A MAGY. PROT. IROD. TÁRSASÁG TITKÁRI

A MAGYAR PROTESTÁNS

IRODALMI TÁRSASÁG KIADVÁNYAI

SZERKESZTI

SZÖTS FARKAS A MAGY. PROT. IROD. TÁRSASÁG TITKÁRI.

BUDAPEST, 1903.

MAGYAR PROTESTÁNS

EGYHÁZTÖRTÉNETI ADATTÁR SZERKESZTI

STROMP L Á S Z L Ó T H K O L . A K A D . TANÁR

II.

ÉVFOLYAM

BUDAPEST KIADJA A MAGYAR PROTESTÁNS IRODALMI TÁRSASÁG 1903

Hornyánszky Viktor es. é s kir. udvari könyvnyomdája, Budapesten.

ÁG. HITT. EV. ZSINATOK A BÉCSI BÉKE ELŐTT. I. A liptóvármegyei ág. hitv. ev. e g y h á z a k l e l k é s z e i által írt articulusok 1569. évből.

Articuli a ministris ecclesiarum comitatus liptoviensis conscripti •studioseque asingnlis observandi subpoenis specificatis anno 1569. 1. Seniorem suum decanus prosequatur debito honore. 2. Ne quis fratrum immittat falcem in messem alienam sub poena flor. 12. 3. Quicunque absens fuerit a congregatione excepta legitima causa denar 25. Qui autem legitima de causa absens fuerit, denar 5. deponat. 4. Quicunque currentem retinuerit poena flor. 4. 5. Quicunque ad sédem non comparuerit poena flor. 4. 6. Quicunque pignus nunciis a se dimissis reddere recausaverit, poena flor. 4. 7. Nemo audeat absque publica proclamatione quemquam copulare, poena flor. 12. 8. Nemo audeat extra ecclesiam quemcunque copulare, nisi sit legitima causa, poena flor. 12. 9. Ubi carent parocho, nemo ibidem audeat, absque consensu vicém gerentis inservire, poena flor. 4. 10. Ubicunque male tractaverint parochum, quicunque parochiani, nemo audeat eidem parochiae post discessum eius inservire sub poena flor. 8. 11. Nemo suscipiat parochiam, absque legitima vocatione, et sine scitu, voluntate et consensu vicém gerentis. 12. Nemo alter alterum supplantari praesumat poena flor. 12. 13. Quicunque arcana fratrum revelaverit alteri, privetur beneficio, et tanquani proditor excommunicetur. 14. Nemo alter alteri detrahat honorem sub poena flor. 40. 15. Ne aliquis parochiam suscipiat insalutato vicém ge­ reute, sub poena flor. 12. 16. Nemo audeat extra ecclesiam baptizare excepta legi­ tima causa sub poena flor. 4. :

Egyháztörténeti Adattár.

1

17. Quilibet tenetur in quolibet convocatione in aerarium flor. 1. 18- Ubicunque bona ecclesiae ablata, vel libertates ecclesiasticae labefactae per parochianos fuerint, et parochus defendere neglexerit, nec recuperare voluerit e consortio fratrum eiiciatur. 19. Diebus festis nemo relinquat suam ecclesiam, nisi legitima causa, sub poena flor. 4. 20. Quicunque recesserit a convocatione sine scitu senioris notetur tanquam absens flor. 25. 21. Quicunque ad sédem ebrius venerit mulctetur idemque et postea incarceretur. 22. Quicunque tabernas visitaverit, ibique rixas, ludos, et persecutiones exercuerit, aliaque eífendicula (immemor suae dignitatis et vocationis) praebuerit, primum puniatur, carcere dein luat poenam. 23. Quicunque moechus, aduitor, sacrilegus inventus fuerit, poena sit amissio omnium bonorum et famae. 24. Rectores scholarum cum collegis et nostro coetu scholastico, ecclesiarum pastores, et eorum diaconos debito honore praevenire tenentur, sub poena ammissionis ofíicii et vice versa ipsi domini pastores, cum diaconis paterna benevolentia et paterna charitate eosdem complecti et favere debent, secus qui fecerit, totius fraternitatis censurae et iudicio subiacebit. 25. Nunquam antea accedant domini fratres ad peragenda (officia) negotia in convocatione, priusquam caput unum ex Confessione Augustana (exhibita imperátori Carolo V-to anno 1530.) per notarium et maxima cum attentione praelegatur, cui praelectioni omnes adsint, absens den. 25. mulctetur, si autem alicui scrupulus religio insidet, proponat, ut edoceatur. (A Magyar Nemzeti Múzeum 1140. Quart. Lat. jelzésű Canones ecclesiastici aug. confessionis in Hungária czimű kéziratgyűjteményéből.)

II. A 24 szepesi város h i t v a l l á s a 1569. nov. 30.

Anno 1569. die 30. Novembris in terra Scepusiensi XXIV. Regalium Fratres synodum celebrant, in qua de conscribenda fidei, quam profiterentur, confessione agebatur. Demandatus est labor, Walentipo Megandro, et Cyriaco Opsopaeo,

quod isti duumviri menteni Philippi Melanchtonis e t Leonhardi Stöckelii, omnium optime intelligere putarentur. Urgebat praecipue negotium isthoc Laurentius Serpilius, causam interserens, eam esse Magnifici Domini Nicolai Matzejovszky, Regis Poloniarum Consiliarii, et praefecti Lubloviensis expressam voluntatem, ut puritas doctrinae, secundum Augustanam Confessionem in ecclesia sancte studioseque observetur. Confessio haec XXIV. Regalium, seu Ecclesiarum Scepusiacarum conscripta est Anno 1573. correspondens in omnibus confessioni Montanarum Civi­ tatum, exceptis unice Articulis de Ecclesia, De Confessione, De usu Sacramentorum et De liberó arbitrio. Ne proinde iterata scriptitatione tempus perdam atque lectoribus taedium causem. Articulos duntaxat illos, hicce inserendos censebam. De Ecclesia. Ecclesia est coetus visibilis audientium, credentium et amplectentium puram et incorruptam doctrinam Evangelii et utentium Sacramentis, ita ut a Christo sunt, instituta, in quo coetu, Deus per Ministerium est efficax, et multos ad vitám aeternam regenerat, cui in hac vita adiuncti sunt multi non renati, sed tarnen de doctrina consentientes. Haec definitio confirmatur clarissimis dictis Joh. 10. oves meae vocem meam audiunt; Esaiae 26. Aperite portás et ingrediatur gens iusta custodiens veritatem; Eph. 5. Christus dilexit Ecclesiam et sanctificavit eam mandatam lavacro aquae per verbum; Joh. 6. verba, qua ego loquor vobis, S p i r i t u s et vita sunt. Matth, simile est regnum coelorum sagenae missae in mari, et capientis omnis generis pisces cet. Chrysosth. Matth. 24. Homil. 49. Qui vult cognoscere, quae sit vera Ecclesia Christi, unde cognoscat, nisi tantummodo per scripturas. Cum autem certum sit, in Ecclesiis nostris puram Evangelii doctrinam proponi, et Sacramenta administrari legitime, sitque consensus in doctrina in omnibus locis, affirmamus sine arrogantia, nos esse cives et membra verae ecclesiae, et falsé accusari haereseos et schismatum iuxta illud Joh. 15. Si praecepta mea servaveritis, manebitis in dilectione mea. Item vos amici mei estis, si feceritis, quaecunque ego praecipio vobis. Ad. Eph. 5. Ecclesia subdita est Christo, in omnibus. Quia vero Adversarii nostri, Doctrinam Evangelii, formám et usum Sacramentorum corrumpunt, et pios homines interficiunt, docemus illos non esse Ecclesiam Dei, sicut gloriantur, sed illum coetum, de quo Christus dicit Joh. 8. Vos e x patre diabolo estis, ille mendax, et homicida erat ab initio, et in veritate non stetit, et desideriis

patris vestri obsequimini. Lucae 11. versiculus 23. Qui non est mecum, contra me est. Item: Qui non diligit me, sermones meos non servat. Lyra super Matth. Cap. 16. Ecclesia non consistit in hominibus ratione potestatis vel dignitatis ecclesiasticae vel secularis, quia multi principes et summi pontifices, et alii inferiores inventi sunt, descivisse a üde, propter quod ecclesia consistit in illis personis, in quibus est notitia vera, et confessio fidei et veritatis. Hyeronim: Qui ergo peccator est aliqua sorde maculatus, de ecclesia Christi non potest appellari, nec Christo subiectus dici. De Confessione. Privátam Confessionem propter tres causas omnino retinemus. Primum, ut rüdes examinentur et instituantur; secundo, ut illi qui speciales peturbationes conscientiarum habent, etiam consolationem specialem ex verbo Dei petant. Tertio, ut singulis seorsim absolutionis sacramentum impertiatur. Superstitiosam omnium peccatorum enumerationem non esse necessariam tradimus. Primo enim est impossibilis iuxta illud: Delicta quis intelligit? deinde quod remissio peccatorum non pendet ex enumeratione eorum, sed ex Divina misericordia et meritis Christi, propter quae evangélium offert remissionem peccatorum, omnibus agentibus poenitentiam. Magis autem bortamur populum ad agendam poenitentiam, et apprehendendum evangélium fide, quam ad impossibilem et non necesseriam enumerationem omnium peccatorum, né aliqui conscientiis iniiciantur. Articulus De usu Sacramentorum conformis est Articulo X I I I . Confessionis Quinque Superiorum Liberum Regiarumque Civitatum Anno 1549. Ferdinando I-mo Romano Imperátori exhibitae, in omnibus punctis et clausulis, taliterque huncquoque exmittendum censebam. Non absimiliter Articulus quoque De liberó arbitrio, de verbo ad verbum similis est Articulo XIX. eiusdem praeattactae Confessionis, qui ibidem videri et legi possunt. Hoc tempore tarn late per Regnum Hungáriáé diffusa erat Ecclesia Augustanae Confessioni addicta, ut complura iam contubernia, ex consociatione ecclesiarum orta numeraret; adeoque in singulis his Contuberniis, Conventus etiam instituebantur, quibus et puritati doctrinae et morum honestati invigilabatur. Verum de his omnibus, nec mihi quidem constat, tantoque minus, quid in his actum fuerit? pro viribus tarnen contendo, ut tarn Synodos quam et maiores Conventus Chrono­ logice adnotare valeam.

(A Magyar Nemzeti Múzeum „Series Synodorum et Conventuum Evangelicorum in Hungária Celebratarum, cum actis et constitutionibus extractualiter partim, partim vero per extensum descriptis" czimű Fol. Lat. 3517. jelzésű kéziratgyűj­ teményéből.) III. Az ötvárosi vallástételt 1585—1588-ig aláírók névsora.

Libellus actuum synodalium et subscriptionum, tam ecclesiasticorum, quam politicorum ablegatorum Quinque Liberarum ac Regiarum Civitatum. An heute diesen tag, als den 28. april. Anno 1585. habe ich Caspar Kraczerus, civis Ulmensis, ordentlicherweiss beruffener und confirmirter Pfarherr zu Cassau, diese Confession (loquitur de Confessione Quinque Liberum Regium Civitatum) Schrifft, so mir von dem Ehrsamen und Weisen Herrn Jacobo Krottkav, Richter, durch einen burger aus der Ehrbaren Gemein, als Venceslaus Schneider, und Glockner ist überschikt worden verlesen, und befunden, dass gleichwie Augustana Confessio ist ein Compendium Biblicum, also sie ein kurzer Extract, und ausbund ist der Christlichen Augsburgischen Confession, und deren Apológiáé. xAls ich nun von anfang der erkannten Wahrheit dieselbige Augsburgische Confession angenommen bekandt, und biss daher in ihren eigentlichen original verstund, wie sie nehmlich keyser Carol V. überantwortet worden zu Augsburg, wieder alle sacramentierische, und andere dergleichen Verfälschung und corruptelen behalten habe, und durch Gottes Gnade hinfüre zu thun gesinnet bin, also auf diese weiss nehme ich auch an diese hir eincorporirte Confessionsschrifft, zu wah­ rer urkundt dessen, habe ich mich also wirklich unterschreiben. Caspar Krazerus, theologiae candidatus et pastor Cassoviensis. Ego Franciscus Vaedanius, libenter et libentissime Augustanae Confessioni pariter et Corpori Doctrinae, sanctissimae memoriae Doct. Philipp. Melancht. subscripsi. In hoc enim scripto auctor docet, pugnat et triumphal Hinc et ego dum vixero, per Dei gratiam, haec eadem facturus sum, nihil dubitans, quin et Semper triumphaturus. Psalmo CXLX Lucerna pedibus meis verbum tuum Do­ mine, et lumen semitis meis. Ego Lucas Vietoris Biharinus, huic sacro sanctae Con­ fessioni, uti ex fontibus sacrae scripturae excerptae, libenter subscribo, et hanc pro virili, tota mea vita, adversus omnes

veritatis hostes tuebor: quod ut feliciter possim, Deum assiduis precibus precabor. Ego Gregorius Igasságh, Eperiesiensis, indignus verbi Divini Minister in ecclesia Cassoviensi: amplector et profiteor doctrinam ecclesiae Christi verae, in Corpore Doctrinae Philippi Melanchtonis comprehensam, et in Confessione Quinque Liberarum Civitatum ex verbo Dei et Confessione Augustana excerptam, et easdem tueor tueborque auxilio Spiritus Sanctus contra omnes haereses et sectas, quoad usque vixero. Confirma in hoc Deus eum. Anno 1588. die 24. mensis Augusti Cassoviae. Subscriptum est in electione Reverendi et Clarissimi viri Domini Martini Wagneri senioris Quinque Liberarum Civitatum Ecclesiarum confessioni eo modo, quam anno 1580. Martinus Vagner, pastor Bartphensis Andreas WincMerus, vice pastor Cassoviensis Antonius Platner, pastor ecclesiae Leutschoviensis subscripsit M. P. tarn suo, quam collegarum suorum videlicet Domini Thomae Schivartz Grermanici concionatoris et Domini Valentini Carl, concionatoris slavorum. M. Samuel Sautter, pastor ecclesiae Eperiesiensis, suo et collegarum suorum nomine subscripsit Joannes Fabricius, concionator Hungarorum. Georgius Rayecenus, Slavorum minister. M. Georgius Troester, pastor ecclesiae Cibiniensis ore et corde huic confessioni subscribo, absque Calvinianorum sophistica. Jacobus Grynaeus, minister Cibiniensis. Franciscus Vedanius, concionator ecclesiae Hungaricae Cassoviensis. Jacobus Sutoris Gibensis. Jacobus Wagner, diaconus Bartphensis, manu et corde suo et absentis collegae, Domini Thomae Preiszneri, concio­ natoris Slavonici nomine, secundum sententiam Lutheri. Georgius Florianus Cibiniensis, pastor ecclesiae NagySáros. Joannes Oeler, Iudex primarius Civitatis Cassoviensis subscripsit. Martinus Wentzl, iuratus civis Cassoviensis. Fridericus Pobst, und Philippus Quenschin, nótárius Civitatis Leutschoviensis. Thomas Emerici, nótárius civitatis Bartphensis. Thomas Faber, ludi rector Bartphensis. Jonas Wolff.

Erhardt Thietauff. Antonius Scholtz, nuntius civitatis Eperiensis. Michael Wirth. Andreas Blossins. Conradus Roth, loco civitatis Cibiniensis. Severinus Scidteti, subscriptiones suas, annorum 1579., 1580. et 1583. in Conventibus Eperiensibus factas, pro repetitis habet. Leonhardus Mysenus, minister ecclesiae Christi in Nutteczin subscripsit 1588. pridie calendae septembris. Martifius Rimanovianus, pastor ecclesiae Dei in Reichwald, se ultroneo animo subscripsit confessioni augustanae, non sub praetextu hypocriticae falsitatis, nec sub simulatione perversae opinionis, uti multi faciunt, sed ex vero et sincero affectu cordis, et ex pura et limpida sinceritate. Haec subscriptio facta est Bartphae 11. die septembris in aedibus R. D. senioris, Anno 1588. Matthaeus Crapicenus, pastor ecclesiae Filii Dei in Kobil, confessionis Augustanae subscriptionem factam anno 1587. repeto et secus docentes, vel sophisticas Calvinianorum opiniones improbo. Penes eandem scriptis Prophetarum et apostolorum fundatam et coníirmatam, ut hactenus feci, conservet me Christus, solus verus Deus. Amen. Georgius Gzodor, pastor ovicularum Christi in Sárpatak, Augustanam Confessionem, huic civitatum confessioni conformem approbo, coníirmet me Spiritus Sanctus in ea permanere usque ad extremum halitum vitae meae. Petrus Molitor, scholae Bartphensis cantor hypocritarum mores qui Confessionem affectibus venalem offerunt Detestans, et harum quinque Liberarum Civitatum Germanicarum con­ fessionem, cum verbo Dei congruentem grato animo accipiens, libenter ac reyerenter subscripsit. (A Magyar Nemzeti Múzeum „Collectanea ad históriám ecclesiasticam Protestantium Hungáriáé" czimű Fol. Lat. 2078, jelzésű és „Acta publica Protestantium in Hungária" czimű Quart. Lat. 1169. jelzésű kéziratgyűjteményeiből.)

IV. A z 1589. márczius 1-én tartott bártfai conventen az ötvárosi v a l l á s t é t e l t és Melanthon úrvacsoratanát aláírók névsora.

Anno 1589. die 1. Mártii. In Conventu Bartphae celebrato, ex utriusque ordinis Magistratu subscriptum est coniunctim Confessioni Quinque Liberarum Civitatum, et Corpori Doctrinae Domini Philippi Melanchtonis, sicut et in prioribus quibusdam synodis factum est: cum hac annexa conditione, ut si cui methodus illius libri, in controversis Articulis non videtur satisfacere, uberiorem declarationem petat non ex scriptis Calvinianis, sed Nb. D. Lutheri. Ac nominatim in Controversia Sacro Sanctae Coenae referunt sese civitates ad Confessiones Lutheri, cum alias, tum ultimam quae minor vocatur. Martinus Wagner, pastor ecclesiae Bartphensis, senior. M. Andreas WincMerus, vice pastor Cassoviensis. M. Antonius Platner, pastor Leutschoviensis. M. Sámuel Sautter, pastor Eperiensis. M. Georgius Troester, pastor ecclesiae Cibiniensis. Ego Franciscus Vedanius, administer in evangelio in ecclesia ungarica apud Cassovienses, sicut antea et nunc libenter subscribo Confessioni harum Liberarum Civitatum Con­ fessioni Augustanae et Corpori Doctrinae Philippi Melanchtonis, absque ullo fuco. Gregorius Igasságh, concionator Cassoviensis, subscribo absque derotatione Corporis Doctrinae Philippi Melanchtonis sive a Sacramentariis, sive etiam a Flacianis detortae et depravatae. Thomas Schwatz, Concionator Germanorum Leutscho­ viensis. Ego Joannes Fabricius, minister Verbi Dei apudEperienses ut ante hac aliquoties, sic nunc quoque coniunctim corde et animo subscribo, et Confessioni Augustanae et Corpori Doctrinae Philippi in sensu non depravato, et non sophistico. Quod ad Confessiones D. Lutheri attinet, quia illae necdum a me partim vel visae, vel iectae sunt, illis sine certa cognitione, et exploratione pyímaria, temere ac sine iudicio nondum subscribo. Ego Georgius Raiecenus, minister coetus Sclavonici apud Eperiensis, subscribo Confessioni Liberarum Quinque Civitatum et Corporis Doctrinae. Fridericus Nybling, pastor Crompachensis. Joannes Matthaei, pastor ecclesiae Septemtiliensis.

Ego Gallus Huss minister Verbi Dei subscribo me huic confessioni. Jacobus Grynaeus, concionatur ecclesiae Sclavonicarum apud Cibinenses ut manu, ita potius animo scripsit. Georgius Florianus, pastor ecclesiae Nagysárosiensi sincere. Jacobus Wagner, concionator Germanorum Bartphensi, non tantum sincere, sed etiam cum interna animi laetitia subscribat, cum in scriptu Tigurinorum, sed D. Lutheri credat, ceu consentanea Scripturae Sacrae. Ibidem Bartphae diaconus, seu Sclavorum concionatori ecclesiae eiusdem. Thomas Preussnerus, crosnensis corde et manu subscripsit, ut supra. Martinus Wagner, subscribit loco Domini Martini Rimanoviani pastor Reichwaldensis, qui ob imbecilitatem aetatis senilis subscriptioni non interfuit. Ego Matthaeus Crapicenus, ecclesiae Filii Dei minister in Kobyl, Confessionem harum liberarum Civitatum declaratam scriptis Philippi Melanchtonis et Martini Lutheri toto pectore amplector, et in eadem tanquam certissima Methodo analoga fidei, me permansarum, bona fide polliceor. Ego Georgius Czodor, pastor ecclesiae Sárpatak, Con­ fessionem harum Quinque Liberarum Civitatum, et reliquarum ut est in titulo subscribo. Ego Martinus Grobovius, minister Verbi Dei in Coyata, sub ditione Dominorum Eperiesiensium, subscribo me Confes­ sioni Augustanae, corpori Doctrinae, et aliis Articulis in eadem synodo praelectis. Ego Leonhardus Mysenus, minister Verbi Dei in Nutzin Polonorum, nomine Liberarum Civitatum Cassovia, Leutschovia, Bartpha, Eperies et Zibini. Thomas Dürner, Cassoviensis, huic confessioni animo sincero subscripsit. Christophorus Litteratus, Cassoviensis iuratus civis. David Zerstner von Cassau. Paulus Sturm* iuratus civis Leutschoviensis. Philippus Quenschin, iuxta summám praefationis huic subscriptioni praefixae sincere subscribo. Leonhardus Heyd\ iudex Bartphensis. Osvaldus Sismund. 1

1 2

A 1169. Quart. Lat. kéziratbau Martinus Grobomnius. Ugyanott Paulus Schturm.

Thomas Emerici, iuxta sententiam et declarationem subnexam, huic Confessioni animo lubenti subscribit. Ego Antonius Scholcz, modernus iudex Eperiensis sub­ scribo me denuo Confessioni Augustanae, quae est porrecta Divo Carolo V. Itidem subscribo me libris Corporis Doctrinae Domini Philippi Melanchtonis tarnen cum maiori declaratione Domini Doctoris Martini Lutheri. Melcherd Ferber, von Eperies. Janus Hueber, Ihro keyserliche Majestet Postmeister ambts V e r w a l t e r zu Caschau. Joannes Fenig, tricesimator Bartphensis. Ego Thomas Faber, ludi rector Bartphensis subscribo Confessioni Augustanae exhibitae Carole Imperátori Anno 1530. ac etiam Confessioni harum Quinque Liberarum Civitatum superioris partis Ungariae, simul etiam corpori doctrinae et Confessionibus Lutheri Magnae et parvae de Coena Domini. Thomas Hentschelius, ludi Cassoviensis rector. Martinus Sturmius, Leutschoviensis rector. M. Georgius Carolus Silesius, ludi rector Eperiensis. Severinus Sculteti subscribit ex animo iuxta normám tituli. Christophorus Nertelius, rector scholae Cibiniensis. Christophorus Scholcz, subscripsit secundum tenorem tituli. Petrus Molitor, scholae Bartphensis cantor, huic con­ fessioni animo sincero subscripsit. Ego Paulus Radeck, Articulos fidei Quinque Civitatum Ungariae, simpliciter et sincere adprobo Augustanam Con­ fessionem et totus Corpus Doctrinae, sicut Wittebergae publice S e m p e r explicatuin fait, amplector toto animo veram praesentiam corporis et sangvinis Jesu Christi, in coena sacra credo et sentio, eiusque praesentiae verae causam sive fundamentum aliud non quaero, quam ipsissima verba coénam instituentis Jesu Christi. Ego M. Georgius Mannus, augustanus ecclesiae Casso­ viensis Minister, praepositos Articulos simpliciter approbo, quod sint Augustanae Confessioni conformes, haecque manu mea attestor 27. octobris, Anno 1592. in Wien verfertiget. (A Magyar Nemzeti Múzeum Fol. Lat. 2078. kéziratgyűj­ teményéből.)

V. Az 1590. nov. 13-iki bártfai conventen, az ötvárosi vallás­ tételt é s a Melanthon úrvacsoratanát aláírók névsora.

Anno 1590. die 13. novembris. In Conventu Bartphae celebrato, ex utriusque ordinis magistratu subscriptum est coniunctim Confessioni Ecclesiarum Quinque Liberarum Civi­ tatum, et Corpori Doctrinae Philippi Melanchtonis sicut et in prioribus quibusdam synodis factum est, cum hoc annexa conditione, ut cui methodus illius libri in controversis articulis. non videtur satisfacere, uberiorem declarationem petat, non ex scriptis Calvinianis, sed D. Lutheri, ac nominatim in controversia sacro sanctae Coenae referunt, sese civitates, ad confessiones Lutheri, cum alias, tum ultimam, quae mimor vocatur. Martinus Wagner, pastor Bartphensis, et senior eccle­ siarum in liberis Civitatibus manu propria subscripsit. Cum istae frequentes repetitiones subscriptionis harum Liberarum Civitatum Confessionis íidei, sint tanquam publicum argumentum et testimonium consensionis nostrae sanctae, et Christi glutinio copulatae, et firmissima xsxfiTjpioc, nos constanter vestigiis nostrorum antecessorum, qui non tantum in has ecclesias sinceritatem Evangelii introdnxerunt, sed etiam pure et constanter contra errores fanaticorum hominum, usque ad extremum vitae terminum professi sunt insistere, licet publico conventui propter imbecillitatem meae valetudinis interessé non potuerim, nolui tarnen eam recusare. Ingenue itaque profiteor, me ut in aliis doctrinae capitibus, ita etiam in articulo summo, de persona Servatoris nostri Jesu Christi, subscribere et profiteri Jesum Christum secundum utramque naturam ubique esse, ubi se verbo suo alligavit, ut pote in ministerio Evangelii, ecclesia, cordibus credentium, et cum ne mors quidem has duas in ipso naturas separare potuerit, etiam in sacramento ipso altaris, et ex quia est unicus et inseparabilis Christus filius Dei, et hominis öeavftpoTroc, noster rederator Dominus, Frater, Immanuel, in quo omnis plenitudo Divinitatis ' j i ü f x a T t x w ? in corpore eius, tanquam suo dulcissimo myrothecio habitat etc. Hanc doctrinam et fidem scio et confiteor esse fundatam in scriptis Propheticis et Apostolicis, et in universae ecclesiae orthodoxae pectore et confessione. Item D. Martini Lutheri non tantum Postillis Ecclesiasticis et Oeconomicis, Catechismis, Confessionibus, Prophetarum enarrationibus, Commentario Epistolae ad Galatas et Cygnea cantione

12

THÚRY E T E L B .

sua in Genesim, sed etiam eXe^/tixoi?, qui singulares nervos ex thesauris Verbi Dei, contra omnes sacramentarios habent, licet hoc decus veritatis astute fallacia compositionis et divisionis, sacramentarii labefactare conentur. Item D. Philippi Melanchtonis, praeceptoris mei carissimi, quae in uno volumine exstant comprehensa, cui titulus est: Corpus Doctrinae. Hoc unicum fundamentum fidei per XX. annos, dum in Cas­ soviensis ecclesiae ministerio vixi, pro meo exiguo talento, mihi divinitus commisso, docui et Jesum Christum summum nostrum Pontificem oro, ut me, iam langvidum viribusque animi et corporis exhaustum, nec non multis aerumnis et laboribus obrutum, in hac veritate sua sanctificet, et ad extremum vitae meae terminum, quem mihi appropinquare videó, contra omnes inferorum portás, per spiritum suum sanctum confirmet. Amen. M. Andreas WincMerus, pastor ecclesiae Cassoviensis. Ego M. Samuel Sautter, pastor Ecclesiae Eperiesiensis propria manu subscripsi, meo et Domini Ezechielis Hebsackeri, collegae mei nomine. M. Georgius Tröster, pastor ecclesiae Cibiniensis, sub­ scribit iuxta normám tituli. Petrus Türsch, ecclesiae Cassoviensis et militum Germanorum minister sincere subscripsit. Candide toto pectore subscripsi ego Thomas Schwartz, Germanorum concionator Leutschoviensis. Ego Joannes Fabricius, minister Verbi Dei apud Eperienses in patria, sicut antea aliquoties, ita nunc quoque toto pectore et animo subscribo toti corpori Doctrinae Philippi Melanchtonis, et Confessioni Liberarum Civitatum: Quod ad minorem D. Lutheri Confessionem attinet, siquidem in ea author demonstrat etiam ad reliqua sua Polemica Scripta, conscientia in ea non omnino acquiescit. Georgius Florianus, pastor ecclesiae Dei quae est in oppido Nagysáros, manu et mente sincera subscribit. Jacobus Wagner, minister ecclesiae Bartphensis, sub­ scribit candide, non more Calvinianorum, qui subscribunt affir­ mative, credunt negative. Jacobus Grynaeus, minister ecclesiae Cibiniensis, absque omni fuco Calvinistarum subscripsit. Ego Georgius Rayecenus, minister ecclesiae Eperiensis bono animo et laeta conscientia subscribo. Jacobus (G.) Gibensis concionator Sclavonicarum Casso1

1

Az 1169. Quart. Lat. kéziratban Tursch.

viensis, agnosco meo chirographo, hanc confessionem vere Christianam esse, et doctrinam apostolorum quae est virtus ad salutem omnium credentium, praeter quam non iudico aliam esse. Joannes Matthaei, pastor ecclesiae septemtiliensis, absque omni fuco et ingenue subscripsit. Ladislaus Honeszky, pastor ecclesiae Gergeianae ex Comitatu Scepusiensi, Possessione Generosorum Dominorum Gergei, non quidem vocatus ad hanc synodum, nec partém habens secunduni obligationem Dioeceseos huius, sed singulari dispositione Dei, absque dubio et secundum sortem quandam huc adveniens, humaniter a Reverenda et alma fraternitate admissus, ut interesset congregationi et actioni synodicae, laeto animo requiescit doctrinae harum Civitatum, et candide quoque subscribit. Matthaeus Crapicenus, ecclesiae Filii Dei in Kobyl mi­ nister, Confessioi.em hanc liberarum Civitatum, quae complectuntur scripta Philippi Melanchtonis et D. Martini Lutheri, toto pectore amplector, et secus sentientes pro haereticis agnosco. Ego Georgius Czodor, pastor ecclesiae in Sárpatak manupropria subscribo. Thomas Preusner, Slavorum concionator apud Bartphenses, subscripsit. Ego Christophorus Ferschius Bartphensis, minister eccle­ siae Dei Mesensis, et reliquorum trium oppidorum subscribo Oonfessioni Augustanae, quae non Ratisbonae, ut falso sacramenti perdarum asseclae, et socii ludae fingunt, sed quae Augustae, Carolo V. exhibita est, una cum scriptis omnibus D. Martini Lutheri, Deus iudicet, si secus in corda sensio. Christophorus Litteratus, iuratus civis Cassoviensis. David Zerstner. Sam. Dübler von der Leutschov. Totus senatus Bartphensis confirmat hos omnes Articulos. Ego Antonius Scholtz, modernus iudex civitatis Eperien­ sis subscribo per omnia minori confessioni Domini Doctoris Martini Lutheri. Ego Michael Wirth, iuratus civis et nótárius Eperiensis, iuxta continentiam tituli subscribo. Andreas Blosius Cibiniensis. Conradus Roth, nótárius Cibiniensis. Thomas Hentschelius, ludi rector Cassoviensis. Ego Joannes Mylius, rector pietatis et literarum Leu­ tschoviensis, hoc meo chirographo testőr, me et scholam

meam, in Confessione quinque coniunctaruni Civitatum, Ferdinando regi, Anno 1549. exhibita, eiusque declaratione, in corpore doctrinae Melanchtoniano, candide et sine sophistica, secundum verbum Dei intellecto, tradita libenter acquiescere, confessionem quoque Lutheri minorem, de Coena Domini quod attinet, ad defensionem tapsra ita amplector, ut ea non opponatur Corpori doctrinae, et aliis scriptis Philippi ac Lutheri dextra, iuxta normám in verbo Dei monstratam acceptis. Severinus Beülteti manu propria subscripsit. Ego Oregorius Knoperus, hoc meo proprio nomine et cognomine adscriptus, approbo hanc confessionem minorem Lutheri, sine ulla conditione et exceptione. Thomas Faber, ludi rector Bartphensis. Martinus Bels, ludi rector Cibiniensis. David Henisch, suo et Clariss. Adami Müllembachii no­ mine subscribit. Petrus Melitor, huic confessioni et subscribit et credit affirmative. Coeterum haec synodus Bartphae cursus fuerat coacta ut lecta confessione Quinque Liberarum Civitatum, ea, quae Dogmatica sunt, et fidem concernunt, repeterentur, et ut ex ipsa probaretur hanc confessionem (sicut et Augustanam) non esse in Calviniana sententia scriptam, nec in ea intelligendam, atque de iis, quae ad evtaCiav in ecclesia servandam pertinent, ex Articulis ageretur sed cum ipsa Confessio legeretur duo quidam clam Calvinismum spargentes otiosis suis quaestiunculis et argumentis, in crepusculum usque protraxerunt diem, ut vix nonnulli Articuli de «vraSia tum obiter quasi potuerint praelegi sub cundela. Sequenti die confessio minor D. Martini Lutheri lecta est. ac tandem subscriptiones praecedentes factae. Interim auditi sunt alii casus coniungales et decisi. Articuli nunc lecti, olim Eperiessini compositi, videlicet Anno 1546. T

r

1

(A Magyar Nemzeti Múzeum Fol. Lat. 2078. jelzésű kéziratgyűjteményéből.) 1

I t t fel van jegyezve ezen zsinat X V I . szakaszból álló Canona,. melyet mivel Ribini: Memorabilia 1: 67—70. lapjain közölte, itt nem veszszük fel. T. E.

VI. Murányi czikkek 1590. körül való évből.

Articuli fratrum, sub inspectione tractus Muraniensis. Julius Liber Baro in Herberstein, hatt diese nachfol­ gende Artickel mit seinen angebornen Insiegel bekraefftiget, und sich Ihnen mit einen Christlichen gemüth unterschrieben,, manu propria. Laudetur Deus optimus maximus, pro hoc summo beneficio evangelii nobis dato et revelato, per X070V zs dsa, denum quoque repurgati per organon eius, nempe Lutherum piae memóriáé. Is idem dignetur nos quoque in hac repurgata doctrina conservare, ut cultus divinus praestetur, ordo euangelicus interge conservetur siquidem et ego sum amator verbi divini et boni ordinis. Igitur quoque his articulis propria manu subscribo, et confirmaturum et ore, et corde polliceor. Actum Anno 1590. 10. februarii iuxta vetus Calend. Stephanus Csetneky m. p. Articuli quidam a reverendo domino Cypriano Friedt, sacrae romanae cesareae regiaeque maiestatis concionatore in arce Murány, nec non eiusdem tractus subscriptorum pastorum electo superintendente, praefatis pastoribus illic propositi, et ab iisdem recepti, atque a magnifico domino Melchiore Maschko a Niederlays, sacrae romanae cesareae regiaeque maiestatis capitaneo ac provisore in arce Murány innato sigillo confirmati. Quandoquidem inter nos, et in ecclesiis nostris non parva morum et doctrinae ac ceremoniarum discrepantia fuit, ita, ut auditorum animi confusi sint, nescientes cui assentiendum sit necessario, (videlicet propter Calvinianorum, Arianorum et varias sectas) reverendum dominum virum, Cyprianum Friedt, romanae, cesareae regiaeque maiestatis militum in arce Murány pastorem, in superintendentem nostrum, consensu praefati domini Melchioris Maschko capitanei eiusdem loci, firma voluntate et auctoritate elegimus, ac inter nos, sequentes arti­ culos Verbo Dei consentientes, unanimiter composuimus, et ad aequalitatem et conformitatem in ecclesiis nostris eosque servandos, sancte promisimus, etiam praedictum magnificum dominum Melchiorem Maschko exoravimus, ut nos in his arti­ culis contra imperitum vulgus in his locis tueretur, eosque in evidentius huius rei testimonium innati sui sigilli appressione

confirmaret, similiter et nostrum quoque quisque eosdem propriae manus suae subscriptione firmos et ratos fecit. I. Minister Verbi Divini sit legitime sacris initiatus habeatque suae ordinationis testimonium. II. Nequis sua sponte se ad parochiam aliquam intrudat, nec a Turcico magistratu patrocinium vel patrocinatum petat, sed a christiana communitate vocationem expectet. III. Euangelium pure et sincere doceat, et sacramenta, sicuti ab ipso Christo instituta sunt administret. IV. Auditores publice admoneat, ut saepius ad sacram synasin accedant, nec ad extremum usque habitum differant. V. In peragendis sacris utatur vestibus ecclesiasticis. VI. In administratione sacramenti altaris porrigatur panis azymus, non communis, nec duplex. VII. Missa sine communicantibus non celebretur, nec in ad­ ministratione sacramentorum alia, quam vulgari sclavonica utatur lingva, eaque clare et distincte, ut omnes audire intelligereque possint. VIII. Hostia neque supra caput elevetur. neque versa facie populo monstretur. Canon missae intermittatur. Item consecrationes aboleantur, quae hisce infra notatis festivitatibus fieri consveverunt, et sub specie recti, falso a sacerdotibus avaris, in ecclesia introductae sunt. Veluti in die D. Stephani, consecratio vini; in die Innocentium virgarum; in die purificationis Mariae, candelarum, cerearum, salis. Assumtionis Mariae, herbarum; quadragesima cinerum; in vigilia paschae

aqnarum, ignium; in die resurrectionis gloriosae Domini, pernarum, farciminum, ovorum, tyrotaganorum, frugum, et quarumciinque rerum, quocumque tempore anni. Item sepultura crucifixi oinnino servari non debet circuitus ac piofessiones, ut epiphaniarum cum cruce; in die paschae, cum imagine crucifixi, eam neque circum segetes, neque per compita, nec per plateas, circumferant. Rogationum cum reliquiis sanctorum; corporis Christi, cum pane azymo, in vigilia Joannis Baptistáé spectaculum rogorum incensorum, pius minister verbi Dei, prorsus aboleat. IX. Personae, quae matrimonio iungi voluerint, inter proclamandum, ad sumendam sacram synaxin, a pastore suo admoneantur. X. Copulatio nulla, ante ternam proclamationem fieri debet, nec eadem nocturnis temporibus, nec cum sunt obruti vino, neque post solis occasum, sed hora vespertinarum precum: et peracta coena, si illis a senatu ibidem concessum fuerit, poterunt per unam aut alteram horam, honesté tarnen et decenter, choreas ducere, etiam ante solis occasum, sponsam non currendo, aut saltando, nec per omnes plateas trahendo, sed recta more christiano, donum deducant, nec domi de novo choreas instituant. XI. Cum alicui puer natus fuerit, ipse pater, et non obstetrix, ab ecclesiae ministro baptismum petat. Similiter et compatres et commatres idem pater exoret. In absentia parentis autem, illud aliquis ex consangvineis suis obeat. Peracto baptismate, voce D. Joannis euangelii compatres et commatres a pastore commune fieri debent de suo officio, et quod verbis promiserunt infanti, cum adoleverit, re ipsa praestent. Compatres et commatres vino madidae ad baptismum non admittantur. Convivia in introductione, quae puerperia vocantur, sint interdicta. XII. Pastores in templo, ludi rectores vero in scholis, fidelissime catechismum tractent, et exerceant. Tempore quadragesimali, salve illud salve rex, coeli et terrae. Item patris omEgyháztőrtóneti Adattár.

2

nis gratiae, sclavonica lingva canatur brevissime. Quilibet pastorum et ludi rectorum, opera suae vocationis diligenter faciant, nec se alienis admisceat, utpote: mercaturis, vecturis, et id genus aliis, quae potius plebeis hominibus conveniunt, nec in tabernis, compotationibus indulgeant, neque plebeis se nimium familiäres reddant. XIII. Si pastor quempiam suis inconvenientibus moribus, aut quacunque ratione offenderit, illud ad superintendentem, et non ad politicum magistratum deferatur. Si vero plebeius aliquis pastori iniurius fuerit, prius coram iudice suo accusetur, ut pastori offensa satisfiat; sin minus res ad superintendentem deferatur. XIV. Rectores scholarum, pastoribus suis debitam praestent obedientiam in omnibus licitis rebus. Ludirector alicui iniuriam faciens, accusetur non coram iudice, sed coram suo pastore. Is sobrius enim remotis arbitris, admoneat, et castiget, ne posthac amplius faciat, eumque suo adversario, quantum fieri potest, in gratiam redigat. Sin vero est, quod rector scholae obedire nollet, accusetur coram superintendente. XV. In celebrandis sanctorum festis, in nostris ecclesiis usitatis, ubique aequalitas servetur; sed de his in agenda. XVI. Pastor ecclesiae, praefinitum tempus, commissum sibi gregem, absque superintendentis consensu, deserere, seque alio eonferre, minimé debet, quamvis legitime vocetur; verum si doctrina aut mores sui improbati deprehendantur, superintendenti significetur. Si vero alter utra pars mutare voluerit, ea alteri tres mentes, ante definitum tempus denuntiet, ut quaelibet sibi antea prospicere possit. XVII. Nemo etiam pastori suo publice in concione respondeat, nec illum diffamet: verum reus coram superintendente accusetur.

XVIII. In die pentecostes, de veteri more, reges creare, choreas ducere, et ludos exercere, etiam aliis quibuscunque temporibus, omnium prohibitum sit. XIX. 1

In encaeniis, aut aliis temporibus, seu festis diebus, ac quidquam vendatur, nec cibus, nec potus, vel alia merces, donec sacra in templo finita fuerint. XX. In die Innocentium, pastores cum virgis per plateas ne cursitent, eodem die in circuitum cum cruce (qui iam abrogatus sit nos) pastores certam quandam pecuniam, et alia colligebant. Cum vero superstitiosum sit, pastores cum suis auditoribus agere possunt, ut id quidem debent, absque his ceremoniis persolvant. Idem fiat pro lectione psalmorum in die parasceves, et corporis Christi, in die innocentium, processione virgarum similiter ne feria secunda paschae iuvenes et virgines virgis circum-cursitent, serio interdicatur. XXI. Fletus, vel potius ululatus luporum, circa funus, immodicus, et gentilis, qui fit cum enarratione rerum gestarum mortui, sit prohibitus: psalmis, qui more solito, diebus dominicis, aut aliis feriis, perperam in templis canuntur, ita ut nec qui canit, nec qui audit, inteltígat. e medio explosis, statuimus duos, aut ad summum tres, tractim, cum intellectu potius, quam quinque hymnos vitiose, sine intellectu, canendos esse. XXII. Hymni vitiosi et impuri, in psalterio, praesertim de invocatione sanctorum, non canantur, nisi emendati. XXIII. Ut quisque pastorum convocatus, constituto tempore adsit, nec horam absque probabili ratione negligat, sub poena unius floreni, neque literas convocatorias ad vicinum suum transmittere protrahat. Si quis autem literas illas diutius apud se 1

Templomfelszentelési ünnep.

Közlő.

detinuerit, quoniinus omnes in tempore adsint, quidquid interea, dum ceteri expectantur, consumetur, ille solus persolvet. XXIV. Quisque suum scholae rectorem habeat. XXV. Exsecrationes, et omnia maledicta, publice et privatim interdicantur. Inobedientes, vel fernere mandata transgredientes per magistratum politicum, certa pecunia mulctentur, per spirituálém vero verbo arguantur. Finis. Iudicium de concordia cerimoniarum in ecclesiis D. Mar­ tini Lutheri. Mihi non satis dictum videtur concilium e x nostris cogi pro unitate cerimoniarum statuenda. Est enim mali exempli, quantumvis bono zelo tentata, ut probant omnia concilia ab initio, ita ut in apostolico concilio fenne, de operibus et traditionibus magis quam filii Dei beneíiciis sit tractatum. Imposterioribus vero nunquam de fide, sed S e m p e r de operibus et quaestionibus disputatum est, ut mihi conciliorum nomen pene tarn suspectum et invisum sit, quam liberi arbitrii. Si una ecclesia alteram non vult sponte imitari in externis istis, quid opus est conciliorum decretis agi, quae mox in leges et animarum laqueos vertuntur. Imitetur ergo alteram altera libere, aut suis moribus finatur frui, modo unitas spiritus salva sit in fide et verbo, quantumvis sit diversitas in carne et elementis mundi. Haec Lutherus. Epistola Phil. Melanchtonis ad quaestionem de permanentia sacramenti, et instanti actione et reliquis post communionem, missa; Doct. Valentino Vigelio Blebienti: Certum est, Deum non esse alligandum ad ullam rem, ad quam se non alligavit suo verbo. sicut peccant omnes, qui Deum magis ad hanc statuam, quam alibi, exaudire imaginantur. Et ex tali imaginatione omnes idolomaniae immundae ortae sunt. Non est igitur Deus alligandus ad panein et vinum extra usum, ad quem instituta est coena Domini. Et merus furor est, fingere, quod dictis verbisque consecrate, sic iungeretur corporis Christi in panem, ut ibi semper manere cogatur, sicuti infusum vinum in cantharuni manet, nisi rursus effundatur. Sed sacramenta et pacta sunt exhibitiones. Cum su;

muntur illae res, simul adest Christus, et est efficax. Haec sacramentalis praesentia est voluntaria, non est inclusio geometrica, vel magica, qua cogatur in pane Christus manere. Cum baptizatur homo, in ipsa actione vere adest spiritus sanctus non inanet in aqua, et extra actionem. Sunt igitur abominandae : an minus, rodens panem consecratum, commedat corpus Christi. Et abominandus est mos circumferendi panis in spectaculis. Quare ae, quae post communionem reliqua sunt, de pene et vino, quae non manducantur aliis, quorum interitus sit ut coena Domini, non sunt sacramenta (quia actio tota est sacramentum) sed propter imperitos et reverentiam, consulo, ut reliquum in poculo ebibat ultimus communicans, vel unus, vel plures. An liceat interessé sacro adversariorum papistorum, iudieium D. Martini Lutheri. Elisabeth, doctoris Caspari Crucigeri uxor, interrogabat, quid homini pio et Christiano faciendum esset, si in templo papistico videret missas celebrari, aut sacramentum corporis et sangvinis elevari a sacrificulo ? Respondit Lutherus: Elisabetha dilecta, non auferas sacrificulum ab altari, neque auferas ei candelas, vel exstingvas. Ego si essem in eorum templo ad sacramenti elevationem, aeque ut alii, manus elevarem, adorarem illud in reverentia sacramenti, quia sacramentum verum adest, ex eo, quod substantialia eius adsunt, et praesertim in summa, ut vocant missa, quae est vera. Consecrat enim sacerdos, et praeterea est quoque consensus ecclesiae adstatis. Secus de missa privata, quae nulla est et nescitur, an sacrificulus consecrat, neque ibi est ecclesiae consensus, et publica confessio. Naaman syrus Elisaei permissu, ingrediebatur cum rege suo templum, et ad cultum idolorum. Et Sanctus Sebestianus noluit coniiteri suam fidem, nisi interrogatus. Ideo bene poteris interessé eorum sacris, modo non consentias animo in illorum impietatem. Subscripserunt articulis sequentes : Ego Daniel Weiclling, Regiomontanus, ac pastor czytnekensis, sincere et absque ullo fino veritatis agnosco et confiteor coram hac genuina et cristiana frequentia et congregatione, me hactenus habuisse diabolicos Calvinisticos errores, sed posthac verae et sincerae doctrinae christianae in augustano confessione comprehensae subscripsi, manu propria. Ego Casparus Lany Ozaczinszky, promitto sub fide bona, me velle obedientiam Domino seniori, iuxta articulos praestare, et ab omnibus scandalis cavere.

Ego Laurentius Malachovszky, fater hoc meo chiro­ grapho, me suscepisse articulos muranenses, ut decet ad bonum virum omnia, quae in articulis per divina complectuntur servare. Confortet me altissimus. Amen. Ego Albertus Ranoy, promitto sub fide mea, articulos hos servaturum, et obedientiam praestiturum, hoc meo chiro­ grapho confirmavi manu propria. (Acta religionaria protestantium in Hungária. Tomus III. kéziratgyűjteményből, a Magyar Nemzeti Múzeumból.) VII. Eperjesi

zsinat.

1

1593. október 5, 6.

Acta synodi Epperiensis in Hungária, quinto et sexto die octobris anni 1593. celebratae. Qua veritatis historicae fide, acta colloquii neoburgici cum Bipontinis instituti retulit Hospinianus: eadem in describendis Actis synodi Epperiensis in Hungária celebratae versatur: Punica scilicet sive Graeca, statum controversiae minus dextre informáns: argumenta partium disceptantium minus candide recitans: nihil non denique monens, quod nostris orthodoxistheologis, cumprimis autem Severino Sculteti Bartphensis eccle­ siae pastori, et quinque liberatum civitatum superioris Hungáriáé, oppidique Sáros seniori, quovis modo praeiudicare Joannis vero Mylii Calvinistae, scholae Leutschoviensis rectoris causam fidemque perditissimam commendare possit. Nos bona fide recitabimus acta huius synodi, et lectori iudicium relinquemus. Acta secundae sessionis die 5. octobris, ab hora 1. pomeridiana, usque ad sextam ferme sive ipsam vesperam. Prima sessio et tempus antemeridianum Universum fűit impensum electioni senioris quinque liberarum civitatum supe­ rioris Ungariae, Severini Sculteti Bartphensis ecclesiae pastoris, 1

Ezen zsinat actái két példányban vannak meg a Magyar Nemzeti Múzeumban. Jelen közlemény szövegét az 1196. Quart. Lat. jelzésű collectioból adjuk, s jegyzetben megjelölvén a 2059. III. Fol. Lat. variáns lectio eltéréseit.

neque quicquam aliud ante prandiúm actum. Auspicamur ergo acta synodi huius a sessione secunda, ubi electus senior, praemissa brevi ad modum de oratione admonitione inchoavit officium ab invocatione nominis divini. De hinc praemissa alia commonefactione, ut reverendi et prudentissimi praesentis domini, patiantur se regi solo verbo patefacto, iuxta dictum Psalmi 119. Lucerna pedibus meis verbum tuum : non affectibus, nec nuda sapientia humana. Quaerit ex iisdem, praesertem politicis. Nun quae haberent gravamina, sive casus, sive ecclesiasticos et scholasticos. sive forenses, se daturum, una cum reliquis operám, ut auxiliante Deo, si qui possint discuti, discutiantur: si vero futuri ita graves, ut dedici non possint, se eos Deo commendaturos. Respondent politici per legatum Cassoviensem, se una cum ecclesiis suis in confessione sua D(omino) FERDINANDO Imp(eratori) Anno 48. exhibita per gratiam Dei constanter perseverare. et perseveraturos esse, tanquam in confessione, ex verbo Dei desumta et orthodoxa. Senior laudat hanc politicorum constantiam, simul indicans, hos ipsos articulos iussu harum quinque liberarum civitatum a D(omino) Leonharto Stöckelio sanctae memóriáé conscriptos, ut summám, et quasi extractum Confessionis Augustanae olim Anno 30. CAROLO V. Imp(eratori) exhibitae. Indicat simul, qua occasione dicti, articuli FERDINANDO Imp(eratori) ab his curtatibus fuerint exhibiti. Quia enim, inquit, Anabaptistáé et sacramentarii, passim tum oberrabant, et irrepebant venerunt apud Ferdinandum in suspicionem hae quoque civitates et ecclesiae, quasi ab Augustana Confessione quae tum permittebatur plerisque ecclesiis libera, secessionem facerent, amplectendo dogmata hominum fanaticorum. Hac suspicione, ut se civitates liberarent, hos articulos imperátori exhibuerunt, et simul retulerunt se ad Confessionem Augustanam in qua eccle­ siae orthodoxae diserte seiungunt se a Zwinglianis, inter alia hac potissimum clausula decimo articulo addita: Et improbant secus docentes: ut tum orant Argentinenses, ac etiam num liodie sunt Tigurini et reliqui Helvetii. Quare declarationem articulorum controversorum in Confessione Augustanae, et harum civitatum sumendam esse non ex scriptis Calvini, Pezelii, et ceterorum sacramentariorum: sed ex verbo Dei, et scriptis ac confessionibus Lutheri, et reliquorum cum hoc viro consentientium. 2

3

4

His dictis quaerit porro senior, an confessio horum articu2

Hiányzik ; —

3

4

decidi; — 1548.

1

lórum debeat legi publice, an vero civitatenses prius referre velint gravamina, si quae haberent, cum non in sua privata adsint persona, sed publico nomine ablegati a magistratibus et ecclesiis suis. Respondent politici: se confessionis harum civitatum iterandae gratia potissimum venisse: gravamina vero habere nulla. Senior hic Leutschoviensium expressam facit mentionem, esse sibi nonnulla, de querela ipsorum relata: interrogat igitur eos seorsim, an non habeant, quod in medium proponant ? Tacentibus reliquis legatis, Bruno surgit et meminit actorum synodi Bartphae celebratae, D. Martino Wagnero, piae memóriáé seniore: cui interfuit M. Johannes Mylius, cumque ibi se quibusdam dictis suspectum fecerit, exinde apud Leutscho­ viensium cives, et passim alibi, pro Calvinista haberi ceperit. Hac suspicione ut se purgaret, a magistratu Leutschoviensi, esse tarn ipsi, quam reliquis legatis impositum. Respondit M. Mylius, se ablegatum ad praesentem hunc synodum, ut experiatur, an qui sint prodituri, qui ipsum erroris alicuius essent arguituri. Addidit senior, se quoque coniecturas quasdam et querelas de erroribus Mylii vidisse et audisse. Hic inter loquentibus aliis, pastor Leutschoviensis ludi rectoris sui quasi defensionem suscepturus, significat, se optare ut producantur argumenta, quibus M. Mylius Calvinismi convinci possit. Surgit itaque D. pastor Epperiensis M. Samuel Sauterus praefatusque veniam Leutschoviensi pastori litem familiärem intendit. Ac primo lectis literis, quas anno 9 l . 30. April. Ad ministerium Leutschoviense de annotatis Mylii erreneis dederat, queritur D. M. Antonium Platnerum ad eas nihil respondisse ; eam rem suspicione probabili non carere. Dominus pastor Leutschoviensis excusans se, respondit M. Sámuelem responsum in literis non flagitasse, ideoque cum collegis tacuisse: idque ex consilio Domini Sturmii, qui a M. Platnero monitus, rem ita se habere annuit. His missis pergit M. Samuel, et producto libello annotationum M. Mylii légit ex ordine ex multis aliquot tantum aphorismos, nempe sequentes: I . In glorificatione humana natura ornata est excellentiglória, immortalitate, conspectu doctrinae essentiae, laetitia et aliis donis numero et gradibus omnium beatorum dona superantibus. 2

3

4

I I . Nec infinita idiomata naturae divinae in humanam 1

2

primo; — iterandi; —

3

coeperit; — * 1591.

naturam transfusa sunt: alias discrimen creatoris et creaturae in persona Christi aboletur: nostra cum Deo coniunctio perit, et Christus fráter noster et mediator esse desinit. I I I . Divina natura morbos incurabiles uno verbo sanat, mortuos resuscitat, ventis et mari imperat, quinque hominum millia, quinque panibus cibat, mortem Lazari absentis videt, cogitationes pharisaeorum, et discipulorum cernit, ac alia miranda opera soli Deo competentia efficit. Humana autem ab omnibus conspicitur, esurit, sitit, dolet et alias afflictiones humanae naturae proprius sentit. Atque haec duarum in per­ sona Christi naturarum distinctio, nequidem per glorificationem, ut nonnulli somniant, est sublata. IV. Sicut humanitás dignissima hac unione divinam na­ turam non reddidit infirmam: ita nec natura divina humanitatem omnipotentem effecit. V. Communicationem maiestatis divinae realem statuere est invehere confusionem naturarum. VI. Christus secundum divinitatem et humanitatem sédet ad dexteram Dei. VII. Verbum naturam humanam sibi uniendo, eam non fecit omnipotentem aut immensam. IIX. Caro Christi vivificat ratione officii seu meríti. IX. Christum in nescio quem Prothea transformant i i , qui dicunt: corpus ipsius locale et illocale, visibile et invisibile esse. X. Caro Christi omnipotens dici non potest, nisi duplex omnipotentia statuatur: alia carnis acquisita alia X078 essentialis. X I . Divina Christi natura multa operatur in illis, ubi humanitás eius re ipsa et essentialiter non adest. X I I . Humanitas Christi non est re ipsa facta omnipotens omnisciens omni praesens. XIII. Maiestas omnipraesentiae hominis Christi, quam ipse ubiquitatem vocat, est doctrina fictitia et orthodoxae eccle­ siae ignota. XIV. Lutherus in ecclesiastica postilla seribit: ex Christo non esse faciendum hominem omnipotentem. XV. Naturae ut sunt distinctae: ita distincte agunt. Dum hi errores Mylii ordine ei praeleguntur, multa a multis nitro citroque non servato ordine, dicta sunt in eam sententiam, quod essent alieni a confessioni Augustana, et harum civitatum. Senior de primis aliquot quaesivit: an 1

1

ei praelegerentur ordine.

