdens de zomer zoveel warmer in de heide dan in de rest van het land ? Hoe zijn de duinen in de heide ontstaan? Wat hebben knikkers, computers, huizen en duinen bijvoorbeeld met elkaar gemeen?

• December Aquarellen en olieverfschilderijen van Elisa Knaepkens

• Januari Kunstwerken van “Kunstkring Indigo Kalmthout”

• Februari Aquarellen van André en Astrid KienenMeesters

ZAND! Je zult je verbazen over wat je allemaal met zand kunt doen! Wij zorgen voor duidelijke, maar ook speelse antwoorden in deze nieuwe tentoonstelling.

• Maart Foto’s uit Bretagne van François Van Oevelen

Contactadressen: Natuurpunt afdeling Noorderkempen: Hedwig Lauriks, tel: (00-32)-(0)3 666.63.68 [email protected]

Dienst Toerisme Kalmthout: Tel: (00-32)-(0)3 666.61.01

VMPA afdeling Kalmthout - Essen: Chris Vander Sypt, tel: (00-32)-(0)3 666.48.03 [email protected]

8

WISSELS • NR. 30 DECEMBER 2005

Ideaal eindejaarsgeschenk! Een prachtig natuurboek over het veelzijdige natuurgebied op de grens van Nederland en België. Geschreven door natuurgids en heidekenner Hedwig Lauriks en rijkelijk voorzien van prachtige foto’s van de bekende Vlaamse natuurfotograaf Marc Slootmaekers.

Dit boek is te koop voor de prijs van € 11,50 en kan besteld worden via mail op [email protected] of via telefoon op het nr. (0032) 3/667.64.98.