M. Mylius agnoscat eos secundum singula verba pro suis? Respondit omnia sua esse, sed desumta ex scriptis Lutheri et Philippi. Ibi D. Ezechiel assurgens, affért ex vicino suo Museo omnes partes operum Philippi, easque ante M. Mylium statuit, monentibus plerisque, ut ostendat, ubi extent haec dicta in scriptis Philippi. Respondit Mylius se annotationes istas ante biennium circiter tradidisse, et iam non meminisse paginas et loca singulorum verborum ; si ad manum haberet sua collectanea (quae quidem si scivisset, sic secum actum iri, una secum attulisset) posse se singulorum ex Philippe rationem reddere. Hac usus excusatione, tomos Philippi ne attigit quidem. Addidit senior, nunquam eum ex Philippi scriptis has erroneas locutiones confirmaturum esse. Cum autem M. Samuel prae ceteris errores Mylii praetectos exaggeraret, et inter alia quaereretur, ipsum in lectionibus etiam praeceptorem suum orthodoxum, et de ecclesia optime meritum D. Jacobum Andreáé coram iuventute traduxisse, neque id negavit Mylius; sed idem iudicium de D. Jacobo Andreáé tulisse etiam alios (haud dubie Calvinistas veritatis hostes). Hinc exortum certamen de personis, a quo tarnen statim ad rem ipsam reditum est Mhilominus occasione personalium, obiectum est a Mylio Brentium statuere duplicem divinitatem. Cumque a D. Joanne Fabro, epperiense legerentur verba Brentii non ex Brentio ipso, sed ex alio quodam libro; subiecit senior, legendum esse ex auctore integrum locum. Nam in sequentibus se declaret," quod nequaquam statuat duas divinitates, sed unam eandemque vocat diverso respectu dupli­ cem. Addidit M. Samuel, non duplicem, inquiens divinitatem adstruit Brentius: Sed unam tantum; verum huius non una est ratio. Alius enim consideratur in se, alius quatenus assumtae carni communicata est. Hinc ab Augustino participans et participata (quod dictum Brentius ibi allegat) dicitur. Quaerit idem ex Mylio, cum Aristoteles duplicem animae deíinitionem tradat, an unam sentiat esse animam, an vero plures ? Mylius fatetur unam esse animam. M. Sauter: ergo ut una est anima, alia autem est eius ratio in se considerata, et alia quatenus unitur cum corpore ; ita una tantum est divinitas, quae tarnen diverso respectu consideratur. Cumque Mylius identidem se ad Philippum referret, praesertim ad corpus doctrinae, addidit senior. Philippum in testamento suo anno 40. scripto, sicut alias passim afhrmare, quod evangélium et theologiam suam a 1

2

8

4

5

6

1

—

5

2

3

4

praetactos ; — deciarat; — duplicem divinitatem; — i n q u i t ; 1540; — evangélium et doctrinam suam theologicam. 6

Luthero, tanquam patre et praeceptore acceperit: ideoque scripta huius viri ex Lutheri monumentis declaranda, ac iuxta eius confessiones accipienda esse. Cumque inter alia etiam de reali communicatione idiomatum ageretur, eamque ut verbo Dei consentaneam M. Sauterus urgeret: respondit M. Platnerus, etiam Philippum in corpore doctrinae non statuere realem, sed verbalem. Sed cum porrigeretur ei is liber, et aliquot fólia vertisset, non potuit id in Philippo ostendi. Imo senior Philippum diserte scribere in controversia Stancari et Muskuli affirmabat, hanc doctrinam non esse inanem sed certamen de rebus maximis. Mylius infert: uiium et idem esse communicationein realem et physicam, cumque. Philippus haue manifeste reiieiat, sequi inde euni improbare et realem, Responsum est ei: falsum esse, quod iem sint realis et physica communicatio. In divinitate tres personae distinetae sunt realiter, sed non essentialiter. Sic in aliis rebus dominis multa sunt realia, quae tarnen non sunt physica. Praeterea cum M. Sauterus in enumeratione erroruni Mylii pergeret ventum, est ad locum, ubi Mylius asserit, naturas in Christo ut esse distinetas, ita et distinete agere. Cumque M. Platnerus diceret haec vera esse : si enim, dicebat, in unione personali naturae sunt, manentque distinetae, necesse est omnino. ut distinete agant. Respondit ille : verissimum esse, quod naturae sint et maneant distinetae : sed quod propterea etiam distinete agant, id verum non esse. Ita enim Leoném 10. epistola ad Flavianum scribere: quod quaelibet forma in Christo agat, quod suum est, cum communicatione alterius: praeterea hoc modo tolli unionem. Perinde enim esse, ac si duo asseres conglutinentur, qui uniti nihil invicem sibi communicent. In hac congerie errorum cum Mylius identidem quareret xpYjocpŐYsta et tempus elaberetur indignantibus, propterea quibusdam politicis, tandem senior, facto silentio, quaerebat ex M. Mylio: lmin velit respondere ad quasdam quaestiones et articulos, ex quibus facile coniiei possit a quibusvis, cuius sit in religione sententiae ? respondit, quod nolit, quia non habet in commissione a suis dominis, ut se subiieiat tali examini. Senior quaerit suffragia politicorum, an non teneatur reddere rationem fidei, iuxta sententiam Petri, etiamsi non habeat man­ dátum a magistratu'? Responderunt unanimiter: omnino id eum praestare debere. Addidit Bruno : idem ei a magistratu Leutschoviensi esse iniunetum, ut veram rationem reddat confessionis suae in synodo. Mylius contra adhuc tergiversatur addita alia ratione: quod senior defecerit a corpore doctrinae et confessione

harum civitatum subscriptione Formuláé Concordiae, ideo se examini ipsius subiectum esse nolle. Senior assurgens, protestatur solenniter, quod obiectum tantum crimen ferre nec velit, nec possit et apud Mylium instat, ut id quod dixit, calamo etiam confirmet, cumque aliquamdiu adhuc cunctaretur, tandem urgente illo seribit sequentia verba. R. Dominus Severinus senior ecclesiarum in quinque civitatibus, subseribens Formuláé Concordiae secessionem fecit ab ecclesiis coniunctis, Agustanam Confessionem et corpus doctrinae Philippi amplectentibus. M. Joannes Mylius, rector scholae Leutschoviensis. Respondit senior: Se Formuláé Concordiae in ordinatione sub seripsisse, a nemine coactum, nec circumventum errore aut ignorantia vel rerum, vel phrasium in utroque libro tani corpore doctrinae, quam concordiae comprehensarum : se enim diligenter semel atque iterum addita et precatione, praetactos libros a principio usque ad finem legisse, nec reperisse pugnantiam ullam, excepto uno loco, nempe definitioni liberi arbitrii, in locis communibus, quam nec ipse Strigelius in disputatione Vinariensi cum Flacio voluerit defendere tanquam orthodoxam, et ipsum Philippum in articulis Bavaricis longe aliter loqui de libertate voluntatis humanae: ideoque se subscriptione illa Formuláé Concordiae per gratiam Dei et stare, et deinceps stare velle. His dictis, proponit senior M. Mylio utrumque librum sua manu ubique in margine notatum, instans (urgentibus et petentibus idem et aliis) ut quia seniorem defectionis reum agat, ostendat, ubi Formula Concordiae diserepet a corpore doctrinae: ostendat vel unum saltem locum. Cum vero ille ne attingere quidem vellet libros, tandem prorupit in haec verba: Tarnen alii etiam hic praesto sunt, qui hanc cum Mylio sententiam tuerentur, assurgant et errores in Formula Concordiae pugnantes cum corpore doctrinae ostendant. Sed qui assurgeret, et se cum Mylio coniungeret, erat nemo. Cum igitur nulluni praesidium in iis, qui aderant, inveniret Mylius, prorupit in haec verba: Tarnen inquit, ipsi etiam Jesuitae et alii, liunc librum improbant. Sed hoc argumentum maximo omnium risu est solutum. Nihilominus pergens ille produxit libelluni a seniore recens editum de communicatione idiomatum indeque apostasias eum convincere conatus est? maximé vero taxavit phrasin pag. 218. 1

1

nec ipse defendat, nec ipse Strigelius.

Etiam nos homines in altera vita futuros omnipotentes. Senior protestatur et offert se ostensurum, nihil illi libello in esse, quod pugnet cum scriptura et confessionibus ecclesiae. Quod ad phrasin obiectam attinet, eodem modo scripturani loqui, et quidem de sanctis adhuc in hac mortali vita existentibus. Marc. 9. Omnia possibilia credenti, et Phil 4. Omnia possum, inquit Paulus in Christo, confortante me. Deinde iubet Mylium totóm scriptum legere, et secundum totum libellum de singulis partibus iudicare, non excerpere truncatas sententias, sed conferre cum antecedentibus et consequentibus. Carpsit et definitionem primi generis, quasi esset diversa a Philippi. Respondit senior: ipsum Philippum: alibi, ut in Dialecticis eodem modo loqui, cumque Philippus brevis sit declaratione opus esse. Sigillavit et illud, quod in secundi generis definitione sspt T w v aTcoieXsau-aTov omissa sit necessaria particula, servatis naturarum proprietatibus. Respondit senior: eam contineri in primo genere et inesse in descriptione secundi quoque generis, idque ex Contextu definitionum certo compertuni iri, et in toto libello passim inesse hanc sententiam, naturas in Christo manere integras, una cum essentialibus proprietatibus, se in tam brevi compendio non potuisse annotare omnia. Mylius dicit: omnino hanc fuisse addendam, quia eius omissio et neglectus pariat ambiguitatem, cum in primo genere traditum sit discrimen naturarum et proprietatum. Mylius: at mihi parit si non aliis. Senior non sumens sibi tantum otii, propter molestiam assidentium, quam capiebant ex hac disceptatione, ut legerentur loca integra. quae praeter omnera rem sugillabat Mylius, respon­ dit : conferantur descriptiones forsitan praecedit, aut sequitur addita: Mylius nullibi, quod tarnen falsuni erat, exprimitur. Senior: ergo si quis desiderat. ipsam addatur. Politici aegre id ferentes interpellant, dicentes: se non ideo convenisse, ut über a seniore editus examinetur, sed propter alias causas. Hunc senior denua protestatus, se in libello suo complexum esse ea, quae consona sunt verbo Dei, et Confessioni Augustanae, idque se alias demonstraturum, si necesse fuerit, firmis testimoniis. His ita per intempestivam tergiversationem et interpellationeni Mylii gestis, senior redit ad propositum, et apud Mylium porro instat, ut ad certas quasdam questiones et xpinqpia ex quibus Calvinistae facile agnosci queant, respondeat. Recusat Mylius, iterumque sui magistratus auctoritatem praetendit. Rogat senior synodum, an non teneatur respondere? Responderunt uno ore, tani politici, quam ecclesiastici, quod omnino teneatur. Verdin ille recusat. Senior pergit et praelegit clara

80

THÚRY

ETELE

voce in lingva Germanica primum articulum, qui sic habet: Dass die Wort Christi, Nehmet und esset, das ist mein Leib; Trincket, das ist mein blut, einfeltig, und nach den buchstabe wie sie lauten, zu verstehen seyn. Tacente Mylio, quaerit ex politicis senior: haec ne sit eorum fides ? respondent unanimiter omnes, quod ita. Interrogatus Mylius, ut et ipse categorice respondeat, dixit: Es ist recht geredt, sed cum declaratione, perquam intelligebat phrasin sacramentalem iuxta omnium Calvinistarum opinionem. Hic dum utro citroque verba commutantur, et ambiguuni responsuni improbatur, inferente etiam aliud Joanne Fabro, alter legatorum Bartphensium Leonhardus Glasz, d i c i t ad Mylium: si certus esses in fide, categorice loquereris, sed quid credas, nescis. Cui Mylius certus sum, inquit, et quid credam, gratia Dei, scio. Pergit senior, et proponit secundum articulum de coena, ut sequitur: Dass im sacrament zwey ding seyn ge­ geben, und mit e i n a n d e r empfangen V e r d e n , ein i r d i s c h e s das ist Brodt und Wein; und ein himliches, das ist der Leib und das Blut Christi. Hunc articulum non impugnavit Mylius. Sequitur Tertius articulus. Dass solches hier nieder auf erden geschieht, und nicht droben im Himmel, approbantibus hunc articulum, Mylius quoque non reiecit, sed distinetionem addidit: terrenam rem pereipi hic, coelestem ibi, id est in coelis. Haec Mylii distinetio improbata est. Quartus articulus. Dass es der rechte natürliche Leyb Christi sey, der am Creucz gehangen, und das rechte natürliche Blut, das aus Christi S e i t e n geflossen. Hic nihil intulit Mylius. 1

Qulntus articulus. Dass der Leib und Blut Christi, nicht nur mit dem glauben geistlich, welches a u c h ausserhalb, dem Abendmahl g e s c h e h e n kan, s o n d e r n allda mit Brodt u n d Wein m ü n d l i c h , d o c h mer forschlicher u n d übernatürlicher Weise empfangen werde zu e i n e m pfand und V e r s i c h e r u n g der anferstehung unserer leiber von d e m Todten. Hic Mylius iterum xp7]<;
Christi.

tionem et phrasin Calvinianam. Corpus Christi percipi sacramentaliter, seu in sacramento, hoc est wie sie es stehen, in signo externo, quod habet apellationem veri poris Christi, sed absentis Hoc igitur effugium Mylii ut vinianum, iterum improbatum est.

ore ver­ cor­ Cal-

Sextus articulus de Coena. Dass die mündliche Messung des Leibes und Bluts Christi nicht allein von den würdigen geschehe, sondern auch von den unwürdigen, die ohne Buss und Wahren glauben hinzugehen, doch zu ungleichem Ende, von den Würdigen zur seeligkeit; von den Unwürdigen aber zum gericht. Hic cum Mylius urgeretur, ut respondeat directe, quaerebat effugia per phrasin Calvinianam sacramentalem. Cumque ut allegata ipsius responderetur persequi institutum suum noluit, et de articulis praesentibus dixit, non esse sumtos ex Luthero, sed confictos a novis theologis Vittebergensibus. Senior non negavit suo et reliquorum nomine hos articulos conscriptos esse et usurpari ab Aegidio Hunnio et reliquis theologis Vittebergensibus, sed desumtos esse fide optima ex scriptis et confessionibus Lutheri et quia sextus articulus asserat indignos percipere corpus Christi, quaerit ex Mylio, an Judas vere sumserit verum corpus Christi, Mylius respondit: Hanc quaestionem non esse Lutheri. Ibi tum senior, ut confirmaret et hanc quaestionem in esse confessionibus Lutheri, et praesentes articulos, sicut et Formuláé Concordiae de coena et persona Christi ex iisdem desumtos, légit primo voce clara primam partem epistolae Lutheri datae anno 32. ad Francofurtenses ad Moenum, ubi diserte Lutherus ostendit modum, quo occulti sacramentarii possint explorari, agnosci et caveri, et utitur formis loquendi iisdem, seu per omnia aequipollentibus. Deinde legit quoque pauca ex minori Confessione Lutheri, in primis ea verba, ubi Lutherus gravi oratione asserit verum corpus Christi, pro nobis traditam, in prima coena tarn perceptum esse ore a Juda proditore, quam a Petro et reliquis apostolis. His auditis omnes acquieverunt: articulos hosce ex Luthero esse desumtos adeo ut nec Mylius ipse amplius id in dubium vocare auderet. Nihilominus novos theologos Wittenbergenses improbant, Anhaltirorum recentium confessionem (cuius est Pezelius, et ceteri, quos constat esse manifestos et apertos Calvinistas) laudabat, seque cum illis sentire, nec ab eis recessurum aperte testa2

3

3

4

l

,

2

Wittenbergensibus; - -

3

4

Concordiam Formulám; — 1532.

batur. Et tarnen Mylius non vult esse Galvinista. De hinc lecti sunt a seniore, negativi articuli de coena quoruni titulus si habet: F a l s c h e und irrige Lehre der Calvinisten vom Abendmahl.

Primus articulus. Das abgesetzte Wort Christi figürlicher Weise zu ver­ stehen seyn, und nicht wie si lauten. Hic querit senior ex Mylio, an ponat figurám in verbis Christi? ßespondit omnino tropo opus esse allegata, auctoritate Lutheri, quod is quoque statuat in verbis synecdochen. A t haec senior: Lutherus concedit synecdochen non in integra propositione (synecdoche enim est figura in una dictione) sed in vocabulo, seu demonstrativo. Hoc quo demonstrat aovexScr/'.xöx; utrumque coniprehendi, et panem et corpus Christi. Phrasin vero metaphoricam sacramentalem, quali utuntur Calvinistae nusquam approbat Lutherus. Vide de Synecdoche Lutheri 2. Fom. Witt. fol. 48. a. 157 b; 158. b, 185. a. 1

Secundus articulus. Dass ihm Abendmahl nur blosse zeichen seyn, aber der Leib Christi sey so weit von dem Brodt als der hoechste himmel von der Erden. Hic examinatus Melius respondit: Corpus Christi esse in coelo, quando administratur coenae, quia ascenderit corpore suo ad coelos: et scribitur non est Calvinista. Tertius articulus. Dass Christus allda gegenwärtig sey, nur mit seiner Krafft und Wirkung, und nicht mit seinem Leib, gleich wie die Sonne mit ihren Schein und Wirkung hic nieder auf Erden gegenwertig und Kraefftig ist, aber die Sonn selbst is droben am himmel. Qartus articulus. Dass ein typicum, ein figürlicher Leib sey, der nur be­ deutet und fürgebildet werde. Quintus articulus. Dass er allein, mit dem glauben, velcher sich hinauf in den Himmel schwieget, und nich mündlich enpfangen werde. 1

Ad.

Sextus articulus. Dass ihn allein die würdigen empfahen, die Unwürdigen aber, so solchen glauben nicht haben, der hinauf, in den Him­ mel steigen kan, nichts dan Brodt und Wein empfahen. Hos articulos cum omnes tarn politici, quam ecclesiastici, uno fortassis ecclesiastico excepto, probarent, Mylius partim silentio, partim mussitando repetens glossas Calvinianas improbavit. Voluit se tueriet authoritateBrentiiJoh.6.ItemLutheri,praelegens verba eorum, sive ex scripto Anhaltinorum, sive exaliolibro, sed responsum est: hos viros de coena, recte sentire et loqui etiam in his ipsis allegatis locis, et nequaquam sensisse cum sacramentariis, sicut testantur scripta et certamina eorum publica, ex illis integris confessionibus petendam esse declarationem, horum locorum, quomodo ea velint intelligi. Nominatim vero quaesivit senior ex Mylio, urgente verba Brentii, de manducatione corporis Christi, quae fiat per fidem, probet librum, huius autoris de maiestate. Respondit: Illud scriptum a se non esse lectum. Leeti sunt et articuli de persona Christi et Mylio propositi.

Primus articulus affirmativus. In Christo seynd zwo unterschiedene Naturen, die Gött­ liche und die Menschliche, diese bleiben in ewigkeit unvermenget und ungetrennet. Secundus articulus. Diese beyde Naturen seynd Persöhnlich also mit einander vereiniget, dass nur ein Christus eine Person ist. Tertius articulus. Umb dieser Persöhnlicher Vereinigung willen, wird recht gesagt, ist auch in der That und Wahrheit also dass Gott Mensch, und Mensch Gott ist, das Maria, den söhn Gottes gebohren, und Gott uns durch sein eigen blut erlöset hat. Quartus articulus. Durch diese Persöhnliche Vereinigung, und darauf erfolgete erlösung ist Christus, nach dem fleisch zur Rechten Gottes gesetzt, und hat empfangen alle gewalt, im himmel und auf Erden ist auch aller Göttlichen Majestät, Ehr Krafft und Herrlichkeit Theilhafftig worden. Egyháztörténeti Adattár.

3

Negativi de persona Christi. Falsche und irrige Lehr der Calvinisten von der Persohn Christi so für Nehmlich wieder den dritten und 4. Artikul reiner Lehr streiten. I . Dass Gott Mensch ist, und der Mensch Gott sey, das sey eine figürliche Rede. I I . Dass die Menschheit, mit der Gottheit nicht in der That, und Wahrheit, sondern allein dem nahmen und Worten gemeinschaft habe. I I I . Dass Gott unmöglich sey, mit aller seiner Allmacht zu verschaffen, dass Christi natürlicher Leib auf einmahls mehr dann an einem Ort sey. IV. Dass Christus nach seiner Menschheit durch seine Erhöhung alleine erschaffene Gaben und gemessene gewalt empfangen habe, und nicht alles wisse und vermöge. V. Dass Christus nach seiner Menschheit abwesend regiere, glaich wie der König in Hispanien, über die newe Insulen regieret. VI. Dass eine verdamliche abgötterey sey, wann man das vertrauen, und den Glauben des hertzens auf Christum, nicht allein nach seiner Gottheit, sondern auch nach der Menschheit, und die ehre der Anruffung darauf richtet. Hi quoque articuli a seniore publice, et voce sonora, sunt propositi: Quia vero Mylius fere in nulluni directe et simpliciter consentire voluit, iussus est egredi. Deliberatur quid sid agendum, tandemque concluditur: nec Mylius putet praecipitanter et temere quid secum actum, aut se inaudita causa improbatum, dandos ei esse articulos praelectos, tani de coena, quam de persona Christi, affirmativos et negativos. Deliberet sequenti vespera et nocte, velitne directe eis subscribere, vel non; quam ad rem a nemine eum cogi, sed spontaneam confessionem requiri. Et quidem synodum velle, ut scripto suo sententiam, de his articulis exhibeat. Revocatus Mylius accipit conditionem et se sequenti die responsum daturum pollicetur. Ad finem actorum huius die Michael Wirth nótárius epe­ riensis, proponit seniori quaestionem et argumentum ex 6. cap. Johan. Omnes comedentes carnem Christi manent in Christo. Impii non manent in Christo etc. Respondit senior. Triplicem esse manducationem in coena: physicam solius panis; sacramentalem corporis; spirituálém corporis et beneficiorum Christi. Christum in Johanne loqui de sola spirituali manducatione, quae fiat fide et est propria piorum in Christo manentium. In coena

vero impios sumeré corpus Christi sacramentaliter ore. Faber contendebat tantum esse duplicem in coena, sacramentalem et spirituálém. Sed respondit senior: etiam orthodoxos quosdam duplicem ponere, sed nomine sacramentalis intelligere, non nudi panis, sed cum pane substantialis corporis Christi, et hanc esse Communem piis et impiis. Idem Faber produxit dictum Augustini: Judas sumsit panem domini, non panem dominum. Respondit senior: Augustinum se ipsum declarare, quod per panem Domini non intelligit nudum panem absente corpore Christi; sed simul quoque corpus Christi, cum alibi asserit expressis verbis : Judam bonum corpus Domini sumsisse. Et quia iam vesperascebat, nihil amplius ea die est actum, sed singuli redierunt ad sua hospitia. Acta sequentis diei, qui fűit 6. octobris post preces matutinas et auditam lectionem psalmi in templo. Hora septima ex templo in parochiam ventum. Ibi prae­ missa precatione acta praecedentis diei senior paucis expedivit. Postea M. Mylium allocutus nomine synodi commonefecit, ut ad publice lectos articulos sibique exhibitos, iam respondeat, quid de illis sentiat. Mylius respondet, se huius rei esse memorem, et sententiam suam de propositis articulis iudicaturum. Sed se hoc facere velle, cum cautela (mein recht, inquit. wird vorbehalten) in primis de persona Christi et coena Domini. Quod igitur articulum de persona Christi: audistis, inquit, heri me dicere, si annotata mea adessent, ante triennium fere dictata, probaturum me, quod omnia ex Luthero, Philippo, et Brentio desumserim. Senior: ergo vellem inquit, acta praesentis synodi in instanti diligenter conscripta propter certas rationes. Quia acta prioris synodi Bartphae celebratae D. Mylius male fide contra D. seniorem piae memoriae, conscripserat et publicaverat. Mylius purgare se conatur D. Jacobus Wagnerus contra testatur, se in margine annotasse discrepantiam. Senior ad rem redit, et urget, ut Mylius suam sententiam de articulis propositis scripto exhibeat. Mylius de coena tantum responsurum significat. Senior M. Mannus et alii testantur, ei pridie iniunctum esse, ut ad utrosque articulos respondeat, tarn de persona Christi, quam de coena. Politici itidem, de utroque categoricum responsum audire cupiunt. Tandem Mylius suum iudicium de coena ex aoxoYpa'fw suo in latina et germanica lingva, sicut ipsius fuerat recitat. 1

Ego.

3tí

THÚRY E T E L E

1

An set directum et ingenuum, iudicet lector ex verbis propria manu ipsius, ut sequitur conscriptis. Mylii

scripto exhibita confessio de coena, seu iudicium de articulis g er mániás supra expressis. Quod verba Christi, accipite, comedite, hoc est corpus meum; bibite, hic est sangvis meus simpliciter et secundum litteram ut sonant intelligenda sint concedo: si particulae simpliciter secundum literam etc. opponantur peregrinae, et a mente Christi alienae sententiae : non declarationi sacramentali scopo institutionis convenienti. Oportet enim discernere propositiones illas. Panis est corpus Domini: et corpus Domini pro nobis est traditum: nisi contradictione ipsi nos implicare velimus. Idcirco et Lutherus verba ista deciarat per particulas, in, sub, cum, quae non de occultatione aliqua corporis et sangvinis Christi sub elementis, etiam in minore confessione ab se reiecta, sed cum orthodoxa ecclesia de Mysterio vult intelligi, et Apostolus 1. Cor. 10. sic explicat, quod panis et poculum sint communicatio corporis et sangvinis Domini: Dass die Wort Christi, nehmet und esset, das ist mein Leib : trincket, das ist mein blut, einfältig und nach dem Buchstaben, wie sie lauten, zu verstehen seynd, gebe ich zu: so man die Wörtlein, einfältig nach dem Buchstaben etc. entgegen-gesetzt einer frembden, und dem verstand Christi unbequemen Meynung: nicht aber der sacramentlichen Erklärung auf das Ziel und Zweck der Einsetzung gerichtet. Denn man muss diese rede unterscheiden: Das Brodt ist der Leib des Herrn ; und der Leib des Herrn ist für uns gegeben: wir wolten denn selbst uns zu wieder seyn. Derohalben auch Lutherus diese Wort erkläret, durch die Wörtlein, in, unter, mit, welche er nicht von einer verbergung des Leibs und Bluts Christi unter den elementen, die er auch in seiner kleiner Confession verworffen, sondern mit der rechtgläubigen Kirchen, vom geheimniss will verstanden werden. Und der Apostel 1. Corinth. 10. legets also aus: dass das Brodt und Kelch seyn die Gemein schafft des Leibes und Blutes Christi des Herrn. Quod in sacramento duae res sint, dentur et accipiantur: terrena hoc est panis et vinum; et coelestis hoc est, corpus et sangvis Christi, credo. Cumque verba institutionis sine sacra mentali declaratione accepta vix hoc admittant, sed potius identitatem essentiarum alioquin distinctarum innuere videantur, etiam hinc manifestum est, particulis illis, in superiori thesi, 2

:

1

sit; —

2

hiányzik.

simpliciter secundum litteram, ut sonant, non posse excludi sacramentalem explicationem. II. Dass solches hiernider auf Erden geschieht, und nicht droben im Himmel, gebe ich auch zu von der Sacramentlichen Messung: denn von der Geistlichen bekennet Jacobus Andreae selbst, in seinem Tractätlein von Missbrauch der Mess, dass der Leib Christi, eigentlich zu reden im Himmel von Gottes Angesicht gössen werde. III. Quod hic in terris f i a t , non superius in coelo, de sacramentali nianducatione concedo. Nam de spirituali ipse Jacobus Andreae, in libello de abusu missae fatetur, corpus Christi, proprie loquendo, in coelis, coram facie Dei, comedi. Dass im Sacrament zwei ding seyen gegeben, und mit einander empfagen werden : ein irrdisches, das ist Brodt und Wein, und ein Himliches, das ist, der Leib und Blut Christi, glaube i c h . Und weil die Wort der Einsetzung ohne sacramentliche Erklärung verstanden, solches schwer geben, sondern sich, ansehen lassen, als ob wie auf zweyen unterschiedenen dingen eines macheten, ist auch hieraus klar, dass durch die Wörtlein, in den vorhergehenden Artikuln einfältig, nach dem Buchstaben, wie sie lauten, die Sacramentirliche Erklärung nicht könne ausgeschlossen werden. IV. Quod verum naturale corpus Christi sit quod in cruce pependit, et verus naturalis sangvis, qui ex Christi latere fluxit, firmissime credo, nec aliud in hoc quidem negotio, quam verum naturale ex substantia Mariae virginis assumtum corpus Christi agnosco. Dass der rechte natürliche Leib Christi, der am Kreutz gehangen, und das rechte natürliche Blut, das aus Christi S e i t e n geflossen, glaube ich festiglich und weis in diesem Handel von keinem andern dann von dem rechten natürlichen, aus dem Wesen der Jungfrau Maria angenommenen Leib Christi. Quod corpus et sangvis Christi, non fide tantum spiritualiter quod etiam extra usum coena fieri potest, sed cum pane et vino etiam oraliter impersonabili tarnen et supernaturali modo aeeipiantur etc. concedo, si oralis manducatio aeeipiatur, de

manducatione sacramentali, u t veteres apellarunt, quae Luthero interprete Tom. I I I . len. Germ. fol. 478. Corpore Christi tribuit, quod fit in pane, cum quo corpus sacramentaliter est unitum, in quam et sententiam Jacobus Andreae, qui certe Calvinianus non fuit oralem manducationem explicat, in thesibus Wittebergensibus sect. altera propos. 133. Neque vero inquit Capernaiticam lanienam carnis Christi in coena Domini instituimus: cum de corpore Christi, nihil pro ratione huius seculi in hoc mysterio asseramus: sed actio tota, quoad corpus Christi, cum sit coelestis et spirituális et mystica, quae pani accidunt, propter unionem sacramentalem corpori Christi tribuuntur, cum tarnen in ipso corpore Christi nihil horum fiat. Sic videri oculis corporeis, frangi manibus, tangi dentibus, atteri et similia, quae in sanctorum patrum scriptis passim occurunt, corpori Christi in coena Domini tribuunt propter panem, cui accidunt, cum in substantia Christi nihil horum fiat. Haec ille. Dass der Leib und Blut Christi, nicht nur mit dem Glauben geistlich welches auch ausserhalb dem Abendmahl geschehen kan, sondern allda mit Brodt und Wein mündlich, doch unervorschlicher und übernatürlicher weise empfangen werde etc. gebe ich nach, so man die Mündliche Messung verstehet, von der Sacramentlichen Messung, wie es die Alten genennet, welche wie es Lutherus ausleget, Tom. 3. Jen. Deutsch i n fol. 478. dem Leib Christi zueignet, was am Brodt geschihet, mit welchen der Leib sacramentlich vereinigt ist. In massen auch Jacobus Andreae, der je kein Calvinist gewesen, die Mündliche Messung erkläret in thes Witteb. sect. alt. prop 133. Wir setzen aber, spricht er, mit nichten eine Capemaitische zerfleischung des fleisches Christi im Abendmahl des Herrn weil wir von dem Leibe Christi nichts nach Art dieser Welt in solchem geheimniss aussagen, sondern weil der ganze Handel, den Leib Christi betreffend, himlisch, geistlich, und verborgen ist, so wird wegen der sacramentlichen V e r e i n i g u n g dem Leib Christi selbst der keines geschieht. Also mit leib­ lichen Augen gesehen werden, mit Händen gebrochen, ange­ rührt, mit den zenen zerreiben werden, und was der gleichen, in der heiligen vetter Schrifften hin und wieder gefunden wird, eignet man dem Leib Christi im Nachtmahl des Herrn zu wegen des Brodts, an dem es geschieht, da an dem wesen des fleisches Christi, der keiner geschieht. Bissher Jacob Andreae Wort. 1

1

supernaturalis.

V. Secundum quam declarationem minimé suspectam concedo tandem et hoc, quod orális manducatio a dignis pariter et indignis fiat. Nach welcher unverdächtigen Erklärung ich endlich auch diss zugebe, dass die Mündliche Messung beydes von würdigen und Undwürdig gesehe. M. J. Mylius scholae Leutschoviensis rector scribsit Eperies 6. octobris 1593. Post singulos fere hosce articulos, inter locutiones factae sunt in quibus Mylio obiectum, cur non directe respondeat, sed ambagibus utatur, et verba Lutheri et aliorum bona in sententiam Calvinianam trahat? Sed frustra, illo suis utente effugiis. In 5- articulo seorsim a seniore rogatus, cur omiserit necessariam particulam ? zu einem pfand und Versicherung der Aufferstehung unserer Leiber von den Todten. Eam enim esse distinctivam, qua orthodoxi suam sententiam discernunt ab opinione eruditiorum sacramentariorum, qui negant verum corpus ad hoc dari in coena, ut sit pignus obsignans fidem nostram etc. Et citavit dictum Cyrilli in Joannem: Et ego resuscitabo eum, ego. id est corpus meum, quod comeditur, resuscitabo eum: ego inquit, qui homo factus sum, per meum carnem, in novissimo die comedentes resuscitabo. Ad haec respondit Mylius, se hoc non oppugnare posse et addit. Iussus addere, negat sibi calamum ad manum suam aptum in promptu esse. De hinc iussus recitare sententiam suam de persona Christi, respondit! se de ea interrogatum iri non putasse, sibi indicatum a civibus suis, ut tantum de coena suam exponat sententiam. Ad haec senior, imo inquit, heri praelecti publice utrique articuli et tibi traditi, ut de utrisque scripto tuam sen­ tentiam exponeres. Hac occasione repetit denuo clara voce lectionem articuli senior, de persona Christi, tarn affirmativorum, quam negativorum. Ac in singulis fere interrogatur Mylius, ut diserte et categorice respondeat, de singulis, an eos probet vel improbet. Mylius quosdam manifeste non impugnat, quosdam vero praesertim in negativa sententia eludit, et directe approbare recusat. Insuper vult audire iudicia de confessione sua iam recitata in articulo de coena, an habeant, quod iure in ea carpent et quid sit illud. Senior urget iterum ut categorice respondeat, probetne articulos, vel non; longam disputationem de singulis momentis et phrasibus ambiguis ipsius confessionis in praesentia intuitu 1

2

3

1

unverdaechtlichen; —

2

unwürdigen; —

3

suscitabo.

non posse, propter legatos, qui domum redire properant. Sed cum frustra moneretur ea de re Mylius iubetur récédére, ut sit maior libertás dicendi sententias de actis ipsius. De hinc quaerit senior censuras singulorum tam ecclesiasticorum, quam politicorum, quid statuendum sit de Mylio, an ex actis praecedentibus possit statui eum esse confessionis nostrae vel alterius *? an item non teneatur in tanta re cate­ goricum dare responsum ? Inter consultandum interrogatus primus assessor M. Mannus, respondet eum a confessione nostra omnino dissentire et interrogatum debuisse directum dare responsum M. Platnerus seorsim interrogatus, idem asseruit, quod in articulis propositis debuerit dare categoricum respon­ sum. M. Sauterus: ego ex Mylio non audivi categoricum respon­ sum, Idem responderunt M. Trosterus et Sturmius, eum debuisse categoricum responsum dare. Jacobus Wagnerus: dixit, inquit, ante responsiones et allegata esse meros cothurnos. Sic consequenter Jacob Orynaeus, M. Nicolaus Erharti et alii dicunt se nondum audivisse categoricum, quod omnino teneatur dare responsum. Inter hos Joannes Faber etiam dixit, interrogatus. Placuisset, inquit si categoricum dedisset respon­ sum. Politici iussi suum proferre iudicium, censurae ecclesiasticorum totum committunt negotium, eo, quod haec certamina non omnia per omnia intelligant. Senior suum referendo iudi­ cium ait: Es sind seine, Mylii Antwortungen lautere Calvinischc und Zwinglische Umbschweiffe. Legi enim haec et similia, quae Mylius produxit, in Pecelio, Beza et aliis: Erführet vns in disputationem, cui triduum non sufficeret. So ist nun die Frage, ob man von allen strittigen Articuln von Puncten mit ihm sich unterreden soll, oder nicht? Politici, et imprimis D. Blofisius respondet: Wo er nicht categorice respondint, so erkennen wir ihn nicht richtig. Hic senior vult legere ex 2. Tom. Witt. Epistolam Lutheri, ad Albertum, ducem Brussiae Margraffium Brandenburgicum, in qua Lutherus causas allegat, cur non sit multum disputandum cum phanaticis. Sed politici propter angustiam temporis nunc eam audire recusant, seque referunt ad confessionem suam, quam etiam legi volunt publice. Senior approbat publicam lectionem confessionis harum civitatum. Vult autem scire, quomodo ex hac sola clandestini Calvinistae agnoscendi sint, cum et illi hactenus ei subscripserint ut testatur inter alia 1

2

;!

1

M. Tösterus = Trösterus; — gant ; — categorisch respondiret. 3

2

certamina non per omnia intelli­

exemplum Laiiii, quem ex scripto typis vulgato iam constet esse manifestum sacramentarium. Hoc loco politici aliquid privatim locuti, quos interpellans Ezechiel, ait: Calvinistas ex his articulis agnosci, et a veris doctoribus discerni non posse, qui generaliter sint scripti et antitheses non sunt additae. Lieben Herren, ait, wenn ihr einander Calvinisch were beruffen soltet, und ihnen diese Teusch fürlegen, sich denen zu unterschreiben, er würde es thun, wir aber werdet ihr betrogen werden, und viel armer einfältiger Seelen jämmerlich verführt? Wie würdet ihr das vor Gott verantworten? wie woltet ihr nun solche von den reinen Lehren unterschreiden ? Ad haec Joannes Faber: Ihr machet euch selbst suspect novi dogmatis. Senior confirmans sermonem Ezechielis : Der Teuffel führet auch Gottes Wort, ideo declaratione generalium et ambiguorum opus est. Michael Wirth, unus ex politicis respondet: morem fuisse in prioribus synodis ut articuli civi­ tatum praelegerentur et declarationes controversorum articulorum sumerentur ex scriptis Lutheri, idem nunc et deinceps fieri debere. Dehinc Antonius Schölts svadét, ut revocetur Mylius, et respondeat categorice: denn die Städte in diesen Kriegszeiten hätten mehr Beschwernissen, umb welcher willen es hier nicht langes declarirens gelten könne. Hic Matthias Krechtius, collega scholae Cassoviensis Ungaricus ad mensam ecclesiasticorum inquit: Mylius ist zu tiefF in seiner Meynung ersoffen, man richtet mit ihm nichts aus, etiamsi triduum colloquio tribueretur. Dann er ist nicht zu bekehren. Senior revocatum Mylium sie alloquitur: Wohlgelahrter Herr Magister Mylii, die Erwürdigen und Wohlweisen Herrn allesampt, wollen kurtz umb haben, ihr sollet auf diesen vorgelegten Artikul eine richtige Antwort geben, mit Ja, oder Nein. Dann solches will auch Christus von uns allen haben, de er spricht: sit sermo vester, ita ita, non, non. Et Petrus ait: Parati reddere rationem fidei vestrae omni poscenti. Und solches solt ihr thun beydes in affirmativa et negativa, tarn in loco de coena, quam de persona Christi, dann es jezund davon nicht weitleuftig disputiret werden, spricht Lutherus. Und es soll uns auch von dem disputieren in diesen Artikuln abhalten, die greuliche Strasse in welche gefallen seyn, primi huius controversiae auetores, ut quod Zwinglius, qui pisore diabolico in Helvetica bellum excitavit, sicut Phi-

lippus ipse de hoc bello in hanc sententiam, loquitur, statim in acie periit. Carlstadt ist wie Cain, mit einem unrichtigen bősen gewissen so lang herum in der Irr gelauffen, biss er vom bősem geist erwürgt ist worden, ut Basileenses de eo scribunt. Calvinus Phtiriasi extinctus, ut quidam perhibent. Hic Faber interpellans sermonem senioris ait: non Phtiriasi, sed Phtisi. Senior: ego históriám hanc ex fide dignis audivi, et ipsi Calvinistae, non multum de exitu Calvini gloriantur. Fer­ ner, ait senior, soseynd, die Artikul nicht von Menschen erdacht, sondern von Gott dem Herrn selbst gegeben. So habe auch die Kirch Gottes allezeit, simplici corde diese Artikul geglaubt, gelehret und bekennet: necante nostra tempóra, quibus motum sacramentarium certamen, inventi sunt haeretici, qui publice contra verba testamenti Christi disputaverint, exceptis paucis quibusdam privatis, ut Scoto et Berengario etc. quos tarnen ecclesiae Dei statim compescuit, imo sua sponte conticuerunt, ut fere nullos seduxerint. Weiter, so ists auch sehr gefährlich, ja blasphemum und scröcklich, über den Worten Gottes zu disputiren, und fragen, ob Christus wahrhafftig sey in seinen Worten, ob er wahr geredt habe oder nicht? Derhalben soll M. Mylius gerade zugehen, und seyn Erkentniss aufrichtig thun, beydes in affirmativa et negativa.

Responsio

Mylii.

Ich hab, inquit, mein Bekäntniss de coena gethan, non audio, nec video aliquid in ea desiderari. De Christi persona incipit articulos quosdam recensere. Nominatim vero de eo, qui est de communicatione Majestatis, addit, se eum sie admittere, si intelligatur absque exaequatione et confusione naturarum. Cum autem urgeretur, ut sine ambagibus uno verbo dicat, quid de illis sentiat, probetne vel improbet, respondet omnibus audientibus, ich kan nicht simpliciter unterschreiben. Senior, ad synodum, auditis inquit, Domini omnes, quod non possit simpliciter subscribere. Respondent politici, satis est hoc unum audire ex eo voluimus. Mylius videns suam causam improbari, solenniter protestatur, quod non sit admissus, dass er seine Notturff hette reden können, und sich erklären, nihilominus tarnen se in audita causa damnari. Senior surgens solenniter itidem protestatur coram tota synodo, quod Mylio nulla iniuria aut vis inferatur. Et quia queritur se non auditum, offert se ad novam synodum et

colloquinm cum ipso et sociis eius instituendum, sed cum his conditionibus, ut vocetur per magistratum legitime, ut sumtus dent, qui disputationem desiderant, utque a notariis utrinque delectis omnia utriusque partis dicta de verbo ad verbum, ea verborum serie, qua proponentur, diligenter accipiantur, tandemque subscriptionibus ambarum controvertentium partium confirmentur. His itaque gestis, leguntur ordine singuli articuli con­ fessionis harum coniunctarum civitatum, ab Ezechiäle latine, a Michaele Wirth germanice. In tertio articulo de peccato originis fecit senior mentionéin Flacianorum, et censuit declarationem eius petendam esse ex scriptis nostrorum theolqgorum, qui Flaciura et socios eius diligenter refutarunt. In reliquis controversis articulis retulit, se ad synodum, ad declarationes a Martino Wagnero, piae memoriae, in synodis Bartphae celebratis traditas. Fecit senior post absolutam confessionem civitatum men­ tionéin quorumdam articulorum synodicorum, anno 1546. Epperies, conscriptorum. An et illi debeant praelegi ? Responderunt poli­ tici : lectionem horum in aliud tempus esse differendam, propter causas supra commemoratas. His transactis nihil amplius gestum est, nisi quod senior cum assessoribus formavit titulum subscriptionum, quo publice lecto et pensitato, subscriptum est ab omnibus, ut habes supra ab initio actorum huius synodi. 1

Senior ad Lectorem horum Actorum. Habes, charissime lector, acta synodi collecta partim ex consignationibus Adami Millembachii, cantoris epperiensis partim ex relationibus dominorum collegarum meorum Jacobo Wagneri et M. Nicolai Erharti, partim etiam ex mea propria memoria, de qua cum sim mihi conscius, quam sit labilis, nihil mihi volo tribui: sed totum iudicium et censuram de his actis tribus omnibus, qui synodo interfuerunt. Hoc de me testari possum, quod libentissime retulissem singula, eadem serie, iisdemque verbis sicut res ex ordine gestae sunt: sed cum id in mea infirmitate et occupationibus mihi non fuerit possibile, praesertim in tantarum actionum et verborum varietate et perprexitate, boni consulatur, haec consignatio, quae quod ad res ipsas attinet, vera est. Quod ad formalia verba et seriem gestorum omnium, desiderari fortassis aliquid poterit. Vale. 1

hiányzik.

Post synodum venerunt ad me legati Leutschoviensium, petentes testimonium in chartula ad suum magistratum de suo ludi rectore. Dimissi sunt cum sequentibus patentibus litterulis in praesentia M. Mamii et Ezechielis scriptis. Im Nahmen Gottes! Ich Severinus Sculteti, der Kirchen Gottes zu Bartfeld Pfarherr, und ordentlicher erwehlter, wie­ wohl unwürdiger senior, bezeige mit dieser meiner Handschrifft, neber den Andern Ehrwürdigen wohlgelahrten Herrn, dass der M. Mylius, Schul-Meister der Ehrbaren königlichen Stadt Leutsch, mit uns und dieser Kirchen Confession nicht überein stimet, wie wir dem beydes aus seiner Schriftlichen vom hei­ ligen Abendmahl überreichten, und den mündlichen gegebenen Worten eingenommen und verstanden. Actorum Eperies 26. Octobris. Anno 1593. (Acta Synodorum evangelicarum czimü kéziratgyűjteményból, a Magyar Nemzeti Miízeumból.) VIII. Az

1594.

é v i okt. 4—5-diki bártfai zsinaton jelenvoltak névsora.

Anno 1594. die 4. et 5. octobris, Bartphae celebrata est synodus Politicorum et Ecclesiasticorum Quinque Liberarum Civitatum superioris Hungáriáé et oppidi Saaros, in qua publice lecta est Confessio Augustanae exhibita, anno 1530. addita declaratione controversorum Articulorum ex Scriptis Lutheri, et subscriptiones factae sunt, ut sequitur. Severinus Sculteti, pastor Bartphensis, et senior. M. Joannes Heerbrand, pastor ecclesiae Cassoviensis, sincero animo subscripsit. M. Antonius Plattner, pastor ecclesiae Leutschoviae manu propria subscripsit. M. Samuel Sautter, pastor Eperiensis, suo et Reverendi viri Domini Ezechielis Hebsacheri, collegae sui carissimi nomine subscribit. M. Georgius Troester, pastor ecclesiae Cibiniensis. Georgius Florianus, pastor ecclesiae Filii Dei in Nagy Saaros, suo, et collegae sui Jacobi Radaczini nomine sincere manu propria subscripsit. M. Georgius Mannus, ecclesiae Cassoviensis ecclesiastes. Martinus Sturmius, diaconus Leutschoviensis, bona et sincera fide subscripsit.

ÁG. H1TV. E V . ZSINATOK A BÉCSI BÉKE ELŐTT.

45

Ego Franciscus Vedanius subscripsi. Jacobus Wagner, minister Bartphensis, subscripsit Lutlieranae. Thomas Preussner Crossnensis Polonorum Concionator. Ego Georgius Rayecenus, subscripsi. Jacobus Grynaeus, minister Cibiniensis, subscripsit. Adamus Sculteti, concionator Cassoviensis. Paulus Fabricius, pastor ecclesiae Messensis. Thomas Hentschelius, ludi rector Cassoviensis. Joannes Bocatius, Baccalaureus Artium Liberarum, rector scholae Eperiensis Ego Valentinus Miska, cantor Leutschoviensis. Stephanus Vidos, concionator Hungarorum apud Inclitos Cassovienses subscripsit. Sebaldus Artnerus, iuratus nótárius Cassoviensis. Caspar Schultz von der Leutschav, und Hans Diebler von der Leutscho: Georgius Wolff, iudex subscripsit in nomine totius Civitatis Bartphae. Erhard Tierauff, Eperiesensi. Michael Wirth, iuratus civis et nótárius Eperiensis. Andreas Blaussius, Cibiniensis. Martinus München, Cibiniensis. Joannes Mihalykö, ecclesiastes Ungarorum Eperiensis subscripsit. Matthias Krechtius Bukanensis, collega Hungarica scholae Cassoviensis. Casparus Czodor, pastor ecclesiae Batizfalvanae, huic verae Augustanae Confessioni Augustae editae. Georgius Czodor, pastor ecclesiae Sarpatakiensis. Stephanus Molleri, Radaczinus, Rector in Nagy Sáros. Georgius Sontagius suffragatur. (A Magyar Nemzeti Múzeum Fol. Lat. 2078. jelzésű kéziratgyűjteményéből.) IX. Az 1595. október 10-diki eperjesi zsinaton jelenvoltak névsora.

Anno 1595. die 10. octobris Synodus celebrata Eperiessini, Quinque Liberarum Civitatum, in qua primo lecta et repetita est Confessio harum Quinque Civitatum, et subscriptionibus

denuo approbata. Deinde proposita quaedam media communis concordiae, pacis, et salutis harum Quinque Civitatum, quae legati Civitatum petiverunt in ordinem redigi, et scripta in utraque lingva, si ita videretur ad civitates mitti, aut suo tempore Synodo exhiberi ibi deliberaturos Magistratus, et Ministros verbi, quid de Ulis sit Statuendum. Severinus Sculteti pastor et senior, Confessionem harum Civitatum iterum subscriptione propria manus adprobat, idem facturus iuvante Deo usque ad finem vitáé, simul quoque testatur vere de mediis concordiae et salutis, sie esse rectum, uti indicat titulus. M. Samuel Sautter, pastor ecclesiae Eperiensis subscripsit M. Georgius Troester, pastor ecclesiae Cibiniensis sub­ scripsit. Georgius Florianus, pastor ecclesiae Nagy Sarosiensis sincere subscripsit. Adamus Sculteti, ecclesiastes Cassoviensis. Jacobus Wagner, ecclesiae Bartphensis minister. Jacobus Grynaeus, minister ecclesiae Cibiniensis. Georgius Rayecenus, minister ecclesiae Christi Eperiensis. Ezechiel Hebsacher, diaconus Eperiensis. Stejjhanus Vidos, minister ecclesiae Cassoviensis. Joannes Mihalykó, ecclesiae Ungaricae Eperiensis. Thomas Hentschelius, ludi rector Cassoviensis. Joannes Bocatius, ludi rector Eperiensis. Petrus Molitor, ludi rector Cibiniensis. Adamus Kunischius, collega scholae Cassoviensis. Joannes Gerstmannus, scholae Bartphensis rector. Andreas Matern von Cassau. Sebaldus Artnerus, iuratus nótárius Cassoviensis. Valentinus Czakan, et Leonhardus Stockei cives iurati Bartphenses. Antonius Scholtz, iudex Eperiensis, denuo subscripsit. Michael Wirth, iuratus civis et nótárius Eperiensis. Christophorus Hertelius, et Martinus Magerlein, iurati assessores reipublicae Cibiniensis. (A Magyar Nemzeti Múzeum Fol. Lat. 2078. jelzésű kéz­ iratgyűjteményéből.)

X. Az árvavármegyei lelkészeknek e g y h á z a i k v é d e l m e z é s é r e írt t ö r v é n y e i 1595. évből.

Leges eontubernii ministrorum in comitatu arvensi ecclesiis praesidentium anno 159ő. 1. Cum nulla politia sine bona convenienti ordine et sine legibus laudabilem formám retinere queat, et Paulus iubeat decenter omnia et ordine fieri in ecclesia nobis quoque tametsi numero paucis huc (így!) summa ope enitendum est, ut quisque suo loco ea dicat et faciat, quibus ministerium sacrum exornari glória Dei ampliari et salus multorum promoveri possit. 2. Príma autem et praecipua cura omnibus erjt, ut ea discamus, quae verbo Dei consona, utriusque testamenti libris comprehensa ac declarata, tum aliorum doctorum ortodoxorum scriptis, tum interpraetationi Lutheri, confessione item Augus­ tana et formula Concordiae. Juniores, et iudicio nondum confirmato a scriptis helveticorum in articulis controversis abstineant. 3. Diebus dominicis, aliisque sanctorum festis per ecclesias repurgatas celebrari solitis usitatae illae etiam olim in ecclesia recepta pericope evangelistarum et epistolarum publice praelegantur, et pro captu ex aedificatione populi explicentur. 4 Qui diebus festis possunt habere conciones, matériám tempori, loco personisque accommodatam auditoribus proponant. 5. Funebres conciunculae, quoties fert commoda occasio, et postulant auditores, habeantur. 6. Etsi propter certas causas binae haberi nequeunt dominicis diebus conciones, catachesis tarnen omnino diligenter catechumenis inculcetur, quam fidei Christianae summám, paucis et perspicuis verbis contineat. In oppidis tarnen omnino binae significentur, vel certe loco alterius catechesis habeatur. 7. Ne sanctum detur canibus, i i qui polluti sunt manifestis flagitiis, primum admoveantur semel atque iterum, si non resipuerint, indicentur magistratui; si nec tunc quidem a sancta coena arceantur tantisper, dum ad cor redeant, et indubitata emendationis signa ostendent. 8. Caveatur sedulo, ne privati adfectus admisceantur negotio religionis, ne nostrum magis privatum, quam divinum censeamus agere negotium. 9. Ritus et ceremóniáé, quoad eius fieri posse, maxime in omnibus ministerii partibus retineantur, eadem cum ceremoniis vicinarum ecclesiarum et montanarum civitatum. Etsi

enim dissonantia ceremoniarum consentientium fidei non salvat nec salvare debeat, tarnen res ipsa decet. Frequenter ex diversitate rituum in ecclesia sparguntur semina dissensionum, et praebetur adversariis verae doctrinae cavillorum et sugillationum occasio. 10. De casibus nuptialibus, qui frequenter incidunt, danda opera, ut nobis omnibus conveniat, praecipue in gradibus consangvinitatis et affinitatis. Gradus autem illiciti censeantur üli, quos illicitos censet ecclesia, apud nos intra trium graduum nefas contrahere nuptias, sed in quarto demum et ulterioribus. 11. Anticipantes carnali coniunctione legitimam copulam, nemo confirmare praesumat, nisi prius irrogata poena pro gravitate delecti a magistratu tarn politico, quam ecclesiastico ut ceteri timorem habeant. Minister violator huius constitutionis mulctetur. Quando vero aliqui designato flagitio cum constupratio profugiunt in alios comitatus, aut poloniam, quod sit frequenter, indicetur per seniorem magistratui, ut etrahantur, et ordinario ministro obedientiam praestent. 12. Sine intimatione, ad minimum binas eorum, qui contrahunt matrimonium, nemo copulet, ut praecaveantur scandala, quae emergere saepe solent. 13. Per dies adventus Domini, et per quadragesimam ex veteri instituto ecclesiae, et decori bonique ordinis causa non permittant nuptias, nisi casus diversum svadeat, et magistratus auctoritas accedat. 14. Proemia laboris nemo avaré exigat, ne sugillandi ministerii praebeatur causa, neque per arestam sacram, ut vocat quisquam exigat debita (exceptis introductionibus. quae sine periculo diferri possunt) sed imploretur magistratus suffragium ad compellendos ingratos, et debitum solvere tergiversantes. 15. Si implicatur casus, quam ut per unum tantum ministrum expediri commode possit, inciderit, reservetur examinandus et discutiendus per totum contubernium, imploreturque eam si ita ferat necessitas consilium et auxilium a supremo communitate huius magistratu, et a vicino presbytero. 16. Diebus pro festis ad minimum semel canatur in templo litánia, et fiant publicae preces, singulares et iam instituantur preces, quoties peculiaris impendet necessitas. 17. Stati conventus intra decursum anni habeantur ter diebus, quos ipsa necessitas praescripserit, in quibus discutiantur casus, si qui emerserunt, et tractetur de aliis rebus piis et necessariis.

18. Negligens conventum sine omni exceptione mulctetur denar. 31. et mensalia dependat ceterasque. 19. Si quem iusta causa emanere a publicis conventibus coegerit, vicino suo confratri vices suas omnes obeundas commendet, absentiae causae idoneae, nec simulatae sunto, morbus, profectio urgentissima, alii insperati ac inprovisi casus, aqua, ignis, hostis. 20. In alienam messem si quis temere falcem emiserit, mulctetur flor. 12. Rogatus tarnen per fratrem vicinumque, quem vel morbus, aut alia gravis causa a sua ecclesia abstrahit, non gravatim operám suam commodet. Imo etiam si non rogatur, et ita casus feret absentis vices expleat, primum ordinario ministro assignet. 21. Novitu honeste sese contubernio insinuent, productis litteris vocationis testimonioque ordinationis ac honeste alibi transactae vitae. En íiscum dependant denar. 25. ratione comparati sigilli et protoculli. 22. Sigillo contubernii si quis 'uti vellet in privato negotio denar. 12. in commune dependat et deponat. Cum notario si opera eius uti vellet peculiariter transigat. 23. Locum mutaturi supremo patrono ecclesiae et contu­ bernio honesté valedicant. 24. Quoad mores ministrorum sequendi sunt üli, quos graviter describit. D. Paulus in epistola ad Timoth. I I . et Titum, et quos fusius explicat D. Henningius in suo pastore, qui liber omnibus debet esse familiarissimus. 25. Qui enormi delicto (qualia sunt incarnationes, mágia, periuria, verberatio, ebrietas, usura, manifesta et id genus alia) scandalum in ecclesia dederit, poena po gravitate delicti irrogabitur ope magistratus nisi emendetur. 26. Si quid subitum et grave inciderit, debebit senior vocationem extraordinariam instituere, ut discutiatur id, quod in questionem incidit. 27. Exorandus pius magistratus, ut sicut in aliis ac commoda ecclesiae et reipublicae excubat graviter, ita et iam hac in parte roborandae disciplinae ecclesiasticae non desit. Inprimis vero cum in plebe profanissima securitas, contemtus ministerii flagitia omnis generis, nominatim vero ebrietas, lusus alearum, matrimonii pollutiones, et alia, quibus poenae publicae et privatae attrahantur in dies incrementum sumant, et clamoribus ministrorum cohiberi nequeant, instandum magistratui per se ad purgandam hac scelerum sentinam propenso, porro etiam iniurgat suis administris, ut gravium poenarum Egyháztörténeti Adattár.

4

terriculamentis istis impietatibus et populum sibi subiectum in ordineni pietatis redigant. 28. Quilibet senioreni suum et decanum debito prosequatur honore et inmulctabitur. 29. Ne alter alterius honori detrahere audeat sub poena flor. 1. 30. Nemo alter alterum supplantare audeat poena flor. 1. 31. Quicunque arcana fratrum consilia revelaverit alienis, privetur beneficio, et tanquam proditor excommunicetur. 32. Nemo festivis diebus relinquat suam ecclesiam ex­ cepta legitima causa sub poena flor. 4. 33. Quicunque currentes litteras retinuerit poena flor. 1. 34. Ubicunque bona ecclesiae per parochianos ablata fuerint, et parochus noluerit se opponere defendere et recuperare instare eam apud magistratum de auxilio fratrum illi dando e consertio fratrum eiiciatur. 35. Quicunque ex plebeio vult in suo negotio convocare fratres, persolvat omnes impensas. Pertinentia ad leges comitatus arvensis. 1. Feminae illegitime partum post nuptias edentes non introducantur nisi poena saluta flor. 1. 2. Vidui et viduae post mortem suorum priorum coniugum non copulentur, si secundas quaerunt nuptias, nonnisi post spatium anni dimidii completum. Alioquin si voluerint, puniantur secundum pastoris sui arbitrium. 3. Si aliquis ex fratribus nostris in comitatu nostro arvensi ex hac migraverit vita, honesté a fratribus sepeliatur, et si reliquerit post se uxorem cum liberis, nec complevens annum, non statim relicta detur opera eiiciatur, aut moveatur ex aedibus parochiae sed maneat usque ad terminum anni vicinique pastores administrent sacra, usque ad terminum anni, quo continuato honesté absolvatur et dimittatur a fratribus aliquibus praesentibus, tandem idoneus surrogetur minister. Leges pro rectoribus scholarum et aedituis templorum. Quandoquidem ad ministerii ecclesiastici ordinem pertineant scholae, eorumque docentes et discentes, censuimus boni ordinis gratia etiam rectoribus scholarum et aedituis templorum leges tollerabiles ferri, et publicari Turpe enim est. Rectorum ergo leges hae sint: 1. Absque consensu et vocatione domini pastoris non habendi pro rectoribus praesertim, si non sint conf. aug. cuius

confessionem noviter in com. rectores adducti, conscientiose coram contubernio exhibeant. 2. Pastoribus suis sint obedientes, eosque non saltim debito honore prosequantur, verum etiam liberos eorundem fideliter et gratuiter instituant, et erudiant, sunt enim collegae commensales pastorum quorum earum ministerio utuntur. 3. Pastoris est in rectorem et totam scholam animadvertere, et sui officio admonere, alioquin si negligentes reperti fuerint, a sua statione amoveantur. 4. Absque venia pastoris nullus rector abscedat etiam itinere unius diei. 5. De iniuriis a pastore sibi illatis coram seniore et fratribus conquaeratur et non coram plebe, quod sit cum scandalo. 6. Pastores rectoribus, quod eorum est, non detineant, quin potius eorum proventus adaugere studeant. 7. Rectores absque scitu senioris et magistratus supremi, pastoribusque sui nulli vocationem scribant. Similiter suggestum ecclesiarum temerario suo ausu non conscendunt. 8. Rectoris erit cum scholasíicis, tempore messis operám suam pastori potius, quam aliis, ubi officium eorum non impeditur deferre. 9. Transgressoribus pro debita ratione poena a contu­ bernio irrogetur. 10. Ad convocationem legitime citati compareant, et litteras contuberni, quas vocant currentes fideliter et celeriter perferant. De aedituis. 1. Aeditui cum consensu pastoris sunt creandi. 2. Illorum erit attendere in flagitiosos et inpoenitentes, et dein pastori ecclesiae significare. 3. Absque scitu pastoris nihil accepient et ab ipso dependeant. 4. Habeant plenariam potestatem debita ecclesiae fideliter colligendi, in usum suum debitum conferendi. 5. Vinum pro usu sacramenti curent et purum servent. 6. Liberi sint a solutione metretarum suis concionatoribus, si iuvent eos in exigendo ipsorum salario si haec non fecerint solvant. 7. Dum peculiariter legatur aliquid pro templo ac sepultura, tum potior pars pro templi usu, altera pro pastore cedat. (A Magyar Nemzeti Múzeum 1140. Quart. Lat. jelzésű 4*

Canones ecclesiastici aug. confessionis in Hungária czimű kéz­ iratgyűjteményből.) V. A kézsmárki colloquium. 1595. deczember 5.

Acta colloquü in arce Keysmarcensi habiti in Hungária. 1595. ő. Decembris.

Anno

De colloquiis in arce Keysmarcensi inter D. Albertum Orawernm, gymnasii Neerensis, subditione Generosi domini Oregorii Horváth, aliter Stansith de Gradecz, Domini in Neerer etc. tum professorem theologum orthodaxum, postmodum scholae Cassoviensis in superiori Ungaria rectorem, et inter Sebestianum Lamium (quem Hispanianus Ambrosium nominat) Calvinistam Keysinarcensem, die 5. Decembris Anno 1595. habito, id tan­ tum in medium profért Helvetius noster, quod Sebastianus ille Lamius privatim et insidiose inter quosdam suorum complicum spargere non dubitavit: sed fide mala. Omiserat namque illa argumenta, in quibus D. Grawerus ipsum erroris convincerat. Qua de causa idem D. Grawerus, paulo post argumenta illa, quae in privatis colloquiis proposuerat, Lamius autem ille refutare non poterat, typis publicis describi curavit, ut falsa ipsius consignatio, quam Hospinianus etiam noster repetit, et ceu veram lectori commendat refutantur, et simul ostenderetur, ipsi nullám factam fuisse iniuriam, quando sparsum fűit, illum in conscientia sua vacillantem, satisfacere, et suae religionis rationem reddere non potuisse. Nos, ne lectori molestiam facessumus, et quae iam ante typis publicis descripta sunt otiose repetamus: altius istis percensendis supersedemus, et lectorem, ad acta, iam pridem impressa remittimus, ex quibus cognoscere licebit Lamium, hunc ad argumenta D. Alberti Graweri, neque tum in colloquiis, neque postea in declaratione sua quiquam solidi respondisse. (Acta synodorum evangelicorum czimű kéziratgyűjteménybői, a Magyar Nemzeti Múzeumból. Ugyanott megvan 2059. I I I . Fol. Lat. jelzésű gyűjteményben is.)

XII. Murányi és kishonti czikkek 1596-ból.

Articuli fraternitatis muraniensis conscripti a reverendo domino Cypriane- Friedt, et confirmati a magnifico domino Melcliiore Maschko a Niederlays, sacrae romanae caesareae regiaeque meiestatis capitaneo ac provisore in arce muraniensi. Nunc denuo recognoti et castigati, multisque necessariis nonnullis in locis aucti, ac denuo propositi a reverendo viro domino Joanne Rimanoviani, Crucensi, sacrae romanae caesareae regiaeque maiestatis concionatore in arce Murany, nec non eiusdem tractus subseriptorum pastorum electo superintendente, praefatis pastoribus illic propositi, et ab iisdem recepti. Forma iuramenti a pastoribus ecclesiarum sinuenda ac proponenda. Ego N. N. pastor, et minister ecclesiae quae est in . . . sanete polliceor, et iuro per Deum et sacro sanctum evangé­ lium eius, quod hisce meis digitis corporaliter nunc attrecto, me debitum honorem ac reverentiam habiturum, ac obedientiam sedulam praestituram reverendo domino Joanni Rimanoviani, superintendenti nostro electo, etiam summa, qua possum dili­ gentia, memet per omnia accommodaturum ad articulos illos praeseriptos, et a nobis receptos, eorumque formám et aequalitatem fideliter retenturum. Haec omnia me bona fide servare, nec quiequam contra tentare velle, recipio, quoad sub praefati reverendi domini superintendentis inspectione fuero. Ita et me Deus adiuvet, et sacro sanctum evangélium adiuvet in agone mortis, et extremo vitae meae habitu. Amen. Praefatio in articulos fraternitatis muraniensis. Anno domini MDXCIV. vel ut est M. D. VI. C. Quamvis secundum dogma christianum et spirituálém vitae rationem omnes christiani, ac praeeipue docentes, qui aliis quasi luminaria doctrina et vita pia praelucere debent, omnia officia fidei et charitatis, sua sponte et voluntaria obedientia, sine legum coactione praestare obligantur sicut psal­ mus C. id praedixit: Populus tuus spontaneus tibi offeret in die victoriae tuae in ornatu saneto. Item psalmus CXXXII. sacerdotes tui induantur iustitia, et saneti tui exultent. Attamen, quia multi versantes in coetu ecclesiastico, vel nondum sunt renati, vel contra cónscientiam laxant frena cupiditatibus negligentes, et officium suum et pietatem, quibus ecclesiam aedifi-

care deberent: necesse est leges constitui, quibus non modo quod iustum et aequum est mandetur, sed et illae nervi quoque sunt adversus delinquentes. Nam ubi nullae sunt leges; ibi nec disciplina aliqua exerceri potest. Nam prius praecipi, quid velis fieri, quam coerceri effrenes oportet, Id quod etiam utrumque disciplina in se comprehendit, quae et in omni vitae statu, et societatis genere pernecessaria, et utilis est. Illa enim ut inquit Cyprianus, tractat 2. de habitu virginitatis est optima spei electorum fidei retinaculum, dux itineris salutaris fames, ac nutrimentum pietatis magistra virtutis. Ac etsi Decalogus, tanquam absolutis sum speculum legum, et perfectissimae disciplinae, unicuique ad recte, honeste, pieque vivendum sufficiat; verum quam quum saepius pro locorum, personarum, temporum, et aliarum circumstantiarum qualitate, alii aliis legi­ bus et cautionibus indigent: ideo etiam haec alma fraternitas consistorii muranensis, post tyrannidem turcarum expulsam, pro tempore moderno peculiares leges sibi constituere auxit, meque onerantes petitionibus, ut priores leges castigationes, clariores redderem, et id quod hactenus defuit, adiicerem, iam id etiam in effectum est deductum. Nihil iam restat, nisi ut confirmatos a magistratu nostro, ac comprobatas, ad defendendumque susceptas exequantur, serio singulis fratrum custodiendas praecipiamus et mandamus, aut charitate ministerii, ut eo magis hac ratione Dei glória, emolumentum ecclesiae, et singulorum salus, bonorum nostrorum gubernatio, et pietas conservetur. Hisce conatibus nostris benigne et feliciter adspirare dignetur, summus omnium legislator Dominus noster, ut disciplina conservata, celebretur Deus, per Jesum Christum, satisfactorem nostrum, in secula Amen. Datae ac latae correctaeque Anno 1594. pro festő Joannis Baptistáé. Joannes Rimanoviani Crucensis, concionatur muranensis, et senior vallis kishontensis et muranensis.

Aeschines: Impunitas scelerum multos iuvat et invitat ad peccandum. Item: Leges sine executione, sunt tanquam campana sine pistillo.

Articuli quidam denuo in usum fratrum fraternitatis valiis Tiishonthensis et muranensis a seniore contracti. Articulus 1. Primum omnium habenda est ratio verbi Dei. Is enim serio mandat, ut nos referamus ad ipsius legem et testimonium. Esai 8. cap. Ipseque filius Dei hortatur, Joh. 5. ut scrutemur scripturas : Quilibet igitur ministrorum habeat et revolvat sacra Biblia, una cum corpore doctrinae Philippi Melanchtonis, Catechesin Lutheri minorem. Inde pro se et auditoribus suis petat consolationem et doctrinam, quasi ex fontibus Israelis Psalmo 67. Ezech. 20. Exod. 20. 2. Nemo vel ipse ad sacrum ministerium aspirare, vel ab aliis, quorum interest vocari aut admitti debet, qui non sit saltem mediocriter doctus, et habeat honestum testimonium ab extraneis. 1. Tim. 3. Nam quod parum quisque novit, nemo docere potest. Ac etiamsi satis fuerit idoneus ad docendum, et tarnen dehonestat ministerium, offendit auditores, et scandalisat fratres, turbat concordiam fratrum. Testimonio vocationis et formatis carens, hic arcendus est. Lev. 19. 3. Cum et ministri ecclesiae et ipsum ministerium in magnum contemtum deveniat apud plebeios, ob multorum discurrentium, et seipsos contra legitimos pastores offerentium impudentiam, et temeritatem : nemo itaque suam operám verorum pastorum auditoribus. in supplantationem eorum offerre, nec qui hoc faciat pro fratro, sed pro seditioso et scurra agnosci, et ut dignus est puniri, vel e medio eiici debet. Esai. 2. Joh.. . . Hebr. 12. 4. Pastor ad ministerium vocatus, non aliunde in ecclesiam, sed legitime, ut Aaron, curam pastoralem cum officio sedulus subeat, habeatque suae ordinationis legitimaeque vocationis scriptum testimonium. 5. Nemo contemnat fundamenta, sed navet potius operám, ut conformitas christianae doctrinae conservetur. In doceido

evangélium, et doctrinam prophetarum et apostolorum, pure et sincere contradicendo omnibus fanaticis spiritibus. Corraboratus in spiritu, et veritate coeles plantet. Esai 51. Item turbatores verarum ecclesiarum quicumque sint, non sunt ferendi in ecclesia Christi, sed emaneantur, et verbo divino. secundum opera sua excommunicentur. Magistratus politicus tales e medio tollat, tanquam inutiles, gladio, et vi politica, ne suo diabolico foetore ecclesiam Christi conspurcent defoedentque ac sic animos hominum in perniciem abducaret, quod singulis summe erit invigilandum. 6. Pastores legitime vocati, ab aliqua ecclesia, non privato consilio sese ingerant, sed consensu senioris et totius consistorii introducantur, habita concione probae, assumtis duobus vel uno parochiano domino seniori se sistat, ut ab ipso exploratione professionis facta approbentur et commendentur. Posthac examinati de religione et cultu divino, de literis ordinationis, publicae incorporationis, amplexione evangelicae doctrinae, et totius obedientiae suscipiantur, et articulis subscribant. 7. In concionando nemo suum ostentare debet ingenium coram simplicibus, nec moveat quaestiones arduas et perplexas, sed sequatur methodum, ad captum auditorum aptam. Ubi vero contigit, praesentia eximiorum et doctorum virorum, habita ratione auditorum, loci, temporis, et personarum, liberum sit. 8. Sedulus et diligens pastor saepe auditores suos moneat, ut sacram synaxin accedant, nec ad ultimum vitae halitum poenitentiam differant, iuxta illud Augustini: Poenitentia sera, raro est vera. 9. Quilibet fratrum sit intentus in vicinum suum, et si deprehenderit eum, vel in vita, vel in moribus a vero tramite morum discedere, eundem fraterne moneat, ut resipiscat intra sese, ut Christus mandavit. Math. 18. et naevos atque delicta, in quantum non sunt contra conscientiam tegat Hebr. 12. Nemo enim sine crimine vivit; nec enim diffamet coram plebeis, sed promoveat, et omnia in bonam partein interpretetur. Petr. 3. Dilectio coeperit.

10. Debet etiam quilibet intentus esse in semet ipsum, ut quod alios docet, ipse faciat, nec aliis praedicans, ipse reprobus fiat, ut Paulus hortatur. 1. Cor. 9. 1. Tim. 3. 2. Tim. 2. et Cynicus: Turpe est doctori, cum culpa redarguit ipsum. Et apostolus: Ut exemplar sit gregis, quo seipsum, et alios, qui audiunt, salvos faciat. Quare vita eorum sit conformis doctrinae. Ideo evitabunt studiose levitates, offendicula, et maximé lusus foliorum, tesserarum, pyramidum, bibitionem sublimati in tabernis publicis, ubi fit cum magno detrimento et scandalo auditorum extraneorum et domesticorum, iuxta illud: fugite id quod inebriat. Eph. 5. 11. Ethnici asseverant, honestum habitum in foro gestare, decorem designare animi: Igitur in administrandis, et dispensandis sacris ad altare, modeste, pie. sancte, et in timore Dei non pannosus, sed vestibus ad sacra deputatis indutus, propter decorem astare debet. Ita enim colamus Deum, ut illi placeamus cum reverentia et religione. quia Deus ignis consumens est. Ebr. 12. Deut. 4. 12. Cum hoc tempore praecipua sit controversia de sacramento coenae a Calvinistis et Zwinglianis orta, unde magna dissidia et distractiones animorum, et periculosa offendicula oriuntur, singuli nostrum conformiter et unanimiter amplectimus et docemus, nec non tuemur TÓ cpijtoy, seu simplicem sententiam verborum coenae de vera et reali praesentia, et exhibitione veri corporis et sangvinis Christi, dignis et indignis, iuxta Confessionem Augustanam, et ecclesiam apostolicam: sumunt boni, sumunt mali, sorte tarnen inaequali. Hac ratione ab errore tuti, nec alios errare facimus, et mutuo charitatis affectu, tan­ quam sincere in unitatem doctrinae consentientes, eo magis sumus devincti. Eph. 4. In charitate studentes unitatem S p i ­ ritus sanctus secus sentientes et docentes non toleramus, nec suscipimus in hanc fraternitatem. Erroneis doctoribus ante tempus erit obviandum. 13. Coenae ad minis tratio, et Christi instituo non mutitetur, neque mutetur, vel addendo, vel auferendo aliquod, sed ele-

menta panis axymus, non sed recta in omnes, iuxta

et vini observentur, non porrigatur, nisi panis communis vel duplex. Nec in manus participandi, os, quia Salvator inquit: Edité, bibite ex hoc illud Matth. 26. Marc. 14. Luk. 22. 1. Cor. 11.

14. Missa sine communicantibus non celebretur, nec in administratione sacramentorum, tam coenae dominae, quam baptismi, aliter quam vernacula lingva dicatur, et canatur, eaque clare et distinete, ut omnes audiant, iuxta illud 1. Cor. 14: Malo in ecclesia quinque verba loqui, ut intelligant, quam decem millia verborum lingva. Item, quod latét ignotum est, ignoti nulla cupido. Esai. 55. et 59. cap. 15. Ceremóniáé conformiter in ecclesia peragantur, ordine, decenter et rite. Hostia neque supra caput elevetur, neque versa facie populo monstretur. Canon missae intermittatur. Praefatio canatur. Consecrationes aboleantur, ut sunt: aquae, cerae, candelarum, pernarum ; quibus etiam finnt incantamenta, veneficia et infinita mala aboleantur, per civilem et spirituálém magistratum sacrificia impia et ethnica; patrocinia sanctorum circumgestationem imaginis crucifixi die paschatos, pulsus campanarum adversus tempestates et his similia magistratus tollat. 16. Lectiones evangeliorum, et epistolarum dominicalium ob­ serventur, quia et captui auditorum haec ratio servit, et plus ea aedificatur, quam peregrinis lectionibus, et ignotis voculis. Evolvant autem pastores simpliciores probatissimorum authorum scripta, ne seipsos involvant, et tandem ecclesias turbent. Obscurus aliquis si occurrerit sensus, ad consistorium deferatur, vel communicetur cum candido aliquo fratre, ad fugiendos errores. 17. Superstitiosa festa abrogentur, et in ecclesiis repurgatis sancita serventur, propter verbum Dei, et sacramentorum usum, communesque preces, et gratiarum actiones, quibus diebus plerumque correspondent históriáé: festum nativitatis cumduobus sequentibus diebus: circumcisionis, Epiphaniae, Conversionis Pauli apostoli, purificationis Mariae, Matthiae apostoli, annunciationis Mariae, Coenae Domini,passionis Domini, Paschae, cum

duobus sequentibus diebus. Trinitatis Dominica, Georgii, ad concionem, usque Philippi Jacobi. Ascensionis, Pentecostes, cum duobus sequentibus diebus Trinitatis. Joannis Baptistáé, Petri et Pauli, visitatio Mariae, Mariae Magdalenae, Transfigurationis, Decellatio Joannis Baptistáé. Barthalomei, Matthei, Michaelis, sive Angelorum, Omnium Sanctorum, Nativitas Mariae, Martini et Catharinae usque ad concionem. Simonis et Judae, Andreae, Thomae, serio reprehendatur cultus sanctorum et eorum reliquiarum. Instituantur auditores de pio congressu. 18. Catechesis a prandio diebus dominicis, ubique diligenter tractetur, et iuventus in ea exerceatur, ut firma seminaria pietatis iaciantur. Pronuntien t pastor vel rector, decalogum et sequentes partes, examen quoque accedat, praesertim tempore quadragesimali fiat propter auditores, explicetur catechismus ordine Lutheri parvus Catechismus est valde utilis, eum dili­ genter instillent auditoribus, sicut ex Agenda patet; catechis­ mus slavice redditus. 19. Baptisandi sunt infantes publice semper inspectante frequenti coetu, solenni ritu quapropter et sacri fontes in templis exstructi. Pius, antiquus, utilis et honestus mos retineatur, excepto casu necessitatis. Eorum sententias improbamus, qui fontes eiiciunt e templis, turpiter impingentes, in ordinationem veteris ecclesiae. Igitur infantes indiscriminatim baptisentur, et propter casus varios non est protrahendum, sed festinandum ad baptismum. 20. Formulám baptisandi infantes, copulandi, et introducendi, conformiter retinemus. Sed opus est, ut una sit forma bapti­ sandi introducendi, non superstitiosa, sed harum coniunctarum ecclesiarum modus et ordo positus est in Agenda. Tollantur errores, coerceatur levitas tum baptisandi, tum copulandi et introducendi. 21. Ad peragenda sacra ad fontem baptismi non temulentus pastor, compatres et omnes aliae personae sint, sed piae religiosae, atque sobriae accedere debent. Impii et blasphemi, atque contemtores, et manifestis sceleribus polluti, item, qui

catechesim nesciunt, arceantur. Non enim considerant, quid ibi peragatur. Moneantur, si infans orbatus fuerit parentibus, ut eum in timore Dei educent, et in principiis erudiant, ne temere negligatur, sed quod verbis promiserunt, reipsa praestent, 22. Si alicui puer natus fuerit, pater ipse personalis, et non obstetrix vel vetula, ab ecclesiae ministro baptismum petat. Similiter et compatres et commatres ipse exoret. In casu absentiae parentis, illud ex consangvineis eius, vel vicinus aliquis obeat. 23. Introductio puerperarum non sit superstitiosa, sed moneatur, ut Deo acceptum ferat, qui ipsi adstitit in partu, ei grates dicit. Deinde mater commonefieri debet, ut suum offi­ cium faciat in educando puero, in cultu, et religione vera. ut a teneris pietati assvefiat. Puerperia non bis, sed semel tarnen conficiantur, idque moderate et decenter, vel etiam, si possunt abrogentur. 24. Quadragesimali tempore reiicimus profanum salve. In exercitus catecheticis decantetur: salve rex coeli et terrae, correctum vernacula lingva. 25. Pastores et rectores suae vocationis faciant opera, nec sese alienis admisceant, ut quilibet sportulam, quam nactus est, ornet. Domos ecclesiae proximas, ut parochias et S c h o l a s , inconspurcatas custodiant, evitentur mercaturae, vecturae, cauponae, in his aedibus, et id genus aliae, quae potius plebeis hominibus conveniunt. In tabernis compotationibus indulgere, neque plebeis se nimium familiäres reddant. Nimia enim familiaritas parit contemptum. Luc. 9. 26. Novi coniuges, qui matrimonio coniungi voluerint, ante solennitatem nuptiarum duas septimanas, publice proclamentur, partim propter publicas preces, partim propter gravia impedimenta, et errores occultos. Post ad confessionem, et sumendam sanctam synaxim in octiduo admoneantur. In confessione ex-

aminentur, de partibus catechismi, ut sciant suos erudite, et sic plantetur paradisus. 27. Copulatio nulla ante proclamationem fieri debet. Nec eadem nocturnis temporibus, nec cum sunt obruti vino, neque post occasum solis, sed hora vespertinarum precum. Et peracta coena, quae praecipue hyemali tempore distenditur ad noctem usque, non instituantur choreae publice in piatea, nisi de die unam vel alteram horam, idque cum consensu senatus ibidem, quin potius tempestive se cubitum conferant. 28. Concubitus illiciti ante solennitatem nuptiarum facti a magistratu puniantur publice, ut ceteri timorem habeant, pietasque et honesta ordo servetur cum castitate. 29. Gradus consangvinitatis, in quantum fieri potest, vitentur. Connubia intra quartum gradum inclusive, prohibeantur, tam in consangvinitate, quam in affinitate. 30. Raptus virginum, aut viduarum sint prohibiti, quia in connubiis legitimus debet esse consensus. Exod. 20. Sponsalia clandestina sint prohibita, ut avertantur errores et lites. Virgini nubere intra annum 15. prohibitum sit. Quia in coniugio iusta aetas requiritur. 31. Matrimonium liberi contrahant cum parentum voluntate et consensu. Ut autem parentes nequaquam liberos cogere debent ad coniugia ipsis ingrata; ita nec debent legitima coniugia impedire; nisi adsint causae probabiles et graves, iuxta illud : Quos Deus coniunxit, homo non separet. Matth. 19. 32. Directium facere ex privato iudicio et arbitrio, ut in his partibus fieri sólet, omnis vetitum est. Caute i pastoribus vigilandum erit, ne huius modi sceleribus conniveant, quia haec res probatistis consistoriis magnum negotium facit. Ergo caute agant et rem usque ad conventum fratrum diíferant.

Ubi quoque tarn subito nihil decidi potest, sine loci eiusdem magistratus consensu, ad quem maxima ex parte negotium devolvitur. 33. Aduiteri, scortatores, desertores, periuri, sive infideles, teste apostolo ad Corinth. Qui viduas et virgines fallunt suis technis, et variis promissionibus, et alii scelerati in vicinioribus locis, non ferantur. Pulsos propter sua scelera, nemo vel in pagum, vel in hospitium suscipiat, nec publice dicat iis, ave, ne confirmetur impietas et levitas. Etiam pastores in ecclesiis tales non ferant. 34. Nemo ministrorum falcem in alterius messem mittat, baptisando, copulando, aut introducendo sponsas, vel puerperas. Sed si quid fieri oportet, fiat cum legitimi pastoris con­ sensu, ne detur occasio et ministris iurgandi, et auditoribus pastores spernendi, tandemque ecclesiasticam disciplinam, et totum ordinem turbandi. Ebr. 13. Pacem sectamini cum omnibus. 35. Si pastor quempiam suis inconvenientibus moribus, aut quacunque ratione offenderit. id non alio, vel ad secularem et terrestrem dominum, sed ad superintendentem deferatur. Deinde terrestri magistratui significetur, ac per eum eliminetur. Si vero plebeius aliquis pastori iniurius fuerit, prius coram iudice suo accusetur in pago, ut pastori pro offensa satisfiat; sin minus, res ad superintendentem deferatur. 36. Domini terrestres, sive patroni, vel alii officiles, nullám vim babent in pastorem, quamdiu recte docet, opprimendi, vel iniuriam faciendi, et siquid habent contra pastorem aliquem querelae, non potentiae effrenantur in eundem, sed deferant negotium ad seniorem et consistorium fraternitatis. Secus facientes, suo modo coerceantur, pro illata iniuria fratri, tota fraternitas patrocinium suscipere debebit, ac pro membro suo omnes sese interpoliere adversus nobilem, quia delinquit in eum. Quia inquit: qui vos tangit, me tangit Zach. 2.

37. Pastor ecclesiae ante praefinitum tempus, sibi commissum gregem, absque superintendentis consensu, cuius auctoritate est receptus, deserere seseque alio conferre mimime debet, quamvis legitime vocetur: verum si doctrina, aut mores eius improbati deprehendantur, superintendenti scetur (sic !). Si vero alterutra pars mutare voluerit, ea alteri tres menses ante definitum tempus denuntiet, ut quilibet sibi in tempore prospicere possit. 38. Fráter discedens ex sua fraternitate et parochia in aliam, tenetur honeste valedicere fraternitati. in qua versatus est, ne vel ingratus, vel stemtor utriusque, tam relictae, quam etiam ineundae fraternitatis agnoscatur. Praecipitur enim ut simus fraternitatis amatores. 1. Petr. 3. 39. Nemo etiam pastori suo publice in templo respondeat arguenti, nec illum diffamet, verum reus coram superintendente accusetur. Non facilis querela in clerum, cum tollit, nisi testibus tribus vel quatuor contictus. 40. In die pentecostes, de veteri more, reges creare, choreas ducere, catervatim ex pago in pagum circa regias vias cursitare, et ludos exercere, homines in itineribus sistere, etiam alia inconcinna, omnino prohibita sint. 41. Senior celebraturus congregationem fratrum, praesertim ob causas graves, duabus septimanis ante, per literas currentes promulgare debet, ut eo instructiones possint venire fratres, capitaque accusationis literis insertis strenue et pro officio moneat, ut compareant. Nemo pertinaliter spernere debet convocationem, in qua S p i r i t u s est efficax per verbum. Si quis venire non potest, gravibus de causis huc rectorem cum expensis et literis satis sufficientibus ad excusandum sese mittere tenentur. Pratervi punientur. 42. In encaeniis, diebus dominicis et festivis, nequaquam vel in foro publico, vel ad fores templi, vendatur nec cibus,

nec potus, nec crematum, donec sacra in ecclesia finita fuerint. Talia facientes, et contrarium agentes debent puniri una libra, vel altera cerae. 43. In die Innocentium, pastores cum virgis per plateos ne cursitent. Eodem die in circuitu cum cruce (quem nos iam abrogatus sit) pastores certam quandam pecuniam non colligant, et alia, cum superstitiosum sit; auditores spontánéi sacrificium ultro offerre debent absque hisce ceremoniis. Hilarem enim datorem diligit Deus. Idem fiat pro lectione psalmorum in die parasceves, et corporis Christi, in die Innocentium, processione virgarum, similiter ne feria secunda paschae iuvenes et virgines circumcursitent, interdicatur. 44. Sepultura mortuorum sit pia; sincera cum pulsu camponarum, cantilenis, tanquam exuviae S p i r i t u s sanctus deducantur cum honesta pompa. Quae omnia sunt recordatis et typus tubae archangeli et resurrectionis mortuorum, ut Augustinus inquit: sepulturae officium, bonae vitae testimonium est. Qui ergo suum coetum, pastorem et ecclesiam sperint, post mortem ad hoc cimiterium etiam humetur, sed eiiciatur tanquam haereticus a diabolo obstinatus. 45. Fletus immoderati, vel potius ululatus inconveniens, ad morem luporum, circa funus mos minimé decens et gentilis, qui fit cum enumeratione rerum gestarum mortui, sit prohibitus. 46. Vespertinae preces diebus sabathi et festivis, incessanter observentur, psalmis consvetis, qui more solito diebus domi­ nicis, et aliis feriis perperam in templis canuntur, ita ut nec qui canit, nec qui audit, intelligat, e medio explosis, statuimus in iisdem duos, aut ad summum tres, tractim cum intellectu canendos esse. Hymni yitiosi e t inpuri psalterio, praesertim de intercessione sanctorum non canantur, nisi emendati. 47. Exsecrationes dirae, et omnia maledicta, publice et pri­ vatim interdicantur. Inobedientes, vel temere mandata transgredientes, per magistratum politicum in furcam implicentur,

ÁG.

HITV.

E V . ZSINATOK

A BÉCSI

BÉKE

6f>

ELŐTT.

certo tempore, et potissimum sub concione, vel pecunia multentur, aut plagas luant; spirituales verbo coerceant tales et arguant; si non obsecundati fuerint expellantur, tanquam asoti, et manifeste impii. Rationes capillorum, in modum turcarum, iuvenibus interdicantur, nec non certa poena, seu mulcta officiantur, ne in Ethnicismum plerique degenerent hac asvetudine perversa, et impia. Quare serio pastores in ecclesia sint contrarii, et in bonis moribus erudiant iuventutem. 48. Tempore convocationis unusquisque pastorum adsit, nec horam dictam absque probabili ratione negligant sub poena 1. fi. ungar. Neque literas convocationis ad vicinum suum transmittere protrahat. Si quis autem literas illas diutius apud se detinuerit, quo minus omnes in tempore adsint, quidquid interea, dum ceteri exspectantur, insumetur, ille solus persolvet. 49. Diebus sabbathi et festivis interdicantur compotationes, clamores nocturni, et turcica lingva voci farationes. Verum auditores ad cultum divinum sese praeparent mediocritate cibi, et pia abstinentia a negotiis profanis, oratione, et aliis ad cultum divinum competentibus. Gen. 18. 19. 50. Auditores, suos pastores in honore habeant, et praestent obedientiam in omnibus, quae ministerium concernunt, scientes, se obedientiam hanc Deo debere, iuxta illud Matth. 10. Esai. 52. Rom. 10. Qui vos audit, me audit. Item: Obedite senioribus et doctoribus vestris. 51. In congregatione fratrum servetur hic modus. Primo con­ sensu fundantur preces, vel conciuncula habeatur, sive in templo, vel domo, etiam sub diu, si necessitas postulat. Tan­ dem redeant in consistorium, ibique legatur confessio Augus­ tana, fiat exercitium biblicum. Item articuli fratrum legantur, etiam Confessio. Articuli ipsi stricte serventur, serio a seniore iniungatur. 52. Fráter novitius incorporationem impetret a fratribus, quae non debet esse praeceps, sed matúra, recognitis omnibus cirEgyháztórténeti Adattár.

5

cumstantiis ofíicii, temporis. Tandem si fidem promiserit, subscribat in Codicem seniorum, prius explorata ipsius professione, vita et moribus. Fidelis repertus salutare debet fratres eo honore, quo digni videntur. Tandem testimonium suae ordinationis, vocationis, offerat, et exhibeat legendum, adiunctis quoque literis suae honestae conversationis. Tandem praestito iuramento, recipiatur in nostrum fratrum, cum depositione symboli 1. flor. ungaricus. 53. Est sancitum et stabilitum, ut quilibet fratrum quater in anno deponere debeat in erarium fraternitatis 12. denarios. Item mulctae, et quaeque proveniant qualicunque ratione, hae serventur apud fideles manus senioris. Si quid exposuerit in fraternitatis usum, et rei necessitatem, dabit rationem fratri­ bus tempore iusto. 54. Omnes solutiones, et transgressorum mulctae, vel poenae, pro festő Georgii persolvantur plenarie. Si quae mulctae fratrum inobedientium et contumacium, vel aliae contributiones fratrum sunt solvendae, ad id tempus solvere nequiverit, habebit tempus quindenum. Existens neglector horum senior habeat potestatem per suos emissarios debitum hoc in duplo accipere de bonis eiusdem, nemine contradicente, vel magistratu, vel ministro 55. Diversae religionis, quam purae doctrinae, quae continetur in confessione supra nominata minister, in hac nostra fraternitate, nec promoveri, nec admitti debet. Qualis ea esset fraternitas, quae corruptelas doctrinae, vel falsa dogmata, invito Deo, tolerat, cum scriptum sit: Expargate vetus fermentum. Cementes talem fratres, qui vel disputát, vel clandestina odia, vel fratrum famae derogat, et aliud quidpiam alit, hic fraternitati incunctanter iudicare debet. Ut autem Jeges sint stabi­ leres, omnes propria manu subscribere debent. 56. Si cuipiam fratrum ratio sua genuinum sensum ver­ borum in aliquo articulo Christianae confessionis obfuscat, ita, ut periclitari videatur, et potius errare ; hic sine omni niora iudicium, vel a seniore, vel fratre se doctiori petat. Lingvis et lectionibus sic instructus, iuxta illud Chrysostomi,

Homil. 41. in Genes, unusquisque videat quomodo proximum suum ex faucibus Diaboli eripiat. Et tandem spiritum vel flexanimum pro auxilio imploret non errabit, sed ab angelis portabitur in omnibus viis suis 57. Quilibet pastorum suum habeat proprium rectorem, quo niam in decliviori gradu rectores sunt constituti, debent etiam suo magistratu, utpote pastoribus in omnibus locis plenariam obedientiam et honorem, cumque illis consentient, nec adversentur. 58. Rectores impetraturi conditionem scolasticam, non seculares homines a primordiis, sed potius pastorem loci illius reverenter accedant, petantque sibi provinciám scholae docendi apud eundem. Quem pastor, si comperiet in vita et moribus integrum, et mediocriter qualificatum, recipiat, ac ecclesiae suae commendet, secus facientes, nullatenus recipiantur. 59. Rectorum scholarum officium est docere in schola, et non in ecclesiis. Totaliter abstinebunt adstare ad aram, suggestum, baptisterium, nec sese ingerant; sint contenti suo officio, et sacra sacerdotibus competentia plane omittant. Si alicui vocatio oblata fuerit, docendi in ecclesia, fiat cum con­ sensu senioris et pastoris loci illius. Nec ulteriorem morani protrahat docendo, praeter semel atque iterum, ad summum tertio; tandem si dignus fuerit honesta commendatione literis satis sufficientibus expediatur pro sacris impetrandis. Secus facientes et violatores articuli istius, puniantur, non multa pecuniaria, sed amotione a loco suo. 60. Rectores scholarum, cum sint commembra ecclesiae, pasto­ ribus suis in omnibus locis debitam reverentiam honoremque exhibebunt, conversationi pastoris, si opus habet, sine murmure cohabitent, deservire, quidquid facto erit opus, senior praecipiens illis cum pastore interessé non recusare, propter praeceptum apostoli, Rom. 13. cui honor etc. 61. Rector scholae alicui iniuriam faciens, accusetur, non coram iudice, sed coram suo pastore. Is sobrius eum, remotis

arbitris admoneat, et castiget, ne posthac ainplius faciat, eumque cum adversario suo, quantum fieri potest, in gratiam redigat; sin vero est, quod rector scholae obedire nolit, accu­ setur coram superintendente. 62. Reditus ecclesiastici, antiquitus in sustentationem minis­ trorum ordinatos fideliter porrigi debent, Qui enim deservit altari, de altari etiam vivát. Prata, apes, agnelli, gallinae, aquae, inimpedite inaneant. Decimae, quartae, octavae, sedecimae, et id genus alia accidentia. Et pro decimis non abiectitia quaeque relinquant, sed de praestantiore. Proverb? Salom. De primitiis tuis honora dominum. Ethnicus Cicero, semel Deo dicatum non esse ad homines usus transferendum. Omnino omittenda sunt bona parochiae, nec diminuenda. sed augenda, Mal. 1. Deut. 15. 22. Hagg. 1. 63. Coloni ad convocationem citati, non debent actionem flocci pendere, sed cum reverentia sese submittere, atque cum pasto­ ribus suis onus itineris subire propter conscientiam. Secus facientes punientur tanquam contemtores ordinis spiritus sanctus qui quique coetui semper tanquam paracletus adesse dignetur fl. 12. 64. Si aliquis fratrum discessurus ex hac fraternitate in oras alienas, flagitaret testimonium, suae ante actae vitae ab hoc coetu illud haud denegetur ipsi, sed pronierito ornetur. Pro sigilli adplicatione tenentur 1. fl. Ung. indecise deponere. Finis articulorum. Deus nos adiuvet. Nomina consignata fratrum in fraternitate Murán et vallis hishontensis qui concordiam promiserunt et conformitatem in doctrina. Ego Joannes Rimanoviani, Crucensis, subscribo pura mente, sincero animo, et candido corde Confess. Augustanae, et elencho doctrinae 5. civitatum in Ungaria: Cassoviensis, Eperiesiensis, Leutschoviensis, Bartphensis, et Cibiniensis exhibitae confessioni Carolo V. et episcopo Agriensi Verantio, anno M. D. XXX. nec non adprobo hosce Articulos Muranenses. Actum et scriptum Murán. Anno 1596. Jan. 14. die.

Ego Georgius Fabricius, Alnoviensis, pastor ecclesiae Christi ibidem ingeimé hoc chirographo meo testificor, me hos pernecessarios, sanos Articulos, in usum totius fraternitatem et commodum ecclesiarum sollerter conscriptos, non solum ore tuto iudicio adprobare, verum etiam quoacl fieri poterit amplexos, rite observare velle, et reverendo domino seniori, do­ mino Joanni Rimanoviani, Crucensi, debitam observantiam praestare. Idem qui supra. Ego Benedicus Alsichius Zamostiensis, pastor ecclesiae Revuciensis, hac mea propria subscriptione promitto, hos Arti­ culos, a reverendo domino seniore, Johanne Rimanoviani, me adprobaturum et subscripturum eique obedientiam, quam debeo, exhibiturum. Ego Emericus Chiznenus, pastor ecclesiae Ratkoviensis, approbo et suscipio hos Articulos ex fontibus Israel depromtos, et a reverendo domino seniore, Johanne Rimanoviani recens conscriptos, locupletatosque, ad quorum normám vitám meam, stúdium, diligentiam et constantiam, donec vixero, et magistratui utrique obedientiam adiiciendam et exhibendam polliceor. Ego Johannes Sculteti, pastor Brezoviensis, hoc meo brevi scripto promitto, me bona fide suscepturum hos articulos a reverendo domino seniore, Johanne Rimanoviani conscriptos, eidemque obedientiam et concordiam in doctrina sincero corde et animo praestiturum. Quandoquidem in hac praeser'tim ultima senecta multae vanae et diversae inter doctos praecipue de sacra religione sunt sententiae. Itaque ego Stephanus Repicz, indignus eccle­ siae Kokaviensis minister, fateor proprio hoc meo autographo me non nisi Aug. Confess. in his piis et eruditis articulis a reverendo et clarissimo viro domino Johanne Rimanoviani se­ niore nostro dignissimo consignatos comprehensam amplexurum, cui etiam servo fide in omnibus, etiam, quam debeo, me obe­ dientiam praestiturum promitto. Ego Jeremias Mellikius, pastor ecclesiae Cronobaniensium, hoc meo scripto me bona fide suscepturum hos articulos a reverendo domino seniore Joanne Rimanoviani conscriptos, eidemque obedientiam et concordiam in doctrina sincero corde et animo praestiturum. Ego Franciscus Szreezen, pastor Taxoviensis, testőr et fateor me hos Articulos confirmatos per spectabilem ac magnificum dominum Julium a Herberstein, capitaneum muraniensem recepisse, et receptos observasse quoad usque vita superstes fuerit mea. In cuius rei testőr subscribo. Ego Matthaeus Sculteti Lehotensis, diaconus verbi Christi

Alnoviensis, fateor hoc meo chirographo, me observaturum iuxta mandátum S. Spiritus, inagistratui meo et statutorum eiusdem. Ego Emericus Oziby Lipschensis, minister verbi Dei ec­ clesiae Sliveticz, obtestor hoc meo chirographo, hos sacros arti­ culos, et per magnificum dominum Julium ab Herberstein confirmatos et receptos, observare, eisque obedire quoad hali­ tum vitae meae. Ego Andreas Fabricius, pastor ecclesiae Köviensis, testőr et fateor me, hos pios atque necessarios Articulos confirmatos, per spectabilem dominum Julium a Herberstein, capitaneus muranensis recepisse, et receptos observasse ad halitum vitae meae. In cuius rei testőr subscribo. Ego Johannes Valentini, fateor me hoc chirographo hos Articulos Muranenses suscepisse sub iuramento, eisque obe­ dientiam velle praestare. Ego Georgius Albini, pastor ecclesiae Bukkonensis, fateor meo chirographo, hos Articulos Muranenses suscepisse sub iuramento etc. ut supra. Ego Johannes Virga, pastor in Ribnik, fateor nie etc. ut supra. Ego Andreas Bacziky Turociensis, pastor ecclesiae Kraskoviensis, testőr et fateor me hos pios atque necessarios Articulos confirmatos per spectabilem ac magnific. dominum, dominum Julium ab Herberstein, capitaneum muranensem rece­ pisse, et receptos velle observare ad halitum vitae meae. In cuius etc. Ego Albertus Band, minister Christi in Erachov fateor me hos articulos recepisse, et receptos in animum observare bona fide velle. Ego Casparus Lany Czazinszky, minister verbi Dei Hunstensis, fateor me recepisse, sub bona fide Articulos, fateor quoque me velle eos observare usque ect. Sub senioratu reverendi domini Benedici Zamostensis, pastoris Revucensis Anno domini 1597. Ego Matthaeus Roschoivicius Lutiliensis, fateor nie hos articulos ex fontibus sacro sanctae effluentes bona fide, et quid est sub iuramento recepisse, illos non oppugnare, imo observaturum polliceor usque ad vitae halitum. Julius Liber Baro in Herberstein, capitaneus arcis mura­ nensis. Ego Johannes Borbély aliter Messesy de Wesses, fateor hoc meo chirographo ad hosce articulos in hoc libello descriptos, susceptos et confirmatos audivi in nostro templo hic

in Bradua audivi praelegi. Eosdem suscipio, approbo, meisque subditis serio mando, ut iuxta illos articulos, vitám suam instituant et regant, ac obedientiam sincere praestent. Pro confinnatione meum sigillum sub impressi et propria manu sub­ scripsi in Bradua 10. febr. Anno Domini 1596. Ego Joannes Kisfaludi de Kisfalud, chirographo meo scribae Andreae Nitrai de Nitra, quemadmodum dominos visitatores in persona mea cum sigillo meo expedivi, testificor, me articulos hosce libello contentos adprobare, et colonos meos ad obedientiam secundum eosdem erga dominum seniorem muranensem et almain fraternitatem inspectionis eiusdem compellere velle serio et diligenter. Pro maiori confirmatione sigillum meum apprimere iussi et subscribere. Et actum in Budighfalva Idus februarii iuxta nov. Calend. 1596. Andreas Nitrai nótárius. Nos Joannes Bakos de Osgyan, subscribo articulis senioratus muranensis, quoad tutelam defensionemque ministrorum sub patricino nostro existentium, utque maiorem auctoritatem habere possint in subditos nostros et adversus fidefragos et avulsos fratres. (L. s.)

Függelék a murányi és kishonti czikkekhez. 1. Pabritius György m u r á n y v ö l g y i alesperes levele a kishontiakhoz 1596. jún. 5.

Paria literarum fraternitate muraniensi ad rimavienses fratres exaratarum. Reverendis ac eruditione et virtute praestantibus dominis pastoribus animarum, Taxoviae, Hunstae, Kokaviae, Bresoviae, Koronobanyae, Hrahoviae, ac Braduo commorantibus dominis fratribus, vicinis et amicis in Domino dilectis, ac observandis. Ex unanimi consensu Vallis nostrae dilectorum fratrum, vobis quoque reverendis nihilominus dominis fratribus significandum duxi, habituros nos congregationem 16. Junii, quae erit feria 4 post 1. Dominicam Trinitatis, iuxta vetus calendarium in castello Muranensi. Si fortassis non omnino immemores adhuc obligationum, chirographorum, et maximé iuramentorum. Vos itaque etiam, quod probos et ingenuos viros, et dominos pastores, ac fratres decet, et siqua fides est residua,

et mens conscia recti, porro inter nos comparere, non sicut proxime, tarn leviter contemneretis, ut post valedictionem et discessum reverendi domini Joannis etc. senioris nostri, hactenus utriusque vallis eiusdem et unius, quid in posterum nobis promissa fide stantibus, et seniore carentibus, sit de rebus nostris statuendum, et de reverendis vestris etiam, quid aut quantum nobis polliceri debeamus, tandem consultemus et cognoscamus. Hactenus enim nihil aliud de vobis, quam quod nullo modo satis mirari ac demirari possumus, ac dolemus etiam ex toto corde, hanc incogitantiam et metamorphosin. Unde quaeso, et quam ob malam rem haec tarn subita, insperata, deploranda ac detestanda defectio ? Ecquis eius seditionis auctor? quod nostra haec perdulcis et amica fraternitas, quae sub Turcica rabie, Deo dante, inviolata et coniuncta permansit, tum floruit, ac claruit: nunc autem ab hoste, non ita pridem adhuc vindicata, proh dolor! quam miserabiliter iam est discerpta, et velut per quendam Milonem Uticensem divulta, quam tum existimabamus adhuc demum esse arctissime stabilitam. Et videte, quomodo vice versa, etiam cum scandalo simplicium est dissecta. Loquuntur enim promiscue: si hoc fit in viridi, quid non in arido. Si non servant sibi fidem mutuo datam spirituales, qui nos erudiunt, et omnium gratiarum bonis exemplis praelucere debent, quid mirum de nobis, qui nec literas novimus, nec quid iuramenta requirant, nos rüdes in tantum intelligimus; et tarnen talia utique nullatenus approbamus. Possent hic etiam multa, et non iniuste sane obiici: sed ne intempestive quidnimis fiat, potius itaque iuxta sen­ tentiam fratrum, omissis nunc non necessariis ad statum, sive propositionem redeo. Proinde reverendás vestras, omnes et singulos nomine omnium nostrorum fratrum, amice ac fraterne compello, hortor et obtestor, quatenus consideratis considerandis, ac maxime propter conscientiam, quae mille testes valet, et facit hominem stare contra semet ipsum, ad supra indictam feriam quartam post Dominicam 1. Trinitatis iuxta vetus Calendarium, in loco castelli Murany destinato, tempestive, horam usque octavam matutinam, et iam-num porro solita obedientia compareatis, ut coram de omnibus necessariis et ad commune hominum pro utraque parte spectantibus, invicem collatis sermonibus, conferre et pertractare possimus. Venimus in eam spem, Vestras Reverentias haud contumaciter emansuras, ut vulnus inflictum vicissim sanetur, et non detur nobis magna occasio, quidpiam aliud consultandi, et forte ad ius provocandi, ac propter restantia debita, tarn vestra, quam Vestrorum audi­ torum arestandi. Dabitis autem operam, ut potius vicissim

coalescamus in dilectam concordiam, et laudetur aeternus Deus in coelis. De coetero cupimus, ut praesentes honeste excipiantur et perlectae sine ulla mora ad vicinum de vicino, fideliter transmittantur, quo tempestivius omnibus constat, neve per iniuriam aliquam, vel latinitatem alicubi, vel sponte retineantur vel amittantur. Quilibet etiam horam et diem qua fuerint praesentatae et ad vicinum transmissae, haud gravatim assignabit, ut cum fuerint restitutae nobis sciatur, cur fortassis aliquis retardatus, possit excusari. Quod reliquum est omnes aeterno Deo in tutelam commendamus, et ut sit mens sana in corpore sano, sincere exoptamus, Datum Alnoviae, * Sabbatho ante Dominicam Trinitatis Anno Domini 1596. Reverendarum Vestrarum addictissimi, Georgius Fabritius Alnoviensis, consenior coeterique fratres vallis Muranis et alibi.

2. Sculteti János kishonti f ő e s p e r e s h e l y e t t e s válasza. Brézó 1596 július 15.

Rima-

Relatio ab iisdem pastoribus animarum supra in titulo nominatis virulentissima. Salutem cum rerum omnium felici successu! Accepimus literas vestras viri doctissimi, quas non velut ad amicos, aut eiusdem vitae sortis, et fortunae socios: verum hostes abiectissimos scripsistis. Quo nos ingenia vestra viri candidi, aut doctrinae religio impulit? ut quos in vitae et charitatis unionem pertrahere voluistis, tanta verborum pernicie notaretis ? Nova et inaudita scribendi ratio! dum illos, qui a nobis defecerunt, criminum obiectione, vel iure, vel imperio, aut emendicata auctoritate, in amicitiam cogere contenditis. Placidis opus fűit sermonibus, svavi eloquentia et familiarissima epistola. Id quia neglexistis, nostrum etiam animum ad virulentiam et amaritudinem concitastis. Dabitis ergo veniam, si in refutandis obiectionibus, nos aliquanto acerbiores sentietis. Principio defectionem nobis, velut aliquod grandé facinus, communi sententia obiicitis, et ad statutam vestro arbitrio diem, in municipio Muranyensi adesse iubetis, demum rationes, quae

nos in vestram dicerent sententiam proponitis. Nos vero, nec a religione, nec fide, nec pietate, nec diligentia, nec reliquis virtutibus non defecisse, constanter dicimus, quin ita vivere, ut nostrae pietatis et fidei certum argumentum dare possimus. An nos ideo, quod iugum Muranense excussimus, fide aut ratione non carere existimamur? Valérét sane hoc vestrum iudicium, nisi id naturae conditio, et gentium etiam leges, et communis consvetudo, improbaret. Nolite igitur commilitones carissimi, talia nobis, quae cum ipsa ratione pugnare videntur, obiicere alias exiguum a peregrinis etiam, vestrae sapientiae monumentum feretis. Quid igitur nos iuramento constringetis ? et profecto hoc unico argumento omnes eruptiones nobis reclusas esse, omnes ad unum certo contenditis. At quid si nodum hunc, in templo Iovis pendentem, manu Alexandri solvemus, tum vos in compedes, quos cum Lacedemoniis protulistis coniiciemus. Anne iusiurandum nos fecisse negabimus? ne vos haec fallat, fratres conscripti, inanis de nobis opinio. Iuramentum non tarnen in arce Murán, sed in aula etiam Bregensi feeimus, nullo unquam tempore sacram nos veritatem, quae in sacris monumentis continetur ablecturos. Id quia continent etiam vestri articuli, omnes indubitata fide recepimus, quam Dei beneficio ad hodiernum usque diem, eadem fide precepimus, et constientia inviolatam retinemus. Fatemur et id sacri iudices, obedientiam nos im omnibus, religionem praecipue spectantibus, seniori nostro promisisse, id quod etiam, quamdiu hoc officium sustinuit, egregie singulos praestitisse confidimus. Iam quia officio suspensus, nil nos amplius debere profitemur. Cessante enim causa, cessare effectum, etiam nos forsitan intelligimus. An vos illud tritum vetustate proverbium : si re priveris, nec nomen habere meritis, ignoratis ? Tum itaque, dum se ab officio removisset, liberam nobis reddidit libertatém. Id si verum esse negaveritis, quid quaeso, nonne cum ipsa ratione insanietis? aut ubi iusiurandum, quo nos nulla aetate a vobis recessuros promisimus? ubi perpetua illa ad arcem Murán obligatio ? ostendite ? Nóvum seniorem eligendi vobis locus: cur nobis eam auctoritateni negatis ? Et nostra íloret viris doctis provincia, et nos natura loci hac libertate donavit. Gömörienses estis: Honthenses sumus. Quid igitur iuris in hunc nostrum comitatum habetis? Valete itaque in Domino, et nobis nostram in Christo libertatém salvam et inviolatam relinquite: nolite sequi, viri Reverendi! eorum immanitatem et impudentiam, qui illas etiam occupare conantur provincias, quás et loci natura, et christiani nominis conditio liberas et immunes reddidit. Neque etiam mandata

vestra tam leviter contemsimus; sed quod tum non venimus, literae archidiaconi nostri, quibus nos iure repetit, et auctam libertatém, quam antecessores nostri, a rerum principio habebant, obiicit ac defensionem pollicetur, nos domi retinuerunt. Quo tempore, dum in arce Murán ruere vidimus vestrum im­ périum, seniorem elegimus, quo creato, frustra deinceps in renovanda Europa laborabitis. Nunc causas, quae nos a vobis avulsere, scire contenditis; faciemus id, et quidem breviter : vos attendite. Prima dicta est. Secundam ipsa conditio loci nobis administrat. Cum enim singuli comitatus suos habeant inspectores, et nos proprium habere voluimus, ne alio confugiendo, Resp. detrimentum patiatur, et qui liberi sunt, cum ignominia aliis parere cogantur. Et quid si nullam aliam causae nostrae rationem dare possemus, iter tarnen difficile ad praerupta cacumina, in cuius angustiis arx sola, natura munitissima, et eminentissima, difficilem praebens aditum, satis honestam praebere stationem, ubi in iugo montis, quid potest esse commodum, cum omnia imposita rupibus torpent figore. An locus hospitii, aut colloquii, aut Aires reficiemli vacuus: imo saepe manibus retinentes virgulta, aut S t i r p e s ascendere, aut sese demittere vix sine lapsu, et molestia potuimus. Festis igitur tot malorum taedio, locus habilis foecundus, et aptus apparuit. Huc accedunt, quae a vobis accepimus, incommoda. Et sane laudatis vos quoque satis magnifice, in literis vestris amicitiae vinculum, et statum reipublicae praeteritum. Ecquis huius seditionis auctor, quod nostra haec et amica fraternitas, quae sub Turcica rabie inviolata permansit. nunc, proh dolor! quam miserabiliter discerpta, et velut per quendam Milonem Uticensem divulsa. Satis gloriosa caritatis commendatio. At quis ille seditiosus auctor? Quis Milo Uticensis? In vestro is sedet, fratres dilecti, consortio, vos auctores horum malorum extitistis, vestra facta satis clandestina, hoc vinculum divulserunt. Nunc amicitiam iactatis, antea rusticos contra nos concitastis: affectus cordis ostenditis; antea supplantationes arcanas, u t nomen deleretis nostrum fovistis. Fratres nostri magno desiderio esse contenditis antea nulla habita causa, eiectione et perpetuo exilio terruistis. Insuper quoties auditores, ut nostras proderent infirmitates monuistis. Anne tum amicitia nostra arctissime fuit stabilita, cum pecunias nostras auctoritate praetoria et curuli, ex nostris capsulis, sub pietatis specie extraxistis ? Quid siclus ille iudaicus ? Ad quid tot uno anno concursiones, quid illae seriae exactiones ? nisi ut exacto a miseris argento, arcam, quae nostra bona consumebat impleretis. Ad quid ut vestro utar vocabulo, mandita perditionis byrsagia? (így!) Ad quid

tot mulctae et comminationes virulentissimae? Hoc erat miserum pecus deglubere, dum illos, qui cum familia vix panem habebant, ut vestra placarent ingenia, amplissima dona comparare oportebat ? Hocne caritatis opus ? An hoc Christi decet antistites ? Visitastis ecclesias quid boni sanxistis ? Currus vestros, nostris et auditorum bonis oneratos, vix domum reduxistis. Regnandi iam vos, non oves pascendi, aut sacra administrandi, cupido invaserat. His ergo praestigiis valedicite, et hanc argenti expugnationem omittite. Ethnicus Cicero, philosophus, et parens romanae eloquentiae, Verrem, virum nobilem, propter hoc facinus, multis vicibus in curia romána, tanquam sceleratum accusavit, denique ereptorem, expugnatorem, sceleratum et perditissimum hominem nominavit. Turpe erit si vos Cicero in his virtutibus cum ethnicis superabit. Quid leges illae tanta perplexitate scriptae? Cur nec lectas, nec emendatas, a nullo denique approbatas, tanta temeritate ursistis plerosque etiam ad iniurandum, gravi illa auctoritate coegistis, et titulo excommunicationis ad subscribendum compulistis ? Nunc obliti horum omnium obligationes chirographa, et iuramenta nobis in memóriám revocatis? Hic nostras habetis obligationes, hic Chirographa, hic illám metamorphosim; hinc orta illa, si scire velitis, subita, insperata, deplorenda, ac detestanda defectio. Scitis quanta iustitia, fide et arbitrio, leges nobis et iustitiam administratis, dum impiorum hominum corroboratam vetustate audaciam promovere voluistis; nos vero honeste agendo, aut illos coercendo, ad perpetuum silentium redigere tentastis. Fides illis erat, nos nec visi, nec aucliti, vestro iudicio et sapientia condemnati. Quid ad haec? Silentio has iniurias singulos transire oportuit: alias et nos, et pecora nostra in vestram potestatem edegissetis. Iam quod ad gratiarum actionem attinet, si quas meruistis, amplissimas agimus. Vestro seniori nec agemus, nec debemus, nisi ipsius facta, conteinptum, temulentiam, falsas inducias, argenti iniustam extorsionem, et alia plura approbaremus. Et scitis, quam legem ore et manu vestri senioris in arce Murán tulistis valedictionem tum demum vos suscepturos, ubi singuli pro communi sigillo centum numeraverit denarios. Quantam quaeso, argenti et pecuniae summám, tam brevi spatio a nobis miseris accepissetis ? Carere vestris sigillis, carere literis, et ipsa laude vestris nominis possumus. An mendicantes, aut mancipia vestra fuimus, ut tanta cum reverentia et solennitate, tantis sumtibus discedendi veniam peteremus ; id si fecissemus, tum demum vestram auctoritatem toto orbe, ut voluistis praedicassetis. Cum ergo eadem nobis auctoritas, dignitas, eadem libertás, tabulae et privilegia sunt,

facile horuni omnium memóriám contemshnus, ne temulentiae multorum, gratuin et idoneum calcar etaugmentum addidissemus. Obliti pene comminationis, quam ad calcem posuistis fuimus, ubi tarn sobrios in hac causa vos esse docetis, ne contemnenda illa vestra mandata, contra nos quispiam consultandi, ad ius provocandi, vel arestandi, ansam vobis praebeamus Item sacrum Jovis Feretrii et capitolini iudicium! Quasivero illám contra nos consultandi, rationem magni nos existimemus. Ubi nos igitur, an coram caesare statuetis? An solium Eomani Pontificis nos miseros et egenos adire cogetis? Non hoc igitur, fratres carissimi, qua ratione nobis nocere, sed qua ecclesiae Christi prodesse possitis, in vestro consilio vobis proponite, et de communi utilitate consulite. Nihil denique vobis debemus: plura a nobis et ecclesiis nostris accepistis. Itaque et nos simul, et nostros hac in parte quietos omittite, alias et nobis certam rationem horum omnium redetis. Valete. Datum ex RimaBrezovia, 15. Julii, Anno Domini 1596. Reverendarum Dominationum Vestrarum addictissimi, Johannes Scultetus, parochus ecclesiae Rima-Brezoviensis, nec non vice archidiaconus, cum tota fraternitate Comitatis minoris Honth.

(Acta religionaria protestantium in Hungária czimű kéz­ iratgyűjtemény I I I . kötetéből, a Magyar Nemzeti Múzeumból.)

XIII. A Lőcsére összehívott de Eperjesre á t h e l y e z e t t zsinat hatá­ rozatai s a jelenvoltak névsora. 1597. április 22. 23.

Anno Domini 1597. 22. et 23. április Synodus, quae Leutschoviae congreganda fuerat, translata est Eperiessium certis de causis, in qua actum et decisum de sequentibus capitibus. I. Lecta est tota Confessio Augustana, prima Augusta scripta, una cum confessione inde sumpta, harum ab antiquo coniunctarum. Quinque Civitatum Ecclesiarum, idque factum cum summa approbatione confessionis utriusque nemine contra-

78

T H Ú R Y

ETEIJE

dicente, nec ex Politicis, nec ex Ecclesiasticis. Additae alicubi et antitheses, quibus improbati sunt errores Flacianorum et Calvinistarum. Facta est mentio, et alterius editionis Confes­ sionis Augustanae et unanimiter agnitum, nec illum improbandum, modo intelligatur in sensu primae, et Uli non opponatur. IL Quia Confessioni tarn Augustanae, quam harum Civitatum multi Calvinistae subscribunt, quaesitum est unde petenda sit declaratio controversorum Articulorum ? Responsum est unani­ miter, tarn a Politicis, quam Ecclesiasticis, quod non ex scrip­ tis vel Flacianorum, vel Calvinistarum, Helveticorum, Heydelbergensium vel Anhaltinorum modernorum etc. sed ex confes­ sionibus et scriptis tarn Elenchticis, quam didacticis Lutheri et aliorum hunc Eliam tertium sincere sequentium, qua quidem in re Domini consistoriales se etiam ad subscriptiones superiorum aliquot synodorum, ut Art. 89. 90. 92. 94. III. Coeptum est agi De libello a Domino seniore, iussu superioris synodi conscripto, de mediis pacis et salutis harum ecclesiarum, sed quia quidam Politici, afferentes rationes pro babiles se excusarunt, et retulerunt ad totum Magistratum, conclusum est, ut libellus ille in singulis primo civitatibus pub­ lice in curia legatur coram toto senatu, et communitate, praesentibus ipsis pastoribus, aut si ita videbitur, aliis quoque ministris verbi: Deinde, ut singulae civitates de libello hoc, diligenter perlecto, censuram suam scripto comprehendant, et per legatos ad proximam politicorum congregationem, Cassoviae celebrandam mittant, in qua Dominus senior de tempore et loco synodi instituendae admoneatur, et in eadem synodo civitates respondeant ad media concordiae proposita, cum hac conditione, ut quicquid in synodo secundum verbum Dei et civitatum leges, et privilegia conclusum fuerit deinceps ratum habeatur. IV. Quia amissa Agna, in maximum periculum venimus, deliberatum et conclusum est, ut per assiduas preces ecclesiae et poenitentiam veram, placetur tristissima ira Dei, quod ut facilius fiat, moniti sunt tarn ecclesiastici, quam politici, ut utrique in taxandis et abolendis scandalis, in officiis suis sint vigilantes et diligentes. Deinde ut legantur, et quoad eius fieri potest,

ÁG. H1TV. E V . ZSINATOK A BÉCSI BÉKE ELŐTT.

7!)

aliis quoque commendentur et inculcentur scripta Lutheri, cum alia, tum de ordine politico, in primis vero de militia, et belle Turcico. V. Deliberatum de disciplina ecclesiastica, et conclusum, ut tarn politicus, quam ecclesiasticus magistratus, suo loco et officio, scandalis publicis se opponant, singulatim vero ecclesiastici, in scortatores, adulteros, potatores, usurarios etc. dili­ genter animadvertant, et post unam atque alteram admonitionem si non resipuerint, publice arguant, et ab usu sacramentorum arceant, praesertim si praeter ministrum verbi, magistratus quo­ que ipsum de resipiscentia monuerit. T

VI. Moniti sunt tarn ministri verbi, quam praeceptores in scholis, ut in officiis suis sint diligentes, et maximé omnium Catechesin Lutheri aut Stöckelii, seu fundamenta religionis Christianae, iuventuti diligenter inculcent. Severinus Sculteti, pastor ecclesiae Bartphensis senior subscripsit. Thomas Thyrnaeus Wratislav ecclesiae Cassoviensis pastor subscripsit. Ezechiel Ilebsacherus, Eperiensis ecclesiae pastor. M. Georgius Troster, pastor ecclesiae Cibiniensis sub­ scripsit. Georgius Florianus, pastor ecclesiae oppidi Nagy Sáros subscripsit. Ego Franciscus Vcdanius, minister verbi in ecclesia Ungarica Cassoviensis subscripsit. Joannes Mihalykó ecclesiastes hungaricus patriae suae Eperiesiensis subscripsit. Jacobus Grynaeus, minister ecclesiae Sclavonicorum, ut antea saepius, ita nunc quoque suo chirographo confirmat. Ego Fridericus Usrai, ecclesiae Eperiesiensis conciona­ tor Germanorum subscribo. Georgius Rayecenus minister Slavorum apud Eperiesienses bona fide subscripsit. M. Conradus Gera, minister ecclesiae et rector scholae Bartphensis manu propria subscripsit. M. Albertus Graverus, scholae Cassoviensis rector sub­ scripsit. M. Joannes Rhau, Lubecensis, scholae Leutschoviensis rector.

M. Joannas Bocatius, ludi rector Eperiensis. Petrus Molitor, rector scholae Cibiniensis. Joannes Gerstmannus,hynodidascsdusBartphensis scholae. Andreas Janisius, cantor Cassoviensis, Articulos fidei Quinque Civitatum approbo. Stephanus Mollerus, Radaczinus, rector in Nagysáros. Paulus Lang Gassauer. Joachim Müller von Cassau. Jacobus Klecsz. et Georgius Zibnerus, legati Bartphenses. Antonius Scholtz, iudex subscripsit. Michael Wirth, iuratus civis et nótárius Eperiensis. Joannes Planck, iuratus civis Eperiensis. Andreas Blassius, Cibiniensis. Joannes Freth, Cibinienses. (A Magyar Nemzeti Múzeum „Collectanea ad históriám ecclesiasticam Protestantium Hungáriáé" czimű kéziratgyűjte­ ményéből.) XIV. L ő c s e i convent. 1597. november 24—26.

Acta Conventus pastorum et aliquot politicorum e quinque liberis civitatibus Superioris Hungáriáé, Leutschoviae habiti diebus 24. 25. et 26 novembris, anno 1597. Quinque sunt liberae civitates regiae superioris Hungáriáé : Oassovia, Leutschovia, Epperiessum, Bartpha et Cibinium. Hae dicuntur confoederatae non solum in politicis, sed et religionis causa. Ecclesiae harum civitatum seniorem, alibi superinten­ dentem generalem vocant, habebant Severinum Sculteti, virum certe eruditissimum, cui religio sincera cordi erat. Exoriebatur autem dissidium Leutschoviae, inter pastorem primarium istius loci, M. Antonium Platnerum, et rectorem scholae ibidem, M. Joannem Bhaw, Lubecensem, virum doctissimum: propterea quod ille multoties reprehenderat, et improbaverat, quae hic suis discipulis orthodoxe de communicatione idiomatum divinitatis in schola proposuerat. Quia vero pastor auctoritate pollebat apud senatum Leutschoviensem, hic (rector) premebatur, ita ut defunctione et honore periclitaretur. Hoc cum M. Albertus Grawerus tum scholae cassoviensis rector rescis-

ÁG.

81

H1TV. E V . ZSINATOK A BÉCSI BÉKE ELŐTT,

ceret, apud magistratum Cassoviensem, qui prímás semper partes detinebat, efnciebat, ut synodus Epperiesi celebranda conscriberetur. Verum Leutschovienses non comparebant, ideoque in illa synodo hoc tantum decernebatur, ut alia synodus indiceretur, et quidem Leutschoviae celebranda. Factum: conveniunt pastores, et scholarum rectores in magna frequentia: praemissis cantionibus et praecibus sacris, praelecta est Augus­ tana Confessio. Ubi tertius articulus praelegebatur a seniore ecclesiarum Severino Sculteti, addita est brevis et orthodoxa declaratio, ac rogatum fűit, an quisquam adasset, qui habet, quod contra diceret. Surrexit rector Leutschoviensis M. Johan­ nes Rhaw, accusans pastorem M. Antonium Platnerum Calvinismi: et quia hora prandii imminebet, pastor Leutschoviensis flagitabat, ut sibi a meridie responsio apologetica permitteretur. Factum. A meridie hic pastor se ipsum turpissime dabat, calvinisnii suspicionem de se concitatum usque adeo non amolitus, ut potius múltig módis eam augeret. Primum enim producebat scriptum quoddam Formuláé Concordiae oppositum, quod magdeburgensium esse dicebat: serum a pastore Epperiesino Ezechiele Hebsachero, natione Würtembergico, oculari demonstratione convincebatur, scriptum esse supposititium, cum Magdeburgenses sua subscriptione librum istum approbaverint, Deinde et aliud scriptum proferebat, ac praelegebat, totum eidem Formuláé Concordiae oppositum, quod Noribergensium esse dicebat. Ubi sufficienter hic pastor auditus fuerat, colligebantur vota. Communi omnium calculo damnabatur. Revocabat autem scripto et voce, non solum in synodo, sed et publice pro concione, et Calvinismum postea damnabat usque ad obitum. ín hoc conflictu urgebat D. Albertus Grawerus subscriptionem Formuláé Concordiae. Quamquam vero doctrinam in Formula Concordiae comprehensam tota synodus, ecclesiastici et politici, communi consensu approbabant: in subscriptionem tarnen non consentiebant, non quod eam improbarent, sed propter causam politicam. Exhibuerant enim illae civitates superioris Hungáriáé, Ferdinando imperátori peculiarem Con­ fessionem, Formuláé Concordiae per omnia őpLÓ^rjfrov, ab eodemque libertatém religionis impetraverant. Praetendebant ergo politici, si novam illám Formulám Concordiae introducerent, se periclitaturos de privilegiis suis. Quia igitur in doctrina ipsa consensus erat, non ulterius subscriptionem urgebat D. Albertus Grawerus: sed facile acquiescebat. Et sane satis abunde eiusdem Alberti Graweri scripta, in Hungária impressa Egyháztörténeti Adattár.

6

testantur, doctrinam ipsam libri Concordiae ecclesias hasce per omnia approbasse : quid etiam hoc loco fingat et mentiatur Hospinianus. Cum pro auctoritate Formuláé Concordiae in conventu hoc sic pugnaret D. Grawerus, obiiciebat ipsi pastor Leutschovianus, qui postea, uti dictum revocabat, corpus doctrinae Philippi Melanchtonis. Sed mox error manifestus in eo de liberó arbitrio, a Grawero ostendebatur: cum expressa attestatione, si simile quid in Formula Concordiae demonstrari possit, se libenter cessurum. Respondebatur, definitionein liberi arbitrii a Strigelio post obitum Philippi fuisse insertam. Regerebat Grawerus : sermonem esse de ipso libro. Cum itaque ipsi negare nequeant, apertum in eo contineri errorem, frustra eius urgeri auctoritatem, quanta etiam illa in locis istis, ante suum adventum fuerit. Refutabat insuper idem D. Grawerus ex tem­ pore omnia argumenta, quae contra Formulám Concordiae pastor Leutschoviensis ex sententia Calvinianorum tum praeferebat. Tandem in hoc conventu orthodoxa doctrina Libri Con­ cordiae communi omnium suffragio approbata, Calvinismus reiectus, et imprimis D. Graweri adversarius Sebastianus Lamius in specie damnatus fűit. Sic finita synodo, senatus Leutschoviensis, omnes et singulos legatos reliquarum civitatum ecclesiasticos et politicos lautissimo convivio excepit, ac sequente die, ipse pastor Leu­ tschoviensis, postquam revocaverat, civitatis Cassoviensis legatos. peculiariter invitavit, cui prandio etiam D. Albertus Grawerus interfuit. Haec sunt acta synodi istius Leutschovianae bona fide recitata. Fűit quidem aliquid in ea etiam dictum de iure patronatus, sed obiter tantum. Quae cum ita revera sese habuerit, patescit stupida vanitas Hospiniani, qui in contemtum huius synodi fingere et evőmére non dubitavit, quae quidem quovis modo maculam ei aliquam, vel orthodoxis etiam ac constantibus veritatis assertoribus, aspergere posse videbantur. Ceterum, cum in ore duorum aut trium testium consistat omne verum, piacet hoc loco repetere ea, quae de hac synodo Leutschoviensi, tanquam memoratu digna ecclesiarum illarum senior Severinus Sculteti annotare et posteritati relinquere voluit. Sic autem ille in manuscripto ad verbum. In haec synodo lecta est in Germanica lingva Confessio Augustana prima, in qua improbantur et damnantur omnia falsa dogmata haereticorum, utpote arianoruni, Zwinglianorum et similium. Estque in hac lectione instituta collatio huius con-

fessionis, cum confessione harum quinque liberarum ab antiquo coniunctarum civitatum, exhibita regi Ferdinando 1545. Sicut in praelectione utriusque articulus articulo corresponderet: unde apparuit, hanc ex illa esse desumtam, cum eademque congruere per omnia. Addita est praelectione et antithesis improbataque impia dogmata Calvinianorum. Flacianorum et aliorum. Peculiariter vero urgente summa necessitate harum ecclesiarum, ad declarationem articuli de incarnatione et persona Christi, qui in Confessione Augustana est tertius: in nostra vero quartus, lecta est sententia Lutheri, de omnipraesentia Christi secundum utramque naturam, ex scriptis praecipuis ipsius Elenchticis, ut ex libro contra Carolostattium, et reliquos coelestes prophetas, anno 25. edito: exconcione contra Schwermeros, anno sequente 26. proposita: ex libro Jiept pits anno 27. contra Zwinglium, Oecolampadium, et reliquos eorum complices evulgato: ex magna ipsius Confessione scripta anno 28. denique ex minori Confessione qua anno 44. non longe ante obitum suum, aeternuni valedixit omnibus pertinacibus magistratis sectae Zwinglianae. Haec lecta et audita sunt cum summa approbatione huius Confessionis Lutheri, omnium, qui subscripserunt. Addita est, et antithesis, qua damnata sunt omnia scripta et chartáé, tam occultorum, quam manifestorum Calvinistarum, ut in scepusio quidam sunt, in quibus mataeologi isti scurriliter et impie derident praetactam doctrinam Lutheri de omnipraesentia Christi, veri Dei et hominis, tanquam portentosam et vanam, recens a quibusdam theologis inventam: cum tarnen sit scripturae sacrae et veteris ecclesiae, et a Luthero iam anno 25. et sequentibus, usque ad beatum ipsius exitum constanter tradita. Deinde quoad decimum articulum utriusque confessionis declarationes eius sumtae sunt, non tantum ex praetactis scriptis elenchticis Lutheri, ut ea Philippus Melanchton nominat, sed etiam ex Germanico Tomo sanctissimi et illustrissimi principis, atque episcopi Georgii ab Anhalt approbato, et diligentissime ecclesiis commendato, insigni praefatione per D. Philippum Melanchtonem, anno 1555. In qua declaratione heroicus princeps, incredibili zelo approbat doctrinam ecclesiae et Lutheri, tam de persona, quam coena domini contra vero Zwinglianos et omnes sacramentarios, ut alienos ab ecclesia Dei, et haereticos, propter impia dogmata improbat, vitandosque diligenter censet. Specialia quod attinet: primo die ad finem primae sessionis cum fieret mentio honorifica Formuláé Concordiae anni 1580. D. pastor Leutschoviensis M. Antonius Platnerus, narravit históriám de Formula Concordiae, quomodo sit illa improbata,

cum per D. Ruberum obtruderetur, a multis: nominatim a D. Benedicto Belsio et ab episcopo Tass, qui laudaverit ipsum pastorem Leutschoviensem, quod eam non sit amplexus. Ad hanc históriám respondi ego Severinus Sculteti, a meridie hora secunda: Primo mihi non totam esse notam, sed meminisse, quomodo Pilcius et Lamius ad mensam soceri mei arroserint eam, sigillatim Lamius citaverit in eam sententiam versus quosdam etc. De iisdem questus sum, quod hypocrisi, practicis et simulationibus suis imposuerint meo D. socero, ut et ipse inciperet eam taxare. Sed monitus per amicos de fraudibus ipsorum, diversum senserit, et hos impostores improbaverit. In eam sententiam allegavi scriptum eius, praefixum nostro examini: deinde marginalia, manu ipsius scripta in protestatione Pilcii, in quibus ipsum in tantum damnat, ut exemplo Lutheri in minori confessione pro eo nec orare velit. Hanc sententiam confirmarunt D. M. Nicolaus Erharti et D. M. Albertus Grawerus, história D. generosi Horvathi, de socero meo. Postea reprehendi pastorem Leutschoviensem, quod in causa religionis se ad episcopum referat ostendens: nos in religione per evangélium liberatos a potestate episcoporum, in corporalibus vero debere nos ipsis obedientiam, ut in decimis, cathedratico etc. In eanclem sententiam dixi quaedam sequenti die in praelectione 28. articuli Confessionis Augustanae. II. Cum eodem tempore a prandio D. pastor M. Antonius vellet se quasi excusare, cur Concordiae librum taxaverit, quod nimirum cum Augustana Confessione et corpore doctrinae pugnet. Légit ultra horam, quinque circiter rationes ex scripto fictitiorum Norimbergensium. Inter legendum identidem ego et assidentes concionatores, praesertim D. Ezechiel et M. Tröster, diximus esse mere Calvinianum scriptum, atque ideo non esse legendum ; sed ille petens, ut audiatur, deduxit lectionem usque ad finem. Post lectionem respondi in genere, esse multis nominibus Calvinianum, oppositum Confessioni Lutheri de omni praesentia Christi. Mane praelectae, iamque volui id refutare iuxta singulas causas. Sed dum hoc propono, moneor per assessores, ut quaeram iudicium synodi. Feci. Improbatum est ab omnibus, etiam ab ipso M. Antonio, et approbata sententia Lutheri. Maxime omnium vero M. Nicolaus Erharti, illas causas erudite syllogismis inclusas annihilavit. Cumque quaereret chartám M. Antonii, ego id commisi iudicio synodi: M. Antonius asserebat, se adquiescere: ideo cunctabatur in charta danda.

III. Ea occasione coepit pastorem accusare M. Rhaw, et ex hoc scripto ipso ostendere, quod perperam sentiat. Commemoravit et privata quaedam, imo et publica ex concioiiibus et gestis in curia, quibus itidem ostendere conabatur, non esse pastorem sincerum. Pastor respondit cum aliquo affectu, et pleraque negabat. Ego videns perplexum esse negotium: multae enim causae miscebantur, et querelae utrinque proponebantur: tan­ dem dico ista tum praecipuum esse de corpore doctrinae, et de libro concordiae: de hoc concordiam esse tentandam. Ibi M. Rhaw pollicetur, se fore contentum si formula Concordiae sibi relinquatur: corpus doctrinae se amplecti, iuxta confessio­ nem Lutheri intellectum, excepto loco de liberó arbitrio. Ibi M. Antonius se excusabat, librum Concordiae a se non esse lectum. Quo ipso testabatur se controversiarum ignarum non facile aliquid certi velle statuere: quare se in praesentia non esse urgendum. Redii itaque ad lectionem confessionis, initio facto a quarto articulo. IV. Sequenti die 26. novembris mane pergitur in lectione, ubi ad declarationem articuli decimi, praeter apológiám, lecta est confessio Georgii ab Anhalt, ex tomo ipsius de omni­ praesentia carnis Christi, et de coena item nostra, cum D. Philippus Queschin moveret questionem de adoratione carnis Christi, respondi primo meis verbis, deinde legi insignem locum de adoratione Christi interna et externa, ex eodem tomo Ger­ manica Anhaltino; allegatae sunt et aliae sententiae patrum. Item a M. Grawero locus Joh. 6. de manducanda carne Christi, quod de cultu fidei et adorationis expositum est contra Calvinistas, alioquin multum iactantes spirituálém manducationem. De dicto a D. Michaele Wirth proposito, totus Christus est ubique, lectus est a M. Nicoiao insignis locus ex libro Pappi. Mota est a Queschin et quaestio ex verbis Angustanae Con­ fessionis, de utraque specie : an non his verbis statuatur transsubstantiatio ? Responsum est: nequaquam et declaratio sumta partim ex phrasi ipsa sive vocula, Gestalt. Si enim species panis manet, ergo et substantia, quia accidentia non sunt sine subiecto. Dictum est etiam, quod transsubstantiatio refntata est a Luthero, octo fere annis ante exhibitam confessionem.

V. Absoluta Confessione, ego quaesivi de libello meo, et quia breve fűit tempus, non est lectus, sed suffragium politicorum, quiillum iam domi perlegerant, quaesitum. Responderunt copiose laudantes librum ex charta: se non velle, nec facile posse discedere a libertatibus ac privilegiis, ac iure patronatus. Respondi: non tolli ipsis haec per libellum, aut si id putent, velle me, ut id ostendant, lecto loco de iure patronatus. Id turbatus cum • dicerem, et quaererem de difficultatibus conscientiae, curarum et sumtum, responderunt: se librum optimum non improbare, omniaque illi consona facturos, modo non alligentur lege, contra suas libertates. In hac sententia adquievi: sed petivi eam mihi in scripto exhiberi. Qua de re spem fecerunt, quod communicato consilio cum abis essent facturi. Sic adquievi. Postea actum breviter de reliquis capitibus. Ad extremum concordia sancita, ad politicorum sollicitationem, maximé Leutschoviensium, qui privatim in eamquoque sententiam mecum egerant, inter M. Antonium, et M. Rhaw, collegam eius, huicque permissum est a M. Antonio, pastore, ut in schola improbet Lamium et alios, idque me iam ante probante ac dicente, quod maximé domesticos lupos taxare, et a coetibus nostris arcere debeamus. VI. Fateor quoque ego senior, me publice, occasione mei D. soceri, Pilcium et Lamium, ut falsos profatas nominatim damnasse, praesertim Lamium, et in tantum fugiendos, ut ne salutentur. Quapropter etiam meo consilio conclusum fuerat, ut supra in actis synodicis nominatim improbarentur. Sed hoc propositum meum, et synodi conclusio, occasione et casu quodam subitario dictatoris (D. Sturmii) per ipsos synodicos, ecclesiasticos et politicos, impeditum est, absentibus illo momento, haud scio qua de causa, M. Nicoiao, et M. Grawero. Ceterum, quia aderant quidam de Calvinismo suspecti, moniti sunt per me ante subscriptiones, publice omnibus audientibus, ne illi temere subscribant, posteaquam praetendant, se coactos esse ad subscriptionem, metu amittendorum officiorum: addidi etiam, operám me daturum, ut, si modo sint dociles tolerentur in ecclesiis tantisper, donec lucrifiant, et hanc de omnipraesentia doctrinam plenius cognoscant ac percipiant. Sed nihilominus subscripserunt etiam illi.

VII. Quoacl formulám Concordiae, sigillabat eam solus pastor Leutschoviensis, ut supra memini. Sed cum eam commendarem, et librum una cum corpore doctrinae Phil. Melancht. in medium ponerem, petens, ut ostenderet errores, modestius agere coepit, dicens se eam non legisse. Cumque moveretur quaestio per doctorem Sturmium : an voluntas hominis in conversione habeat se secundum Lutherum mere passive ? Dominus pastor Casso­ viensis volens meum librum Concordiae, monuit me, ut declaratio inde praelegeretur, quod et factum est, et declaratio, tanquam fidei analoga acceptata, nemine contradicente. Quoad vero Corpus Doctrinae, acceptarunt illud etiam duo magistri M. Ehaw, et M. Grawerus, cum audient, me quoque excipere definitionem liberi arbitrii in posteriori editione, quam iterum ipsum Strigelium reiicere probavi. Addiderunt tarnen se declarationem Corporis doctrinae sumere velle ex scriptis Lutheri, non Calvinistarum. Est quoque ad finem fere synodi lectum caesari Maximiliani mandátum ad Novisolienses, anno 1567. datum. Item literae Gregorii Bornemissae, episcopi chanadiensis anno 1570. ad regnicolas exaratae, de non ferendis Arianis et sacramentariis: item literae quaedam anni 1575. de M. Benedicto Ileswano, Eperies: a pastoribus harum quinque civitatum ordinato ad ministerium ecclesiae Taliensis, quibus sicut et aliis similibus exemplis, probatum est, has ecclesias habere ius ordinandi ecclesiae ministros, Animadversum est, hanc praelectionem utramque placuisse tam politicis, quam ecclesiasticis, spemque fecerunt aliquam domini legati politici, quod de his rebus deliberare velint cum suis, et occasione aliquid statuere. (A Magyar Nemzeti Múzeum 2059. Fol. Lat. I I I . és 1196. Quart. Lat. jelzésű kéziratgyűjteményeiből.) XV. Az 1599. kisszebeni zsinat határozatai és a jelenvoltak névsora.

Decretum synodi Quinque Liberarum Civitatum superioris Hungáriáé et oppidi Saaros, celebratae Cibinii Anno 1599. 9 et 10. die Mártii. Primo iterum lecta est Confessio Civitatum Eegi Ferdinando beatae memóriáé exhibita, addita brevi resolutione et

declaratione praecipuarum partium in singulis articulis, et antithesi, in qua damnata sunt omnia impia dogmata Arianorum, Antitrinitariorum, Anabaptistarum, Pelagianorum, Pontificiorum, Flacianorum, et Sacramentariorum, seu Zwinglianorum, tam de persona, quam de Coena Christi. Deinde lectum et examinatum est scriptum seu cenfessio Lamii Germanica, missa ab ipso ad synodum nostram adiunctis litteris, tam eius, quam senatus Tyropolitani, minacibus et stomachabundis in seniorem nostrum, propter literas eiusdem, officii ratione ad ipsos datas, et demonstratum est multis rationibus evidentissimis, ex illa ipsius confessione sumtis, ipsum non amplius esse occultum, qualis in ecclesia Eperiensi erat, sed manifestum et praefractum Calvinistam: Ex quibus manifestis notis Calvinismi, non postrema est, quae scripta est, et confessiones orthodoxorum doctorum congruentes cum Augustana et nostra confessione, admodum acerbe et immodeste confirmat. Tertio, conclusum quoque est, ut deinceps omnes praeceptores in scholis harum ecclesiarum, quotidie inter alias lectiones proponant iuventuti capita Biblica, cum monostichis M. Ludovici Hellemboldii. Quarto, praelectum est mandátum Invictissimi Imperatoris Maximiliani I I . Anno 1566. quo captum erat a Solimanno Szigethum, ad omnes ditiones et subditos suae maiestatis missum, ut vera poenitentia et praecibus, placato Deo, tutissimus ab incursione Turcarum et Tartarorum, ac decretum, ut quoad eius fieri potest, magistratus et concionatores, patresfamilias, una cum suis subditis auditoribus, liberis et familiis, illi mandato pareant, devota orent, et veram poenitentiam agant. Severinus Sculteti subscripsit. Thomas Thyrnaeus, pastor ecclesiae Cassoviensis sub­ scripsit. Martinus Sturmius, pastor ecclesiae Leutschoviensis sub­ scripsit. M. Georgius Troester, alias Kahum, pastor ecclesiae Cibiniensis subscripsit. Ezechiel Hebsacher, pastor ecclesiae Eperiensis, subscribit absens propter morbum manu collegae sui. Georgius ilorianus, pastor ecclesiae Nagy Saaros sin­ cere et candide subscripsit. Ego Thomas Schwartz Leutschoviensis. Joannes Mihályka, ecclesiastes Ungaricus patriae suae Eperiensis.

Fridericus Usrai Kesmarkensis, concionator Germanorum, Eperiensis ecclesiae. Jacobus Grynaeus, ecclesiae Cibiniensis. Daniel Láni, Zernoviensis, Sclavorum concionator eccle­ siae Cassoviensis. Petrus Curtius, pastor ecclesiae Reichvaldensis. M. Joannes Rhaiv, Lubecensis, rector Leutschoviensis, subscripsit. M. Nicolaus Erhardus Dolhemius, rector scholae Bartphensis. Christophorus Hertelius subscripsit. Petrus Simonis Teolczekiensis, pastor ecclesiae Jakabfalvensis subscripsi. Tobias Stoeckelius, Bartphensis, manu propria subscripsit. Matthaeus Crapricenus, pastor ecclesiae Christi in Kobyl subscripsit. Michael Zanserius Alnovius, ecclesiae Christi in Gergeo, scepusii pastor, candide et sincere subscripsit. Pro scriptis moriar magne Luthere, tuis. M. Joannes Bocatius poéta laureatus Cassoviensis, ludi rector Eperiensis. Stephanus Mollerus, R, rector in Saaros, subscripsit. Stanislaus Krepel, pastor ecclesiae Salgovianae. Martinus Wachsmannus, pastor Toporcensis. Zacharias Froelich, rector Cibiniensis. Georgius Witerus, cantor Cibiniensis. Henricus Reuterus Thuringensis, olim cantor Varalliensis. Jordanus Gergei, de eadem Gergő. Paulus Lang et Martinus Brechtlerus, cives iurati Casso­ viensis. Endresz Knaszler. Jonas Probner, Leutschoviensis. Leonhardus Glatz, civis iuratus Bartphensis. Georgius Zibnerus, civis ac nótárius Bartphensis. Stephanus Drexler, Eperiensis. Petrus Mehtzerus, Eperiensis apothecarius. Christophorus Braun, iudex Cibiniensis. Andreas Blaufus, iuratus civis Cibiniensis. Martinus München, iuratus civis Cibiniensis. Joannes Ferschius, Cibiniensis civis, omnibus his tota subscribo mente manu. Andreas Janisius, Acusta scholae iuventutis Eperiensis. Jacobus Czont, rector scholae Kobyliensis. (A Magyar Nemzeti Múzeum Fol. Lat. 2078. jelzésű kéz­ iratgyűjteményéből.)

XVI. A felsőtrencséni evang. e g y h á z m e g y é n e k az 1600. évi január 12-diki bittsei zsinaton kihirdetett törvényei.

Leges hoc est Ordo et Disciplina Venerabilis contubernii, seu ministrorum docentium evangélium in ecclesiis superioris districtus Trinchiniensis, scriptae et promulgatae, a dominis frat­ ribus eiusdem dioeceseos, unanimi consensu in Generali Congregatione, habita Bittsae, 12. mensis ianuari, anno 1600. Cyclopum seu nomadum societas, respublica, civitas, domus, et familiae est, quae nullis legum vinculis. ceu frenis affringitur, in qua ooősis ooősv ooSevöo axopel hoc est. Nemo alteri obtemperat, sed pro suo arbitrio quisque vivit, ut est apud Euripidem: sic non ecclesia Domini, non contubernium ministrorum verbi Dei et sacramentorum, sed rtwix^w^a. ta]tpu«, seu conventus nequissimorum latronum est censendus, sicubi sine certis legibus, velut sepimento, ecclesiae pastores vivere contingat. Quod ne usu veniat Paulus apostolus monet, ut in ecclesia omnia decenter et ordine fiant. Quare nos ministri, legitime ad has ecclesias docendas vocati, quomodo omnia ex praescripto doctoris gentium Pauli apud nos peragi queant, has leges partim ab antecessoribus nostris latas, in brevius contractas, partim nonnullas adiicientes, promulgandas, unanimi consensu censuimus. Qua in re non populärem captamus aurám, verum glóriám Dei, ecclesiae Christi aedificationem, constientiarum denique nostrarum conservationem impense quaerimus. Porro leges sunt: I . De doctrina. I I . De ritibus sacramentalibus. I I I . De ritibus publicorum congressuum non tarnen sacra­ mentalibus. IV. De ritibus nuptialibus. V. De ritibus partim adiaphoris, partim manifeste impiis. VI. De moribus. VII. De synodis. VIII. De vocatione. IX. De praemiis laborum. X. De poenis et mulctis. X I . De rectoribus scholarum. X I I . Petitio ad magistratum, pro confirmatione legum directa.

ÁG. HiTV. E V . ZB1NAT0K A BÉCSI BÉRE ELŐTT.

91

/. De doctrinae. I. Biblia sacra, quae promtuarium sunt, ex quo veritas doctrinae confirmatur, et contrarii errores refelluntur, quisque habeto, ac diurna nocturnaque manu versato: Unde magna dictorum sententiarum, ac exemplorum copiam, cuivis necessitati servientem comparato. Quibus carens, pretium eorum loco poenae deponito, eaque emito; secus faciens, a consortio frat­ rum eiicitor: dominus vero senior, vel sub constientia cuiuslibet, utrum ea habeat, inquirito, vel in congregatione Generali quisque illa exhibeto. 2. Quisque subscribito tribus symbolis, Apostolico, Nicaeno et Athanasii. Item Ephesino et Chalcedonensi, denique con­ fessioni Augustanae cum eiusdem Apológia; Scepusiensium et Montanarum civitatum subscriptionem detrectans, et illis carens, in contubernium nostrum non recipitor. Augustanam vero con­ fessionem quilibet comparato, diligenter legito, res ac verba eius, instar ungvium tuorum teneto, et in congregationibus aliquem articulum recitato. 3. Conciones ex pericopis evangeliorum et exemplarum in ecclesia receptis, habeto diebus dominicis duas, diebus festivis unam, in solennioribus feriis prima die tres, sequenti duas, postrema unam. Adventus domini tempore in aurora singulis septimanis ad minimum quatuor; profestis diebus ac praecipue in quadragesima, si frequentia potest haberi auditorum, duas singulis septimanis ad minimum, sumtis materiis concionum loco, tempori et personis audientium accomodis. Denique funebres in exequiis, commoda oblata occasione, et praesertim petentibus auditoribus. 4. Interpretationes sacras, seu conciones referto ad doctri­ nam, quae est verborum dogmatum confirmatio: ad institutionem in iustitia, quae est morum confirmatio; ad correctionem, quae est vitiorum reprehensio, tum ad consolationem, quae est constientiae curatio I I . Tim. I I I . Róm. XV. In con-

cionibus vero, ne affectibus indulsisse videaris, et non divinum, sed tuum privatum negotium agere dicaris, operám sedulo dato. Denique sensum scripturis non inferto, sed e scripturis petito, hoc est scripturam, per scripturam interpretator. 5. Catechesin tarn iuventuti, quam adultis, quisque diebus dominicis in quadragesima diligenter inculcato, et crebra examina instituito. 6. In spatio triennii auditores visitare, eorumque in doctrina coelesti profectum examinare, adhibito pro maiori auctoritate, uno atque altero magistratus politici servitore graviori, contendito. II.

De ritibus sacramentalibus. 1.

Accessuros ad coenam domini examinato, instituito, ac tum demum absolvito, et prorsus ignaros religionis, tantisper, dum aliquos fecerint progressus, ab usu eucharistiae arceto. Secreta confessionis non revelato, nec confitentem prodito. Gravi enim poena afficiendi sunt, qui secreta sibi credita produnt et ex enarratione alienorum delictorum voluptatem habent. Faciunt enim tales, ut conscientia coníitentis magis exasperetur, et ad desperationem adigatur. 2. Coenam sanctam singulis diebus dominicis et festis etiam, si qui uti velint, sicut Apológia confessionis Agustanae habet, Articuli de missa folio 200. pane non communi, seu fermentato, sed azymo more usitato ecclesiis reformatis administrato; a qua rudes tantorum mysteriorum, ut manifestis sceleribus (qualia sunt heluationes, maledicentiae, blasphemia, avaritia, obscenitas chartarum historiarum, pictarum, et alearum usus) ecclesiam Dei deformantes reiicito. Sanctum enim non dandum canibus, et nobilissima margarita non est obiicienda porcis. Laudatur merito Ambrosius, qui ne Theodosio imp. pepercit, ad sacram Domini coenam non admittens, priusquam poeniten. tiam magnae illius cladis égit, cuius auctor fűit. Et memorabij est, quod Chrysostomus ait: Se potius corpus suum datur um e

lacerandum turpissimis módis, quam ut sciens et volens, velit corpus et sangvinem Domini porrigere fiagitiosi homini, qui vivit absque poenitentia. 3. Minister communicaturus de mensa domini, vicini fratris opera utitor, non quod ex suis manibus sumens, in institutionem Christi peccet, sed ut maior sit reverentia sacramenti, et auditores ipsius exemplo ad Crebriorem eius usum inflammentur. Denique ut pontifica opinio de necessitate seipsum communicandi radicitus ex animis hominum extirpetur. Utrius­ que enim moris et veteris ecclesiae, et repurgatarum extant exempla. 4. Baptismum infantibus quisque sobrius, sobriis ac piis compatribus, parente praesente, ac examinato in Catechesi, clare, distinete, et intelligibiliter recitantes lectiones ac precationes administrato. Contemtores verbi Dei et sacramentorum idololatras, homicidas, scortatores, adulteros, fures, praedones, usuraries, blasphemos chartarum historiarum et alearum sectatores, ab officio susceptorum repudiato. Nemo etiam baptistáé et compatris simul partes obito. Omnia enim decenter et ordine fieri debeant in ecclesia, in qua circa baptismum alius fit bap­ tista, alius testis baptisatorum. 5. Infirmos sacramento coenae uti volentes, visitato: etiam eos, qui salutis suae negligentes fuere, fieri enim potest, ut tum resipiscant, sicut latro pendens in cruce. 6. Supplicio afficiendos, sicubi id incident, adito, erudito, et si resipiscant, etiam coenae Domini, ante torturam, participes facito. •

III.

De ritibus publicorum congressuum, non tarnen sacramentalibus.

1. Psalmodias diebus sabbathi, Dominicis et pridie festorum solenniorum habeto.

2. Litaniae, quae sunt supplicationes pro omnibus omnium statuum necessitatibus, bis singulis septimanis (nisi forte festum inciderit) diebus profestis canito. Et si forte Deo permittente (quod omen Deus avertat) contingat nos a Turca, Tartaro, et Anti-Christo periclitari, id singulis diebus facito. 3. Ceremonias matutinas, in summis solemnitatibus, et in Adventu Domini non negligito. 4. In summo, quod vocant officio, morem usitatum ecclesiis repurgatis, et praecipue montanis civitatibus sequitor. 5. Festa communi Venerabiiis contubernii consensu, non superstitiose, non ex opere operato, sed ut occasio sit docendi simpliciores recepta, servato. Observatio vero sabbathi, quod iudaismum redolet, et diei Iovis quod heluationis causa fit, ac superstitiones promovet, ut abrogetur, operam dato. 6. Nemo diebus dominicis, aut aliis festis ecclesiam deseritis, nisi gravis subsit causa, et si peregre ad loca remotiora proficiscendum, id scitu vel supremi patroni, vel parochianorum facito, commendata prius ecclesiae cura vicino fratri. IV. De ritibus nuptiarum seu de coniugio. 1. Matrimonium contracturos ante octiduum ad minimum, publice in ecclesia promulgato: et eodem die ad sacrum eucharistiae eos admittito. Ast si sponsus et sponsa in diversis vivunt paroeciis, in utraque copula denuntiator. 2. Nullos invitis et reluctantibus parentibus, vel iis qui loco parentum sunt, copulato, nec per vim plagiariorum more raptis benedicito. Qua in re ut minister certior sit, parentes utriusque partis ante promulgationem eum accedunto, et suum consensum fatentor.

3. Extraneos, in medio tarnen nostri aliquamdiu viventes, nemo nisi habito testimonio idoneo, de utriusque partis liber­ tate, confirmato. 4. Nemini coniugium in gradibus consangvinitatis, et affinitatis, lege divina Deut. 18. et 20- ac humana, prohibitis concedito: nimirum primo, secundo, et tertio, sed demum in quarto gradu ex regni consvetudine. o. Ex aliena ecclesia, sive vicina sit, sive remota, extra contubemium, vel etiam extra comitatum, aut regnum, ad copulam nullos unquam admittito. 6. Aetatem, matrimonium inire volentium an iusta sit, dili­ genter considerato: et personas teneras vel nimium adolescentes non facile coniungito. Viduam item tarn cum adolescentulo, aut iuvene vegeto, ac iuvenculam virginem cum sene decrepito, et edentulo, non temere, nec citra deliberatum copulato. Talia coniugia non respondent primo tini coniugii, vel matrimonii, de multiplicando genere humano, non secundo, de vitando adulterio: quin potius saepe occasionem alieni thori sectandi amplissimam praebent, id quod exempla testantur. Imo neque in tertio. Quale enim adiutorium silicernium iuvenculae est futurum ? Qualis in eo coniugio animorum coniunctio ? qualis oblectatio? Cum simile gaudeat simili. Denique tales plerumque per incantationes magicas coniunguntur. 7. Viduo aut viduae non nisi semestri spatio a prioris coniugis morte elapso, aliud coniugium concedito; nisi forte aliud quidpiam circumstantiae dictaverint, de quibus ad dominum seniorem referto. 8. Scortatores, nisi poenis civilibus aut ecclesiasticis in eos pro gravitate sceleris prius fuerit animadversum, nemo copulato: diversum faciens, impune non abito.

9. His rite expensis et praemissis, copulam in templo, mox ab aliis ceremoniis, quibus interessé debent, aut in alio, honesto tarnen conventu, ut fieri apud nobiles potiores sólet, administrato. 10. Ut in nuptiis se gerere debeant, praemoneto, et ut a contionibus inconditis et obscenis abstineant, urgeto. 11. Nuptias in Adventu Domini, et in quadragesima non concedito; nisi casus diversum svadeant, et consensus contubernii, ac magistratus accedat. Quaequidem temporum discrimina absque peccato negligi possunt, at ordinis causa non superstitiose apud nos observatur. 12. Sponsam, Christiano more, non prae foribus temph", sed ante aram introducito. idque hoc modo: nempe, ut gratias agat pro sui in pietate et castitate conservatione, proque mariti donatione, denique ut pro statu benedictionis oret moneto: et sic tandem, precibus dictis, ac benedictione num. 6. addita, dimittito. 13. In his ut cautior quisque sit libellos de coniugio, qualis est Philippi Melanhtonis, Georgii Majoris, Nicolai Heminqii et similium theologorum familiariter notos habeto. 14. Puerperas non nisi iusto a partu, elapso tempore ad minimum septimanis tribus, aut quatuor, non prae foribus templi, verum ad aram introducito; idque facito non legis Mosaicae vigore; verum honestatis amore. Habenda enim est ratio naturalis honestatis, et virium in partu adflictarum, quas si intempestive afflixerint ne morbus incurabilis reccurrat, est periculum.

V. De ritibus partim adiaphoris partim manifeste impiis. 1. Mortuorum corpora, in coemeteria honeste usitatas ceremonias adhibens deducito : at profligatae impietatis homo, contemtor verbi Dei et sacramentorum adulter sine poenitentia, et usu poenae decedens, sine pompa in ecclesiis usitata sepelitor. Ut vel hac ratione ad poenitentiam invitentur. Abortivos, et sine baptismo descedentes, a sepultura communi non arceto, ne dicaris, pontificiorum erroris, tales infantes a regno coelesti excludentium affertor. 2. Véste sacra, nostro contubernio, et aliis ecclesiis usitata, utitor, nec eos, quibus in usu est splendidior habitus, temere damnato : ut in veteri ecclesia dissonantia ieiunii, fidei consonantiam non rumpit: ita nostro hoc tempore differentia vestium sacrarum concordiam ecclesiarum non scindit. 3. Cereos, siquidem a nostris antecessoribus aboliti sunt, non adhibeto, nisi dum illis est opus. Sicubi eorum est usus, infirmorum causa ad tempus tolerato, et ut conformitas sit, sine scandalo tarnen studeto. 4. Traditiones humanas, manifeste impias et idololatricas, qualis est missa pro defunctis, consecrationes dei, aquae, ignis, cereorum, herbarum, avenae, vini, ac ciborum, seu pernarum, in paschate nemo servato.

VI. De moribus. 1. Magistratum politicum debito honore praevenito, et ipsum privatis et publicis precibus Deo commendato. 2. Honeste gravitati theologicae convenienter quisque vestitor. Egyháztörténeti Adattár.

7

3. Nemo usurarius, fratrum calumiiiator, traductor, percussor, sangvinis effusor, adulter, fur, nixosus, ebriosus, saltator, legum contemtor, periurus, maledicus, obscoenus et scurrilis iocator esto, in disciplina donum suum contineto. 4. Ab ingressu aedium infamium abstineto, malorum familiaritates, consvetudines, et congressiones fugito, qui secus egerit punitor. Quodsi cum malis conversari usu veniat, ita sociator illis, ne mali quodpiam cum eis committas, aut committentibus faveas. Sancta conversatione confundito inimicum, aedificato proximum, glorificato Deum. 5. Conviviis raro interesto: quodsi honestis loco honesto, et cum personis honestis interessé contingerit modestiae Christianae et tui officii ne obliviscitor. 6. Ad cauponas tabernasque publicas ne accedito. In vino virum te ne probeto, nec vino aut cerevisia obrutus in pu­ blicum cum scandalo egreditor. 7. Te ministrum Christi, et dispensatorem niysteriorum Dei fidelem factis probato, non verbis, et sic ecclesiam Domini, tuo potius exemplo, quam alieno impingvato. Summa: sic vivito, ut loqueris, et loquitor, ut vivis, quemadmodum de Origene proditum est. 8. In messem alienam, ne tuam immittito falcem, tua sorté et tua ecclesia contentus esto: quisque enim de suis audito­ ribus rationem reddet. Quodsi contingat quempiam fratrum iustis de causis, peregre abesse, aut graviore morbo distineri, partes officii eius absque spe lucri et mercedis obeunto. Secus faciens mulctabitur fl. 12. 9. Diaria, sive ephemerides, in quibus baptisatorum, copulatorum, ac mortuorum dies ac nomina annotentur, conficito,

quae ecclesiae et successoribus propter varios casus relinqui possent. 10. Iuniores debito honore quosvis seniores venerantor. Hi istos ut filios amanto, pares aetate quisque uti fratres diligito. VII. De synodis. 1. Synodus seu congregatio generalis omnium fratrum sin­ gulis annis ter cogitor 1. post epiphania, 2. post festum Georgii. 3. post festum Michaelis. 2. Nemo ab ea, nisi morbus, ignis, aqua, hostis, vel profectio urgentissima, aut necessitas gravissima excuset, impune abesto. Si causae evidentes subsint, literis propriis, vel per vicinum fratreni, aut alium idoneum testem, excusator: Mensalia tarnen, et quod íisco est deputatum, etiam legitimam habens excusationem mittito, et contumaciter absens, fl. 1. irremissibiliter mulctator, vel post unam atque alteram admonitionem fraternam magistratui defertor, vel ex contubernii societate eiicitor. 3 Si ad instantiani alicuius plebeii convenitur, is qui congregationi occasionem praebuit, in fratres praesentes sumtus facito. 4. Currentem quisque reverenter acceptum, sine mora in­ tegrum, inviolatum, citra ullas maculas, vicino reddito, et ultimus domino seniori referto. Eum contaminans, discerpens, vel amittens, impunitus ne esto. Nimirum omnium fratrum in congregatione praesentium impensis solvito. 5. Fisco contubernii in duabus congregationibus, nempe hyberna et autumnali, quivis quod pro ratione proventuum deputatum est, nempe, decimum quemque taxae integrae denarium annumerato.

6. Praemissis precibus, et concione sacra, quam ordine singuli, vel quibus dominus senior istam necessitatem imposuerit, habituri, in conspectu fratrum quisque de rebus praesentibus graviter deliberato, alios attendito, et suam quoque sententiam, non pertinaciter, sed modeste dicito. 7. Fratrem quemvis, praesertim vicinum tuum ob intolerabiles excessus, Domini ecclesiam scandalo deformantes, inter te ipsum, si nondum publice noti sunt arguito. Qua ratione, si nihil profeceris, ut malum ulterius serpat, neve in apricum prodeat, aut si iam publicari incipit, vel privatim domino seniori, vel universo contubernio aperito, ut offendiculis tempestive queat oceurri, secus faciens, conscius talium inultus non relinquitor. 8. Si quid arcani tractatur, nemo detegito, sub poena eiectionis a nostro contubernio. 9. Casus graviores et implicationes, nemo privato ausu determinato, sed ad contubernium, vel dominum seniorem deferto, et si opus fuerit, a magistratu auxilium implorato, etiam con­ tubernii suffragio accedente. 10. Ad mensam prandii, seu coenae tempore, nemo circumstantiarum loci, personarum et sui officii obliviscitor. 11. Ex loco synodi discedens, nemo aliquid, de quo iuste homines conqueri possent, quodque in animadversionem iustam incurrere queat, patrato. VIII.

De vocatione.

1. Nemo ministrorum novitium concionatorem ad pontificios, privato ausu, ordinationis causa, ablegato. Nemo etiam pastorum ad orthodoxos eius rei gratia privatis literis nuntium extrudito;

ÁG. H1TV. BV. ZSINATOK A BÉCSI BÉKE ELŐTT.

101

sed si ecclesia, et praesertim magistratus, cui pastore opus est, quem idoneum judicaverit, contubernio statuerit, is quoque publico fratrum testimonio ornatus, mittitor. 2. Alter alterum ne supplantato, nec vocationem ad aliam ecclesiam, vocantem per curriculos reditibus imminutis, aut honorariis oblatis, vel quibusvis verborum lenociniis extorqueto. 3. Ab una ecclesia vocatus ad aliam, consilia cum domino seniore, vel cum universo contubernio, communicato. Quadrante anni prius, patronis et universae paroeciae valedicito, nec eam ante anni terminum completum, deserito; nisi forte circumstantiae praesentes, et consilia pie eruditorum, consensusque ecclesiae deserendae, secus fieri svadeant. Sic omnibus piacidé transactis locum mutató. 4. Honeste uni ecclesiae valedicens, et alterius legitime gubernacula aggressus, etiam contubernio valedicito. A quo, qui dignus erit, et si extra almám hanc fraternitatem victurus, publico testimonio ornator. 5. Ex alieno comitatu, vel districtu in nostram venerabilem societatem veniens, contubernio te primam nactus occasionem sistito. Literas ordinationis et testimonia legitimae vocationis, ob ecclesia praesente, ac honeste alibi vitae transactae, prodicito. Consensum in doctrina et ceremoniis, legum observantiam, et universorum fratrum, praesertim senioris reverentiam, manus porrectione spondeto, et re ipsa, Deo auxiliante praestare studeto. IX. De praemiis laborum. 1. Sicubi praemia laborum denegantur, et ad magistratus tales deferto, et introductiones iis denegato; contubernium et praecipue dominus senior, cum apud auditores, tum apud magistratum, consilio et auxilio talibus esto.

2. Sicubi bona ecclesiae auferantur, vel olim ablata sunt, non sileto, ad contubernium deferto, et ad magistratus, et contubernii auxilium, si opus fuerit suffragio, confugito, et sic ablata recuperare studeto. 3. Fratris mortui, vicini fratres, annum complento, et ne viduae cum stipendio defraudentur, dominus senior cum re­ liquis fratribus operám dato. X. De correptionibus mulctis et poenis contumaciter leges violantibus, irrogandis. 1. Delinquens, fraterne privatim a quovis fratre monetor. Deinde etiam acrioribus verbis aliquoties corripitor. 2. Ad dominum seniorem vel contubernium defertor. Hic primum rursus fraterna charitate piacidé et leniter monetor. Deinde aliquoties, mediocri verborum acrimonia perstringitor : eos, qui peccant, coram omnibus argue, ut ceteri timorem habeant. Tertio contubernio seu societate fratrum excluditor et chyrographo, quod non amplius ad nostrum contubernium adspiraturus sit, testator. Quarto, enormiter peccans, velut ethnicus et publicanus esto, hoc est excommunicator, et ab omni communione ecclesiae eiicitor, tantisper dum resipiscat. 3. Templo includitor. 4. Mulctae pecuniariae, pro ratione delictorum, vel criminum subiaceto. 5. Legum contumacissimus violator, et poenarum a contu­ bernio sibi errogatorum irrisor atque contemptor, ad magistratum defertor.

XI. De rectoribus scholarum. 1. Ut rector pius ac eruditus scholae praeficiatur, minister apud ecclesiam et praecipue apud magistratum ac reliquos patronos instato. Et sic communi suffragio et consensu, ludi literarii moderátor vocator. 2. Pastor scholae, studiorum in ea, ac morum tam discentium, quam docentium vigilans inspector esto. 3. Rector in officio demandato sibi fidelis ac diligens esto. Examen iuventutis, singulis anni trimestribus aut semestribus instituito. 4. Consortia pravorum, et ingressus aedium infamium, vel alioqui suspectarum et cauponarum, tabernarumque publicarum domos vitató. Et collegas ac discipulos ut idem faciant vel invitos pertrahito. Secusfacientes, ne morbida facta pecus totum corrumpat ovile, eiicito. 5. Pietate, morum probitate, qualis est modestia, temperantia, sobrietas, castitas, tum discipulis, tum aliis praeluceto. 6. Pastorem ecclesiae debito honore praevenito, eique obedito, eius ac universae domus parochialis calumniator et obtrectator (una cum iuge, si cui est) ne esto: nihil contra eum clam conspirato, neque conspirationes assensu, vel aliquo scripto promoveto, quin potius siquidem tale suboluerit, domini pastori detegito, qui si opus fuerit, magistratum non celato. Currentem inviolatum, et integrum per discipulos celerrime perferri curato. 7. Patronos et parochianos venerator.

8. Victu, quem ministro ecclesiae Deus largitur, contentus esto, neque regales dapes ab eo postulato: aut de tabula honeste cum eo transigito. 9. De iniuriis sibi a pastore forte illatis, primum cum ipso privatim agito. Deinde si hac via non suffecerit, coram domino seniore et fratribus, non plebeis queritor. Denique ad magis­ tratum, si res ita postulaverit, confugito, iuxta Christi institutionem et legem charitatis. 10. In schola assiduus esto, et peregre etiam magna necessitate urgente profecturus, pastorem (imo interdum et patronos, si iter longius) salutato: quo prohibente domi se contineto. Saepe enim videt pastor, citra iustam causam eum velle evagari, et munia vocationis suae temere negligere, nulla existimationis et conscientiae habita ratione. 11. Ut in templo omnia graviter, pie et ad aedificationem ecclesiae cantari queant, prius in schola iuventutem exerceto. 12. Litanias et psalmodias, etiamsi forte pastorem abesse contigerit, non negligito. 13. Ne pulsus matutini, meridiani et vespertini negligantur, operám dato. 14. Vocatus in contubernium per dominum seniorem, compareto.

XII.

Petitio ad magistratum politicum directa.

1

1. Absentibus a sacris concionibus, certam irrogent mulctam magistratus. Habent enim impérium, quo debent uti ad gló­ riám Dei promovendam, et cogere subditos, ad hoc, ut audiant et doceantur. 2. Populum congregari per iudices, iudicia administrari, tabernas potatorias ingredi, ad Labores extrudi per officiales, sub concionibus sacris prohibeant. 3. Exsecrationes, nocturnas vociferationes, conventicula adolescentulorum cum puellis pensa trahentibus, lusus chartarum lusoriarum et alearum, ac cetera id genus interdicant. 4. Si qui designato stupro, aut aliis de causis copulas petituri, alio profugerint neglecto domestico ordinario ministro, eos castigent, et ecclesiasticis poenis cogant parere. 5. Ecclesiae bona rapientes, si potestati magistratus subiacent, in ordinem redigant, et ad restitutionem vel invitos cogant. 6. Stipendium ministris denegantes, vel maligne solventes, ad officium faciendum urgeant. 7. Elemosynam fraudulentam in templorum aedificia ementiri non patiantur. Ea enim plerumque in alios usus converti consuevit. Quod sicubi, nova eriguntur templa, aut ea instaurantur, quae magnam acceperunt iacturam per incendia, et per solos parochianos erigi non possunt, parati sunt domini fratres talibus etiam suas adiungere literas, dummodo pii ac fideles 1

Ezen fejezetet némi eltérésekkel közölte Ribini: Memorabilia etc. 1: 315. s köv. 1., itt a teljesség szempontjából vétetett fel. Közlő.

eligantur, qui elemosynarum impetrent, et reverti coram pastore loci ac iuratis, rationem reddant. 8. Fures, praedones, quos publica fama accusat, et magiam exercentes, ad eorumque consilia confugientes, vel coercendi, vel omnino exstirpandi, ut ceteri timorem habeant, et ne ipsis videantur patrocinari Jer. 48. Maledictus qui prohibet gladium suum a sangvine. Et Ambrosius: Facilitas veniae incensivam tribuit delinquenti. 9. Ministrum indigne praeter omne eius meritum tractari, vel cum contumelia, nulla causa existente ab officio amoveri non patiantur, ne sacrosanctum hoc munus imperitioribus ludibrio fit, et ne alii indigna tractatione antecessorum moti, sucessionem iusto queant detrectare. Secus si fecerint et contemnentes pro merito rei non puniverint, non servient talibus ministri ecclesiae sub mulcta fl. 12. praeter baptismata et absolutiones infirmorum. Haec optamus, eventum autem Deo commendamus. Georgius Thurzo. Nicolaus Dersffy. Sigismundus Balassa. Moses Szúnyog. Jeremias Pongracz. Theodoriis Szirmiensis. Johannes David de Szentpéter. Johannes Hrabovszky. Franciscus Eszterházi. (Canones ecclesiastici aug. conf. in Hungária és Acta religionaria protestantium in Hungária I I I . cz. alatt levő kéz­ iratgyűjteményekből a Magyar Nemzeti Múzeumból.)

XVII. A z 1602. n a g y s á r o s i e s p e r e s v á l a s z t ó zsinat határozatai és a jelenvoltak névsora.

Anno 1602. die 7. et 8. Maii, synodus et conventus tam politicorum, quam ecclesiasticorum ex liberis et coniunctis Civitatibus et oppido Saaros habita et celebrata, et in qua Primo senioris officium, seu inspectio ecclesiarum et scholarum, et earundem StSaox«Xwv vocatorum, commendata est Ezechieli Hebsacker, ecclesiae Eperiensis pastor. I I . Praelecti sunt articuli Confessionis Civitatum, quod

maxima ex parte non tantum quoad sensum, verum etiam verba Augustanae Confessioni correspondere, et ex iisdem transumtos esse, ex lectione eiusdem Confessionis Augustanae ostensum est. III. Quaestiones quaedam discussae, et ex D. Leonhardi Steockelii piae memóriáé demonstratum est, Confessionem Civitatum Liberarum in Calviniano sensu neque scriptam, neque receptam esse. IV. Tandem subscriptum est Augustanae Confessioni et Civitatum, hac appendice, ut declarationes Articulorum controversorum non ex scriptis vel pontificiorum, vel Calvinianorum, vel Flacianorum, sed post scripturam sacram, ex scriptis D. Lutheri, tarn didacticis, quam elenchticis petantur. Ezechiel Hebsacker, Eperiensis ecclesiae pastor, et Libe­ rarum Civitatum senior. M. Zacharias Sommer, ecclesiae Cassoviensis pastor. M. Petrus Zablerus, ecclesiae Leutschoviensis pastor. Abrahamus Christiani ecclesiae Bartphensis pastor. Iste Dominus Abrahamus Christiani, ecclesiae Bartphensis pastor, quondam Crucensis in Scepusio, Sebastianum Ambrosium, pastorem Kesmarcensem, et Petrum Praetorium, pastorem Roxensem, in matricula fraternitatis, tanquam haereticos anathematisatos, infernalibus ílammis addixit. Quod cum Sebastianus Ambrosius intellexisset, id ipsum ad Magnificium Do­ minum Sebastianum Thökölyi, ceu patronum detulit. Is hanc censuram indigne ferens per suos legatos in conventum fra­ ternitatis missos, expostulavit super iniuria, pastoribus suis illata. Ideoque, cum omnes fratres tacerent, praeter unum Danielem Cornidem, quondam B. Graveri discipulum, in bonum virum, Abrahamum Christiani, et sic ex matri­ cula, phylira illa, anathematizationem illám continens excerpta est, Anno 1598. Legatur autem concio Ezechielis Hebsacker pastoris Eperiensis, Bartphae 1599. excusa, et constabit, num ille Sebastianus Ambrosius dignus fuerit patrocinio Thököliano et confratrum. Jacobus Grynaeus, ecclesiae Cibiniensis ecclesiastes. Michael Zanserius, ecclesiae Saarosiensis pastor. Fridericus Usrai, concionator Germanorum Eperiesiensis. Franciscus Vedanius, minister in urbe Cassov. Ungar, amplector et subscribo. Andreas Lamberti, concionator Leutschoviensis sub­ scribo. M. Casparus Preller, ecclesiae Bartphanae concionator Germanicus subscribo

Martinus Wachsmannus, pastor toporcensis ecclesiae, libentissimo corde et manu sincera subscripsit. Joannes Mihalykó, ecclesiastes patriae suae Eperiensis. Basilius Dworszky, pastor ecclesiae Kayatensis subscripsit. Petrus Simonis, pastor ecclesiae Jakabfalvensis manu propria subscripsit. Jacobus Radaczinus, diaconus in Nagy Sáros. Georgius Zaari, pastor ecclesiae Harhovianae, ore corde, manu libentissime subscripsit. Erasmus Fabricius, collega docentium in schola Cassoviensi subscripsit. Alexander Szohovinus subscripsit sincere et ex animo. Fridericus Seltenreich, Z. rector Cibiniensis lubens sub­ scripsit. Melchior Rohaczius, Tur. scholae Eperiesiensis collega, iuxta interpraetationem Formuláé Concordiae, post scripta apostolica sincere subscribo. Stephanus Mollerus, Radacinus, rector scholae saarossianae. Feras, non culpes, quod mutare non potes. Jordanus Gergei, Melchior Renner von Cassau. Aora rcepi aurwv. Joannes Bocatius, nótárius Cassoviensis. Urbanus Sull, Leutschoviensis. Michael Clementis, nótárius Leutschoviensis. Leonhardus Glatz, Bartphensis. Wolffgangus Seidenschwantz, Sartphensis. Stephanus Drexler, Eperiensis. Joannes Planck, Eperiensis. Andreas Foglary, Cibiniensis. Balthazar Henrich, Cibiniensis. Fabianus Weisnerus, Bilicensis, moderno tempore con­ cionator Verbi Divini in lingva Germanica apud Cassovienses, Confessioni huic bona fide, ac in ipsa veritate prout olim subscripsit, ita etiam subscribit, quam etiam gratia Dei, et illuminatione Spiritus Sancti usque ad extremum vitae suae professus est. Anno 1605. mensis Junii 6-ta die, manu propria. (A Magyar Nemzeti Múzeum Fol. Lat. 2078. jelzésű kéziratgyűjteményéből.)

XVIII. A gömöri ág. hitv. ev. t i s z t e l e n d ő társaságnak, az 1604. é v i április 28-diki rozsnyói k o n v e n t j ó n megállapított t ö r v é n y e i .

Articuli venerandi contubernii augustano — evangelici gömöriensis. In publico conventu venerandae fraternitatis Rosnaviae celebrato, die 28. április, anno post Christum natum MDC1V unanimi consensu confirmati, existente tunc tempore seniore venerando Thoma Schrottero ecclesiae rosnaviensis evangelicae pastore. Ordo I . De m i n i s t r o r u m e c c l e s i a e v o c a t i o n e . 1. Ecclesia ministro carens, usa consilio quorundam pastorum vicinorum, et maximé domini senioris, vel proximi consenioris aliquem bonae spei virum ad concionem probe haben dam invitare debet. 2. Eruditus vir ab aliquo coetu ad concionem probe habendam invitatus, a seniore vel conseniore propiore permissione petita in loco templi sibi conveniente concionetur, et sermonis sui quatenus possibile est, quosdam ex pastoribus a seniore vel conseniore propiore iussis, auscultatores habeat, secus faciens reiicietur. 3. Qui facta próba, a parochianis loci vacantis, idoneus censetur, non mox totaliter suscipiatur, sed per quosdam parochianos seniori sistatur; ubi de vita, moribus, pietate, eruditione, ordinatione, et professione exploratio fiat, et legantur, si quae habet prioris conversationis testimonia, ac sic deinceps potest, cum parochianis convenire de reditibus ecclesiae, adiuncto uno, vel altero fratre, qui omnia diligenter consignabunt. 4. Dignus habitus ministerio, et nondum initiatus, pro sacris ordinibus, cum literis commendatoriis a tota fraterni­ tate per seniorem expediatur, ut legitime vocati et sponte currentis (Jerem. X X I I I ) clarum discrimen appareat. 5. Ab ordinatione reversus literas commendati sibi mi­ nisterii seniori exhibeat, ibique relinquat, neque ullum sacrum praeter concionem, priusquam more consveto, solenniter ad ecclesiam introducatur, peragat, ibique conventio de reditibus denuo repetatur. 6. Novus ecclesiae minister, dum habetur generalis sy-

nodus, honorifice petat, se ricipi in almám hanc fraternitatem, ubi subscripto nomine suo, et promissa obedientia, pro incorporatione deponat indecise unum florenum hungaricum in cistam. 7. Nemo ab ecclesia, ad quam vocatus fűit, repente discedat, sed ob gratitudinem ad minimum unum annum ex­ igat, etiamsi a parochianis eunti pro ordinibus nulluni viaticuni dátum fuerit, nisi ex consensu et voluntate auditorum id fiat. 8. Ut alius alium supplantet, aut fraude se in parochiam ingerat, ut hactenus in hac pia fraternitate non auditum fűit, ita in posterum, sub poena eiectionis prohibitum esto. Fratrum bene meritorum promotionem omnes adiuvabunt. 9. Adveniens aliunde minister, afferat testimonium; discedens hinc, petat testimonium, pro quo deponat unum florenum hungaricum. 10. Diaconi a pastoribus suis, cum consensu auditorum vocentur, et in ecclesia praesentibus auditoribus, per concio­ nem probentur, suscepti fideliter officio suo praesint; pasto­ ribus suis piam obedientiam praestent, ab iisque pendeant contenti antiquitus ordinatis stipendiis ; eosdem coram plebeis non diffament, sed potius bene commendent, et siquid a pas­ toribus suis iniuriani acceperint, non coram plebeis, neque magistratu politico, sed coram seniore et fraternitate exponant.

Ordo I I . D e d o c t r i n a et s a c r a m e n t i s . 1. Omnes fratres in nostra fraternitate degentes, con­ fessionis sint purae Augustanae, doctrinam non fingant novani, sed eam suis proponant auditoribus, que profeticis et apostolicis scriptis fundatur, et tribus symbolis, Apostolico, Nycaeno, Athanasiano continetur, secus docentes, neque recipientur, neque ferentur 2. Quilibet ministrorum habeat et revolvat sacra Biblia, Formulám Concordiae, Catechesin Lutheri minorem, aliosque probatos auctores et patres, a vitiosis scriptis abstineant. 3. In concionando nemo suum debet ostentare ingenium coram simplicibus, nec moveat quaestiones arduas, ubi vero contingit praesentia eximiorum virorum, ad eos se accomodare potest. 4. Lectiones Evangeliorum et Epistolarum Dominicalium et festorum retineantur, quod captui auditorum bene conve-

niant. Tempore Quadragesimali fideliter tractetur Catechesis cum iuventute, et fiant examina. Diebus Dominicis idem fiat. 5. Baptisandi sunt infantes in templo excepto casu necessitatis, nec propter convivia aut compatres aliunde adhibendos. Baptismus in alteram vel tertiam diem differatur, sine salutatione vel permissione pastoris. 6. Sacramentum baptismi, quilibet pastor pie et devote administret, iuxta formám a Christo praescriptam, adhibitis piis precibus omissis ceremoniis superstitiosis et abrogatis. 7. Baptisteriuni in templo honeste et munde conservetur, et ad fontem baptismi nullus temolentus pastor aut compater accedat: polluti manifestis sceleribus, blasfemi. periuri, et qui Catechismum discere nolunt, a baptismo arceantur. 8. Admonitio fiat ad susceptores, ut suos profilios saepe admoneant, quomodo pacti in baptismo per Universum vitám memores esse debeant. 9. Si alicui puer natus fuerit, pater ipse personaliter, non obstetrix aut vetula, ab ecclesiae ministro baptismum petat, similiter et compatres et commatres ipse pater invitet, absente peregre patre, id faciat consangvineus vel vicinus. 10. Ut in ecclesia omnia decenter et ordine fiant obstetricibus administrare sacramentum baptismi, sicut et aliis omnibus, extra officium conslitutis, prohibitum esto. I . Tim. I I . I . Cor. XIV. Marc. XVI. 11. Sedulus pastor saepe auditores suos admoneat, ut ad confessionem, deinde ad sacram synaxim accedant, nec ad ultimum vitae halitum poenitentiam differant, quia Augustinus dicit: Poenitentiam seram raro esse veram. 12. In verbis coenae domini nos tuemur simplicem sententiam ipsorum verborum Christi de vera et reali praesentia et exhibitione veri corporis et sangvinis eius, dignis et indignis13. Coenae administratio fiat iuxta institutionem Christi, adhibitis usitatis elementis, pane et vino. Panis azymus, non communis, nec duplex, communicanti porrigatur. 14. Missa sine communicantibus non celebretur, nec in administratione sacramentorum alia, quam vulgari lingva utatur, eaque clare et distinete, ut omnes audire et intelligere possint, nec supra caput elevetur; canon missae intermittatur, praefatio ubi potest canatur.

Ordo I I I . De c e r e m o n i i s et r i t i b u s . 1. Pastor aliunde ad ecclesiam, ad quam vocatus est veniens, non mutet laudabiles et pias ceremonias, sed eas retineat: si vero aliquid mutandum esset, id non privato arbitrio, sed cum consensu senioris et ecclesiae faciat. 2. In peragendis sacris utatur sacerdos vestibus ecclesiasticis tam in sacramentorum administratione, quam in con­ cionibus adhibendis, et nemo eas abiiciat. 3. Consecrationes impiae aboleantur, ut sunt: aquae, cerae, candelarum, pernarum, requiratur autem magistratus, ut circumgestationem crucifixi in die paschae, extructionemignium, compulsionem campanarum contra tonitrua, et similia pro sua auctoritate prohibeat, et tollat. 4. Superstitiosa festa et idololatrica fictitiorum sanctorum abrogetur: recepta autem ab ecclesiis repurgatis in nostra fraternitate, pie et aequaliter ubique observentur, de his vero constitutus est certus catalogus. 5. Introductiones puerperarum ad minimum in quatuor septimanas, idque non superstitiose observentur, ut mortuae non introducantur, sed vivae admoneantur, ut beneficium agnoscant, et infantes pie educare studeant, convivia puerpe­ rarum, ubi non abrogari possunt, tarnen moderate fiant. 6. Tempore quadragesimali reiicimus prophanam cantionem: salve regina, pro qua ante exercitium Catechismi cantetur: salve rex Christe, vel latina propter scholasticos, vel vernacula lingva. 7. In encaeniis, diebus dominicis et festivis nihil vendatur, nec cibus, nec potus, nec aliae merces, donec sacra in templo peracta fuerint, contra facientes puniantur. 8 In vespertinis precibus psalmi pie et tractim decantentur; hymni autem, utpote de intercessione sanctorum non canantur, nisi emendati. 9 Sepultura mortuorum sit honesta; funera piorum, pulsu campanarum et cantilenis tanquam exuviae spiritus sanctus deducantur cum honesta pompa, quae omnia sunt recordatio, et typus tubae Archangeli et resurrectionis mortuorum. 10. Fletus immoderati, vel potius ululatus circa funus vitentur I . Thess.

Ordo IV. De s c h o l i s et r e c t o r i b u s e a r u m . 1. Iuxta templum habeatur aedificium scholae propter iuventutem erudiendam, quae est praecipua et purior pars ecclesiae. 2. Ubi est pastor ecclesiae, et aedificium scholae, ibi alatur rector, seu praeceptor puerorum ex deputatis proventibus, quos nemo alius ad se pertrahat. 3 Rector scholae a pastore principaliter suscipiatur, a quo dum idoneus censetur, postea populo commendetur, et stipendium constituatur. Subsit autem rector scholae pastori suo, cum ipse tum collegae et auditores illius, cui reverentiam et obedientiam debitam, publice et privatim exhibeat, neque eum coram plebeis iisdem adulando diffamet. 4. Scholae, quia sunt adminicula ministerii, rectores dili­ genter adiuvabunt pastores suos, in templo canendo, et subserviendo in aliis rebus, quae autem pastorum sunt propria officia, ut baptismum administrare, et alia, ab iis totaliter abstinebunt. 5. In schola dent operám, ut pueros habeant, quos in literis, pietate, et moribus fideliter informent. 6. Non exerceat rector in schola cauponam, aut mercaturam, nec compotationibus indulgeat, neque nocturnis tempo­ ribus discurrat. 7. Rector scholae alicui iniuriam faciens accusetur, non coram iudice, sed pastore suo, is eum sobrius admoneat, et castiget, ne amplius faciat, eumque cum adversario suo, quantum fieri potest, in gratiam redigat; sin rector scholae obedire nolit, accusetur coram seniore. 8. Ut honeste venit, ita honeste discedat rector, non ex levitate aliqua commotus, sed suo termino completo. 9. Immorigeri, rebelles, fuci, potatores, et S c h o l a s dedecorantes, eiicientur pro merito, pios vero et utiles, tanquam membra sua fovebit, et promovebit pia fraternitas nostra. 10. Rectores, vocati in synodum, compareant. Ordo V. De m a t r i m o n i o et n u p t i i s . 1. Matrimonium liberi contrahant cum parentum voluntate et consensu, ut autem parentes liberos nequaquam urgere vel cogere debent ad ingrata coniugia; ita nec debent legitima Egyháztörténeti Adattár.

8

coniugia impedire, nisi adsint causae graves et probabiles. Clandestina autem sponsalia absque piorum parentum consensu, sunt prohibita. 2. Virgini intra annum XV. et iuveni intra XXL sit prohibitum, quia in coniugio iusta aetas requiritur. 3. Gradus consangvinitatis in quantum fieri potest vitentur, connubia autem intra quartum gradum inclusive prohibeantur, tarn in consangvinetate, quam in affinitate. 4. Novi coniuges ante solennitatem nuptiarum de more in duabus septimanis proclamentur, propter preces et errores vitandos; veniant et ad confessionem in octiduo postea, in qua examinentur, priusquam coenam Domini participent. 5. Copulatio ante promulgatione fieri non debet, nec eadem nocturnis temporibus, sed horis vespertinarum precum peragatur. Choreae fiant honestae et de die, non ad multam noctem, idque cum consensu senatus idem. 6. Concubitus illiciti ante nuptias facti, a magistratu utroque puniantur pubLice, ut ceteri timorem habeant, pietasque, et honestas cum castitate servetur, Nuptiae in Quadragesima non celebrentur, neque in Adventu. 7. Aduiteri, scortatores, desertores, et alii scelerati in vicinioribus locis non ferantur, et propter talia scelera alibi eiectos nemo in hac fraternitate suscipiat. Ordo V I . D e v i t a d o c t o r u m et a u d i t o r u m . 1. Quilibet fratrum sit intentus in vicinum suum, et si deprehendit eum peccare aliquid, fraterne intra se et ipsum admoneat, ut resipiscat, nec eum diffamet coram plebeis; sit et quilibet intentus in semet ipsum ne alios doceat, et ipse reprobus fiat, sed sit typus fidelium. Evitet levitates, offendi­ cula, lusum filiorum, tesserarum, pyramidum ebrietatem. Eph. V. 2. Pastores suae vocationis opera facientes, non sese admisceant alienis, nec exerceant mercaturam, alienam vecturam, cauponam, nec in tabernis compotationibus indulgendo plebeis sese nimis familiäres reddant. 3. Nemo ministrorum falcem in alienam messem mittat, baptisando, copulando, introducendo sponsas, vel puerperas, sed si quid fieri oportet, fiat cum legitimi pastoris permissione. 4. Die Epiphaiiiorum pastores cum cruce non circumeant, siquidem est superstitiosum. Pastores autem cum suis

115

ÁG. HITV. E V . ZSINATOK A BÉCSI BÉKE ELŐTT.jj

auditoribus agere debent, ut id, quod debent absque his ceremoniis persolvant. Idem fiat pro lectione Psalmorum die parasceves. 5. Pastor ecclesiae gregem suum absque senioris con­ sensu deserere non debet, quamvis legitime vocetur. 6. Auditores quoque non habeant potestatem amovendi pastorem ecclesiae ob quasvis leves causas, verum si doctrina aut mores sui improbati deprehendantur, seniori significetur, et sufficientes remotionis causae in synodo afferantur, si qui vero temerario ausu pastorem extruserint, nulli alii in locum eius succedere concedetur, nisi digne resipuerint, et cum fra­ ternitate in gratiam redierint. Potius autem auditores pastores suos in honore habeant, et praestent obedientiam in omnibus, quae ministerium concernunt. Matth. X. Qui vos audit, me audit. Hebr. XIII. Obedite praepositis vestris. 7. Diebus sabbathi, omissis compotationibus, et clamoauditores se ad cultum divinum praeparent. Éxecrationes et omnia maledicta interdicantur, inobedientes punianmagistratu seculari carcere, plagis, mulcta, a spirituverbo. 8. Nemo pastori suo publice in concione respondeat arguenti, nec eum diffamet; reum autem coram seniore, et non magistratu politico accuset, qui non facile quaerelam in pas­ torem admittat. 9. In die Pentecostes reges creare, homines in itinere sistere, et alia inconcinna prohibita sint; choreas vero ducere si volunt, fiat requisitione honesta, et consensu utriusque domestici magistratus. 10. Reditus ecclesiastici antiquitus in sustentationem mi­ nistrorum ordinati, fideliter porrigi debent, et non abiectitia, sed meliora relinquant pastoribus suis. Proverb. I I I . De primitiis honora dominum, auditores quoque spontaneum sacrificium, absque superstitiosis ritibus offerre debent. Hilarem enim datorem diligit Deus. I I . Cor. IX. ribus, dirae, tur, a alibus

11. Proventus etiam non debent imminuiab ipsis pasto­ ribus, ne fures bonorum ecclesiasticorum, et depraedatores suorum successorum habeantur, sub poena remotionis. 12. Quilibet sit loco suae parochiae contentus, et non inserviet alienae vacanti, neque cum parochianis vacantis ecclesiae conveniat, nisi senioris et fraternitatis permissione accepta. 13. In locum discedentis nemo succedat, donec priori «•

honeste et plenarie satisfactum fuerit, alioquin vocatio nihil valebit. 14. Coloni citati ad convocationem veniant sub mulcta.

Ordo V I I . De s y n o d o et m a g i s t r a t u . 1. Senior, celebraturus generalem congregationem, duabus septimanis ante per literas currentes promulgare debet. Capita actionum si utile videbitur assignet, strenue et pro officio mandet, ut quisque compareat; si quis autem contumaciter emanserit, mulctabitur tribus norenis hungaricis. 2. Literas convocatorias nemo diu detineat, sed assignato tempore, celeriter ad vicinum suum transferendas curet. 3. Tempore convocationis, unusquisque pastorum dicta hora adsit sub poena unius floreni hungarici. 4. Quilibet fratrum bis in anno deponat in aerarium fra­ ternitatis 12. denarios. 5. Omnes solutiones et mulctae pro festő sancti Georgii persolvantur plenarie. 6. Si pastor quenquam offenderit, non accusetur coram seculari magistratu, sed ad seniorem deferatur. Si vero plebeius pastori fecerit iniurias, prius coram iudice sui loci accu­ setur, ut pro offensis pastori satisfiat; sin minus res ad se­ niorem deferatur. 7. Domini terrestres nullám vim habent in pastorem, quamdiu recte docet, si quid habent contra pastorem, eum deferant seniori. 8. Mulctae, et quae proveniunt qualicunque ratione serventur iuxta consignationem apud fideles manus senioris, si quid exposuerit nomine fraternitatis debet rationem reddere exacto anno, circa diem sancti Georgii. ubi etiam exhibebit, ea omnia, quae in publica cista sibi sunt concredita. 9. Quolibet anno circiter Georgii festum senior suum resignare debet officium, ut fratribus sit libera potestas, consulto ordine creandi alium. Finis. Hos articulos Anno 1604. die 28. Április in Generali conventu Rosnaviae celebrato, non tantum ore, sed etiam calamo publica fide confirmarunt viri sequentes hoc ordine:

Thomas Schrötter, pastor ecclesiae Rosnaviensis tunc senior mox officium resignaturus propria manu subscripsit. Georgius Fabritius, pastor Alnoviensis et consenior primus. Andreas Fabritius, pastor Csetnekiensis et consenior secundus. Sigismundus Petschelius, pastor ecclesiae Topschensis et primus assessor, nunc vero recens senior creatus. Emericus Christian, pastor ecclesiae Revuczensis et tunc assessor secundus. Petrus Sextus Szlabossoviensis, pastor ecclesiae olachpatakiensis et nótárius almae fraternitatis. Stephanus Herennius, pastor ecclesiae koeviensis, orator almae fraternitatis. Venceslaus Astronomi, pastor ecclesiae Ochtinensis tunc assessor secundus. Mattheus Roschkovicius Lutiliensis, pastor ecclesiae Ratkoviensis. Mattheus Sculteti, diaconus Alnoviensis. Petrus Labossius Muranensis, diaconus Rosnaviensis. Christophorus Martini Teutolipcsensis, pastor ecclesiae Schüveticensis. Christophorus Floriani, minister ecclesiae Dei in Getzel. Georgius Albini, pastor ecclesiae Dei, in Magna-Poloma. Nicolaus Bisztricenus, minister ecclesiae Badikfalvensis. Nicolaus Zanbek, Bohemus pastor ecclesiae Christi in Szlana inferiori manu propria. Balthazár Bubenkius D. pastor ecclesiae Ribniczensis. Christophorus Radlerus, Fristadiensis, pastor ecclesiae superioris Szlanae. Andreas Alitis, Brizmensis, diaconus Szitnicensis ecclesiae. Georgius Tyrotarichius ecclesiae Rostariensis indignus minister. {Megvan a Magyar Nemzeti Múzeumban 1140. Quart. Lat. és 2059. Fol. Lat. 3. alatt. Jelen közlemény leírásánál ezen két variáns lectiót használtam.) Közli Thúry

Etele,

reform, theol. tanár.

SOMOGYI PÉTER NAPLÓJA.

1

(1557—1558.)

„Libellus Contribulationis de Sellyensium Captivitate, ad celeberrimum D. Senatum Posoniensem, populumque Uni­ versum missus."

Posonii in Vinculis Archiepiscopi Strigoniensis conscriptus mense Decembri, a Petro Simigino Captivo in Domino Anno 1557. Carmen gratiarum actionis ad Christum nostrum servatorem pro liberato e vinculis, praestantis doctrinae et verae, constantisque pietate viro D. Petro Somogiensi Pannonico Sapphic: Hendecasylla: En tibi grates resonanti voce Praedico, causa bonitatis usque Huius immensae, Deus o perennis Omnipotensque. 1

E becses okirat Somogyi Péter vágseUyei tanító sajátkezű fel­ jegyzéseit tartalmazza azon élményeiről, a melyeket Oláh Miklós esztergomi érsek rabságában szenvedett. Tekintettel arra, hogy a protestantismusnak első rendszeres üldözését a hierarchia nevében Oláh Miklós kezdette meg, ez okmány, mint közvetlen koronatanutói eredő feljegyzés, azon kor meg­ értésére elsőrangú forrásunk. A kézirat a pozsonyi ev. főiskola tulajdona. Hogyan került ide ? k i tudná manapság megmondani. Csak 1805 óta, hogy könyvtárunkban van, tudjuk a sorsát, a címlapra feljegyzett következő sorokból: „Libellum hunc ab ipso in vinculis Archi-Episcopalibus gemente auctore, manu propria conscriptum, oppodo memorabilem, bibliothecae Ev. Posoniensi intulit Daniel Crudi, Eccl. Posoniensis V. D. M. et Districtus Cis-Danubiani superintendens. Anno 1805 mense Aug." E kéz­ irat alapján írtam meg 1891-ben „Somogyi Péter fogsága" c. tanulmányo­ mat, a mely alkalommal néhány levelet is közöltem a kéziratból, függelék­ képen. E leveleket itt mellőzni fogom, csupán utalni fogok reájok a megfelelő helyeken. S. L .

Namque cunctorum geris ipse curam Qui fide te rectificanti, amore Ut jubes puro celebrant ab imo Pectoris aestu. Ac iniquorum reprimis potenti Dextera tandem fremitus, fidelem Qui gregem dire cruciant, vorare Faucibus instant. Sic Petrum nuper gravibus probatum In fide vera liberas procellis Vincla rupisti Satanae svasu Nexa forocis. Quam diu volvet Simois liquorem Infretum, Christo duce nos secura Findimus puppi mare spernimusque Murmura cauri 0 Dei salve reverenda proles Tu decus nostrum reparator aevi Lucis, et rarum columen poli nos Culmine sistas. M. Georgius Psophus Tubingensis.

1

2

Carmen in Nicolaum Olah Archiepiscopum Strigoniensem. Magni parens Christi miseros qui perdere quaeris Audi quae tibi nunc pro bonitate fero Non dignus namque es, qui multo tempore dives, Sed mortis partes saeva pericla male. Tu populus Domini vinclis constringis iniquis In caveas trudis qui pia verba canunt, 1

Ez ajánlóvers után következik Beythe István levele Somogyi Péterhez, kéziratának kiadása ügyében; majd ugyancsak Beythónek egy emlékverse „Deploratio misserimi status mortalium" címen 7 distichonban; — majd Beythe István előszava az olvasóhoz (1. „Somogyi P. fogsága" függelék I . I I . I I I . sz.,) a miből, valamint Somogyi Péternek magának az olvasóhoz intézett s alább említendő előszavából kitűnik, hogy szerzőnk kéziratát k i akarta nyomatni. Hogy e szándéka mi okon tört meg, nem tudjuk. Beythe Istvántól. Erre mutat a „Carmen" szót megelőző „ejusdem" szó, a mely Beythére utal vissza. 2

Pro pietate Dei dicis te cuncta patrare Cum solus novit quod malefacta tua. Non te deberem vanis agitare procellis Ista tarnen dabimus debita scripta tibi: Te tua fucatae pietatis glória perdat Pluto dives opum det tibi regna sua. Iudex ut veniet cum Justus cernere causas Terrigenum; nomen non sit in ore tuam, Nec surgat corpus cum justis clarificatum Sordida tunc etiam canities tua sit, Tunc Baculo gressus sustentes, tardaque lábra Submoveas deílens impia gesta tua, In mentem veniat tibi tunc quod perdere sanctos Cura tibi fuerit; et lapidare pios, Daemon et ipse suo cum dogmate proximus adsit Mox manes rapiat tartara coeca tuos. 1

Carmen in potentes huius saeculi.

Qui C o l i t i s terras, superos curate triumphos, Gloria nam mundi transit ut unda fluens, Multos conspexi dum terras incoluere Quod vitám mundi praeposuere polo Sed post, trans vitám mala glória párta laboré Corruit: et gnatis impia párta fűit. Quaeratis potius coelestis praemia vitae Et vitám mundi ducite rite piam Sic nati vestri regnabunt tempóra longa Nati natorum gaudia vestra ferent. Praesul at immitis spurios solos habeat cum Nec e conjugio pignora chara Dei Quid curat post hanc vitám, modo sit sibi merces In vita misera, caetera Pluto regat. Ad Inclytum Simul ac prudentissimum D. Magistratum Posoniensem, populumque Universum hendecassylabum carmen. Si quid pro meritis tuis Senatus Claris, haec tenuis valet Minerva, 1

Ugyancsak Beythe Istvántól („ejusdem") Szerzője megnevezve nincs, de úgy tartalmánál mint a következő ajánlólevéllel való kapcsolatánál fogva kétségkívül e vers már Somogyi­ tól való. 2

Oppressi, ac squalido loco retrusi: Decantare piacet tuo favore Maecenas, Veterum genus beatum. Sed nostrae resonant prius Camenae, Immensas, placidas grates Tonanti, Qui coelos, homines, creat volucres, Et pisces, validos, feras feroces, Qui terram, maria régens Olympum, Et cunctas Animas virűm, brutorum : Hic dulces misero dedit Penates Vexatoque fame, siti diurna, Indulsit superűm Sátor sub alto, Extendens duplices manus Polorum. Ac vincto juveni sonat benigne: In me Nate tuam fidem repone In me spem solidam tene repostam, Non te conficiet dolor pudorque Nec mundus feriet rapax voraxque Nec falsi Satanae metus dolusque, Qui trusos Baratro pie reducam Ac morti rapide datos levabo. En vobis celebres patres libellus Quem dat Pieridűm chorus dicatus Descriptum tumidis minis tumultu; Hic dicet varios dolos virorum, Ac vulgi facilem metum, furorem, Quodque instar calami levis movetur, Quem vires Zephiri sibi reflectunt. Hic duros Animos viri potentis Qui passim crucians Dei ministros, Ferratis pedibus dómat catasta: Non cano, Juveni favet Symista Summus, sed gemitu suo retorquet, Hic quid Captivitas, gelu, quid Aestus, Quid victus tenuis, Cibi voluptas, Quid mus, somniferi glires, putredo, Morbus, pernicies, febris, dolorque, Et mutata salus cibo negato, Hic dicet Stabilem fidem piorum Qui vinctos adeunt fratres subinde Expensisque juvant suis benigne. Eia, pande tuas pias Senatus portás: ac piacidé fave libello, Quam dant Castalidűm novem Sorores

Emissum gelidis locis, opacis: Hinc defende tuum Petrum benigne, Ut vobis faveat sator Deorum, Maecenas validis tuis pro Ausis Ac Natos dociles, pios Nepotes, prestet, Cuncta tibi tueque plebi, mentem christicolam, fidem salubrem, Corpus pervalidum, fidem salubrem Frumentique adipem, merum lyaei Ac fructus varios, famem domantes; te nobis teneat Deus perhenne, Post vitamque locet Polo Supremo. 1

Libellus Contribulationis De Sellyensium Captivitate Ad

Celeberrimum D. Senatum Posoniensem, Auspicatur.

populumque Universum

Praeclare illi quidem vetusti gentium philosophi, Senatus Amplissime, videntur suis posteris quodam oracula philosophica divinasse, ac velut per manus ad suos derivasse, quibus etiam ipsa piorum Ecclesia, tanquam quibusdam Adiaphoris haud temere utitur. Quäle est illud frequens Axioma, vir bonus haud quaquam virum bonum odio prosequitur, neque tellus quicquam peius ingrato protulit homine, apud quem nulla gratia est diuturna. Verum longe exceilentius ipsa veritas nos edocet, cum non tantum more prophanorum hominum velit nos bonis benefacere et malis Contraria. Quae quis piorum longo spatio inter se dissidere non videt, et quasi ex diametro pugnare. Si ad illam celestem conferantur phiam contemplandam, quae jubet nos malis perinde ut bonis benefacere, inimicosque pro Amicis habendos esse. Nam propter haec duntaxat, non propter illa, nos divina oracula. vere felices pronunciant. Etsi enim in hac praesenti vita, omnibus aerumniis vel inviti subjiciamur, novit tarnen subinde illa divina et inclyta virtus suos ineffabili modo vel de medio mortis eripere. Expertus enim sum reipsa Anno superiori, non equidem 1

Ezután következik S. P. ajánló levele a pozsonyi tanácshoz, a mely alatt á l l : „Datum ex Arce Apostolica mense Decembri. 1557. V. ampl. d. dd tissimus Petrus Simiginus captivus Apud Archiepiscopum Strigoniensem (Lásd az egészet „S. P. fogsága" függelék IV. sz. a.).

exiguo corporis detrimento nomine denique ac fama, manifestis exposita ludibriis, hinc illinc misere iniquis protelatus verbis, comitiis laceratus, irrisus, multisque injuriis affectus. Neque tarnen sic undique sauciatus (Laudetur Creator) deductus sum ab animi proposito, idque Tyrnavia Preside Nicolao Olah Archiepo. Strigonien. Cum nimirum Anno Superiori 1556 more illorum Natalitia Christi peragerentur, unde divina favente gratia liberatus fui, quae mihi fere in extrema succurrit necessitate. Nam alioquin Captivitas ipsa presagiebat vincula durissima, juxta quorundam Aulicorum sententiam, loco tormentorum obscurissimo, visu difficili, auditu difiiciliori, reditu vero difiicilimo. Verum longe secus ex divina Providentia, consilia eorum successere, nam Preside recedente una cum suis manumissus fui ad propria. Primum Capiiulum. Sed nunc rursus proh infelix, incidi in casses diu mihi extensos, involutusque sum laqueo, quem mihi absconderant iniqui. Quibus autem technis diabolicis simus circumventi, ut hanc duram pateremur captivitatem, paulo altius repetendum duxi, commonendorum Amicorum nostrorum causa; ne et ipsi, quasi inprovidi, in hanc, vel similia hinc tormenta incidant. Felix, qui aliena pericula seit prohibere incautus proprio erimine doctus erit. Siquidem provisa jacula (ut ajunt) minus feriunt, nec Semper Amicus, qui blande loquitur, nec semper inimicus, qui durius corrigit, habendus est. Assidueque mecum illám gnomen, quasi pro oraculo Delphico circumgerebam: An nescis longas Regibus esse manus. Labentibus itaque, suo motu naturali, nonnullis mensibus, resedi in loco priori nomine Sellye, ad fluenta nemorosa Wagh sito, ubi juxta vocationem scholasticam pueros fldei meae commissos in arte literaria juxta datam gratiam dei exercebam, tum alia, quae ad bene beateque vivendum spectant. Quo non tarn solvendi praemium, quam raritas docendi pellexerat, misertus scholasticae barbariei, quae passim plus satis grassabatur, neglectis interdum, propter turcicam tyrannidem, optimis liberalibus studiis. Cum igitur post ferias paschae Baltasar Goztony, cubicularius Archiepi Strigonien ex improviso adesset, jubet me bono esse animo alioquin perterritum, quaeque laeta ac pro-

spera predicans, quibus non parum Animatus caepi securius, ut prius, in meo pergere officio. At infelix ignorabam occultas in corde latitare insidias, similes crocodyli lachrymis, propinando merum virus sub melle suavi: hypocrisim pro simulata charitate, quo recedente inbrevi, mansi in loco priori, tractans ut prius scholastica officia. Factum est igitur, ut de more solito in horto diligentius circa horti culturam laborarem, protinus adest nunctius vicini, quo aversitus sum ad Casparum Kermendinum, ac Balthasarum Ooztony, autores nostrae captivitatis sagacissimos. Hic quidem brevioris staturae, humilis gressu, bárba rarus, facie sub paliidus. Ille vero alter immensae proceritatis, canus capite ac vultu submutabili. Quos ubi accederem, de repenta ad parochiam divertant, ubi simul consedentes cum parocho Andrea nomine, intra exiguas horas jubet Kermendi me inter sedendum lras conscribere ad Keer oppidum suo procuratori domestico, quibus exaratis breviter, apud se retinuit lras. Hinc Kermendi ac Goztony pergunt hortum parrochi visitare, si quid forte novi illis inter deambulandum occurrat, quo magis eorum occultaretur facinus. Cum autem ventum fuisset ad hortum scholae, sub umbram cucurbitaruni amenissimam consistentes colloquuntur ac mirantur tamquam rem novam, undique pendulas cucurbitulas, ex quibus jubet Ker­ mendi decerpi nonnullas, quasi missurus (si diis piacet) pro novitate Tyrnaviam suae conjugi. Secundum Capihdum. Decerptis igitur plus quam jusserat de recentibus cucurbiculis, solus ad eos defero, comitatus uno puero scholari, cuius adhuc nobilis pr egregius miles, in nova arce equitando méret, inquirens eos in diversorio, ac multum percunctatus ubinam sint, diligenter inquiro. Dum igitur exiguum temporis eos praestolarer, actutum Franciscus Zentpaly officiaiis oppidi Sellye forte prospectans per domus suae fenestras, alloquitur me. Ipse vero reliquens munus hortense in diversorio una cum puero scholari, protinus eo accurri, ignarus illorum doli consiliorumque. Cum igitur Ascenderem in domum Superiorem Aestivam, en omnes tres smiul congregatos et tamquam conspiratos in nostram futuram perniciem reperi. Quibus Salutem de more precatus inter colloquendum jussus sum assidere, id quod recusavi. Exiguo igitur vix transacto tempore en conspicio

meum Adventare parrochum. Andreám nomine, una cum Casparo Faczan, judice in temporis eiusdem oppidi Sellye: qui jussus assedit. Hinc diligenter percunctatur officialis, num Michael presbyter Hadán adsit, incola similiter eiusdem oppidi Sellye, qui forte per id temporis vacans ab officio docendi domi suae conversabatur, occupatus circa frequentem horti culturam. Misso igitur Judice ad eum protinus comparuit: jussusque assedit proxime meo parrocho. Hic siquidem erat quantum ad Staturam habitus virilis roboris, justae proceritatis, Capitosus, abundans capillis hirsutis, bárba plixa, Regali per­ sona, piacidus vultu ac sub paliidus facie, aeque verbosus ac disertus. Hic ab adulescentia usque semp (törlés) in transylvania versatus fűit in consortio doctissimorum virorum, in Religione purissima, inter homines tum pios tum vero civiles. Cum igitur ad aetatem virilem paulo propius accessisset, sacris ordinibus iniciatus est ac in ministrum ecclesiae publice subordinatus, ubique docuit, Baptizavit, Caeteraque sacramenta rite omnibus Administravit, sine sexus differencia. Alter vero Andreas nomine, homuncio brevissimae staturae, Bárba prolixa, exorcista ut perhiberetur contra Cacodaemones, verbosior quam doctior, vehementior quam fortior. Hic Anno 1555 in oppido Szerdahel In insula czallóköz apelláta, suas decantaverat primitias. Unde vocatus ad parrochiam De Sellye, in ministrum eligitur eccle­ siae, in Spacio integri Anni. vel paulo plus, bene in Religionis negotio cursitabat. Verum tarnen tempore persecutionis Posonii, proh scelus, uterque eorum, quemadmodum jam passim decantatur, impijsime palinodiam recantavit. Hi nimirum magis timentes corporis temporalem quam animae perpetuam Captivitatem, magisque Amplectentur regnum Mundi labile quam Immortalem beatorum vitam, de quibus recte Illud : Ut redimas corpus, ferrum patieris et ignem, Utque animam serves: vix tibi cura subest. Tertium Capitulum. Convocatis itaque nobis tribus intra Aedes Szentpáli in conspectum officialium, protinus literae Archiepi nobis obijciuntur Mandatoriae, sub pena capitali, Amissioneque omnium bonorum civium. Quibus perlectis mox exhorrescimus ad con­ spectum tarn duri ingratique dedicti, lingua vix faucibus hesitat, tybiae titubant, Cor vero instar folij trepidat. Officiales vero subinde firmissime Imperitant Judici, ut sine mora, jam jam

adsint Rhedae cum suis necessariis. Iudex autem perculsus tam duro Archiepi Mandato, huc illuc semicano Capite cursitat, ordinaturus sibi commissae, ne qua mora intercipiat nostram transicionem. Nos vero infelices ubi omnia dura cernimus nobisque ingrata et nimium adversantia, tamquam desperabundi nostrarura rerum, fixis humi oculis, tacite susperamus ac gemimus, omnem nostram sortem deo tute committimus, ne nos in haec mala detrusos deserat, quin potius Iter nostram prosperare dignetur, oramus sedulo. Vertente itaque sole ad occasum, cum Rure passis Coloni redirent ad sua propria, rogamus veniam supplices ab officialibus, ut liceat nobis pace eorum res nostras domesticas singulis coordinare, cum certo sciamus, jam nos minimé nostri, sed Ulorum Juris futuros. Illi vero contra lapides (ut aiunt) loquuntur intonantes, nunc temporis non esse rationem res domesticas ordinandi sed potius abeundi. Ubi cum nil fides vel pietas apud hos efficeret, imo suspecta haberetur, dimissi jam tandem sumus, mediante fide jussoribus, judice ac juratis, in quorum presentia, instanti festinationi, res nostras charissimas, ah satis incomposite deseruimus. His itaque tumultuose peractis, ingruit serus vesper, ubidenuo oritur nova exigua consultatio ac vehemens verborum pugna inter officiales, judices ac juratos. Illi instant urgentes mandato Archiepi, ut apud judices per noctem simus sub custodia civili, hi rursus necquiquam imprimis repugnantes, obsequuntur tandem fracti minis durissimis Archiepi. Nos itaque deducti ad officialis Aedes, sub custodia civili ibi noctu substrato feno cubavimus. Cum igitur vix medium noctis transigeretur, ac omnia in noctis profundo silentio quiescerent, lunaqua undiquaque in suprema Regioné Acris luceret, juxta suum motum naturalem, extemplo tres resonantes adfuere Rhedae, quibus conscensis, separamur ab invicem, sedentes inter judices ac juratos, sicque triste Iter ab oppido Sellye solvimus, Illi precedendo, nos vero subsequendo, Recta usque Posonium ascendimus, ubique in itinere velocissimo tendentes cursu, formidinis gratia. Quartum capitulum. Ubi vero Posonium appullimus fere hora meridici, ducimur in diversorium non procul a curia Archiepiscopali, Kermendi autem ac Goztony curiam ingrediuntur archiepi, visuri num mensa sit remota, quidve summus agat Presul, omnia percunc-

tantur diligenter. Egressus tandem post exiguas horas Kermendi, jubet nos una cum judice, juratisque ingredi. Nos vero ingressi tremebundi Curiam praesidis, separamur ab invicem longe intervallo. Illi quidem in diversorium demisso humi revertuntur, nos contra in dura conjicimur vincula, maesta facie, cum maximo Spectantium ludibrio, ac quorundam Epicureorum Applausu. Instante vero vespere, ducimur per Carceris custodem, ah contumeliosi, despecti, in abditum, squalidum ac olentem instar averni carcerem. Turca catenatus precedit, visu difficilis, vultu horrendus, caeteraque monstrum hominis. Hunc proxime duo nostri ministri, constricti instar jumentorum, subsequuntur, quos et ipse cominus tardo insequor gressu. Distrahentibus itaque nobis sic misere intereundum, en Archiepiscopus demisso cano capite circumspectat ad placitum, late patulis undique fenestris, in nostram perpetuam contumeliam, pars vero spectantium Aulicorum fixa in Cancellis haerens, contemplatur similiter nostrum aprobrium. Nos vero . . . Repleti memore tendimus ad sedes tenebrarum infimas, eoque intrusi, inter Vermes, aliasque infinitas pernicies terrestres mansimus pervigiles usque in sequentem lucem. Maceratis igitur in Apostolica Arce, aliquandiu nimia . . . sitique, intra paucos tandem dies conveniunt in Archiepi Regiam, preside ipso primate epi(scopi), propositi, doctores theologici, canonici, viri religiosi, tum Posonienses, tum vero Tyrnavienses, aliique ecclesiastici et nonnulli Aulicorum optimates. Convenientibus igitur principibus sacerdotum in unum ex aedicto Praesidis,-Ac sic consultantibus simul in nostram futuram calamitatem, primus omnium nostrorum Michael Hadán evocatur ad examen theologicum, quo examinato, longa intercapedine a nobis separatur in domum pistorum. Hunc proxime subsequitur Andreas parochus de Sellye, qui similiter examinatus in di ver sum a priori mittitur locum, nimirum in granarium. Postremo vero ipse, tamquam scholasticae sectae infimus imitátor omnium novissime extrahor, ignarus ordinis sacerdocii ac juris ecclesiasticae (sic) quamvis prius omne negotium tutus meo commiserim parocho, tamquam domino servus. quem sperabam, cuncta rite ordinaturum negocia. Sed improvisa fefellit opinio. Cum igitur in compedibus prodirem resonantibus, mox compulsus sum ad dandum sacramentum, idque per invocationem Deiparae Virginis ac cacterorum sanctorum sanctarumque virginum, quod cum divino Adjutore recusarem, Alii objiciunt jusjurandum Ipsius Salvatoris, Amen, Amen dico

vobis, alii interdum exemplum perjurii nostrorum ministrorum Captivorum, ut qui per divorum vota juraverint, quibus paucis aio: nos habere preceptum Evangelicum a nostro preceptore traditum: Quod nos vetat omnino jurare per coelum, per terram, nedűm per divos. Adhuc illis vehementius instantibus, tanquam multi contra unicum, docti contra indoctum, senes contra juvenem et quasi patres Antiqui contra filium exprobrant, quis tu es, aut qualis ? Num major aut doctior tuis concaptivis presbyteris ? qui populum docent, baptizant, caeteraque Sacramenta administrant ? Ad haec rursus breviter: Scriptum est in evangelicis literis, nolite jurare, sed sit vester sermo est est, non non. Dum igitur sie multum frustraque conarentur in suam pertrahere sententiam, vel minis, vel exemplis, tandem quasi ultro juxta conscientiae testimonium, do sacramentum in nomine sanctae triadis, quo jam olim insignatus eram, juxta ritum sacrosanti baptismatis. Reliquae vero questiones paulo post ordine subjicientur. Quintum capitulum. Peractis igitur satis tumultuose questionibus rursus solusmet destinor in carcerem, tanquam purus haereticus ac dignus Vulcani cineribus, ut illi passim jactitant voce stentorea. Sacerdotes vero nostri liberati (si diis placet) ac separati a me, singulis diebus inter Aulicos conversantur, tanquam voti compotes, reque bene gesta, adversantur mihi tanquam ignoto, rarissime ac fere nunquam adeuntes me incarceratum, vel saltem colloquendi nedum consolandi gratia, adeo praeterea degeneres meorum vineulorum, ut vix postea mihi amplius vel vox illorum audita sit. Itaque paucis post diebus Archiepiscopus Tyrnaviam proficiscitur cum suo satellitio, ubi dum intra quasdam septimanas moram protraheret, posonii nostri ministri publice ex monachorum Ambone, ad populum impiismam palinodiam recantant, qui mihi post illam duram Confessionem, immo detestandam Apostasim, amplius non aparuere, quorum horrendum scelus, multis suspiriis, dies et noctes, mecum defleo. Cum igitur sie tractati nostri ministri Tyrnaviam deducerentur, Petro paulino preposito procuratore indagacissimo, qui eadem die dominica accedens me circa carcerem, instat sollicite, colloquitur per carceris Cancellos, movens omnem (ut dicitur) contra me lapidem, ut si velim manumitti, oportebit me per omnia nostrorum presbyterorum scandalosa insequi vestigia, obiterque gratias agebat, quod deviantes miserrimi sacrifficuli

jam tandem emerserint ex tantis erroribus, ad sanam Evan­ gelii lucem, ac veram Catholicae ecclesiae traditionem. His et similibus illecebris mirifice instat, sollicitat nunc mitius nunc asperius intonans, num et ipse recognoscens (ut paulinus dicebat) meum errorem, velim illorum subscribere sententiae, ut sic liberatus una cum nostris ministris manumissus fiam. Cui paucis, absit domine pauline, ut quicquam vel tantillum audeam contra evangelicam professionem mutire, ne dum pejerare, quibus auditis indignabundus paulinus ex abrupto intonans ait, at ego rursus in veritate tibi dico, hic putrescas in squalido carcere, inter vermes, fame, siti et aliis calamitatibus. 0 Scythicam Contionem: hoc dicto Tyrnaviam deduxit ministros. Hi nimirum meam causam, Deus opt: max: illorum misereatur, supra modum agravarunt tanto scandalo, talique perjurio, quos tarnen ex animo desiderabam meminisse, unde ceciderint et opera priora per veram metaniam (sic) agere, alias facilis est ad infima tartara lapsus, cum perpetuo interitu. Eia igitur, nos qui prius unum et idem sapiebamus, quorum cor unum, idem et animus erat, inter nos quam repente impium oritur scisma, ut non tarn corpore quam Animo et Con­ fessione Evangelicae Veritatis longe lateque separemur ab invicem, nescio quo malo distracti genio. Ne quis igitur o lector ita securus sibi blandiatur, quin aliquando vel de repente, preter opinionem possit labi, et qui videtur sibi stare videat ne protinus cadat. Multa sunt enim exempla horrenda, vel auditu, ne dum facto digna, quo Justus Iudex in novissima resurrectione dijudicet. Sextum capitulum. Hac nimirum conditione dimissis vel potius amissis nostris miserrimis presbyteris, proh infelix, iterum detrudor solitarius ad tormenti locum, in tenebras exteriores, inter vermes et alias pestes ergasterii, ubi per nox ac per dies conversabar. Addito praeterea severo Aedicto Archiepi, nequis hominum me vel juvandi vel solandi gratia accederit, victum praeterea apposuit mane et vesperi binas sati tortulas curiales potumque insipidae aquae ad compescendam longam inediam. His dum vix misere vitam sustento, intra paucas septimanas, vix adversam, jam lanquescenti corpuscula valetudinem, propter diuturnam famemque sitimque, aliaque infinita detrimenta, 0 tempóra, o mores, heu prisca fides, victa jacet alma spes, attamen

Vivere spe vidi qui moriturus erat, Spes fovet: haec voluit vitam preferre dolori Nec sinit in morte spes vacillare pios. Verum hic quoque Deus et pater Dni nostri Jesu Chri misericorditer recordatus est mei, quem nil arcani praeterit, quique omnia Cordis secreta perlustrat, nobisque merito exprobrat illud Quo fugis ah demens, quascunque accesseris horas Sub me tutus eris, bene jam sperare licebit. Unde divina miseratione fratres nostri vere christiani, tum Posonienses, tum etiam Alii complurimi Peregrinorum, neglecto Praesidis Aedicto, atque aulicorum minis, indies me usque ad carcerem accedebant, animo imperterrito, partim sua pia juvandi gratia, partim vero recreandi, per quos Deus opt: max : quaeque necessaria mihi in carcerem suppeditabat, idque largissime, perinde ut olim illi piloso Heliae Thesbitae ad fluenta Charit celanti per cornum, ac indigam omnium rerum viduam sarephtanam mulierculam. Alii vero piorum per carceris cancellos gemebundis intuentes oculis, parate ad plangendum, multa et intima Cordis affectu ducebant suspiria, miserti, quod tantopere membra Christi vexet Sathanas per sua Organa. Alii item fratrum saepiuscule intra carcerem usque me accedentes, victum ac potum abunde secum deferebant, qui intra aliquot horas in opaco ergastulo pie mecum conferebant de regno Dei, omnia Christiana officia erga me pie declarantes. Post super venit D. Caspar, doctor medicináé Illustrissimi principis Thomae Nadasdy, palatini regni hungariae, quasi aliter noster Maecenas, qui saepe accedens me per carceris cancellos tam pia eruditione exhortabatur, tum vero suis piis liberaliter providebat expensis. Hic apud Archiepiscopum multum viriliter pro mea eliberatione laboravit, juxta praeceptum evangelicum. Huic D. Christophorus Harumpreisther patrícius posoniensis, vir tum eruditione clarus, tum vero pietate christiana insignis, multa liberaliter in me contulit benefacta, motus pio Dei zelo, qui personali saepissime presentia me accedens, mirifice solabatur suis partim dictis amicis, partim vero scriptis consolatoriis, simulque porrectis pecuniis a me recedebat. Novissime vero omnium Senatus Posoniensis, tum sanctis legibus inclytus, tum vero claro nomine ubique celeberrimus, ac supra celsa sydera notus, benignissime suis piis procu-

rabat expensis, suaque excellenti authoritate unice protegebat. Haec igitur cuncta in me collata benigna officia. Deus opt: max: omnibus Benignissimis patronis olim pie Recompenset, id unice ílagito. Ultimum capitulum. Cum igitur jussu Archiep. tam deplorando in vinculis agerentur, in singulis fere necessitatibus, nec tarnen sic quo­ que commoveretur, accessit ad hanc miserandam calamitatem aliud malum. Nam emissis quibusdam Canonicis Tyrnaviensibus per Archiepiscopum ad oppidum Sellye, jussit omnes libros de sacris funditus evolvere, per singula vascula, juxtaque suum placitum Tyrnaviam deferre. Insuper unum vasculum refertissimum selectissimis libris ablatum est. Breviter, amissa omnia bona longo tempore párta. Multaque pecunia comparata. Huc accedit aliud incommodum, nimirum scholarium conventio, qui a parentibus ex diversis adducti locis fuerant causa discendi, verum me captivo abducto, quisque eorum ad suos proprios, rediit Lares. Sicque frustratus sum omni didactro. Porro hae tot tantaeque afflictiones diuturnae; simul et jactura charorum librorum o lector (omissis interdum diversis hortorum bonis ac multis domesticis altilibus) non tanti sunt aestimanda, quanti cura nostrae salutis ac verae Evangelicae Veritatis Confessio. Inquam usque ad finem illesum immatumque vel latum unquem, conservari, a deo op: max : assidue imploro, intereuntibus piorum fratrum sedulis praecibus. Nam insidiae Satanae undiquaque me invadunt: nunc blandis alliciunt verbis, tamquam fucatae Syrenum voces, nunc duris insultant minis, tamquam saeva tigris raptis catullis huc illuc furit, iilinc videó omnes inferorum portás contra me invalescere, machinantes proh sancte Sebaoth conceptam fidei scyntillam extinquere densissima tenebrarum caligine, verum ardentius. Orandum est ut sit mens sana in corpore sano, Sint procul a nobis tela doli Satanae. Et si autem favore quorundam aulicorum eductus eram e carcere, ad locum salubriorem intra aliquod tempus, tandem rursus detrusus sum in locom tertium, in quendam opacum ac strictum fornicem (proxime salva reverentia, quae omnibus bonis debetur) pubbcam curiae latrinám situm, ubi colluvies

omnium sordium exorbetur, haud paulo inferior tristi ac olido carcere, ubi dies et noctes solitarius vitam ducebam in lachrymis et gemitu, in fame et siti, in frigore et horroré, aliisque quam plurimis necessitatibus. Verum hic quoque Deus opt: max: optime mihi prospicit tum de cibo tum vero de potu, cum saepius cum lixa ac pincerinis soleam una manducare, Deo nostro sie favente. Catalogus propositionum tempore examinis, Posonii in Curia Archiepi objectus, praeside ipso Archiepiscopo, Praepositis, doctoribus theologicis, canonicis, viris Religiosis, Caeterisque Clericis ecclesiasticis,circiter penultimam diem Julii 1557. 1. An velim juramentum dare per solam Evangelicam fidem, vel etiam per divorum nomina, divarum ac martyrum. 2. An credam veram ecclesiam catholicam et apostolicam. 3. Quae sint notae huius ecclesiae Catholicae. 4. Quisnam sit caput huius ecclesiae. 5. An Romano pontifici obtemperandum sit. 6. An patrum veterum sententiae imitandae sunt. 7. An archiepiscopus modernus Nicolaus Olah sit verus Petri successor. 8. Quot sint sacramenta huius ecclesiae. 9. Quidnam sit baptismus. 10. An in baptismo originale tollatur peccatum. 11. An sal, aqua lustralis, unguentum requirantur ad baptismum. 12. An parvuli et adulti indifferenter sint baptisandi. 13. An credam sacramentum altaris. 14 Utrum transsubstantiatio sit in coena. 15. Utrum porrigenda sit plebi utraque species. 16. Utrum missa sacrificium sit. 17. Utrum missa pro vivis et mortuis applicanda sit. 18. Utrum in pariete cancellato sit retinendum sacra­ mentum altaris. 19. Utrum vicatim circumferendum sit publice sacra­ mentum. 20. Quid sit poenitentia. 21. Quae sint partes poenitentiae. 22. Utrum necessaria sit confessio auricularis.

23. Utrum saiisfactio retinenda sit in ecclesia. 24. An ordo sacramentum sit. 25. An conjugium sacerdotibus licitum sit. 26. An vota monastica facienda sint. 27. An confirmatio et extrema unctio sint retinenda in ecclesia. 28. Utrum justificatio in sola fide sit, an etiam opera requirantur. 29. Utrum sancti colendi et invocandi sunt. 30. Utrum pro nobis intercedere possint. 31. Utrum imagines eorum toleranda sint ecclesia. 32. Utrum purgatórium sit. 33. Quonam animae corpore solutae hinc migrént. 34. An jejunium sit. 35. An jejunandum sit in defectu ciborum. 36. An ceremóniáé publicae aliique ritus ecclesiastici nativa vel latina linqua sint peragendi decantandique. 37. An pro mortuis supplicandum largiendumque quidpiam sit, ut ex purgatorii supplicio eliberentur. 38. An parochum de Sellye, Andreám nomine, de Csalló­ köz, alias Kermendinum in hac religione evangelica vertandum docuerim. Has autem oppositiones, candide lector, peracto examine in carcere excepi. Causa memóriáé, satis conturbato spiritu, neque tarnen eo ordine, quo inter nos ventilatae sunt, nam undique immodico obrutus clamore, alius eorum subinde purus haereticus intonabat, alius ut eorum mos est, Ad cineres, cineres, crebrius ingeminabat, alius virulenta dicteria mortis Aculeo, Amariora adversus me exprobrabat. Quas partim affirmavi, partim vero Deo propitio confutavi, juxta datam dei gratiam. Áffirmativae partes positae sint in articulo et libro per Zakanum notarium huius provintiae attentissimum. Porro privato in carcerem detruso subinde objiciebatur per carceris cancellos mecum loquente, quod nimirum Andreas parrochus de Sellye proprio ore fassus fuerit, me fuisse authorem sui conjugii, ac evangelicae professionis, quod fieri si potuit, salva conscientia, judicet pius lector atque auditor, cuius misereatur Deus. 1

1

Mielőtt feljegyzéseinek második részére térne át, szerzőnk itt 8 levelet közöl, a melyeket fogságából írt, közbe elmondja fogoly­ társainak további sorsát, majd végül 4 ugyancsak fogságában szerzett költeményét közli. Levelei közül kettő érdektelen; de felette érdekes többi hat levele, a melyek közül kettő a pozsonyi tanácshoz szól, egy

Brevissima narratio de miserabili obitu Andreae parrochi de oppido Sellye. Factum est post illám publicationem verae Religionis christianae Posoniensem, ut uterque ministrorum apostatarum Tyrnaviam versus deduceretur per Petrum paulinum praepositum, huius provinciáé procuratorem Studiosissimum. Cum jam illorum facinus ubique innotesceret, illisque vel invitis, frequentius crimen perjurii exprobraretur cum eorum summa ignominia, uterque sese clam Tyrnavia subduxit. Alter eorum, Michael Hadán nomine recta ad inferiores Pannóniáé partes devolavit, qui etiam nunc ignoratur, ubi locorum ubine gentium latitet. Alter vero Andreas nomine parrochus olim de oppido Sellye, qui ex nobis exierat, sed non erat ex nobis, alias utique nobiscum perseveraret usque ad finem. Hic iterum nescio quo^facto quibusque malis avibus, nactus jumentum alterius, equitavit ad oppidum Sellye, tamquam re bene prospereque gesta, quem populus laetabundus mirifice excepit: multum de eius reditu congratulans. Quibus dum per multas narrat Ambages suam fictam eliberationem, ac interim tacite dissimularet suam impiam abnegationem, quae jam palám omnibus erat, ac passim notior, quam Delia suis catellis, protinus ministri Praesidis adsunt, qui eum vel invitum rursus ad Archiep. tanquam transfugam deducunt, cum populi summo stupore. Ss Archiepiscopus vero stupefactus tantae fraudis inconstantia, emissis nonnullis Tyrnavien. Canonicorum cum Andrea usque ad oppidum Sellye, ubi rursus coram populo in Ecclesia publice ah infelix Religionis negotio apostatavit. Unde cum usque ad maximum, haud immerito despiceretur propter reli­ gionis pervariationem, nullus deinde se illi vel colloquendi vel conversandi gratia adjunxit, cum eo una commertium habuit, nec amplius cibum sumpsit juxta apostoli preceptum, si quis fráter inter vos Idolatra nominatur, nequidem cibum sumpseritis cum illo. Immo et a futura olim conjuge naso suspensus (ut aiunt) Rhinocerotis, cum subsequenti repudio egregie negligebatur. Utque thoro illius fidefragii a parentibus modicis quidem sed tamen honestis rite denegaretur. Unde intra paucos Armpreuster (Harumpreister) Kristóf pozsonyi patríciushoz, egy Prunczit Györgyhöz, Nádasdy nádor udvari orvosához, egy a császári hadsereg 8 kapitányához s végül egy Sztáray Mihály „tolnai püspökhöz", a kinek feljegyzéseit ajánlja. Ama két érdektelen levelet itt mellőzöm; a hat levél pedig egész terjedelmükben olvasható ;,S. P. fogsága" c. m. függelék V — X sz. a

menses sic undique partim a populo exosus, partim vero in dies ille conscientiae testibus excarnificatus in letalem incidit morbum, quo immolescente opprimitur ac instar e linguis obmutescit, percussus apostemate faucium. Inflatus pretermodum vultu, attonitus oculis, discissus labijs, fauce oris mirabile dictu hianti, totus discolor, totus in corpore mirum in modum fetidus. adeo ut vix quisquam hominum eum accedere potuerit vel invisendi gratia vel alia suppeditandi necessaria, nisi bene obturatis nasibus. Praeterea adeo impos animi ut haud secus quam in manus porrecto attramento et papyri chartula senten­ tiam animi presentibus manifestaret merite confusam. Sic igitur misere multumque vexatus, cum omnia vitae indicia desperata apparerent, morsque paliida in conspectu aequo obreperet pede, en Chloto tertia Parcarum assistens, intrepida stamen abrupit; sicque migravit miser ex hac luce exosa: Res horrenda et deploranda o lector, perpetuisque digna momentis contra duplicatos corde personatosque christicolas. Hi nimirum aliud in corde gerunt, aliudque in ore proferunt, ignorantes ah infelices, illum verum et unicum, cordium ac renum nostrarum sva x a p S i o q v w a n j v , cuius 6 óíp&aXfiöa xa rcavca ftXenei

. . .

Tales siquidem plus mortem corporis momentaneam, quam animae perpetuos exhorrescunt cruciatus, magisque terreno ac mortali, quam immortali pptuoque Dnorum Dno, Regumque Regi inserviunt, quem impia tremunt Barátra, colunt sancti angeli, adorant soli vere pii. Adeo miseri immemores morumque salutisque futurae : ut quid vis in gratiam suorum majorum perpetrent etiam manifestissime et illicita et impia. Tales enini ex diametro (ut aiunt) sibi dissident, inconstantes, perjurii, nugigeruli, polypodii in diversas sese transformant metamorphoses, digni quovis inextricabili Cretensium labyrintho, omnia probantes et nil eligentes, nilque certi possidentes, semperque discentes et nunquam ad verae pietatis scientiam pervenientes, parvique pendunt illud Apostoli salubre dictum : Corde creditur ad justitiam, ore autem fit confessio ad salutem. Quapropter considerandum omnibus diligenter vere piis arbitror, ita suae salutis rationem adhibere : ut dum sibi optime constant, videant ne de repente cadant, si enim illa Angelica admiranda sublimitas jam olim excelso Polo cecidit, quanto magis vas fragile ac fictile. Si in alto coelo ruina, quanto magis in infima terra, si Adam primus protoplastes in voluptatis labitur loco, puto paradiso, quanto magis in tanta sceleratorum hominum confusione. Transyt enim mundi glória, tamquam dies hesterna et

nunquam reditura, tamquam imbrium copia. Quapropter inquiramus potius vitám futuram, eamque mente pia prosequamur, donec appareat ille Justus Bonorum ac malorum arbiter de regno Dei, qui non secundum visum oculorum aut auditum aurium mundum arguet, sed in aequitate et justitia pauperes simul ac divites judicabit. Porro lector optime haec omnia ordine accepi ab eo, in cuius Aedibus Andreas parrochus hospitutus fűit, aeger decubuit ac moribundus obiit: qui omnia ab exordio usque ad ultimum vitae exitum exactissime et vidit et novit. Res dignissima ubique relatu, commonendorum nostrorum fratrum causa, ne et ipsi incauti in hanc tormentorum locum veniant, cum suo periculo. Excessit 7. Octobris die Anno dni 1557.

Carmen elegiacum pro Christi adjutorio implorando, in carcere raptum ex tempore Posonii. Adfer opem misero summi Moderator Olympi tu mea spes, vita, glória, vera salus. Quandoquidem pro te trahor ad discrimina, quae nunc Stricta catasta tenet, vincula dura, minas, Jam quaecunque cupit natura Alimenta negentur, potus adest sterilis, vel crucianda fames. Deinde tonat passim Rapido Vulcanus Averno Ingeminans cineres atque Acherontis aquas, Instat et assidua superatae mortis imago Qua delusa suos tendit ad Orciades. Heu quam dura fero pro nomine Christi Redemptor Sed regat hos artus spiritus ille tuus. Obstrepit hinc victo Lachesis, furiaeque minaces Pallida vel Hecate, tricipitisque caput. Hinc mors, peccatum, Sathanas, dominator Averni, Mors tarnen haec Christi: cuncta maligna necat. Et quaecunque tenet Pluto regnator in orco Victa jacent Christi morte salutifera. Ergo ades o victor satanae, vitaeque parator Cedo tuam suplex Christe benigne manum, Fer robur famulo, stabilem vitamque fidemque Ut valeam sacrum eredére dogma tuam. Adde tuum lepidum verbumque sophosque salubre Ut caveam mundum, deinde dolos Satanae. Solus es auxilium, turris fortissima ab hoste, hanc rapit oppressus, mortis in Articulo,

Jamque tibi praesto vitám requie potituram perpetuo hanc peperit mors preciosa tua, Corporis interea membra condantur et astris Spiritus exultet secla per innumera, Atque melos pangat superum sine fine beatum Ultima post fata, caetera mors rapiat. Tu quicunque velis Satanae transire procellas atque sequi Christum: ferre mementó crucem, Non servus major Domino, auditorque Magistro Conveniet superos sic honorare suos. Ad armigerorum Capitaneos Regiae Majestatis sagacissimos, octostychon carmen. Multa túlit fecitque pius pro nomine Christi Nam regnum valida vi rapitur Superűm, Impius at gaudet mundus, sathanaeque ministri maeret enim Justus carceris oprobrio. Ego piam vestram proceres deposco tutelam Captivum eripiat vestra benigna manus, Ut vestris faveat captis, factisque creator dirigat hic vestra corda, animosquo pie. Ad elarissimum Virum Dnwm Oeorgium Prunczit Maccenatem suum candidissimum enchomistichon carmen Fragile dum patitur corpus ferrumque, minasque Ac gelidum frigus, saeva pericla simul Spes tarnen in Christo afflictos non deserit unquam constitit ac placide corda tremenda levat. En tua Maecenas subito famaque, decusque advolitat claris nota diuque viris, Nam pius es superis: clemens in vincla retrusis dum tegis abjectos atque foves miseros. Tu quoque pelliceam vincto Reverende Georgi mittis et expensas dextra benigna dedis. Quo partim valeam ventas fugitare Aquilonis, hyrsutamque hiemem: frigus et aere gelu: Utque inopi partim vitae succurrere possim sie miserae afflictae, Rebus in ambiguis. Quae mihi cuneta super gratissima valde fűére Rebus in adversis: haec retinere juvat. Inde deo satago laudes persolvere dignas Atque memor vestri Semper adesse volo.

Sed mihi cum desit, referam quid clare Pruneczit? Hoc referat Christus, magna patrona tibi Atque tuos foveat sacro spiramine gressus ultima post fata, constituatque polo. Jamque vale Reverende senex ac suspice missas Quas dat primicias, nostra Thalia recens. Vice Coronidis in fine Appositum tetrastichon Carmen. Dum premor ah duris vinclis: haec pauca notavi his tempus studiis faliere rite putans. Ergo vale lector, nostrique mementó subinde Exoraque Deum rebus in assiduis. Emissum ex Apostolica Arce Mense Decembris. Petrus Somogy captivus in Domino. Posonii faciebat. 1557. Primae partis finis.

Sequitur pars Secunda de Captivitate Sellyensium,

partim Tyrnaviae, partim vero in Castro Znyo in Comitatu Thurocensi Conscripta Anno Domini 1557 ac sequ. Postquam igitur solitarius versarer assidue in ipsa dura captivitate, in olido tenebrosoque carcere, omnia sunt in silentio, neque quicquam certi de nostra diuturna captivitate passim vulgo spargitur, ut qui jam pridem inter eos extinctus sün: en praeter opinionem nunciatur Archiep. adventurus propediem Posonium ad Natalitia Christi celebranda, curia lithostrate passim verritur, celsi camini ab atra fulgine diligenter repurgantur, ligna copiose cesa importantur, alimonia diversi ge­ neris abunde passim a duris inducitur colonis. Provisor de singulis stúdiósé prospicit nequid inculti reperiatur neve more tardioris arguatur quaeque presto adsunt, satis officiose instructa, tantum praeces cum suo famulicio expectatus prestolatur. Ingressus itaque Primas Posonium mense Decembri post ferias divae Luciae, hypocausta diligenter per singula palacia tepefiunt, culina artificiose instruitur per dispensatores sedulos, archimagyrosque sagaces, omnia splendent Regali luxu, hinc dapes excipiuntur viatice a dapiferis. Si quis igitur me forte

contemplaretur aulicorum, aliorumque bonorum virorum, pro­ tinus stupefactus exclamat, heu mi Pétre amato nunc adhuc vivis! qui apud nos jam diu ex hac luce emigravis ? Bene est, laus summo Creatori, qui te nobis incolumem superstitemque restituerit, esto bono animo. Quandoquidem tua fáma undique moribunda volitabat, qui te non amplius jam victurum nedűm visurum sperabimus, ita nobis hactenus mortuus et auditus et nunciatus erat. Dum igitur alii sic nostrae mortuae vitae ex animi sententia congratulantur non secus ac vitae propriae, alii tarnen vix dignantur suis contemplari oculis, indicantes indignissimum hoc splendido sole, quibus paucis locutus, ago gratias deo meo, qui in tot tantisque tribulationibus secundum suam misericordiam suos non deserit, imo constantissime sperans in eo, olim ex hac diuturna captivitate benignissima eliberabit, quique perdita recuperat, infirma consolidat, mortua vivificat, captivataque in pristinam libertatém reducit. Propter hunc equidem tota die mortificamus, destinati sumus sicut oves mactationis, propter hunc assidue affligimur, sed non deficimus, augustiamur, sed non derelinquimur, tribulamur, sed non confundimur, mortificamur et tarnen ecce vivimus, qui est fidelis in omnibus operibus suis sanctis, nec sinit suos ultra quam ferre possunt persequi, imo et ipsam quoque tentationem piorum in summum emolumentum contingere quis dubitat, nisi aperte impius ? Primum capitulum. Factum est igitur in vigilia Thomae apli cum esset tempus vespertinum, omniaque in summo agerent silentio venit ad me in carcerem D. Emericus Saghy provisor curiae archiep. posoniensis, alloquitur hinc jubet egredi seque per gradus sursum recta usque átrium Praesidis subsequi. Ego vero ignarus horum omnium egredior trepide ex tenebroso, frigido, fetidoque carcere. Provisor lucente lumine precedit quem tristi vultu lentoque passu in duris compedibus subsequor. Tendentibus itaque nobis sursum deducit ad hypocaustum Petri paulini prepositi, proxime átrium presidis, hinc salutatus de more paulinus simulata charitate jungit dextram ut qui mihi bene faveat, post diligenter percunctatur ut mecum agitur in hac algidissima hieme utque sustentor in hac duiturna cap­ tivitate, quidne propositi habeam, num adhuc in pristinis (juxta

paulinum) erroribus velim persistere, cum tanta animi pertinacia, magnoque tum detrimento corporis, tum vero populi scandalo. Cui breviter: ecquisnam ille error mi pauline ? vel quae tanta Animi nostri pertinacia? Quasi ita oblitus sim morumque salutisque propriae ut prorsus ignorem viam salutis ? Si quidem hactenus nil extra vocationem meam scholasticam egerim, neque ministerio presbyterorum me temere ingresserim. Nun quempiam Catechumenum sacro tinxerim baptismate ? Num vero vel unicum pusillum sacramento altaris catechisarim ? Quae omnia sunt piorum ministrorum ad haec electorum offícia. Hinc paulinus, quoniam tu, tuique similes, nescio qua temeritate gravi vesania ducti audetis contra sacramenta altaris alia nova et haeretica invehere dogmata idque de sacramenti utraque specie percipienda, unde correpto quodam innovatore authore testimonia trium evangelistarum in medium adducit (Math. 16. Mar. 14. Lucae 22.) pro affirmativa parte suae positionis. Asserens non plus cum Christo quam duodecim apostolos in ultima coena consedisse, qui jam tum clericos, non laicos prefigurarent, quibus solis clericis et non omnibus laicis jubet sacramenta sub utraque specie suscipienda. Cui paucis: nec non improbamus numerum 12 apostolorum in ultima Coena adfuisse, verum hoc factum esse causa instituendae coenae dominicae, ut quemadmodum illi utraque acceperunt a Xto tradita sub panis ac vini speciebus, ita et illi prius quidem edocti a suo magistro pio traderent omnibus in toto orbe terrarum dispersis. Quod tarnen paulinus minime recipiebat, sed totis viribus repugnabat suamque priorem sententiam de sacerdotibus Dni mordicus retinebat. Hinc Apostolum ex Korynthiis allego ( I . Corint. 11.), quicunque manducaverit ex hoc pane, vel calice biberit cet. Tunc paulinus deposito suo neophito, assumptoque novo instrumento, diligenter locum Apostoli usque verba coenae Dni lectitat, mirificeque interpretat juxta suum cerebrum, detorquens apostolum non ad universalem sed tantum particularem sumptionem, neque, inquit, apostolus chorintys universalem communicandi modum de utraque specie tradit sed abusum potius circa hoc venerabile sacramentam e medio tollit. Secundum capitulum. Nonne (inquam) sacramenta sunt Communia? Quidni ait, quantum ad gratiam remissionis peccatorum nostrorum. Si igitur illa gratia est communis, erit quoque ipsa perceptis

sacramenti communis, quod patet ex argumento a minori ad május ducto. At ille, ratio humana in sacris prorsus recutit, quin potius hic divinis opus est testimoniis, authoritateque ecclesiastica. Ad haec rursus Canonem apostolorum objicio de utraque specie percipienda, quod paulinus constantissime contradicit, id nusquam in sacris extare canonibus, et si (inquit) uspiam reperiatur, ego te exuam his duris vinculis ut pro te in tenebroso sedeam carcere, et quo facilius mihi persuaderet, esto inquit Pétre in pignus hanc deponam subám, si talia in scripturis exempla reperiantur. Ubi igitur videó hominis levitatem, animique pertinaciam, nolui rem tam arduam tantumque sacramentum in contemptum vocare, neque more Paulini, instar lanarum caprinarum tractare, sciens, longe Religiosius sentiendum et loquendum esse de rebus divinis quam in dubium ut vocentur, cum summo Animarum nostrarum periculo, ac proximi nostri scandalo, neque esse ludendum more puerorum humi repertium, tamquam viciosa nuce. Disserentibus itaque nobis hoc pacto usque decimam horam noctis, tempus quiescendi tempestinum ingruit, quo dimissus sum a meo Antigonista curiosissimo in locum carceris algidissimum, obiterque stúdiósé inculcat, ne in his et similibus erroribus (teste paulino) perseverem, quin potius per omnia obedientem me prestem pontifici, si cupiam lonquaevus esse in hoc saeculo ac manumitti ex hac miserrima captivitate. His itaque dictis, data et accepta venia, cogitabundus ingredior carcerem, jam diu quiescentibus in hypocausto janitoribus. Ingressus igitur. sedulo divinum imploro Auxilium ne in tot tantisque tentationibus succumbam, quin potius clementissime sua dextra forti subveniat id unice suplex oro. Tertium capitulum. Exacto igitur jam triduo, en de more solito (ut prius) conveniunt in Regiam Praesidis Episcopi, Praepositi, theologici Doctores, Canonici, Viri Religiosi, Medicináé doctores, Artium phiaeque Magistri, Aliique Clerici ex ordine Ecclesiastico, ac nonnullis Aulici. Eductus itaque summo diluculo per mgrm Curiae ad Clerum, quo salutato, in medio eorum in Compedibus statuor, hinc praeses pergit lenta voce suam exordiri orationem, intentis subinde in me oculis ait, ecquid tibi displicat in nostra Ecclesia Romána, quam profiteri non vis, tamquam haereticus ? Age die nobis, quoniam Rme alteram speciem sacramenti populo

adimit. Hinc Matrimonium sacerdotibus inhibet, quod tarnen Christum fecisse nusquam legitur. Hinc Paulinus perget arti­ culos in charta depictos recitare, Age die, ubinam Christus jubet utraque Sacramenti specie frui ? Cui breviter testimonium triam Evangelistarum objicio (Math. 16. Mar. 14. Lucae 22.), quod illi firmissime tantum ad sacerdotes Dni retorquent, quoniam tantum duodecim Apostoli et non alii laici in ultima adfuere cena. Hinc testimonia patrum: Hyeronimi, Angustini Ambrosii et aliorum recito, volumen distinctionum protinus educitur ac diligenter evolvitur ad inquirenda patrum testi­ monia. Ubi primum inter legendum occurrit Authoritas Grelasii (distinct. de Cons. 2.): aut integrum sacramentum percipiant aut ab integris arceantur; quod illi protinus retorquent ad solos presbyteros, acclamantes magno applausu me testimonia prum falso citare. Praeses subinde minatur Scipione Aerius. Post Augustinum, dum frangitur hostia et calix in ora fidelium etc. (dist. 2. de cons in libro prosp.) Item Ambrosium de Abel: si recte öfters non autem recte distribuas peccasti. Illi statim uno ore contradicunt totis viribus, August: Ambro: et similes non esse caput ecclesiae, aut superiorem, sed tantum particulariter, subjectum esse Ecclesiae. Hinc Concilionem Authoritates objicio, Constancicusis ac Basiliensis, quorum alterum firmis­ sime vetat alteram speciem sacramenti, alterum vero vetita liberrime permittit. Ad haec illi, quoniam ignoras certas con­ ciliorum rationes, et dum recitarentur, a Jauriensi Praesule, nulla alia ratio firmior audita est, quam causa evitandi periculum, circa pereeptionem alterius speciei, quod tarnen hac ratione non satis recte poterat prohiberi, cum hoc totum negotii de contingendo scandalo, vel evitando periculo, circa sacramentum, situm sit, indiligenti Cura ministronem Christi et Ecclesiae. Quartum caintulum. Hinc Antistes Jauriensis, ergo tu judicas de sacra scriptura ? Minime, inquam, Rme, sed eorum tantum testimonia unice amplector. Post coepta est recitari Philippi Melancti censura de utraque specie sumenda, habita et edita in Comitiis Augus­ tanis, quae vix dum perlecta est, sine contradictoriis Archiepi Strigoniensis, unde inter loquendum Zakan, nótárius publicus cleri, ex abrupto Ungarico intonat sermone, nondum, inquit, factus sacrificulus, jam integro sacrificio cupis perfrui? Illud inquam, sacrificium, quod sacerdos offert in Altari, cupio, nec

minus nec maius, et hic sermo praesentibus durus erat. Primas vero saepius pro affirmativa parte suae positionis in medio adducit quendam satyruni nomine, et hic locus precipuus erat pontificis fráter ut perhibetur D. Ambrosii, — qui contentus. unica specie sacramenti longo tempore usus sit, et quod maius est, ubique eam secum in libello precario circumferebat, quo tutius pergeret in itinere latronum, in periculis maris, affirmant illum pura hostia ubique tutum salvumque evasisse. Ad haec brevibus, hoc non fuisse universale vel ex mandato ChristL qui utraque sumeré jubet. Instante itaque hora duodecima Clerus dimittitur, dapes asiaticae Regali luxu adducuntur, ego vero oprobriis saturatus egredior ad locum deputatum carceris, spretus, illusus, ac contumeliosus discedo per gradus, cum maximo spectantium oprobrio. Sequenti quoque die (ut prius) eductus in conspectum cleri per magistrum curiae in medio eorum statuor Quibus salutatis de more, pergit Praeses sublatis oculis superiora paucis repetere, hinc matrimonium vix obiter per sese tractans, quasi sicco (ut aiunt) preterlabitur pede, sine ullis in medium prolatis questionibus ac contrariorum propositionum refutatione ut merito lector candide, mireris, rem tam arduam, adeoque multis exornatam beneficiis, tam misere praetermitti ac negligi. Sepiuscule interdum inculcabat, oportere clerum sobrie ac caste por totum suae vitae tempus vivere, nec alligatum uxori mundanis vacare negotiis.

T

Quintum capitulum. His itaque misere pertractatis, percunctatus Preses De penitentia, confessione ac satisfactione. Penitentiam, inquam, veram christianis necessariam esse, vel ipse Christus cum discipulis ostendit, qua est declinare a malo et facere bonum. Confessionem autem non prorsus de medio tollimus, propter plebem, qua simpliciores instruuntur, ne mole peccati oppressi precipites ruant in exitium Animae per desperationem Conscientianum. Satisfactionem vero credo unicam passionem Dni nostri Jesu Christi, quae alias teste Augustino est causas pecca­ torum excindere nec earum suggestionibus aditum prebere. Archiepiscopus vero vehementius contradicit, asserens palám, non sufficere solam passionem christi ad salutem, nisi et bona opera subsequantur, per externam illám satisfactionem. 0 duram presidis contionem! Huc saepius illud Zachei publicanorum principis retorquebat exemplum ut qui dimidium bo-

norura suorum pauperibus largitus sit, si quis vero forte cteceptus, quadruplum se redditurum pollicebatur sicque satisfacturum de cunctis admissis criminibus dictabat. Ad haec paucis, magnum esse discrimen inter Zacheum locupletem ac pauperem. Deinde per digressionem parabolis utitur, si inquit paulinus clam me 500 Aureos ex archa mea subducat, utrum confessus, eos restituere tenetur? Si inquam ablatio pecuniae alienae in confessione dimittitus, qui fit, ut adhuc reus teneatur alieni ablati ? Huic illi omnes uno ore, quasi eandem (ut dicitur) cantilenam cantantes reclamant: oportere admissum peccatum et confiteri et ablatum suo restituere possesori, alias peccatum non dimittitur. Omissa igitur superstitiosa satisfactione movet Preses uovas questiones de statu Animorum post exitum huius vitae, quibus locum assigno sinum Abrahae: teste luca, de divite et lazaro (Lucae 16.). Hinc de intercessione Sanctorum et Aliis questiunculis. Ad haec, unum esse in coelo mediatorem dei et hominum, nempe Jesum Christum, et hunc justum, et hic finis fűit questionum de Religione, propter imminentes ferias natalis Christi. Paulinus vero tamquam voti compos, palinodiam recinens ante triumphum, arrepto bibliorum volumine stúdiósé sen­ tentiam condemnationis ex deuteronomio loco conclusionis lectitat, sepius inter legendum me appellans daemoniacum, hereticum pertinacem et quid non mali. Hinc instante hora prandii digressoque clero ad propria dapes excipiuntur Asiaticae a dapiferis, ego vero bene illusus, spretus, conviciis affectus, egredior ex atrio Praesidis ad locum tormenti, cum summo spectantium abrobrio. Sextum capitulum. Ingressus igitur carcerem hora pomeridiana quasi duodecima, accedit me Gregorius Bornemyza, multis vexans sophismatis, cupiens ad suum revocare propositum instat, increpat, solicitat curiose. Hinc saepius exprobrat, magno supercilio, quasi octavus sapientum, vel tertius Catonum, Animi duriciem, Artium ignorantiam, philosophiae stúdium, precepta artis medi­ cináé. Ego, inquit Bornemyza, ut notum est omnibus bonis, multum diuque versatus sum in Collegiorum studiis, in artibus Liberalibus exercitatus, in studio phiae usitatus, in secretis medicorum expertus, nec tarnen ausim talia in medium adducere, qualia tu. Praeterea si species parentum genus, si inspicias conditionem Bei familiáris, horum omnium nil unquam indig-

uerim, sed abunde semper possederim: neque enim Aegastas Kei domesticae hunc ordinem clericorum coget ingredi sed voluntas rectae conscienciae impulsa hac devota clericorum vita. Cui paucis, studia quidem liberalia sunt utilia ad Cogni­ tionen! sacrarum literarum, verum ad salutem parum vel nil proficiunt. Nam et D. Hyeronimus legitur correptus ab Angelo Dei, quod plus in prophanis quam in propheticis vaticiniis attendat. Hinc et apostolus, videte ne quis vos seducat per inanem philisophiam cet. Re autem familiari abundare est Dei donum, si quis modo ne illo abutetur. Verum quid prodest homini, tanta bona possidere cum detrimento suae Animae? Nonne Apostoli leguntur et rüdes et pauperes ? Tunc Bornemyza subridens sardonice intonat: immo nisi resipueris ab his erroribus, procul dubio vigore Decreti animadvertetur in te, sentiesque ultimam sententiam tuae haeresis. Ego, inquam, nullám novi haeresim, preter EvangeLicam doctrinam, traditam a Christo et promulgatam per Apostolos universo orbi terrarum, quam firmissime credo et amplector. Septimum capitulum. Ubi igitur Bornemyza videt parum se apud me suis efficere Arguciis, percunctatur nescio an tentandi gratia, D. Hyeronimi locum, ibi sacerdotes qui inserviunt Eucharistiae et sanguinem Dni populo dividunt cet. Quo breviter judicato, egreditur a me impos sui Arbitrii, inter eundum vero subinde resistit, hortatur tum propter nostram dulcissimam pátriám tum nostra studia communia, mutuamque jam olim familiaritatem, quae a primis (ut dicitur) cunabulis adhuc pueri unam eandemque scholam frequentantes militaverimus, sub uno eodemque paedotriba. Advenientibus vero feriis salvatoris nostri Dei nil actum est de Religionis Negotio, propter solemnitatem feriarum. Unde in illa sacratissima Nativitate parvuli nostri Jesu Christi, ne buccelia quidem panis vel potus guttae largita est in carcerem, quam tarnen animo patienti tuli, idqu exemplo Jesu pueri, qui longe in algidiore inculcioreque loco natus sit, inter jumenta insipientia, in medio presepi horridi, et hoc propter nostram omnium salutem. Praeterea esurivit, sitivit, planxit, vagivit, sudavit et alsit, cententus tantum parvo matris lacte: per quem nulla unquam volucrum esuriit. Si igitur hic sanctissimus infantulus, Tmago Dei, splendor paternae gloriae Rex regum, dominus dominantium, Deus Ange-

lórum, tanta pro nobis pertulit, quid nos miseri homunculi faeturi? digni juxta nostrum meritum ad perpetuos inferorum cruciatus. Sed laudetur Deus pater^ quod hic infantulus, missus, misertusque humani generis, descendit in infimas terrae partes ad liberandum nos ex potestate Inimicorum virorum. His igitur et similibus meditationibus per illas sacras festivitates me solabar, his piis exercitiis animus exaturabatur. Hae^, inquam, coelestes dapes mihi svaviores fuere super mei et favum, ac preciosores super Aurum et topazion. Si quid forte interdum dabatur cibi aut potus in carcerem, id protinus acri frigore partim instar duri lapidis partim vero instar labilis glaciei indurescit. Solus vero in breve contractus, totus supra modum algeo, viscera tremunt, ossa universa dissiliunt, labia rigescunt, adeo praeterea facie immutatus, ut similior moribundo quam viventi videar. Octavum capitulum. Factum est igitur, ut propediem Archiepiscopus Tyrna­ viam descenderet nec tarnen quicquam certi de meo negotio spargitur in vulgum. Hinc una dierum summo diluculo venit dnus provisor curiae ad carcerem usque, jubet vestes circumdari ac egredi una cum exigua supellectili, nec tarnen causam exitus narrat. Interdum vero conspiciens me Albertus Tharsczy, ait ad paulinum, per Deum mi pauline non amplius hunc haereticum huc illuc mecum portitaterem, sed sine mora statim ardenti vulcano assandum traderem. Simili benedictione an potius maledictione hic bonus Tharczy usus est statim a principio captivitatis, dum paratus esset simul cum duris vinculis in profundum Danuby precipitare. Cui deus hanc noxam ignoscat, ne in maiora his erimina labetur, sed conversus recognoscat suum errorem, linquamque maledicam compescat, ne ea tantum ad oculum dominorum inserviens abutatur contra proximum suum, quod est impium, sed potius ad aedificationem proximi sui utetur, quod est bonum ac pium. Post haec ego conscendens satis difficile Rhedam paulini, solutoque itinere (deo propitio) a Posonio recta Tyrnaviam tendimus. Verum inter transeundum paulinus mirifice singula expiscatur, inquirens autem arguendi increpandique haereseos, sepiuscule inculcat, licité an illicite tanta bona, tantamque potestatem pontifices, episcopi possideant, concessam traditamque ab antiquis regibus aliisqüe principibus. Alias, inquit,

Pontifices, episcopi eorumque successores minimé rebelles possent corripere aut infideles ad Religionem reducere. Huc praeterea allegat longam históriám Constantini imperatoris et Sylvestri pontificis. De baptismo Caesari impartiendo, a quo primitus concessa sunt pontificibus Romanis horumque successoribus tanta bona. Nunc vero, inquit, nostri imperatores, Reges, principesque vix exiguum pagum prebent Ecclesiasticis, nedűm tanta beneficia. His ommissis transiit paulinus ad ecclesiae atque divinae scripturae authoritatem, utra sit altera potior? Cui brevibus, scripturae authoritatem allego, qua ecclesia catholica regitur, in quo Paulinus minimé consentit tum quia Ecclesia scripturam interpretatur, tum quod ecclesia prior sit ipsa Scriptura. Nonum capitulum. Et si, inquam, prior sit Ecclesia, quam scripta scriptura, quam Moises Propheta longo post tempore in Ecclia conscripsit, tarnen inde non sequitur, quia Semper ecclesia divina Regabatur scriptura, sicut hi vestri equi ab Auriga reguntur. Ille vero suam mordicam sententiam retinet tanquam Appollinis oraculum. Sic igitur nobis inter transeundum conferentibus apropinquamus Tyrnaviae. Ingressi igitur parrochiam dni Nicolaj, parrochi Tyrnaviensis, paulinus ad suas divertit aedes. Hinc visus a dno Nicoiao parrocho, jungit pie dextram, salvus inquam sis mi petre, frater in Chro dilecte, gaudeo vehementer te vivum incolumemque ad nos descendisse, nam jam pridem tua moribunda fama inter nos passim obrepebat. Sic igitur illius exhillaratus dictis Amicis, ingredior hypocaustum ianitorum, ille vero per pincernam cibum ac potum jubet prestare, hinc contemplatur vincula dura, turba scholasticorum irruens in me mirabunda, inter quos complures olim mei charissimi comparuere discipuli, astantes coram me quasi gemebundi, quos rursus et ego tristi intueor vulta, hi allato obsonio edi in conspectu eorum, hinc ad studia sua divertunt in ludum literarium. A prandio vero quasi hora tertia adventant precursores Praesidis, nunctiantes jam jam ingressurum presulem, culina instruitur Regali luxu, hypocausta passim tepefiunt, ingressus Primas actutum mensa exornatur, dapesque asiaticae a dapiferis excipiuntur. Hinc magistro curiae in hypocausto janitorum mensa sternitur, quo accersitus, quasi invitus assideo mensae.

Decimum capitulum. Cum igitur inter edendum ultro citroque more Aulicorum varia proferentur, fit tandem mentio de Religione, ad quam paucis nostro sermone Ungarico locutus, tunc quidani senex commensalis, de genere sacrificulorum, longa bárba, cano capite, acri intuitu, grandique supercilio, caetera verbosus, tu, inquit, ubique disserendo de Religione tantum lites et jurgia inter nos excitas, bene, si non statim deferaris apud Rsmum. Cedo, inquam, mi domine, quid mali loquor? Tunc magister curiae ad senem, non tibi sed mihi est commissus hic captivus, quin haec ommittitis et non potius manducatis? hinc sublata mensa, nobisque (laus summo creatori) saturatis, ingruit serus vesper, quo deductus sum per militum decurionem, comitatus lictore, una cum exigua supellectili ad carcerem opacum, pro­ xime templum exstractum, quo conjectus dies et noctes per janitores sedulo custodiebar in frigore et horroré, in fame et siti, in gemitu et lachrymis. Hinc Tyrnavienses fratres interdum accedunt partim suis expensis juvantes contra aegestatem imminentem, partim dictis amicis consolantes contra futuras Satanae tentationes, idque rarissime, propter Praesidis creberrimas minas. Verum paucis post diebus, quidam duo pii fratres animo imperterrito me accedunt usque carcerem tenebrosum, alter eorum nomine Stephanus Takatz a Kurth, alter vero Sebastianus nonime a Sellye, cum quibus, bone Deus, quam Amice, quantave charitate cibum potumque sumimus. Eductus prius per militem decurionem e tenebroso carcere illi mihi ego illis mutuo congratulari videor. Inter edendum vero pie colloquimur de Regni christi, de piorum assidua tribulatione et aliis christianorum piis exercitiis, caeteris interdum admirantibus, quod tam forti Animo accesserint me intra carcerem usque, ut non immerito ille predixerit vates, Amor omnia vincit. Peracto igitur (Laus summo creatori) prandiolo, illi foras egrediuntur demisso vultu: tamquam voti compotes de nostra mutua presentia, ego rursus tristi vultu ingredior opacum car­ cerem, paulo letior de illorum conspectu, dulcique presencia. Sicque longo spatio ab invicem separamur, quorum amabilis conspectus non amplius mihi visus est in vinculis propter minas assiduas Presidis.

Undecimum capitidum. Horum igitur alter, nomine Sebastianus sepius stipem erogatam a civibus tyrnaviensibus aliisque piis fratribus ac peregrinis ad carcerem usque sustentandi gratia transmittebat. Cum igitur in feriis circumcisionis domini assidue in algidissimo detineor carcere, nec cuiquam priorum adeundi me pateret locus, alii per senestram cancellatam voce gemebunda alloquuntur tanquam notum, quibus colloquor multis suspiriis tamquam amicis. Alii piorum per obseratam carceris januam pie mecum colloquuntur, unde saepius cum notis amicis tam­ quam ignotis colloquor et ignotis tanquam notissimis, idque duntaxat verbotenus, sine ullo desiderabili aspectu nostrae praesentiae, multa suspirantes de tanta Sathanae tirranide, hi porrectis piis expensis tristes recedebant a janua. Factus est igitur in medio noctis strepitus januae, venit custos carceris ardenti lumine, reseratoque carcere jubet expergisci ac vestes induere, colligataque exigua supellectili foras egredi. Hunc ubi diligentius inquiro, quid hoc novi? at ille, quidnam sit prorsus me latet quin movet te otius ac sequere me, hic protinus totus horreo, ignarus quid mali hoc sit, sciens nie proximum morti. Egressus itaque lento passu e tenebroso squalidoque carcere, forte inter janitores foris in medio hypocausti conspicio quendam astantem novum militem, hactenus quidem mihi nondum visum, nedum cognitum, virum procerum, barba rufina, acri intuitu, grandique supercilio, ad cuius conspectum horreo, taciteque mecum meditor, ne hic novus miles sit duri lictoris minister, qui me jam jam duro suplicio sit traditurus, aut his durioribus inclusurus vinculis, adeo nil tertium reor, sed adesto propitius afflictissimo Jesu Christe benigne. Duodecimum capitulum. Post haec, data acceptaqua venia a janitoribus, tendimus in civitatem sub silentio noctis, secutus tribus militibus, cum exigua supellectili. Hinc inter eundum militem prope me incedentem sedulo inquiro. Die, sodes, quonam tendimus ? At ille perinde ut tu nosti, hic rursus cor trepidare et vehementius stupefieri, ignarus vinculisne perpetuis an postremo tradar fato. Praecedentibus itaque nobis lento passu : luna adhuc clarescente in suprema aeris ßegione, pervenimus ad quoddam diversorium, quo ingressi, hic rursus Animus perturbatus (Laus deo) rediit,

meque immunem a duri lictoris manibus confido. Ingressi itaque decurio militum ardenti lumine ascendit domum superiorem, nobis interdum stantibus intra domus portam, quo paululum tardante mox jubet et me ascendere per gradus sursum, quibus satis laboriose emensis, ingredior hypocaustum tepidum hospitemque nigris indutum vestibus de more saluto impertior plurima quaeque laeta novi Anni primordia precans. Hespes vero ut videtur alienigena, qui tum forte per illas ferias Circumcisionis dni divertabatur in eodem loco, genere Bohemus, Barba prolixa, cano capite, mediocris staturae, Religionisque plurimum Amans, qui resalutatus continuo querit de patria, de parentum origine, mox de vinculorum causa, qui paucis locutus, jubet bono esse animo, hinc scamno proxime insideo. Trauseunte igitur hora secunda noctis, jubet pusillum humi Strato tegeti quiescere, ille ubi descendit paulo post, studiose eius famulos inquiro, quisnam sit iste novus hospes? Illi brevibus narrant, hominem Religionis plurimam Amantem, virum nobilem ac prefectum castri Znyo in Comitatu Thuroczensi, nomine Nicolaum Beneczky. His auditis plurimum exhillaratus sum, agens gratias Deo op: max: de tanto viro adeo mihi afflictissimo tradito ad sustentandum in dura captivitate.

Deeimum tertium capitulum. Instante igitur hora sexta matutina herus conscendit rhedam, hinc et ipse lento passu, imposita exigua supellectili nostra, postremo vero famuli, sicque (deo propicio) summo mane iter solvimus a turrigeris Tyrnaviae menüs. Hinc primo aditu appullimus in civitatem Frestak, ad fluenta nemorosa Wagh sitam. Ubi obiter reperto quodam equite nostrato, no­ mine Mathiae literato a Muran, qui forte secundusmet a Vienna montana versus equitabat. Hic inter edendum diligenter scrutatur de vinculorum ratione, quam paucis narro, at ille, bene quidem audivi jam pridem de ista captivitate, verum hactenus prorsus persona captivata erat mihi ignota. Perge, inquit, itaque macte ingenii frater in hoc saluberrimo proposito, pede fausto, felicique conamine, neque ad sinistram neque ad dextram declinato sed rectam ingredere viam sitque Deus op : max : tibi in adjutorium et in refugium in omnibus adversitatibus. 1

1

Galgócz. A tót nép manapság is e várost német neve után (Freistadtl) a Freistak vagy Frestak szóval nevezi.

Hortaturque sedulo ne uílis aut minis aut duris vinculis a proposito abterrear. Hinc pluribus dno Beniczky commendat, ne me ulla in calamitate negligat, sed pia in ignota remotaque regioné provideat, his dictis pius Mathias suas benignas porrigit expensas. Remota igitur mensa, hospiteque de singulis contento, una cum Mathia literato a Frestak solvimus iter, ille in equo precedens, nos vero curru subsequentes, arreptum iter ac vitiosum serio continuamur. Tendentibus igitur nobis per lata vineta, montes arduos, vallesque profundas, appropinquamus oppido antiquissimo, nomine Thaporzan ubi dnus Benetzky inter caetera multa mirabilia narrat de excursione tartarorum contra nostrates eorumque lato imperio, item de oppidi profundissimo latissimoque ambitu, unde adhunc extant in perpetuam memóriám vetissima monumenta illarum gentium. 1

Decimum quarlum capitulum. Ingressi igitur oppidum sub silentio noctis, divertimus ad quoddam mihi ignotum diversorium, ubi rursus (sic deo op: max: permittente) reperimus virum literatum, germanum ge­ nere, pium ac urbanum, qui forte missus in legatione a montanis Viennam versus equitabat, qui allato dulci potu amice propinat. Hinc diligenter vinculorum inquirit rationem, quam noster Mathias sermone latino paucis indicat, germanus vero cognita causa plurimum ingemescit de tanta satanae tyrannide, hortaturque sedulo ne a proposito diuturnae captivitatis recedam, hinc plurimis in mediam adductis testimoniis sacris pie ac benigne exhortatur ad perseverandum usque finem. Apparata itaque coena, singuli ordine mensae accumbimus, ubi nostram cenam multis piis colloquiis inter cenandum condimus, colloquentes de Regno Christi ac Religionis statu, subinde nos mutuo nostri officii admonentes exhortantesque. Facta igitur caena pergit germanus diligenter articulos de Religione christiana conscribere, quos inter scribendum subinde admiratur, dmmque Beneczky bohemice sedulo orat pro mea sustentatione, cui unice commendat, ne ullo modo ab eo negligar in ignota remotaque regioné. Hinc substrato Stramine quieti consulimus. Surgentibus itaque nobis nocte tempestiva, cum adhuc lunae Candida cornua prodirent, undique in firmamento coeli, singuli itineri accingimur. Ger1

Nagy-Tapolcsány.

manus Viennam, nos vero montana versus (deo propitio) iter solvimus. Illucescente vero clara luce in conspectu horridi itineris nil praeter aera, montes arduos, silvamque densam cernimus, ubi tacitus mecum singula revolvo, heu quid hoc terrarum? quo miser exulandus deducor, inter lustra ferorum, tanquam in perpetuas solitudines. Delati igitur in vastissimum desertum, horrendaque saxa, singula mecum admirabundus stupeo, hominum barbarorum ignotam linguam, locum incultum, agrorum sterilitatem, aereas pinus, abietes semper viventes, potumque cereris inusitatam. Decimum quintum capitulum. Hinc rarissimos conspicimus inter saxa pendentes pagos, non hic vinea culta, non frondea tellus, non fructuum diversorum copia, nec laetus bacchus, rubentibus inflatus buccis, sed penuria omnium rerum. Hinc deorsum immania pendentia saxa, illinc ardui scopuli, rigidissimaeque petrae, ubi inclementia Aquilonis perpetuo violenti fragore reboat, cum nivium frequentia, nymborumque turbine. Hospitantibus itaque nobis in diversis locis, dii boni, gens Ruthenica quanto stupore correpta, nostra dura contemplatur vincula, cupida cognoscendi causam captivitatis, quam ubi paucis d. Beneczky narrat, protinus intimo cordis affectu ingemiscit de tanta Sathanae tyrannide. Alii eorum mirantur nostram pntiam, tamquam turcam quempiam, aut judeum impium qua intellecta quaeque dura Authori vinculorum imprecantur. Procedentibus itaque nobis ulterius inter Alpes, in vasto deserto, idque ipsa solemnitate trium Regum, en procul nobis apparet in ipsa frequentia montium Castrum Znyo, in monte valde excelso, supra petram solidam extructum, instar aquilae niduli, quod gemebundis oculis subinde intueor, tam­ quam perpetuam nostrae Captivitatis carnificiam. Appropinquantibus itaque Castro Znyo ingredimus oppidum ad montis radicem situm, nomine claustri, divertentes in hospicium domini. Hic rursus ignobile ruthenorum vulgus irruens in me mirabunde dura contemplatur nostra vincula, inquirens rationem captivitatis, qua cognita sedulo ingemiscit. Nos aedes ingressi, hospite hospitaque absentibus intus nihil ornata nihil apparati cernitur, unde D. Beneczky indignatus de tanta hospitum negligentia jubet extemplo prandiolum apparari. Hinc accersito dno castellano arcis Znyo singula diligenter in

aurem commendat, post conscendem Rhedam proficíscitur ad proprias aedes pransurus, non procul ab oppido sitas. Dominus vero castellanus apparato prandiolo jubet mensam sternere cibariaque apponere, nos vero singuli ordine mensae accumbimus pransuri; inter edendum vero castellanus subinde ut novit latiné exhortatur ad edendum, jubetque bono esse animo. Hinc vinculorum ratione intellecta pntibus ordine paucis narrat, qua cognita, singuli alta ducunt suspiria, admirantes tantam diuturnam captivitatem, quibus breviter gratias ago, de tanta eorum erga me benevolentia contemplanda. Decimum sextum Capitulum. Saturatis igitur nobis (laus Deo) mensaque sublata jubet Castellanus vehiculum una cum duobus equis adesse, ad deportandum me ad Castrum usque sursum, quibus sine mora allatis, conscendo gemebundus vehiculum, comitatus a tergo duobus janitoribus, pergimus magno laboré per ardua montium juga. Tendentibus itaque nobis perdificile, inter horrenda saxa, pendentesque deorsum scopulos sepius anhelantia jumenta consistunt. In ipso autem itinere in conspectu dextrorsum ac sinistrorsum cernimus infinitam vallium abyssum, unde saepius mecum orationem dominicam repeto, ne sümmo cum exitio omnes precipites deorsum feramur, cum nil praeter coelum, dura saxa, pendentes scopulos horrendasque videamus petras, sed ut (deo propitio) omnes solvi incolumesque ad Castrum usque deducamur. Superato tandem (deo volente) vix magno laboré excelso monte, pervenimus ad ipsam ferream portám castri, qua patefacta, manu deducor in Castrum per janitores, ubi ad limen ferreae portae venio, D. vicecastellanum cum reliquis janito­ ribus oficiose saluto, per quos sursum deducor per ligneas scalas in cenaculum castellani, quo ingressus, depositaque exigua supellectili, proxime fornacem assideo, frigus enim aere instabat, copiosa adhuc cadente nive . . . Tardante vero castellano in oppido submontano, serus vesper instat, denunciatur eius ascensus, coena et alia necessaria diligenter apparantur, ascendente autem eo circa solis occasum mensa instruitur, cibaria apponuntur, ille prius mensae accumbit, hinc proxime vicecastellanus, hinc et me cum caeteris ex sua benevolentia jubet assedere. Igitur ex illius mandato quasi invitus accumbo, inter cenandum autem humanissime, ut novit, latiné exhortatur ad edendum, hinc varia de statu nostrae afflictissimae Hun-

gariae, de Ecclesiasticis ceremoniis, et aliis percunctatur negotiis. Sic igitur nobis pie colloquentibus in longam noctam protrahitur cena, quibus dum meas duras afflictiones pluribus narro, de diuturna Captivitate, multi maximo admicantur stupore, seduloque precantur Deum op: max: pro nostra futura desiderabilique liberatione, his rursus benefacta, pia vota erga me brevi gratiarum actione refero. Decimum septimum capitulum, Post saturatis (laus deo) mensaque remota, singuli quieti consulimus, postera vero die, quae est Veneris post Epiphaniorum Dni ferias, castellanus diligenter secundum suam Humanitatem, cum Reliquis consultat ac prospicit de privato quondam habitulo, ubi interdiu comodius possem vacare, unde ex animi sui sententia Aliorumque aulicorum assignat quoddam exiguum hypocaustum seorsim ad Aquilonem versus, quo deductus, solitarius interdiu conversabar, sine paucorum Adytu. Factum est igitur, una dierum a pistore ardentes inferuntur Carbones, calescendi gratia, unde fit vapor fetorque in toto Domunculo admodum gravis, intollerabilisque odoratu, quo infectus totus obstupesco, tibiae titubant, pedes humi labescunt, adeo praeterea mei oblitus ut humi an sublime sim, prorsus ignorem. Post accersor a Castellano cenatum, quo pergente lento passu mox humi labor, hinc correptus a militibus, deducor foras ad ventosam fenestram: ubi supinata cervice, clausis oculis, instar moribundi, parieti innixus consisto, hinc allata aqua frigida sedulo frons secundum tempóra spargitur. Post pusillum recreatus inducor in hypocaustum a janitoribus, castellanoque vix cum caeteris salutato mensae invitus collocor, qui mei condolens, vehementer admiratur de tam repentina morbi causa, unde ea tam ex improviso contigerit. Hinc amice hortatur ad edendum, ego vero non manus admovere mensae, nec sumptum cibum ore premere valeo, inter eos sum tam­ quam pallida mortis imago, sine cibo ac potu, sine voce tam­ quam elinguis. Hinc castellanus diligenter perscrutatur causam a janitoribus, qua cognita, acriter pistor de illatis carbonibus increpatur, post data acceptaque venia a castellano foris in scamno prope fenestram decumbo, ubi (deo propitio) meliuscule fit, rursus tepidum ingredior cenaculum pernoctaturus. Post paucos vero dies apparatur jussu castellani balneum, quo ingressus ac studiose lotus, mox ab illo hora indies convalesco,

nam repentino languore discedente illa pristina, atritaque successit valetudo. Cum igitur (laus deo) pristinae restitutus valetudini, secundum conscientiam, oíiciose, patienter, humiliter, modesteque versarer inter illos, duro tempore hyemali, cum singulorum observantia, una cum illis convescens ex uno eodemque cibo ac potu participans, observant, colunt, amant, ut proximum, in omnibus pie faventes, en preter opinionem tempore vespertim accurrit quidam nuntius, devocans castellanum ad oppidum submontanum, ille ubi causam ignorat, quid hoc novi sit, pergit secundusmet descendere ad oppidum usque. Decimum octavum capitulum. Convenientibus igitur janitoribus ac vicecastellano in unum, tempore coenae, stúdiósé perscrutantur de nuntii causa, alius hanc, alter illám assignat rationem tardae profectionis, quam ubi singuli certo ignorarent, in crastinum difertur diem, qui erat dies dominicus primus ab Epiphaniorum feriis. Illucescente igitur die dominica, passim spargitur fama inter janitores, adesse legatum Archiepi Strigoniensis, qui mihi laetum annunciant evangélium, vicecastellanus cum reliquis firmissime asseverat, legatum advenisse pro mea eliberatione ex tot tantisque Aerumnys nostrae diuturnae captivitatis, omnes mihi plurimum applaudent ac ex animo congratulantur, quibus rursus gratias breviter ago pro laeto nunctio, de quo nulla tenus dubitaverim hactenus. Praeterea"ysdem polliceor sponte mea propinaturum causae mei exitus, transitusque in dulcissimam nostram Hungáriám. Imminente vero hora prandii procul conspiciuntur gemina vehicula, per ardua montis juga tendentia ad Castrum sursum, quibus visis, laeto corde, totus gaudio repletus sum, gratias deo op : max: immensas ágens, qui me jam jam ex profundo infery sit educturus, secundum suam misericordiam magnam, qui non in perpetuum irascitur nec in aeternum comminatur aflictis. Ingressus itaque legátus Archiepi Castrum, Joannes nomine Soós, mihi nondum hactenus visus nedűm notus, jubet educere per castellanum in eorum conspectum, ut una cum illis cibum sumam. Ingressus vero in duris compedibus, intus singulos officiose saluto, hinc legátus pie dextram porrigens, jubet mensae assidere. Manducantibus itaque nobis singula diligenter inquirit. nunc corporis valetudinem, nunc sustentationem vitae meae, interdum ipsam duram captivitatem, jubetque bono esse animo, fore (deo propitio) me in brevi manu-

missurum, cui b re viter gratias ago, pro tarn laeto et inaudito nunctio. Facto deinde prandio, mensaque remota pergit legátus una cum castellano singula in Arce ordine perlustrare, ipsas aedes earumque secreta, alimoniam militum, arma diversorum instrumentorum contra hostes, hinc vetustissima fundamenta aedificiorum antiquissimi Regis Belae in eodem monte excelso, non procul posita et diruta. Decimum nóvum capitulum. Peragratis igitur visisque diligenter singulis, descendimus lati in vehiculis ad oppidum submontanum, castellano prius, caeterisque militibus mutuo inter salutatis ac commendatis, mox precipiter ex castro deorsum rapimur, hinc precipiti cursu appullimus in oppidum submontanum divertentes in hospitium domini, ubi gens Ruthenica circumfusa ex intimo Cordis afectu congratulatur de nostro longaevo exitu, seduloque precatur deum op : max: pro mea futura eliberatione. Pergentibus itaque nobis (deo propitio) fausto itinere ad nostram dulcissimam Ungariam, passim in diversoriis conversantibus populus Thurocensis quaeque laeta ac prospera precatur, de futura nostra liberatione, simulque pie exhortatur ad perseverantiam Reli­ gionis Christianae usque ad finem. Omisso igitur jam dudum castro Znyo, gelidis alpibus, vastissimo deserto, duris saxis deorsumque pendentibus scopulis, en procul conspicimus latas Pannóniáé íines, dulcia árva, fructifera vineta, montes arduos, sylvas densissimas, temperiemque solis, ubi non amplius Ceres paliida sed laetus rubicundusque Bacchus regnat. Hinc ulterius tendentes apparuere procul et ipsa turrigerae Tyrnaviae moenia. Ingressi igitur civitatem in vigília Purificationis Mariae, sub tempus vespertinum, deducor ad quoddam diversorium ignotum, quo accedentes janitores congaudent de felici adventu, hinc singula diligenter perscrutantur de Regionis statu, hominum moribus, victu cultuque item de custodia nostra captivitatis. quibus singula ordine brevibus narro, hinc panes hordeaceos illis profero, quibus pastus sum in castro Znyo addita tenui admodum cerevisia, his visis auditisque attoniti plurimum admirantur tum duram captivitatem tum vero rigidissimum victum. Colloquentibus itaque nobis serus ingruit vesper, quo deductus sum per militum decurionem in carcerem juxta templum situm, hinc salutatis domesticis pauca de meo ad-

ventu prolocutus detrusus sum in interiorem opacum fetidumque carcerem. Vigesimum capitulum. Cum igitur essem redux ex regioné Thurotzensi Tyrna­ viam, statim sequenti luce miro artificio subordinati duo presbyteri de genere Canonistarum, alter eorum Johannes Dereczkey, homo procerae staturae, rasa bárba, tremulo capite vultuque rufino, hic prius Varadini (ut fertur) erat verae religionis tum amans tum vero professor nunc vero nactus se dignum nidum, prorsus christianae pietati valedixit, de quo recte illud apostolicum: Canis reversus ad vomitum et sus lota ad cenuni. Alter vero (ut vulgo perhibetur) nuper tantum egressus e monasterio Agriensi, nonime Michael, hic creatus presbyter, electus est in concionatorem apud Archiepum Strigoniensem, homo brevioris staturae, rara bárba, facie sub paliida, pleni omni versucia, dolo, hypocrisi, simulataque charitate, hi nimirum bene (si diis piacet) instructi contra proximum suum, accedunt me, quibus salutatis, magna simplicitate dextras porrigunt, hinc multis perscrutantur causam diuturnae captivitatis, per omnes, circumstantias, quando, ubi, cur, quomodo ? Quibus ubi paucis narro rationes, me tantum officio scholari hactenus functum esse et nihil in ordinem sive ministerium sacerdotum temere admisisse, protinus urgeor ab illis ad scribendum, ut illis meum propositum scripta indicem, quod inprimis recusavi, tum quia res mea deploratissima jam pridem omnibus notior erat, quam Delia suis castellis, tum quod id mihi minimo vacaret in tenebroso, fetido, frigidoque carcere, sine charta lucerna, calamisque, quae sint instrumenta scribendi. Illi contra vehementius exhortantur quasi telo pio impulsi, quod si (inquiunt) feceris quod te jam rogamus, parati sumus pro te apud Rssmum assidue intercedere, cum hactenus quam plurimos huius farináé viros, nostris liberavimus suffragiis. Vide lector, quaeso, sirenum inescatas voces, sub dulci melle merum virus, sub simplici ove lupum rapacissimum. Interdum ostentant pallio tectum libellum quendam, depromptum ex meis libris, conscriptumque idiomate Ungarico, recognoscis (inquiunt) hunc libellum ac tuam praxim esse?Liber (inquam) meus est, praxis autem in Ungaricam translata phrasim aliunde est petita, nimirum ex latino quodam pio codice, impresso ac edito in germania Superiori. Cuius authorem minimé recognosco nec profiteor me esse, sed tantum transla-

tionem idque juxta assiduas petitiones cuiusdam nostri presbyteri in Ungaricum Idioma. Vigesimum primum capitulum. Conferentibus itaque nobis longius ante carcerem, nil polliceor me scripturum ad illos propter praedictas rationes, propositisque inter nos mutuo quibusdam sacrae paginae locis mox recedunt. Facto itaque tempore pomeridiano, rursus me (ut prius) magna simplicitate accedunt, tredecim simul articulos religionis in charta ex ordine annotatos secum deferentes, quos mihi tamquam invito obtrudunt, sollicitant, impelluntque, quo facilius e duris liberer vinculis, quorum responsionem imprimis aperte recuso proptem ingemoli mei exilitatem tum quia jam pridem viva voce usque ad ravim omnibus nota erat mea sententia, tum quia libris carebam, quo commodius possim ad eorum respondere nota. Cum igitur nullis rationibus eorum illecebras satis commode devitare possem, cupio mihi libros, tripartitum histor. Eccles. et alios veteres orthodoxosque patres, quibus negatis negligitur quoque opus inceptum. Herenti itaque mihi diutius inter spem et metum, tam­ quam inter sacrum et saxum, inter decus et dedecus, hinc multis precibus Biblia et Eusebium (laus deo) nactus sum, invocatoque divino adjutorio, longa meditatione exordior articulorum responsionem, quibus aperte mea tamquam pro Ultima Confessione 14. Articuli Religiones christianae subnectantur. Verum inter scribendum meditandumque subinde interpellor tum a presbyteris, tum vero a janitoribus, ne quid asperum, durum, ingratum, illisque contrarium describatur, sed quo levius, planius, ac mitius potest fieri Stylus temperetur, idque pro commodiori feliciorique nostra eliberatione, asserentes Rsmum jam jam discessurum, quibus breviter, me nihil aliud (etiam si velim ac possim) conscribere praeter id, quod in sacris continetur literis, quod jam pridem in Ecclesia catholica usitatum sit atque eius authoritate in edificationem usurpatum, alias non religiosum, sed prophanum immo impium vocabitur. Absoluta itaque (deo op: max:) incepto re Authorique articulorum responsione, una cum postrema nostra confessione de Religione Christiana: extemplo Johannes Dereczkey adest, sollicite inquirit de responsione Articulorum, quibus emissis, protinus curiose lectitat, inquirens sepiuscule, unde tantae

authoritatis locos descripserim. Nam ex dictionibus, questionibus, ex canone Apostolorum, conciliis, et decretys, item ex aliis Ecclesiae hystorys, quam plurima adjecta cernabantur in Arti­ culo et margine. 22. Capitulum. Contemplante itaque Joanne Dereczkey clarius in Arti­ culorum responsionem, admirabundus scrutatur, unde tam clara sacrae scripturae testimonia congesserim, cum haec non contineantur in bibliorum Volumine aut novi instrumenti libro? Verba (inquam) divina sunt, expositio doctorum, utilitas proximi, meus vero tantum labor et dolor, nihil praeterea, his auditis, meditatus, Cogitabundusque recessit cum Articulis. Perlectis itaque stúdiósé articulis a presbyteris, singula scllicite perscrutantur, si quid forte labis, vel scandali, vel hereseos (ut ipsi vocant falso) inveniatur, tandem Archiepo Strigon. exhibentur ad legendum probandumque, obliti suarum priorum promissionum de mea Captivitate, de qua ne tantillum quidem apud Presulem meminisse arbitror. Cum videantur curiosiores de Articulorum reprehensione, quam de vinculorum solutione, ac promptiores de nostra innocenti condemnatione quam de pollicita liberatione, quibus tarnen Deus retribuat. Recte enim olim de his David vaticinatus est, ecce partuirunt iniquitatem, concipiunt dolorem et pariunt injustitiam. Transactis igitur paucis diebus, ambo presbyteri accedent me, adducentes rursus alios novos articulos, in charta depictos, instant longe vehementius quam aute et prius, obtrudentes quasi invito novos articulos, ut horum responsionem sicut et priorum faciam, quod bona recusavi conscientia, tum propter emissam priorem 13. Articulorum responsionem, una cum postrema confessione nostra de Religione christiana, quibus, jam alia et nova addere pro auctario et prorsus absurdum ac inconveniens, his (inquam) neque adimere neque addere quicquam licet, Immo nec volo nec cupio ; tum preterea quia tales articuli ad me nil spectant, quum sint magis votistarum et monastici habitus, quam catholicae religionis. Illi vero magno conatu, obliti jam diu fraternae charitatis, asperrimis insultant minis, crebro intonantes, velis nolis, vel contra conscientiam tuam cogeris ad Articulos respondere, idque invitus. Age (in­ quiunt) evome et hic virus tuum pestiferum, sicut et in Superioribus Articulis. 0 intercessores Phallaridis, ecce leo rugiens lector obambulans querit quem devoret, fugite procul o christicolae, latét in his vulnificus Anguis.

Cum igitur sie diu inter nos contenderetur pluribus illis nitentibus contra me, forte haec omnia foris sub pariete, Petrus Paulinus Propositus studiose auscultabat, statim interveniens nostris litibus, admiratur altius KOY V- X -°J

23.

a

ia

Capitulum.

Ingressus igitur Paulinus, quaerit singula, quasi ignarus (an diis placet) horum omnium, intuens atro vultu chartulam Articulorum in manibus presbyterorum, percunetatur causam, cur eos non reeeperim neque respondeam, cui paucis superiores allego rationes. Tunc ille vehementius excandescens, Age (inquit) tu obstinate, recipe Articulos, et ad singulos (ut prius) responde, quin adhuc ad plures respondebis nobis, quod nisi feceris, certo edico, te in triduo vel quadriduo vel eo plus, non cibum vel potum sumpturum, ut sie quoque quasi invitus satisfacias nobis. His duris auditis minis, multum suspirans, me nutriendum uni solo Deo, vivo et vero, in omnibus committo, qui novit suos in tribulatione oportune exaudire atque enutrire, Eliam per Corvos, Danielem inter feros Leones, Jonam in venire grandis ceti, Susannam de falso seniorum crimine, Magdalenam de adultery reatu, latronem de praedarum culpa: Neque tarnen polliceor, quiequam, vel metu deterritus, vel spe illectus, ad articulos respondere, idque propter superiores pre-dictas rationes. Tunc Petrus Paulinus Prepositus, correptus maximo furore, üorrendum intonat contra me, ah Daemones sunt (inquit) in te (quod tarnen Deus op: max : ab omni pio procul avertat) et alia magica elementa, afixa tuis membris in corpore, adeo es nobis obstinatus, rebellis, insolensque, ut nihil adhuc aficiaris longa captivitate, nil adhuc te tuae attritae penitet valetudinis. Age Age (inquit) mox exure vestibus, Unde, ah infelix exutus ac spoliatus omnibus vestimentis, juxta Paulinum et janitores, immo et caligis et (salva reverentia) braccharum ligatura, hinc diligenter exquirunt circa me, prestigias diabolicas, singula corporis membra tractando palpitandoque, quibus multis suspiriis et subortis lachrymis Aio, me nihil talium unquam rerum vel habuisse, nedum credidisse, cum sint merae Sathanae illusiones regnantes tantum in cordibus infidelium, absit a veris christianis hoc horrenda, inaudita et inusitata blasphemia, Relegenda procul ad filios desperationis, detrusos in extremas tenebras. Cum igitur ne quidem literula impiorum characterum

apud me reperiatur, protinus tres eorum irruunt in carcerem, Petrus paulinus Prepositus, Michael Canonicus, ac custos car­ ceris Moises nomine, quo everso curiose, neque tarnen me admisso, foris ante carcerem, inter janitores gemebundo vultu consisto, quasi seminudus, cateris tarnen multum stupentibus, de hoc violenti factu, hinc expensulas a nostris passim fratri­ bus porrectas una cum mantica, refertissima chartaceorum librorum, abducunt ad Archiepum Strigonienseni, me tantum solo derelicto in carcere, in summis animi doloribus, mortisque cruciatibus. 24. Capitulum. Egredientibus illis igitur, tamquam voti compotibus, cum amplissimis hostium spoliis, intra triduum, conturbatus spiritu, non buccellam Panis nec aquae guttam sumpsi, adeo praeterea mei ignarus, ut humi an sublime sim, prorsus ignorem, tantum supinus prostratus in terram, sine raro motu, instar moribundi decumbo, sepiuscule mecum lamentabili voce repetens, heu me infelicissimum, dum essem exul, in remota ignotaque Regioné Ruthenorum, sine ulla expensarum chartarumque jactura, illesus, incolumisque (laus deo op: max:) Tyrnaviam deductus sum et ubi plus timendum erat, ibi longe plus fidendum fűit, nunc vero, ubi plus fidendum erat, pene omnia miser amisi, idque inter propinquos, notissimos, immo devotissimos homines. Verum sit nomen Dni benedictum. Transacto igitur triduo, quasi confectus tot cordis dolo­ ribus, tot preter causam illatis injuriis, ac continua cibi potusque abstinentia, exiguo admodum victu potuque, pallencia fame ora, membraque corporis lanquida, paululum reficiuntur. Cum igitur adventus D. Batori Andreae prenunciaretur, ad horam prandy futurus, Accedens me Paulinus, pecuniolam restituit, tarnen sine mantica librorum. Hinc facto prandio : educor in conspectum principum, Archiepi Strigonien Nicolai Olah ac D. Bathori Andreae, in duris compedibus. Quo pergente lento passu, foris militum túrba partim deambulantes partim vero sedentes ante principis Aedes, tristi vultu nostra dura contemplatur vincula. Ingressus igitur in conspectum principum, divino adjutorio ysque de more salutatis, cogitabundus sto in medio eorum, in duris vinculis, hinc Praeses lenta voce inquirit doloris causam, quam ubi paucis ordine narro, de violento Presbyterorum facto, extemplo fráter Joannes Tyrnaviensis monasterii, intercepto sermone, nondum rogatus a quoquam suo pie ingenio intonat,

ut est natura hypocritarum dicens, non esse tristandum de illata injuria neque multum sollicitandum de violenti presbyterorum facto, cum et apostoli in Synagogys Judeorum caesi laeti discesserint ab eorum conspectu. Cui breviter, Aequiori (in­ quam) animo haec omnia ferenda erant, si a turca impio aut judeo infelici aut quovis aperto inimico illata fuissent, verum ab illis inferuntur, qui mecum pie colloquuntur, mihique ut sibi sub praetextu pietatis bona flagitantes, cum tarnen altera manu (ut aiunt) panem ostentant, altera vero lapidem porrigunt, et eo intollerabilius, hinc illud Nasonis Quae venit indigne pena, dolenda venit. Tunc Archiepus lenta voce, sublatis oculis in me ait, nonne adhuc ablata sunt restituta? Imo Rsme, sed tantum pecuniola, sine mantica librorum, hec interdum Domino Bathori diligenter auscultante abque observante. 25. Capitulum. Hinc Preses jubet Joannem monachum Tyrnaviensem Articulos confessionis recitare, una cum tredecim articulorum responsione, ille vero bonus monachus impiger, ut est natura monastica, mox correptis articulis pergit recitare, sine ullo observato ordine, tantum ut lubet. Proferente itaque in medium articulo ex confessione mea, qui est de matrimonio sacerdotum, huic mox vir monachus totis viribus sese opponens, misere oppugnat authoritatem Apostoli (1. Cor. 9.) propter fornicationem evitandam unusquisque habeat uxorem cet. Asserens constanter, Apostolum non de clericis haec scripsisse aut intellexisse, sed de laicis eorumque matrimonio, non igitur (in­ quit) commode allegatur locus apostoli de clericorum matri­ monio . Cum igitur videam monachi calumniam circa articulorum prolationem, sic misere juxta suum cerebrum tum recitantem tum vero interpretantem, et non tam veritatis defensorem, quam calumniae protectorem, paucis principum assidentium veniam imploro, ut eorum favore paceque monachus non a calce sive a parte posteriori, sed a capite sive a priori parte ordiatur articulos recitare. Ille vero in solentius retorquens huc illuc cernicem, exporrecta fronte, quasi invitus lectitat articulos ab exordio. Recitatis igitur quibusdam articulis antea quidem diu lectis ac notis, ubi dum nodum (ut aiunt) querit in scirpo, infelix lolium in puro tritico, haeresin in ipsa veritate, tene-

brasque in ipsissima luce, hec, inquit, catholica sunt, quae nec nos inprobamus tamquam haeretica, sed testimonia matrimony de clericis male allegantur, quae sunt de laicis accipienda. Hinc Joannes Dereczkei canonista Tyrnaviensis stans a tergo monachi tamquam sub Aiacis scuto aut tridente Neptuni, nondum rogatus intonat, constantissimeque asseverat testimo­ nium matrimonii non ad Clericos sed tantum ab laicos pertinere, cui Breviter, quis unquam quaeso sacrum matrimoniura laicis prohibuit nisi male utentibus? Hinc monacho locum Apostoli objicio (I. Tim. 3.) Eppum esse unius uxoris maritum, hoc (in­ quit) monachus ante ordines licebat, non in ipso sacro ordine, quod cum minimé persuaderem, peto frm monachum, ut testi­ monia de matrimonio sacerdotum ex articulis recitet, quod dum ille recusaret, hinc Joannem Dereczkey, qui similiter neglexit, Postremo ubi neminem videó paratum ad recitandos articulorum locos, solus accedo mensae, assumptisque articulis recito matri­ monii testimonia in hunc tenorem. Fili Pontificum distinct: 56. Can: osius. Becitatis igitur quibusdam pontificum filiis, protinus illi uno ore affirmant, id fuisse ante ordinationem sacerdotii, sicque reclamantibus cunctis intermissi sunt recitari, nam veritas (ut aiunt) ódium parit. ;

26. Capitulum. Sic igitur inter nos ultro citroque conferentibus de di­ versis questionibus, indignatus Praeses ait, hac predicta quidem videntur utcunque tollerabilia. Sed his longe meiora sunt, nam Sathanam me in scriptis appellat et cleri dominatorem : Cum igitur peterem scripturam ubi hoc sint, mox protullit inter chartaceos libellos praxim Michaelis, magistri de Sarvar nostri fratris, ubi inter Éeliqua recitatur Articulus, An modernus Archiepus Nicolaus Olah sit veres Petri successor ? Hinc illud D. Bernhardi herus Pauli dicat cum Paulo, non dominamur fidei vestrae, successor Petri, non dominantes in clerum sed facti forma gregis, ubi (inquit) Preses ego dominor in clerum, ac non potius meam exerceo vocationem? Age, age, die unde haec sunt deprompta, alias revera fateor coram D. Bathori, non hinc exibis cum his vinculis. Hic nolens volens juxta meam conscientiam affirmo non esse meam praxim, unde illa sunt deprompta, sed alterius, cum et ipse Stylus longe differat a meo, qui facile arguat, non esse meam scripturam. Hinc commotus acrius, pergit locum Augustini ex arti-

culis Freses recitare, peccatum non dimittitur, nisi ablatum restituatur. Vide (inquit) quam male hunc locum Augustini interpretaris, De penitentia, ac non potius de satisfactione, dignus (inquit) es tu haeretice, qui una cum libris tuis publice conburraris. Quod monachus Tyrnaviensis Joannes, vix dum prolatum a preside, violentissime aprobat, etiam manticam una cum libris conburrendam esse publice. Illinc Joannes Dereczkey (tacente Petro pauLino praeposito) stans a tergo monachi, subinde livida intonat linqua, objiciens de confessione auriculari, illud adulteri ministri constantinopolitani secleratum exemplum de meis Articulis, quo confutabatur papistica con­ fessio Auricularis, Per deum (inquit) Dereczkey, nostra ungarica linqua, pro hoc unico testimonio contra confessionem nostram prolato, Rmus dnus, fr. Greorgius Episcopus Waradiensis, ac thesaurarius Reginalis majestatis, te sine lege, sine ulla mora, ardenti tradidisset Vulcano. Instante igitur tempore vespertino, dimissus sum ab eorum conspectu in carcerem, illusus, spretus, abundeque oprobriis saturatus. Eductus igitur per militum decurionem, turba militum foris constituta meique conpatiens, fixo humi vultu lentos passus nostros in duris compedibus intuetur. Appropinquante igitur in carcerem, quidam noster pius frater,'Nomine Mathias Suttor de Sellye occurens, gemebundus suam porrexit stipem sustentandi gratia, cui suspirans ex animo breviter gratias ago, flagitans eorum sedules pro me ad Deum preces, sperans a Deo op: max: ubi hora venerit me liberaturum: illosque a facie ad faciem visuros cum summo desyderio. 27. Capitulum. Ingressus igitur opacum, frigidum, fetidumque carcerem, fenestra cancellata statim virgis condensatur, ne tenues solis radii tenebrosum illustrent carcerem. Hinc multis minis prohibetur, ne quis piorum me accedat, sed ut tantam panis cum aqua sola in carcerem porrigatur neque amplius visi sunt intercedentes (si diis placet) mei sacrificuli, cupidissimi nostrae condemnationis, apud quos diu interiit memoria nostra, refrixit fraterna Charitas, qui me gratis oderunt; immo omnia tristia, lugubria, mortique proxima apparent. Solitarius tantum dies et noctes in carcere versor, in frigore et horroré, in morte et metu, in fame et siti, in gemitis etlachrymis, sine consolatione piorum, sine visitatione et ope christianorum, omnes contra me acrius intonant et ne unus quidem est, qui protegat vitam

meam, factus sum, quasi ovis in medio luporum stans vel sicut objecta préda catulis leonum, oprobrium spectantium et despectio cleri. Factum est igitur post carnis . . . . cum archiepiscopus proficiscitur Posonium una cum suo famulicio, venit nocturno tempore militum decurio secundusmet cum ardenti lumine, carcereque everso singula diligenter exquirit, per singulas vestes, ac inter pileum, num aliqua depicta chartula apud me lateat inter vestes coelata. Cum igitur nil talium rerum reperietur, jubet militum decurio colligata exigua supellectili, vestimentisque indutis egredi ac parrochiam dni Nicolai ingredi. Ubi causam studiosius inquiro, quid hoc novi sit ille paucibus indicat, me usque Posonium deducturum, vel eo ulterius. Procedente igitur nocturno tempore, lento passu, in duris vinculis pervenimus in parrochiam D. Nicolai parrochi Tyrnaviensis. Hinc difficile conscendens carrum, summo diluculo (Deo propitio) a Tyrnavia solvimus iter, Posonium versus. Deductus igitur Posonium die Veneris ante Dominicam invocavit visusque quibusdam Aulicis, plurimum de meo applaudent adventu, hinc protinus detrusus sum in carcerem, abunde adhuc pluiosa cadente nive. 28. Capitulum. Hinc saepius Paulinus tantum solus accedens me sollicite singula exquirit, quidnam propositi habeam, obiterque inculcans Ait, D. Bathori fuisse in causa, quominus jam diu manumissus sim, utinam (inquit) ille Bathorinus non adíuisset Tymaviae, jam tu diu his solutus vinculis manumissus fuisses et quovis abiturus, excepta tantum Emi dni possessione. Jam prorsus ignoro, quomodo res tua procedet, sic per D. Batori aggravata et impedita. Per deum (inquit) jam taedet miseretque me tui, tuae que captivitatis, tuarumque miseriarum. Age die qua ratione quave conditione cupis eliberari? Si quae igitur ratio possit inveniri tuae liberationis, quod tarnen est dubium, paratus sum cum reliquis bonis viris ac dominis ex animo pro te intercedere apud Bsmum. Cui brevibus gratias ago, quod tam sollicitus sit, modo absit illa detestanda hypocrisis, fateor (inquam) bona conscientia, me non amplius in possessione Rsmi permansurum sed alio migraturum. His auditis Paulinus recedit, hinc alia die solus (ut prius) venit, adducens in mantira chartulam depictam, age perlege, ut videtur, hanc scripturam, qua visa ac perleeta, sto (inquam)

priori meo proposito, tanc Paulinus vehementius intonat contra me, non tantum possessio Rsmi tibi prohibetur, sed etiam totum Regnum Ungariae. Cui breviter, hoc est prorsus impossibile me ex tota decedere Ungaria neque huic dicto standum esse, nam etiam si inter turcas impios ageretur, tarnen ad Christianos pios redeundum, quam illic manendum erat. Tunc Paulinus, Certe tibi persvadeas, te hoc nullatenus a Rsmo consecuturum, quo recedente, ac conversus ad me, Vide (inquit) quid agas, per deum non amplius pro te tam ardenti intercedam Animo. Hinc duo Paulinus proponit ex Archiepi sententia, aut ardentissimus ignis aut perpetuus maris captivitas eligenda si nolis ex Ungaria decedere. His dictis Paulinus recessit. Facto igitur prandio venit D. Caspar doctor medicináé cum militum decurione, multa amice et Christiane locutus, sedulo exhortatur, omnia mihi tamquam sibi flagitans, subinde inculcat rem esse in ultimo discrimine ac propterea consultandum de futuro exitu. Hinc ordinatis quibusdam piis dominis loco fide jussorum ac mediatorum, quorum assidua intercessione tandem liberatus sum ex inferorum portis, praeveniente tarnen longe Aedicto Serenissimi Regis Maximiliani, cui unice soli (excepto Deo op: mex:) tota haec eliberandi ratio jure optimo accepta ferenda est. Alias usque presentem diem haud me immunem profiteri ausim. Detractis igitur (laus Deo op: mex :) perpetuaque me­ moria piis Dominis, duris vinculis, idque Posonii tempore vespertino, Preses sequenti luce universa familia Viennam ascendit. Ego vero Posonii relictus quasi semiclaudus in dies, vix brevi passu, incedere coepi. Laudandus est igitur, Deus et pater dni nostri Jesu Christi, qui filios suos delinquentes non deserit, deprimit quidem et tarnen extollit, mortificat et vivificat, corripit ac sanat, cui laus et gloria una cum filio suo Unigenito et spiritu sancto. Finis miserabilis captivitatis sellyensium 7. Juny die 1558. Quo mense Captivati fuimus. 1

1

Záradékul megemlítem, hogy a kézirat 129 oldalt kitevő, negyed­ rét alakú, s egy nyilván előző (XV.) századbeli antiphonálénak egy pergamentlapjába varrott kötetet tesz k i ; a pergamenten, a mely színe­ zett initiáleákkal ékesített s hangjegyekkel is ellátott gótikus írást tar­ talmaz, kívül, ugyancsak Somogyi P. kezéből, a következő két distichon van feljegyezve:

Disce bonos artes juvenis suadente Minerva dum non maxilas hyspida Bárba tegat. Instrue nunc mentem studiis dum floreat aetas jam veniet volucri pura senecta pede. Megemlítem még, hogy Szegedi Gergely énekkönyvében 1569-böl (kiadta a M. Tud. Akadémia 1893, Szilágyi Áron előszavával) a 116—119. lapon egy „Sokszor kellene erről emlékűzníink" kezdetű éneket találtam, 24 strófával, a melyeknek kezdőbetűi a „Somogyi Péter mestar' (így!) nevet adják (néhány végső strófa e kombináczióból kiesik. Ez éneknek, a mely kétségkívül a mi hősünktől való, a czíme: „Az Ur vaczora osztogatasanac Ideiene neclendeö Isteni diczeret, az notaia felséges Isten mennec föl." -

Közli

Stromp László.

KÜLÖNFÉLÉK. I . Szeli József brassói á. h.. evang. tanító levele Fábri Gergely gyó'ri rectorboz.

1

Brassó, 1734. áug. 22. Tisztelendő esméretlen; mindazonáltal énnékem Bizo­ dalmas Uram! Kész szolgálatomnak ajánlásával kívánok Istentől kegyel­ mednek minden Lelki és Testi ajándékokat. Vévén ez kis írásomat, minthogy személyünk szerént esméretlenek vagyunk, ez tsekély írásomnak neme is, nem kétlem, idegennek láttathatik a' kegyelmed Tisztelendő személlyé előtt: melly dolog szerző oka volt, hogy az In Anyaszentegyhazának előmene­ telére szolgáló régen fel tett szándékomat mind ez ideiglen rejtekben tartván, jó reménységemtől tápláltatván kívánságom­ nak bé tellyesítetése iránt, mostan már mintegy kételenítetésemből kegyelmednek kinyilatkoztatnám. Ugy vagyon, hogy minékünk mind eddigelé tsendes lelki békességben élőknek mintegy gyalázatunknak tulajdonítathatik, hogy a lelki dolgok­ ban sok háboruságos hajó törést szenvedő szegény ; de nálunk­ nál gazdagabb Magyar országhoz kellessék folyamodnunk könyvek iránt: de ha szintén rész szerént azt magunkról el nem vethetjükis; mindazáltal az Evangelicus magyar Halgatóknak kevés számok vettethetnek okul, kik elégtelenek magok erejektöl oly derekas dolognak meg indítására. Ne tulajdo­ nítsa tehát kegyelmed ezen dolgot vétkül minékünk, ha valami bizonyos dolgokra alkalmaztatott magyar könyvekről bizonyo­ sokká tétetni kívánunk. Mert valamint minekünk egy néhány szegény magyar Evangelica Ecclesiaink egészlen a kálvinis1

Széliről szól Bod P. (Magy. Athenás 259. 1.) Fábriról Payr S. monographiája, Bpest, 1891. Érdemes dolog volna, ez erdélyi magyar evan­ gélikusok ehtörténetét megírni. Péohy Á. szól róluk röviden (Árvaházi Naptár 1902. 93. 1.) ós Földváry L. ismerteti Bartha Márton brassói evang. lelkész 1699. évi kéziratos magyar agendáját. (Prot. Egyh. és Isk. Lap 1899. 26. és 27. sz.)

táknak seregek közzé vannak hintetve; ugy mind eddig kételenségböl tsak az ő könyveikkel kelletett élnünk. Mostan pedig szivünk szerént kivánván azoktól meg válni, kívánunk magyar Országhoz folyamodni. Esett értésünkre, hogy Tiszte­ lendő M. Sartorius János Uramnak egy penítentia tartásra serkentgető Magyar LELKIORÁ-ja botsáttatott világosságra Vitenbergában, mellynek ugyan két exemplárai Erdélyben hozatván, egy magam kezemhez, másik egy betsületes embe­ réhez költ. Ezen munka minékünk igen kedves volna, de hatal­ munkban nintsen hogy pénzünk általis erre szert tegyünk, hanemha kegyelmed, mint az Author fáratságos munkájának társa ebben mi hozzánk való hasznalatosságát meg mutatni nem terheltetik. B. E Aáts Mihály Uramnak könyvetskéinek, ugy mint a Boldog halál szekerének, és a Zengedezőnek nem kitsin emlékezete vagyon mi közöttünk. Régtől fogva óhajtjuk Tisztelendő Torkos András Uramnak , az Győri Anyaszentegyháznak érdemes L. Pásztorának énnékem esméretes érdemem felett való Patronusomnak Bibliáját, avagy tsak Uj Testamentomát; de talán tsak meg tsalatunk az idő­ től. Mellyrólis bizonyosokká akarnánk tétetni. Míg pedig annak világosságra való jövése el közelít, kívánjuk bizonyosan meg tudni a mostan kiadatott Utrajectomi, és Amstelodami Bibliák­ nak mivoltát. Posonyban egy Pápista Speiser nevű Compactor egy Gradualis formájú quantitásban Amstelodami titulussal a' Károlyi Uj Testamentumot ki nyomtattatta titkon, és ugyan titkonis árulja; erreis volna szükségünk. Hogy tehát ennek legjobb módját találjuk, kegyelmedet az Inre, kinél feljebb nem lehet, alázatosan kérem, hogy bizonyos árrokat minél hamarébb meg írni ne terheltessék mind in communi, mind elegantiori Compactione, 's mind pedig in matéria cruda. És mivel a' Lelki Órának három fertállyai vadnak; minekünk kiváltképpen tsak az első kellene, mellynek minden részeinek különösön akarnok az árát meg tudni. Szintén így az Arany 1

2

3

4

5

6

1

Nemescsoói lelkész. Életrajzát közli Payr : „Magy. Pietisták" 111. 1. Ugyanott a munkáit is felsorolja 154. s köv. 1. - Az előszó szerint Fábri Gergely volt Sartorius munkatársa. Győri tanító, utóbb kemenesalji esperes, kiváló író ( f 1708.) Életrajzát közöltem az Evang. Egyh. és Isk. 1898. évf. 1—6 számaiban. P. S. * Teljes czíme : Zengedező Mennyei Kar. Első kiadása 1696. jelent meg. Ez szolgált alapul a magyar evangélikusok külön énekes könyvé­ nek. Ez a hely is bizonyítja, hogy Aách Mihályt tartották a szerkesz­ tőjének. Életrajza és művei i . dolgozatom 103. 154. s köv. lapjain. Balogh Ferencz a magyar biblia történelmében ezt a kiadást nem említi. (A magy. prot. ehtörténelem részletei 178. 1.) 3

6

6

1

Lántznak és Zengedezőnek is. Mellyhez képest én ezen köny­ vekről való relatiót kegyelmednek azon lelke esméretére bizom, melly a maga hitének szívesen kívánja naponként való sz. tenyészését. Egyszersmind ha ollyas bizonyos alkalmatosság találtatnék, melly által mind mi a' pénzt, mind pedig kegyel­ metek a' könyveket el szolgáltathatná, jó volna tudtunkra adni. Ha pedig épen semmi vigasztalással az iránt kegyelmed ben­ nünket nem illethet; talán az alá s fel járó Örmények által dógainkban boldogulhatunk. Kik által, mihellyen a kegyelmed leveléből bizonyos lehetek, mindjárást bizonyos exemplarokra pénz küldök fel. Ezen dolog iránt Magdo András, Kapusi Vas István, és Apátzai Márton betsületes Ifjaktól kegyelmed bizo­ nyosabbá tétethetik. Melly istenes dologban ha fáratságát kegyelmed mi tőlünk meg nem tagadja, meg bizonyítja, hogy kedvez a Krisztus dolgainak, és bennünketis kötelezni fog kegyelmedhez való szolgálatunknak meg bizonyítására. Ezek után én magamat kegyelmed gratiajában ajánlván, kegyelmed levelét elvárom, és maradok Kegyelmednek Tisztelendő Uramnak Erdemetlen szolgája

Szeli Jósef m. k., Brassai Magy. Osk. Mester.

Brassóban 22. August. 1734. A soproni ág. h. evang. lyceum könyvtárában (Hrabovszky György: Scrinium antiquarium, XX. kötet, 48. sz. a.) őrzött eredetiről közli Payr 1

Sándor.

Aách Mihály imádságos könyve. Teljes czímét és összes sait lásd i . m. 159. lapján.

kiadá­

II. A z ev. templomok e l v e s z t é s e Lőcse városában.

1

„Den 29. Mart. haben unsere Ev. Geistliche den Gottes­ dienst unterlassen müssen, indeme den Tag bevor Dnus Epcpus Váradiensis durch 2 Canonicos dieselben wieder admoniren lassen, haben also mit dem 7. Capitel des Propheten Michae ihr Exercitium beschlossen, mit Weinen u. Trauern der ganzen Bürgerschaft. Hingegen aber hat E. E. Rath durch Herrn Rectorem, der dazu erbeten worden, den Gottesdienst bestellen lassen. Den 6. April ist der Gottesdienst vom Herrn Rectore Scholae mit dem 1. Cap. des Propheten Zephaniae beschlossen worden, welches wohl nachdenklich. Und darauf des Abends kam herein Herr Graf Volkra, Herr Bischof Bársony, neben andere Prälaten u. Edelleuten in Begleitung des Rittmeisters Bilis mit etlichen Croaten, welche alle mit enblössten Säbeln eingeritten, u. fuhren gerade auf das Kloster zu u. nahmen bei den Jesuiten ihr Quartier. Nachmals hat nach einer Stund Herr Graf Volkra Richter u. Rath zu sich ins Kloster rufen lassen u. ihnen angezeigt, dass man ihnen als Comissarien nomine S. Caes. et Reae Mattis morgens Tags früh um 6 Uhr alle Kirchen, Schul, Pfarrhaus, cum omnibus pertinentiis laut der Transaction abtretten, die Schlüssel dazu übergeben, mit ihnen zur Kirche gehen u. alles miteinander solenniter über­ antworten solle: u. damit alles friedlich ablaufen könnte u. kein Tumult entstünde, so befahl er ernstlich, im Namen Ihro Majestät, bey Leib u. Lebens-Straf, bey Verlust Hab u. Guts, dass gesammte Bürgerschaft, sammt Weib u. Kindern mor­ genden Tages sich inne halten u. nicht aus dem Hause gehen sollten. Welches wiewohl es Wiederrathen worden, dennoch nichts anfangen wollen, darum was er gefürchtet, auch ge­ schehen ist. Den nachdeme man solches der Bürgerschaft ange­ zeigt u. bis andern Tages vor 6 Uhr früh E. E. Rath, nebens denen Herrn Vormünden u. ganzen erwählten Gemeinen im Meinhause beysammen waren zu deliberiren, wie und welcher Gestalt, salva conscientia, die Kirchen sammt den Schlüsseln zu resigniren wären: da liefen die Bürger u. Weiber zusammen auf den Kirchhoif, fingen an die Glocken zu ziehen u. zu Weinen auf den Kirchhoff, dass alles Volk zusammen lieff, 1

A lőcsei vagy Hain-féle krónika 762—764. 1. közlött leírása, az 1674. évi pozsonyi jud. delegatum és a szepesváraljai bizottság határoza­ tait foganatosító templomfoglalások lefolyásáról.

erregten einen Aufruhr u. Hessen das Unterthor, ohne Bewusst des Magistrates, sperren, wollten ingleichen auch mit dem Oberthore thun, so aber verhindert worden. Nachdem nun solches Kund worden, hat E. E. Rath die Bürgerschaft zu sich ins Meinhaus gefordert, welche aber nicht alsobald er­ scheinen wollen. Endlich nach vielen Ermahnungen erschienen sie, u. geben zu verstehen, dass sie keineswegs gesonnen wären, Kirchen, Schul u. Pfarrhäuser abzutreten, solange bis nicht die Herrn Abgesandten nach Hause kommen, sie die Transaction in originali sehen u. dabey vernehmen, ob denn gar kein gratia Regia mehr zu hoffen wäre, als dann müssen sie sich in die Geduld geben u. die Sache Gott befohlen; die Glocken hätten sie gezogen, dass man zusammen gehen sollte, die Thore aber schliessen lassen, damit ihnen, zuvörderst aber Richter u. Rath, diesmal ihnen solches kund gethan worden, nicht was widriges widerfahren möchte; dass vor diesmal nicht mehreres von ihnen angesucht wurde, als dass E E. Rath solches denen Herrn Commissariis geziemend vorstellen sollte, dass sie doch so lang Verzug haben wollten, bis zur Ankunft ihrer Abgeordneten von Pressburg, welche ja schon auf den Weg wären. Allein es wollte nichts beym Graf Volkra anfangen, sondern deutete alles übel aus, vermeinende, als wenn solches alles von der Bürgerschaft mit Vorwusst E. E. Raths vorgenommen sey. Wollte jedoch der Sach nicht trauen, sondern schrieb alsobald per postam hin u. wieder aus und begehrte Soldaten. Unterdessen vermehrten die Weiber, unbest etlich Bürgern die Kirche, sowohl bey Tag als bey Nacht, mit Singen u. Bethen. Indeme aber die Herrn Commissarien noch immer zu anhielten, E. E. Rath auch ihrerseits nicht ermangeln Hessen, was zum Frieden dienete, wurden die Bürger nur immer halsstarriger u. härter, also gar, dass sie sich ver­ lauten Hessen, sie wollten die Kirchen gar nicht geben, man möge auch mit ihnen thun, wie man wollte. Solchen Tumult zu stillen, wurde Herr Pfarrer angesprochen, er wollte aber dazu sich nicht brauchen lassen, sondern verliess indessen den Pfarrhof u. zog in sein Haus, Sicherheit halber. So könnt E. E. Rath auch bei der Bürgerschaft nichts ausrichten, son­ dern musste geschehen lassen, was sie nicht ändern konnten. Darum wurde von denen Herrn Commissarien E. E. Rath be­ schuldet, als wenn sie mit der Bürgerschaft einstimmig wären, die Sach heimlich forcirten u. um sich aus den Verdacht zu setzen, mit blossen Worten vorgäben, dass sie laut der Trans­ action willig wären alles zu thun, wenn man nur vor dem Wüthen u. Toben des tollen Pöbels zukommen könnte. Herr

Pfarrer aber ist alsobald von denen Commissarien als ein Auktor u. Anführer dieses Tumultes erkannt worden, man excusirte ihn auch wie man wollte. Unterdessen aber, damit sich E. E. Rath aus allem Verdacht zöge, begehrten die Commissarien Richter u. Rath sollten ihnen die Schlüssel zur Kirchen u. Schulen liefern u. einhändigen, u. daneben von Herrn Gral ein praesidium zur Reprimirung der Bürgerschaft begehren. Das 1-te konnte nicht geschehen, ohne grosse Gefahr von der Bürgerschaft; indeme dieselbe alsobald anfangs E. E. Rath bedrohet, dass sie die Schlüssel ohne ihren Vorbewusst, wo sie anders sicher seyn wollten, nicht herausgeben sollten. Das andere war uns allen zuwider, darum Richter u. Rath endlich von den Commissarien auch vor solche Rebellen, wie der tolle Pöbel ist erkläret worden, wiewohl unschuldig. Weil nun bey so beschaffenen Sachen die Commissarii nichts aus­ richten konnten, als verschrieben sie Völker u. viel Landvolk solche hereinzubringen u. mit Zwang die Sache anzugreifen. Unterdessen weil der Terminus Transactionis zu Ende kam, unsere Abgesandte auch wegen des schlimmen Weges nicht ankamen, damit hierinnen nichts versehen werde, u. man bey der Transaction verbleiben konnte (wiewohl es uns nicht lieb war, sondern müssten zu diesenmal aus Verhängniss Gottes, der uns züchtigen wollte, um unserer überhäuften Sünden willen, in einen sauren Apfel beissen) als hat E. E. Rath mit denen Vormünden u. ganzen Gemein deliberiret, wie man mit gutem Gewissem der Stadt helfen könnte, damit man nicht ins äusserste Verderben käme, fanden aber kein Mittel, weil Ihro K. Mays Befehl da war, man muss, unsere Ohnmacht, als dass wir uns nur in Gehorsam unterwürfen, als Christen zu leiden. Befanden demnach noch rathsam, die Schlüssel nur hinzuwerfen, welches auch mit Bewilligung der ganzen Gemein den 9-ten April Abends, bey Ausgang des Terminus Trans­ actionis geschehen, dass sie also der Bischof, in Abwesenheit des Volkra, so gleich in Kesmark war, zu sich bekommen, welches ihm, da er wiederkam nicht wenig verdrossen. Den 10-ten war es vor Mittag still u. begehrten die Commissarii nur, man wolle ihnen nur Sicherheit verschaffen, dass sie zur Kirche kommen konnten, welches man aber nicht thun konnte, darum sie den Succurs, so sie verschrieben, erwarten wollten. Nach Mittag aber erwecket Melchior Novak einen muthwilligen Tumult unter der Bürgerschaft, welcher jedoch bald gestillet worden, indem E. E. Rath denselben in Verhaft aufs Rathhaus führen lassen ; ging aber bald wieder an, nachdem Herr Bischof haben wollt, dass der Pfarrhof geputzt u. geräumet werde, ;

darum er einen von Adel, Namens Koroknoki mit den Schlüs­ seln hinsandte, mit welchen zu unsrer Sicherheit, auch Herr Johan Corvath Bauherr u Herr Tobias Fürnstein, beyde Herrn des Rathes gegangen, den Pfarrhof aufzuschliessen u. säubern zu lassen : Allein er wurde von etlichen gesehen, die es unter der Bürgerschaft kund machten, darum mit vollem Trost der ganze Pöbel, mit allerlei Instrumenten herzugelaufen kam, den Pfarrhof stürmten, aufgebrochen u. die Catholischen darin suchten, welche aber sich zeitlich davon gemacht, sonst wären sie alle erschlagen worden, u. erregten einen solchen Tumult mit hin- u. wieder rennen u. laufen, grossem Geschrey, Dräuen, schlimmen Worten: Schlagtodt u. dergleichen mit Heulen, Weinen, stürmenden Glocken, das nicht zu beschreiben; also daher ein ganzer Rath nicht sicher gewesen, obwohl dieselben zwischen der Bürgerschaft herumgegangen u. um Gottes Willen gebeten, sie wollten sich doch zufrieden geben, haben jedoch den Lärm des Pöbels weichen müssen u. dabey viel leiden u. die Sache Gott heimstellen, bis sich endlich bey späten Abend alles Selbsten geleget u. stille worden. Und ist zu wissen, dass sich etliche Pursch zusammen verbunden, das Kloster, darinnen die Commissarien waren, zu stürmen, darum die Commissarien sich in heimliche Winkel verkrochen, das Kloster verbollwerket u. E. Rath um Schutz u. Hülfe ersuchet, welcher auch etliche Rotten Bürger mit Gewehr zusammen­ gebracht, darauf man sich verlassen konnte u. vor das Mein­ haus u. Richterhäusel gestellet, dass also was zu befürchten war, unterweges geblieben. Abends 9 Uhr sind die Stadtabge­ sandten von den unglücklichen u. der ganzen Evangelischen Christenheit praejudiciösen Pressburgischen Extraordinarie Ge­ richtstag nach Hause kommen u. in der Stille hineingelassen worden, welche des andern Tages als den 11-ten im Meinhaus vor der ganzen Bürgerschaft relation gethan alles dessen, was zu Pressburg bei der Extraordinari vorgangen u. wie sie die Transaction, ohne gänzliche der Stadt u. der Bürgerschaft, nicht vorbey gehen konnten, sondern mussten aus zweyen Uibeln das kleinste erwählen u. solches nicht ohne Rath vieler vornehmen Personen, sowohl Geist- als weltlich Standes, die auch dies harte Kraut essen mussten. Denn es einmal bey Got so beschlossen war und galt kein Bitten u. Beten, man that auch was man wollte. In Summa: in Ungarland sollt hinführo kein Evang. Kirchen u kein Evang. Geistlicher seyn. Referirten auch, wie es den citirten ev. Geistlichen, so nicht unter­ schreiben wollten, erginge, dass ihrer viel in harte Gefängnisse zur Arbeit condemniret worden u. mit Brod u. Wasser gespeiset

würden; die sich aber unterschrieben, mit Sack u. Pack fort­ gelassen worden, sind also viele nach Deutschland ins Exiliuni gereiset. Nachdem nun die Bürgerschaft von denen Abge­ sandten solches vernommen, die Transaction auch in Originali gelesen, haben sie sich in etwas befriedigt, den Willen Gottes ergeben u. Transaction mit Weinen u. Jammerklagen ange­ nommen. Darauf sich das Volk vom Kirchhoff vergangen, wie denn ein E. E. Rath sie hiessen nach Hause gehen u. dass sie fleissig Beten, wahre Busse thun, die Sach Gott befehlen, stille seyn u. Ihro Mays treu verbleiben sollten. Darauf Herr Obrist-LieutenantDiepenthal von Caschau mit 50 Mann deutschen Fussvölkern zur Beschützung der Commissarien herein kamen, wie auch des andern Tages allerley Landvölker über 1000 Mann darauf. Den 13-ten dieses am Freitag die occupation der Kirchen angange halb 9 Uhr Morgens, da bey starker Macht u. Gar­ nison Herr Georgius Barsony, Eppus Váradiensis et Praepos. Scepusiensis nebens Herr Graf Otto Ferdinand Theophilo a Volkra, Cammer-Praesidenten u. vielen andern, wie auch Graf Stephan Csaky etc. aus dem Kloster zur Kirche gefahren, dieselbe durch einen Drabanten aufgemacht worden, da sie denn alles darinnen besehen u. beschreiben lassen. Nachmals sind sie in die Spital-Kirchen zum Oberthor gefahren, allwo sie nebens der Kirche auch das Spital occupiren wollten, vorgebende, es wäre vorzeiten ein Kloster gewest, allein es wurde ihnen widersprochen und das Spital nicht eingeräumet. Nachdem fuhren sie in das unterste kleine Kloster, da sie zwar die Kirche occupirten, allein das übrige Gebäu wollt E. E. Rath nicht lassen, weil die Stadt einige praetersion darauf hat u. also fuhren sie wiederum zur grossen Kirche, da allererst ihr Gottesdienst u. die Einweihung mit Trompeten u. Pauken geschah. Nach Vollendung dessen, gingen sie in die Schule, von daher auf den Pfarrhof u. installirten einen Jesuiten, Namens Melchior Pauernfeind auf 5 Jahre ein zu einem Plebano u. endeten ihr occupiren im Kloster mit Saufen u. Fressen. Des andern Tages als den 14-ten sind die Commis­ sarii sammt den fremden Völkern fort u. Hessen uns das Nach­ sehen, die wir nicht wenig betrübt u. traurig waren, weil wir des höchsten Schatzes auf Erden von unsern Widersachern, aus Verhängniss Gottes sind beraubet worden. Unseren Geist­ lichen wurde hierauf scharf angesagt, dass sie sich ohne Verzug fortmachen sollen, welches auch geschehen (wiewohl man ihnen einen freyen Pass versagen wollen, absonderlich dem M. Christian Seemann, dem sie spinnefeind waren u. vor

einen Aufrührer hielten). Den 26. April Mittags Glock 9 u. 10 Uhr, da sie mit Sack u. Pack ausfuhren. Mit was Trauern, Weinen u. Heulen und Jammersklage solches zugangen ist, ist nicht zu sagen: denn alles Volk, Mann u. Weib, jung u. alt, klein u. gross hinaus zur Stadt gelaufen, ihnen das Geleit gegoben, u. von ihnen den Segen geholet. Ein edler Richter u. Rath hat sich auch mit ihnen vor das Siechhaus begeben u. ihnen etliche Bürger zum Geleit u Convoy bis an die schlesische Grenze mitgegeben u. also mit Trauern u. Weinen von einander geschieden. Und ist dies der traurige Ausgang solcher occupation der Kirchen gewesen, dass wir wohl klagen u. sagen mögen: 0 Gott, was für betrübte Zeit ist kommen auf uns armen Leut, kein Unglück, keine Landesplag hält unsern Jammerstand die Wag; hinweg ist auch die reine Lehr, sie wird gepredigt nirgends mehr; die Kirchen sind voll Menschen­ tand, in unsern lieben Vaterland. Wir leiden Aufruhr . . . etc. Chronicon. Den 30. dto wurd denen Geistlichen in X I I I Städten auch ausgeboten von den Posten. Den 3. Mai ist die Kirch zu Kirchdrauf u. Dom. Exaudi u. in der Pfingstwoch sind in allen 13 Städten alle Kirchen von den Papisten occupiret worden". Közli Weber Samu.

III. A tatai ev. ref. templom és iskola ü g y e a 18. században.

I. Testium Fassiones, intuitu Oppidi Tata, Comitatui Comarom adjacentis essent sequentes : Primus fatens: Michael Szabó, calvinista, in Oppido Tata degens, subditus Egregii Stephani Jeszenszky, annorum circiter 66, deposito juramento examinatus, fassus est: Ad 1-um. Vallja a tanú hite után és tudja bizonyosan, hogy fönt neve­ zett városban levő kő templom Parochiával és scholával együtt, midőn Komárombul in Anno 1665 oda szakadt volna, akkoron helv. Confession levőké volt, a mint is Mányoki Mihály nevű prédikátor volt a városban, kiről sok öreg emberektől hallotta, hogy 40 esztendeig békességesen viselte volna memorált vá­ rosban a predikátorságot s fentemlített templomban végezte mindenkor exercitiumokat. Azután pedig Száki János nevű prédikátort hoztanak a városba, ki is circiter 2 esztendeig

1

maradott bátorságosan, hanem azután Mgs gróf néhai Csáky László akkori földesurok parancsolatjából kikellett onnat menni, és a templomot elfoglalta és elvette tőlük, úgy hogy circiter 9 esztendeig a nélkül voltak a lakosok. Mestert ugyan, a k i könyörgést vett és predikátiót, fent titulált földesurak engedelméből tartottak, de különb Oratóriumot fából építettek, a hol maguk exercitiumát végezhették. Hanem azután, midőn a a török Bécs alá ment volna, akkoron nagyobb részét említett városnak a templommal együtt összeégette, s úgy azután viszont ugyan földesurok engedelmóből azon templomot ruinate kezek­ hez vették, újonnan reparáltatták és schindellel befedeztették, és azonnal Fehér János nevű prédikátort hoztak be a városba, & ki is 14 esztendeig azon templomban végezte helvetica és augustana confession levő lakosokkal szokott exercitiumit. Hanem azután Krapff úr eö Nsga ezen tatai dominiumot megvevén, viszont az templomot helvetica confession levőktől elvette és más fundust Oratóriumnak, parochiának és scholának mutatott és assignált részekre, a hol azonnal építettek egy szövénybül való Oratóriumot, kiben is fent nevezett Fehér János nevű prédikátor 11 esztendeig viselvén a predikátorságot, szabadon végzetté maga alattvalóinak exercitiumikat. Azután ugyan e városban halt is meg ; utánna következtek Komáromi István, ifjú Fehér János és Újvári János prédi­ kátorok és voltak ezen városban, most pedig Vitéz Ferencz uram 6 esztendőktül fogva viseli memorált városban a predikátorságot; s actu is fentemlített Oratóriumot és újonnan csi­ nált parochiát és oskolát helv. Confession levők bírják. A templomot pedig fentnevezett földesurok in Anno 1699 elvévén, Horváth János nevű várbeli catholikus káplánnak előbbeni parochiával és oskolával assignálta, s mindazótátul fogva helv. Confession levők nem bírják, noha azelőtt soha catholicus plebánusra e városban nem emlékezik, s nem is hallotta a fatens hogy lett volna. Ad 2-dum tudja a fatens, hogy midőn fentnevezett Száki János nevű prédikátornak földesuruk néhai Mgs gróf Csáky László parancsolatjábul ki kellett menni, és a templomot Kéry János nevű vice-kapitanyja által elfoglaltatta volna: akkoron 1

A felső-dunamelléki egyházkerület utolsó Superintendense. Tatá­ ról Neszmélyre távozott, s 1674-ben onnét idéztetett a pozsonyi vértör­ vényszék elé. Önkéntes száműzetésre kötelezve magát, kibujdosott a hazából és sok nyomorgásai után meghalt 1675. márczius havában, Velen­ c é b e n . Komáromi Csipkés György magyar predikáczióit üdvözlő versét 1666 május 6. Ekelen írván: Sokan összetévesztik a Komáromban 1672-ben megégetett ékeli prédikátor Száki Jánossal.

a helv. Confession levők eleintén nem akarták az templomot odaengedni, azon oppositióért 1600 ftokat a földesuraság desumált rajtok. Másodszor pedig Ujváry Gergely nevű Tata vá­ rának Cáplánya németekkel akkori Fehér János nevű prédi­ kátor házára menvén, fölverte és minden jószágát, a mit a házban talált, elvitette: de mi okra nézve és ki parancsolat­ jából ? nem emlékezik. Tudja azt is a fatens, hogy templomnak utolsó elvevésekor egy jókora harangot is elvettenek, s azután is T. Liptay János plebánus úr mostani oratóriumuk mellett levő harangot elvette s mindekkoráig is odamaradt. Ad 3-dum nem emlékezik a fatens, hogy valaha Augustána és Helvetica Confession levők maguk hitek és vallásuk dol­ gában háborgattattak volna, hanem hogy Csapó és Csizmazia czéhben levő augustána és helvetica Confessiobelieknek bizo­ nyos innepeken catholikusokkal együtt Processiókra és temp­ lomba 4 frt büntetés alatt el kell menni Ad 4-um. Arra sem emlékezik fatens, hogy Augusta és Helvetica Confession levők tilalmaztattak volna más helységben részükről való templomba szabados meneteltül s ott való gyónástul: hanem egyedül lutheránus lakosok esküttetéstől, kereszteléstül, temetésiül, és Prédikátoraikat betegek kivánságira való behozattatásátul keményen tilalinoztattatnak. Ad 5-um. Arról, hogy a plebánus nem esket meg senkit, míg ki nem tér, s nem keresztel meg gyermeket, míg a szülők pápistává nem lesznek: nem tud semmit. Ad 6-tum vallja a fatens, hogy memorált városban Aug. és helv. Confession levők sokkal többen vannak mintsem katholikusok, de számát sem egyiknek sem másiknak nem tudja, minthogy felesen vannak. Tudja azt, hogy helv. Con­ fession levő Prédikátor nem tilalmaztatik föltett dolguknak helv. Confession levő lakosokkal való véghezvitelétül, hanem lutheránusok részéről tilalmaztatik. Ad 7-um. Tudja bizonyosan a fatens, hogy T. plebánus Pogány Pál úr két esztendőtől fogva annuális fizetését szintég úgy Augustana és helvetica Confessiobeliektől, valamint a katholikusoktól, noha nekik semmit sem szolgál, megkivánja és szedi is, a mint hogy a fatensnek 50 dnrt egy egy esztendőre kellett fizetni, a mely exactiót is földesurok parancsolatjából kezdette fentnevezett plebánus úr. Ad 8-um igaz az is, hogy minden üunepek elmulatásáért és megszegéseért aug. és helv. Confessiobeli lakosokat meg­ büntetik, minthogy Ns vármegye által 12 frt büntetés alatt meg van hagyva, — de kit büntetnek nem reflectálja magát. Ad 9-um nem emlékezik a fatens, hogy aug. és helv.

Confession levők hitük és vallásuk dolgában tömlöczöztettek, hanem más egyéb alább írt injuriákrol emlékezik. Elsőben is hogy azelőtt aug. Confession levők soha különböző állapottal nem voltának, hanem mindenkor helv. Confession levő prédi­ kátori tanításra jártának, és mint keresztelés, esküttetés, teme­ tés lutheránusok részéről is általa vitetett végbe ; sőt sátoros innepekre gyónás kedveért szabadon behozhatták a lutheránus lakosok maguk tanítóit; — hanem circiter 13 esztendőktül fogva T. plebánus Lyptay János úr idejében eltiltattak, azutátol fogva keresztelést, esketést és temetést katholikus plebánus lutheránusok részéről is végez, és consequenter a stoláris proventust is szedi. Második, hogy a czéhbeli mesteremberek, a kik aug. és helv. Confession levők, jóllehet magukat nagy költséggel czéhbe beadták, mégis némelyiket csapó czéhből, ú. m. Varga Istvánt, Ács Ferenczet és azonkívül kettőt — kiknek neveit nem tudja a fatens - kivetettek és mester­ ségük további gyakorlásaiul megtiltottanak; sőt azóta aug. és helv. Confession levőket be nem veszik. Harmadik az, hogy a házasuló személyek közül akár a férfi lutheránus, akár az asszony és egyike kálvinista : mégis mostani plebánus úr copulatiójukat helv. confession levő prédikátornak sem engedi, sőt ha szintén vidéki lutheránus városban kálvinista leányt vészen is, noha azelőtt helv. confession levő prédikátorok copuláltak. Negyedik pedig az, hogy a Burgundia és Komáromi utczát, jóllehet feles lutheránus és kálvinista lakosok lakják mind a kettőt: mindazáltal Pogány Pál plebánus úr maga parochiájához akarja foglalni, a mint már Fekete György nevű embert Burgundia utczában, jóllehet kálvinista volt, de mégis egy­ nehány nappal ennekelőtte hatalmasul eltemette. Ád 10-um directe affirmative, hogy soha sem volt a város Confinium, hanem csak a vár, s nem lakott fegyveres ember a városon, hanem mindenkor jobbágyság alá volt vettetve. (Következik még 11 tanú vallomása, de a kik vagy egy­ általában semmit sem tudnak felelni a kérdőpontokra, vagy csupán az első tanú által mondottakat ismétlik). Praesentes litteras nostras testimoniales sigillo nostro Judiciali et authentico communitas, futura uberiorique attactorum Inquirentium pro Cautela necessarias extradandas esse duximus et concedendas. Communi svadente Justitia. Datum in libera Regiaque Civitate Pestiensi, die vigesima sexta martii Anno 1721. (L. S.) Lecta et extradata per Magistrum Franciscum Szluha. Excellentissimi Dni Comitis Palatini Protonotar. mpr.

II. Observatio a helyekre nézve. A közelebbi Augusztus hava 8-kán leszen esztendeje, hogy éppen itt levén Mgs földesurunk, instántiánkat beadtuk az Oratóriumnak prédikátor és kántor házaknak való helyek iránt ő nagyságának, mely instántiánk úgy indorsáltatott, hogy ő nagysága a dolgot egészen által adta Tts Consiliarius Bezerédi Mihály úrnak, mint plenipotentiáriusának; a kinél ismét egynehány ízben instáltunk mind Tatában, mind Győrött, mind Pesten, de egész késő őszig mind csak azt felelte, hogy a Mgs gróffal közölvén szándékát, még nem jött válasz. Ha válasz jő, azonnal közli velünk. Nevezetesen mi instáltuk a régi helyeket, a hol voltak az Oratorium, prédikátor háza és az oskola, melyekre semmi szent épületek nem tétettek, hanem az oratórium helyén néha kukoriczát termesztenek, néha tövis-gaz növi fel magában. A prédikátor háza felét a Méltóságos uraság engedelméből a processuális bíró bírja, úgy hogy a hátulsó házban vagy szo­ bában zselléreket tart, az elsőben pedig — melyen valami építést tétettek a várossal — maga szokott szállani. Ugyan­ ezen processuális bíró úr bírja a szántóföldeket is, melyeket a prédikátor bírt, felében vettetvén itt való gazda emberrel. Az oskolaházakat eladta a Mgos uraság elsőben valami kő­ műves mesterembernek, az ismét eladta, minekutánna valami építést tett rajta, valamely mészárosnak, ki is pankrotizálódván, valamely örmény kreditor kezére került, k i ismét egy mészárosnak adta el, a ki ismét árulja s eladni kívánja. Mely épületeknek az árukat mi megígértük az instantiánkban is, hogy leteszszük. Ezen régi helyeket instáltuk ím ez okokként: 1-ör hogy azok mindeneknek ítélete szerint legalkalma­ sabbak lennének a két város lakosainak az Oratóriumba az istenitiszteletre való járásra. Az egész nép azokban megnyu­ godna, senki ellene nem szól, mint a többeknek, akárhova gondolhatunk hogy kikérjük, ha a régi helyeket a Mgs uraság nem akarja adni. Az Oratorium is éppen az ő Felsége bölcs és kegyes rendelése szerint nem lenne in propatulo, hanem belől ezen épületeken. 2. Nulla nostrorum culpa vétettek el azok a régi helyek mind az exorcitiummal együtt, mivel ezek a jobbágy emberek mind a felséges királyhoz, mind a Mgos urasághoz mindenkor

igaz hűségűek voltak, a mivel tartoztak megadták, sőt maguk katholikus uraiméknak és a Mgos uraságnak is meg kell azt vallani, hogy az itt újonnan sok esztendők alatt épült temp­ lomuk e katholikusoknak a Mgos uraságnak raboti szolgalatján kívül leginkább a reformátusok szolgálati erejével készült el; néhányaknak az ökrei is megszakadtak a nagy köveknek másunnan való hozása alatt, még sem tapasztaltak semmi refractáriusságot. Megvallottak azt maguk katholikus uraimók, hogy a református bírók is hűségesen forgolódtak annak épít­ tetése körül, hogy katholikus ember nem úgy. És így semmi olyas roszaságukért nem szenvedték azt a sebet, hanem egyedül ez praetextáltatott hogy in pacifico usu exercitio nem voltak, melynek mind a Mgs uraság tisztje volt az oka, egynéhány ízben meggátolván őket, hogy prédikátort ne hozhassanak be. 3. Azon régi helyek pénzen vett Oratóriumokért adatott a tatai reformátusoknak. Melynek históriája ez: hogy néhai Mgs gróf Csáky László levén a földesúr, violenter elvette tőlük a piaczon levő kőépület Oratóriumukat és elpecsételte; de az exercitium csakugyan nem cessált, valami színbe vagy csűrbe jártak 9 esztendőkig, a mely idő alatt a török baran­ golt ezen a földön, a tatai várat is igen megrontotta. Eltá­ gulván erről a földről a török, előjött az említett Mgs gróf kivált a várnak megnézésére, s ekkor magához hívatá a refor­ mátus Elöljárókat és ezt mondotta nekik: hogy ha mindjárt letesznek 600 idest hatszáz forintokat, visszaadja . nekik a templomot. Ezek szegények mindjárt összeszerzették s meg­ vitték ezen summát. A gróf is mindjárt kezükbe adta a templom kulcsát, és emberit küldvén, a pecsétet fölszakasztatta; és így bírták a reformátusok az Oratóriumot. Azután a dominium szállott báró Krapíf úrra, ki is a többek között egy darab idő múlva lejövén Bécsből — referendarius volt ottan — magához hivatta az elöljárókat és szép szóval jelentette nekik, hogy engedjék szépszerivel a katholikusoknak templomjukat (notandum még eddig nem volt itt a katholikusoknak templomjuk), alkalmatos jó helyet fog mutatni, a hol fából — előttük az erdő — ezt is monda, olyat csináljanak a minemű tetszik. Úgysem bírhatják — úgymond — ők ezt, mivel inkább illetné a katholikusokat ottan, t. i . a piaczon; és hogy kivált azért sollicitálja őket, mert nem maradhat a Clerustol. Ezek consultálódván, erre határozták magukat, hogy nagy engedelmes­ séggel vevék a kulcsot és a Mgs báró földesurok kezéhez vivék és adák. A Mgs báró is mindjárt expressus embereit küldötte és kimérette a reformátusoknak azon helyeket, a melyekért esdeklenek mostan is. És így látnivaló, hogy a

600 frton redimált helyekért és épületjükért adatott az ő nekik; azonban a prédikátor háza is accedált ama piaczi templomhoz, azon a helyen a hol most a plébánia vagyon. Mikor pedig az exercitiumtól megfosztattak, sem ezen 600 frtjuk nem refundáltatott, sem az Oratóriumnak az árát — melynek szélylyelrontatását a parancsolatnak tenora nem tartotta — le nem tették, melynek csak a vasa is, a melyet a Mgs uraság hordatott el, 16 s több mázsáig valót, a mint beszélik a még élők, a kik látták. A tekintetes Consiliárius és plenipotentiárius úr mégis mind csak húzta-vonta a dol­ gunkat; azonban itt egynehányszor megfordulván, halljuk egyszer Októbernek vége felé, hogy a kertaljai útczán valami vermekből s gödrökből álló helyet méricskéltet az uraság mathematikusával, ki is ezt véghezvivén, mégis hallgatott a Tts plenipotentiárius úr, hanem csak hirlelődött hogy ezen említett helyet akarja adni. Elérkezett deczember is; a nép igen kérte a prédikátort, hogy menjen be és szóljon a Tts úrral, talán inkább hajlik, — ők nem mernek szólani, mivel őket kemény beszédivel mindjárt legázolja. A nép kérésére bement a prédikátor 4 elöljárókkal és szólt az eklézsia nevé­ vel, megmondván mit hallunk közhírrel, hol akar helyet mu­ tatni. De hogy azzal ne rontson meg bennünket, mivel nem is elégséges, kicsiny hely a háromféle épületeknek, a hossza 60 lépés, a széle 50, vermekből álló, csak in actuali usu 32 verem vagyon rajta, desolált apparens verem 12, vannak sze­ méttel betöltöttek is; a közepin egy nagy gödör, kút vagy mi volt. A régi helyeket mi okon instáljuk, azt is megmondotta, mint az instantiánkbol megtetszik: de mindezekre csak azt felelte az elsőbbre: „mind semmi sem", a másodikra ötször is : „abból semmi sem lesz . Úgy azután megharagudván, csak­ ugyan a következendő vasárnap délben a processuaLis bíró, dominalis fiscális, tiszttartó s egyebek által kimutatta azon helyet, a melytől idegen a nép, kivévén néhány boldogtalan embert, a ki a vicinitásért szeretné, nem nézvén tovább az orránál s nem tudván az erszényünk velejét, melyet csak a földdel kellene ott a vermek között elnyeletni. Ebben vagyunk, csak tűnődvén mindenkor. A minap a Mgs gróf földesúr itt levén, ismét adtak be instantiát, melyre mi indorsatio lett, kívánjuk communikálni az expressusok által. Sokszor akartunk eddig is menni, de mind csak az uraink vertek hátra bennünket, t. i . a református prókátor s egyéb urak. 11

III. Observátió az oskolára nézve. A Mgs uraság készíttetett itten a P. P. Piaristáknál nor­ mális oskoláknak való helyet, három oskoláig valót, a melybe való járásra kényszeríti minden módon Tts Bezerédi úr az idevaló lakosoknak fiaikat, már öt ízben tilalmazván, hogy mesterünk ne tanítson, noha szinte tél közepétől fogva a nor­ mális oskolának semmi objectumát nem tanítja és a hajlékban kell nyomorogni velük, a mint majd a téli napokon nem lehet. Leginkább mind csak a prédikátort zaklatván a Tts plenipotentiárius úr, mintha az mindent véghez vihetne, volta­ képen eleibe adta a prédikátor két ízben az egész népnek ezen oskola iránt való akaratot: de azok teljességgel ide­ genek tőle, kiválthogy más helyeken publikáltatott (itt az ilyen nem szokott publikáltaim) ő Felségének az a parancsolatja, hogy senkit nem kell kényszeríteni erővel azon normális osko­ lába ; ámbár annectálva vagyon, hogy semmi tisztre föl nem vétetnek, a kik ott nem tanultak: de csak könnyen felelnek, hogy tudják úgy is, hogy az ő gyermekeik sem táblás urak, sem prókátorok nem lesznek, hanem csak jobbágyok marad­ nak ; jóllehet másfelől keservesen fájlalják, hogy olvasás tudás nélkül maradnak gyermekeik, hogy könyvekből is tudhatnák az Istent dicsőíteni, a kegyességben magukat gyakorolni, a szent bibliát olvasni. Kiváltképen azt nem hitethetik el magukkal, hogy nem contemnáltatnának az ő gyermekeik, látván a mostani piarista urak eleibe járó studenseket, a kik mind egyig csinosak, ruhásak; ezek pedig alig véve ki tízet-tizenkettőt közülök, mind egy ingben, lábravalóban, mezítelen lábbal járnak még télen is, csak a csizma és a szürdolmány járulván hozzája, valamint az apjaiknak is csak a csizma és bunda. De a magunk eklézsiájának is nagy fogyatkozására esik, ha oskolába járó gyermekek nincsenek, ezek a Mesternek a kántorságban assistensei, kivált halottat nem is temethet ezek nélkül. A leánykáink az egész télen oskola nélkül voltak, kik volnának 130-an, mivel helyük nem volt a hova járhattak volna. Hogy taníthatnánk, még a Tts Vice-Ispán úr sem auctorizált bennünket, hanem az úr főnotarius uram így szollott hozzá: nincs parancsolat róla, — ubi nulla lex, nullum pecca­ tum. És így csak ehez támaszkodva merjük még majd ezeket

is tani tani a hajlékban, de majd télen ezeket sem lehet ottan sanyargatni. Ezt is szükség hát megerősíteni. Fiaink oskolába járhatók vágynak 170-en, kik mind initiandusok, alig vévén ki 30-at, kik másutt Kotson, Naszályon Kömlődön s egyebütt kaptak azelőtt valamit, és ugyanezekből vannak a kántor-gyermekeink, a kikből kikopunk ha a Tts plenipotentiárius Bezerédi úr kényszerítése szerint tőlök meg­ fosztatunk, vagy ugyanazok az iskolát elhagyván, helyükbe mások ha nem készíttetnek, teljes nyomorúságban leszünk. Ez is egy akadály az amoda járásra a gyermekeinknek, hogy •mikor az isteni tiszteletnek órái vannak akkor még az iskolába kellene t. i . a normálisba lenni nekik. Dat. Tata 1767. jan. 4. r

;

bő

11

A dunamelléki egyházkerület levéltárában őrzött eredetiközli Földváry László.

IV. A l é v a i e x e c u t i ó .

2

Species Facti. Anno 1740 die 16. máji nem tudatik honnan indíttatván lévai Tiszttartó Biróczky Ferencz uram, a Mgos Dominiumhoz tartozandó jobbágyságot fölszedvén, a lévai helv. Confession levőknek Oratoriumja körül való kerítését kivágattatta. Mivel pedig 0 Felségétől levén oly kegyes protectiójok, hogy in statuquo maradjanak a helv. Confession levők: látszatott Biróczky Ferencz tiszttartó uram violentiát tenni, Felséges urunknak kegyelmes protectióját violálni; a helv. conf. levők pedig post violentiam maguk Oratoriumjába bemenvén pro exercitio, Prédikátor nélkül exercitium jókat continuálták usque ad 16 Junii. Azalatt lévai plebánus Szász István uram instántiát adott be Tts Ns Bars vármegyéhez, hogy recommendálja a vármegye Felséges Helytartótanácsnak, a mint fel is menvén azon instan­ tia ily informátiókkal, hogy midőn az Oratorium kerítése kivá1

Ezenkívül vannak még ugyanott Tatát érdeklő okmányok a T . jegyű kötegben 93. és 113. sz. a. Az ezen ügyben 1740. szeptember 19 és következő napjain tar­ tott kihallgatás 7 ív terjedelmű eredeti jegyzőkönyvét több más jegyző­ könyvvel, species factival és okmánynyal láthatni a dunamelléki ev. ref. egyházkerület levéltára L-jegyű kötegében 33—65. sz. alatt. 2

gattatott, harangjokat félreverték a helv. conf. levők pro oppositione: azonnal subsequált a Ns vármegyére oly parancsolat, hogy inquisitiót peragáitasson a Ns vármegye, hogy ha kijön, hogy vétettek volna a helv. conf. levők, citáltattassanak; s citáltatván hogyha convincáltatnának is, executiót addig ne administráljon a Vármegye, valameddig a Fsgs Helytartótanács Resolutiója le nem megyén. Azonban intra tempus a helv. conf. levőket inhibeálta a szolgabíró Simonyi Antal uram, hogy supersedeáljanak ab exercitio; de ezek azt felelték, hogy: „emberünket ad superiorem instantiám felküldvén, mivel violái ták az ő Felsége kegyelmes protectióját, emberünket meg­ várjuk, és addig tartjuk magunkat ő Felsége kegyelmes protectiójához." Azonban levén pro 20. junii práefigálva a Ns vármegyé­ nek Generalis gyűlése, mutáltatott azon gyűlés s ord. ViceIspán uram currenst bocsátva parancsolá, hogy pro 10. Junii legyen mennél nagyobb frequentiával Aranyos-Marótra a gyű­ lés, a mint is meglévén, celebráltatott. Némely publicumoknak elolvastatása után mind evangelicus mind helv. confession levőket kiküldették ; de hogy mint determinált a Ns vármegye ? nem tudhatni, hanem 11. Junii ord. Vice-Ispán uram Lévára bejövén, inhibeálta az eklézsiát. 0 kegyelmének is azt felel­ ték, hogy embereiket várják onnan felül. Honnan viseltetvén? nem tudhatni, de 17. Junii 5 órakor reggel a császár kapuján két compagnia Infanteria német dobolva bejövén megállapodott svadronban a plébánia előtt; mindjárt 3000-ig való plus-minus vármegye jött, kiknek is commendójok levén Gyárfás János szolgabíró uram fegyve­ resen, második Iváncsai Krizsák György, Óvári Antal ex parte Comitatus; ex parte vero Dominii Majlát József fiscalis, lévai Tiszttartó Biróczky Ferenc, Kovács Imre, lévai ispány, barsi ispány, szent-benedekieknek mind lovasa, mind gyalogjának az óvári és szentbenedeki porkoláb volt. Ezek így levén, a harangokat megvonván, dobokat meg­ vervén, trombitát megfúván, s az egész várost körül állítván istrázsákkal, a helv. confession levők oratoriumját. oskolájukat, Prédikátor házát ex fundamento lerontották, harangjokat el­ vitték, egyiket az öreg templomhoz adták, másikat a páter franciskánusoknak. Az protestánsokból, a kik ő Felsége pro­ tectióját az oskolaháznál repraesentálták volna, némelyeket meglőtték, némelyeket megvagdalták s azon sebzetten a halálos tömlöczbe hányták, utczákon valahol kaphattak embereket, ütötték, vágták, tömlöczbe hányták, mind nemest, nemtelent kifosztották, azután vasra verték, kezeiket bilincsbe, házaikat

feldúlták, marháikat kótyavetyélték a falukon, az mint is mind­ eddig a nemesek maróti tömlöczben, a városiak lévai tömlöczben levén a várban vannak nagy sanyarúságban, hogy még étellel is a cselédjét be nem bocsátják. Léva, 16. junii 1740. Kálnay István. A dunamelléki ev. ref. egyházkerület levéltárában őrzött eredeti után közli Földváry László.

V. M e g b í z ó l e v é l az Á g e n s n e k . 1

Species facti.

Anno 1754. Die 28-a martii in Curia libera Regiaeque Civitatis Eperjesiensis J. Cottui de Saaros adjecentis habitae, ex Clementissima ordinatione Suae Mattis Ssmae Coesareae Regiae benignum Mandátum medio Excelsi Regii Locumtenentialis Consilii pro parte, et ad Instantiam Augustana Confes­ sioni addictorum Incolarum et concivium pfatae Civitatis Eperjes expeditum, in genuinis paribus adnexum, nobis quoque infrascriptis Helveticam Confessionem proíitentibus ad praenotatam Curiam seu Dornum Praetoriam praeire citatis existentibus publicatum exstitit; Cujus publicatione praehabita admodum Rndus Pater societatis Jesu Residentiae Eperjesiensis Superior et Plebánus loci, benigni ejusdem mandati §-um illum, per quem ex ratione non admissi nobis hic Eperjesini publici exercitii; quo ad munia parochialia Catholico Parocho benigne subjicimur, late patenter ad ipsum quoque Religionis exercitium extendendo, nos a frequentatione Sacrorum Augustanae Confessioni addictorum medio Perillis Dni hujatis Judicis sub poena gravioris mulctae irremissibiliter desummenda, et communicatione subeundorum carcerum serio inhiberi. stricteque praecipi curavit; quatenus Sacra Dnorum Romano Catholicorum nullatenus negligere audeamus. Quae omnia siquidem Resolutionibus benignis suae Matti Ssae vim conscientiis inferre nullatenus velle indigitantibus e diametro pugnarent. 1

St. köteg. 45. sz. okm. Extractus Instantiae Eperjesienses aug. Conf. addictorum die 1 Julii exhibita 1751: „Tertio: Quod toties fatus magis­ tratus Eperjesiensis Helveticae Confessioni addictam Juventutem a scholis nostris excludere satagat, nostrosque Scholarchas ab instructione eorundem propria auctoritate inhibeat etc.

Hinc infrascripti Cives et Incolae Helvetieae Confessionis addicti Eperjesienses Vigore psentium damus et attribuimus plenariam potestatis facultatem, et pro hoc duntaxat Casu Perillem Dnum Oregorium Demjén apud Augustissimam suae Maitis Caeo Regiae Aulám Viennemsem juratum Agentem pro plenipotentiario declaramus, quatenus prmissa omnia fine impertiendi remediis apud Suam Mattem Sacratissimam medio hullimae Instantiae suae Matti Ssae de genu humillime porrigendae, idem negotium promoveri haud dedignetur. Eperjes 30. Mart. 1754. Georgius Csengeri Eperjesiensis civis et cothurnarius. Johannes Kovács m. pr. Michael Gönczi, Stephanus Bársony, Johannes Kúti, Johannes Komáromi, Steph. Benedek, Ladislaus Horvát, Georgius László. (Az eredeti a dunamelléki ref. egyházkerület levéltárában. St. köteg 44. sz. a.) Közli Földváry László.

VI. F a n e h y P á l é s Balassa S z i d ó n i a k e g y e l e m l e v e l e .

1

Nos Ferdinandus tertius, dei gratia electus Romanorum Imperator Semper Augustus, ac Germaniae, Hungáriáé, Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae, Sclavoniaeque etc. Rex. Archidux Austriae, Dux Burgundiáé, Brabantiae, Styriae, Carinthiae, Carniolae, Marchio Moraviae, Comes Habspurgi, Tyrolis et Goritiae etc. Memóriáé commendamus tenoré praesentium significantes quibus expedit Universis: Quod nos cum ad nonnullorum fidelium nostrorum humillimam supplicationem nostrae propterea factam Matti, tum vero oblationi nostrae íidelibus Regnicolis nostris, in proxime praeterita praememorati Regni nostri Hungáriáé Diaeta Posoniensi, per Majestatem nostram Articulariter factae satisíieri volentes, moti insuper pietate et dementia Nostra Regia, qua lapsis veniam et delinquentibus gratiam facere, jurisque et Justitiae rigorem lenitate misericordiae temperare consvevimus: fidelem nostrum Egregium v

1

Az előkelő és dúsgazdag Fanchy nejével együtt protestáns volt (ág. h.). Vérrokonok lévén, tiltott fokú házasságkötés miatt a kir. fiscus az esztergomi szentszék elé idéztette 's „fejük és javaik elvesztésére mél­ tóknak" ítéltettek. Javaikat tényleg a fiscus el is foglalta, magok pedig a bozóki várban fogságra vettettek. Végül is Szelepcsényi György nyitrai püspök és cancellár közvetítésével (ez utóbbinak juttatott gazdag közv. díjért) I I I . Ferdinándtól kegyelmet nyertek, de csak hitehagyásuk árán.

Paulum Fanchy, ac Generosam et Magnificam dominam Ma­ riam Sidoniam Balassa de Gyarmath consortera ejusdem, de et super incestu illo, in quem iidem per Contractionem intra quartum Sangvinis gradum Matrimonii incidissent, ex eoque medio Fiséi nostri Regii ad Tribunal Sacrae Sedis Ecclesiae Metropolitanae Strigoniensis (cujus id muneris est) citati, ac legitimo juris processu convicti fuissent, propter quam quidem non victionem iuxta iura et leges patrias, certa bona eorundem idem Fiscus noster Regius occupasset et apprehendisset, possideretque etiam de praesenti, absolventes, eisdem Paulo Fanchy et Mariae Sidoniae Balassa capiti scilicet et universis bonis, rebusque suis quibuslibet, una cum restitutione bonorum per praememoratum Fiscum nostrum Regium modo praevio occupatorum iisdemque denuo collatorum, de Regiae nostrae potestatis plenitudine et speciali dementia perpetuam gratiam et misericordiam duximus dandam et concedendam: ac nihilominus litem seu causam illám, omnemque actionem quae contra eosdem Paulum Fanchy et Mariam Sidoniam Balassa ratione praefati Matrimonii, per Fiscum nostrum Regium, aut quoslibet alias moveri et suscitari quocunque modo et tempore possit, eiisdem Paulo Fanchy ac Mariae Sidoniae Balassa condonavimus, contulimus, remisimus et relaxavimus. Quandoquidem sponte et libere ac nemine cogente, Sacro Sanctam Románam Catholicam et Apostolicam fidem amplexi, ejusdemque professione publice facta se in ea usque ad extremum vitae terminum permansuros, iuramento etiam obligantes: dispensationem a fideli nostro nobis syncere dilecto Reverendissimo in Christo Patre, Domino Georgio Lippay de Zombor, praementionatae Ecclesiae Metropolitanae Strigoniensis Archieppo, locique eius­ dem Comite supremo, Primatae Hungáriáé, Legato Nato Summo et Secretario, Cancellario et Consiliario Nostro Intimo, Authoritate ad id sibi a Sede Apostolica attributa, impetrassent et obtinuissent; prout concedimus, remittimus, damus, conferimus etrelaxamus praesentium per vigorem. Quocircafidelibusnostris universis et singulis Judicibus et Justitiariis, praefati Regni nostri Hungáriáé, tarn Ecclesiasticis quam Secularibus ubivis pro tempore constitutis, vel imposterum constituendis, praesentes nostras visuris, signanter vero Directori Causarum nostrarum Regalium, harum serie firmiter committimus et mandamus, quatenus antelatos Paulum Fanchy et Mariam Sido­ niam Balassa heredesque et posteritates eorum utriusque sexus universos, ratione praetacti matrimonii contra formám praedeclaratae gratiae restitutionis, collationis et relaxationis nos­ trae, nullo modo in personis punire, aut in eos animadvertere,

vel in rebus, bonisque suis mobilibus et immobilibus (quae alias vigore aliarum literarum nostrarum, Camerae nostrae Hungaricae plene et integre ipso facto restituenda commissimus et ordinavimus) damnificare, nec aliter qualitercunque intra vel extra iudicium impedire, turbare aut molestare quoquo modo praesumatis et sitis ausi. Secus non facturi. Praesentibus perlectis Exhibenti restitutis. Datum in Castro nostro Laxemburgh, die vigesima mensis Maii. Anno Domini Millesimo sexcentesimo Quinquagesimo sexto. Regnorum nostrorum Romani X X I , Hungáriáé et reliquorum XXX. Bohemiae vero anno XXVIII. Ferdinandus m. pr. Georgius Szelepcheny eppus nitriensiis m. pr. Andr. Ruthkay m. pr. (L. S.) 1

VII. A z e ö r s é g i e k l e v e l e gr. B a t t h á n y

Ádámhoz.

Méltóságos és kegyelmes Gróf urunk! Nagy alázatosan kényszeríttetünk az iránt Nagyságodhoz folyamodni s Nagyságod színe és tekintete eleibe terjesztenünk ezen szándékunkat, hogy helységünkből nemes uraink Bécsbe menni szándékoznak a jövő héten, kik által kívánnánk requirálni religiónk dolga végett, hogy nyerhetnénk valami modali­ tással csak egy helyt is az öregek lelke vigasztalásokért, és közönségesen is nagyobb megmaradásunkért. Minekokáért kö­ nyörgünk Nagyságodnak, méltóztassék ebbeli szándékunkat tekinteni, hogy úgy Nagyságod ellen, vagyis a Ns vármegye ellen ne vétsünk vele; hogy ha bátorságos lejénd penig szán­ dékunk : méltóztassék kgylmes grátiájából informáltatni és recommendatióval lenni. Mely hozzánk mutatandó kegyelmes gratiájáért a mennyei úr Isten szerencséltesse Nagyságodat, szívből kívánjuk és maradunk Ngodnak jó kegyelmes gróf urunknak alázatos jobbágyi és szolgái Eörségiek közönségesen nemesek nemtelek. Kegyelmes választ várván. Hátirat: Mivel kegyelmes urunk eö Felségének kegyes intentiója még nem effectuáltatott abban tudniillik, hogy az egész Ma­ gyarországból az Prédikátorok elimináltassanak, hanem mind­ eddig az szomszéd vármegyékben az Prédikátoroknak mind1

Az eredeti a Gosztonyi család levéltárában.

nyájunkra tudtunkra az Religiójokban szabad exercitium vagyon, melyből is esett hogy az eörségi distrietusnak csaknem fele kiváltképen mind az magunk mind pedig a Tts Ns vármegyé­ nek kárával magát oda, hol a prédikátoroknak szabad és bátor maradásuk vagyon, recipiálta, és per consequens elpusztult. Erre az okra nézve sem minekünk sem pedig a Tts Ns vár­ megyének avval nem vétenek az Instánsok, ha a Felséges urunknak folyamodnak. Vashegy, die 13 octobris 1734. Gróf Batthiáni Ádám m. pr. Közli Földvári/ László.

V I I I . A d a t o k a g y ő r i ev. r e f . e g y h á z

beléletéből.

1. Leltár 1730. évről. „Az nemes Győri Helvetica vagyis Reformata Sz. Ecclesiának az Ur Asztalához T. Praedicator Uraimek keze alatt lévő Aranyos ezüst Edényeknek, úgymint Kannáknak Poha­ raknak, Táczáknak, Keszkenőknek, Abroszoknak valamellyek az Ur Vatsorájához Spectalandok Specificatiója és több ezen Sz. Ecclesiat illető Jószágok Debitumok és Literale Instru­ mentumoknak Inventariuma A° 1730. die 24" Januarij. N° 1. Edgy Tziberezett kivül belül aranyozott ezüst kánná néhai Zámori András Ur ajándéka N. 2. Edgy Sima ezüst aranyozott kivül belül (sic!) ezüst kánná. N. Biró János és Naszvadi Eva asszony ajándéka. N. 3. Edgy fehér tarkán aranyozott ezüst kánná. Néhai Körösi Sámuel Ur ajándéka. 1

2

3

1

Ma is megvan. Gyönyörű ötvös-munka, préselt allegorikus ala­ kokkal. Az aranyozás rajta most is olyan, mintha ma került volna k i a mester kezéből. Magassága 28 cm, alsó körülete 42 cm., felső körülete 30 cm. Kupakja belső lapján nemesi czímer két oldalán A. T. czímer alatt 1593. szám. Talpú szélén belül: „Az. Nemes. Győri. Reformata. S. Ecclesia. Szamara. 1717. N. Zamori. András. Uram. Atta." Súlya : 120 dkgr. Ma is megvan ; egészen é p ; aranyozáson semmi kopás. Födelé­ nek belső felén: „ JB. DD. E. N . l 7 2 6 . = Joannes Biró dono dedit cum Eva Naszvadi conjuge 1726. Fenekén 1634. Magassága 23 cm. felső körü­ lete 29 cm. alsó körülete 38 cm. Súlya: 760 dkgr. Ma is megvan. Remek ötvös-munka préselt virágokkal. Fedelén kivül: „Psal. 76. N. 12." Közepén hátsó lábain álló oroszlán, mellső lábai­ val paizst tart, rajta: „Anno 1662." Kanna közepén körirat: „Az Nagy Győri Helvetica Conf. levő Ecclesianak Atta Körösi Hajnal Sámuel." Magassága 29 cm. felső körülete 38 cm. Súlya: 750 dkgr. E kamrára vonatkozólag a levéltárban következő eredeti levél: „Anno Dm. 1674. 2

3

4° Edgy kitsiny meszelyes kivül belül aranyozott ezüst kánná. 5. Edgy kehelly aranyozott kivül belül az kinek az Gombján az X I I . Sz. Apostolok formája.' 6. Edgy kivül belül aranyos drótozással az allya tsinált Pohár vagy kehely ezüst. 7. Edgy kivül belül aranyozott fehér kosaras kehelly vagy ezüst Pohár. 8° N° 4. Aranyozott kivül belül ezüst Táczák; melynek edgyikét N. Iványos Miklós Uram ajándékozta volt. 1

2

3

4

5

25. maji. En Rev (oniaromban lakozó Körösi Haynal Samuel, recognoscálom pro praesemtes, hogy ennek előtte mint egy circiter Anno 15. mi­ nemű egy Ezüst kánnátt conferaltam volt az Nagy-Győri Helvetica Con­ fession levő Ecclesiának s annak tagjainak, propter temporum disturb. hogy máás kézre ne essék és el ne idegenedgyek, azon kannát magam­ hoz vöttem pro majori securitati; oly okkal, hogy In megadván ezen Nagy Győri Helvetica Confession levő Ecclesiának előbbeni boldogh állapottyát s az Evangéliumnak juxta Articulos — olvashatlan — confir­ matos, tehát azon kannát tartozom in fallibiter ezen Ecclesiának és annak tagjainak kezekhez bocsátani, hozzá adván mindazon által azt is, hogy ennek utánna is, hogy ha ennek az Helvetica Confession levő Ecclesiának valami sürödése zavarodása lenne, tehát viszont ő kglmek is akkor (kit In ne adgyon) tartoznak nekem és maradékaimnak pro majori securitati kezünkhöz bocsátani: hogy ha penigh az idő alatt halomásom történnik, tehát maradékim is kezekről kibocsátani tartoznak. Datum Jaurini Die et Anno supra notatis. Sámuel Hajnal Körösi mpria." P. H." Nincs meg. Nem apostolok formája, hanem a kehely diszes szára közepén felül Mária, fején koronával, kezén a kis Jézussal, mellette József jobb kezében bárdszerü szerszám, bal kezében k e r é k ; így váltogatva 6 alak alul szintén 6 ilyen alak, csakhogy a hol felül Mária, annak megfelelőleg alul József van. Magassága 20 cm., felső körülete 81 cm., talpkörülete 93 cm. Súlya: 510 dkgr. Nyilván a reformáczió előtti időből való. Egy múzeumi hivatalnok nyilatkozata szerint ritka becses filigran munka, évszám nélkül, valószínűleg ez is a reformáczió előtti időből. Magassága 21 cm., felső körülete 31 cm., alsó körülete 38 cm. Súlya: 505 dkgr. E kehelyre vonatkozólag az egyház jegyzökönyvében ez olvas­ ható : „Anno 1804 d. 15. Július 2-szor. Proponáltatott, hogy a Bőnyi Reformata Ekklésiánál két Úr asztalához való aranyozott ezüst Poharai és egy ugyan aranyozott Úr asztalához való ezüst Tányéra volna ezen Győri Reformata Ekklésiának, mellyekről eddig senki se tudott. Ezeket az Edényeket rendes áron kéri Bőnyi Reformata Ekklésia, tudván, hogy a mi Ekklésiánknak nintsen reájok szüksége. A többeknek megegye­ zéséből (mert contradicenses is sokan voltak) végeztetett hogy: 200 forintokért engedtessenek által. Mely 200 forintokat azután Tekintetes Saari István és Sámuel Testvér urak be is hoztak, a mint Nagy József és Lévay Ferencz Curator úrak Ratiójából megtetszik." Az egy meglevőnek körirata: „Generosus. D. Nicolaus. Ivanios et. Gregorius. Bekesi. Aurifaber. I n Honorem. Dei. Procuraverunt." Koszo­ rúban: „A. D. 1648.„ Tányér körülete: 51 cm. Súlya: 245 dkgr. 1 2

3

4

5

1

9. N. 1. fehér Tziberlett ezüst tányér. 10. N. 2. Ohn kanna edgy nagyobb másik kissebb. 11. Edgy fehér Tafota Sellyém virágokra varrott s kívül arany Tsipkés Abrosz. 12. Item edgy fehér körül tsipkés rózsás Abrosz. 13. Item edgy fehér virágokra szőtt körül tsipkés abrosz. 14. Edgy duppla fehér sellyem keszkenő körül arany csipkére Székeli István Ur ajándékja. 15. Edgy virágokkal kivarrott sellyem s aranyal czifrázott keszkenő N. Komáromi M. Uram ajándéka. 16. Edgy fehér ezüst arany scofiummal varrott keszkenő/ 17. Edgy fehér ezüst arany fonállal és vegyes Vörös Sellyémmel varrott keszkenő. 18. Edgy fehér ezüst s arany fonállal varrott keszkenő. 19. Három nagyobb s kettő kissebb Török forma régi keszkenők Sellyémmel és aranynyal varottak. 20. Tarka szőtt Csinvatt kék láda fenekére való. 21. Templomban keresztelő edények ónbul töltőjével. 22. T. Praedicator Ur Székén edgy Persiai Szőnyeg Soós van Haresbul való sereg ajándéka. 23. Item N. Török Istvánné Asszonyom atta szép for­ májú szőnyeg. 24. Varrott munka T. Sz. Györgyné Assz. ajándéka az Ur Asztalához való szőnyeg. 2

3

4

5

6

7

9

10

11

12

13

14

15

16

1

Bőnyi egyház birtokában. Megvannak. Újraöntettek 1741. A nagyobbik súlya 4 kiló 270 dkgr. a kisebbiké 4 k. 260 dk. Mindkettőnek felirata: „Helv. Conf. R. Ecelae Jaur. Refus, in Anno 1741." — Megvan. — Megvan. — Megvan. — Nincs. — Megvan. — Megvan — Megvan. — Megvan. Megvannak. Az egyik kisebb, zsebkendőnagyságú török kendő 4 szélén körül török betűkkel hímezve török vers. Lefordíttattam Dr. Karácson Imre róm. kath. tanitóképezdei igazgató, jelenleg peéri esperes-plébános, keleti nyelvtudós által. A török szöveg magyar betűkkel így hangzik: „1. Szeverim ejercse széni simdi vefadar olaszin, korkarim gönülüm alup, szonra dsefakiar olaszin. 2. Herkacsda görszem széni sad olur gönülüm benim. Hakk széni sad ejleje devletlu szultanim benim. 3. A gönöl szevme dsihanda göndügün het taz, csün szederszen barkübasz alem derdüm-zar. 4. Ejer dilber okursza bu khatti mardan, szahibile kudsula Alia vene acsmadan." Magyarul: „1. Noha téged szeretlek s most hü vagy félek, hogy szivemet elvevén, azután gyötröm lóssz. 2. Bár­ mennyiszer látlak, szivem mindig felvidul, vidítson fel téged is Isten, én hatalmas Uram! 3. A h szív ! ne szeresd akármelyik jöttmentet, a kit látsz a világon, mert ha bárkit szeretsz, a világ rám nézve gyötrelemhelye lesz. 4. Ha a szívrabló örömmel olvassa ezt az írást, Alia engedje, hogy ölel­ kezhessek kedvesével a nélkül, hogy felfödöznék." Megvan. — Nincs meg. — sic ! nincs meg.— Nincs meg. — Nincs meg. 2

3

6

7

8

4

9

5

1U

11

12

1 8

1 3

14

1 5

25. Cathedrám és Pulpituson lévő fekete és zöld bársony takarók. 26. Parochiális öregebb háznál edgy Almáriom, edgy Asztal, edgy faszék, edgy bőrszék. 27. Ugyan ott asztalra való szőnyeg. 28. Kisebb parochiális háznál N° 2 asztalok, edgy viselt szőnyeg, edgy viselt ágy, N° 10 szók, edgy Almáriom, edgy könyv Theka és Ágy lepell. 29. Scholában Mester Urnái levő Házban edgy ágy, Praeceptornál is edgy ágy. Mester Urnái 2 Párna, 1, Vánkos Lepedők, Praeceptornál is edgy Párna, vánkos és Lepell. Item Mesternél. N. 4. Karszék és Asztal rajta lévő szőnyeggel. Az Sz. Ecclesia Ládájában Ntes curator Ur 0 Kegyelme keze alatt lévő állapotoknak Specificatiója úgy mint: 30. Edgy aranyos ezüst kehely vagy Pohár N° 24 latt nyomó. 31. Edgy N° 19 VÜ Latt aranyozott ezüst kanna. 32. Item edgy hajdani hosszú kanna, a mely tseréltetett néhai Tahó Istvánnétól. 33. Edgy Ón keresztelő Mosdó (sic!) Töltőjével együtt. 34. Két szék Terítő, melynek edgyike selyem Posztó viselt. 35. Edgy aranyos rusákkal rakott gyolts abrosz, mely die 24. Januarii T. Praedicator Urnák kiadatott ad usum. 36. Edgy közönséges gyolts abrosz körül tsipkével kerített, közepén kötés van benne. 37. Edgy óh szerű gyolts abrosz koczkás sávos. 38. Edgy veres Pamukos rusákkal varrott abrosz. 39. Két Patyolat aranyal s ezüstéi varrott keszkenők edgyik oroszlán czimerrel. 40. Edgy Török Patyolat Selyemmel sarkán varrott öregjebb keszkenő virágokkal. 41. Két edgy forma Török Selymes és varrott keszkenők abrobbak (sic!) félék. 42. N° 3. romlott forint 3. poltura és dr.: az több bármely levő ecclesia régi Pénzihez tétetődött. (43. 44—45. számok alatt az egyház ingatlanai vannak felvéve. 46. szám alatt pedig az „Originális Obligatiok és Debitumoknak Consignatioja sub" 21 sorszám, 21 adósnál összesen 8338 fl. készpénz.) 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

1

2

3

4

5

Nincs meg. — Nincs meg. — Nincs. — Nincs meg. — Nincs meg. — " Nincs meg. — Nincs meg. — Nincs meg. — Megvan. — Megvan. — Nincs meg. — Nincs meg. — Megvan. — Meg­ van. — Megvannak. 7

10

1 1

1 5

8

1 2

a

1 3

1 4

2. Öreg deákókra vonatkozó jegyzőkönyvi

határozatok.

Anno Domini MDCCXXXV. Die 9-na Men. Januárit Mivel az Oskolánkbéli Öregh Deákok számát, sok okokra nézve augeálni nem lehet, azért mostani alkalmatossággal egyedül csak a nyolcz számban határoztatnak meg és nyqlczon fölyül, hanem successive, senki ne receptaltassék. És ennekutánna csak egy is T. Praedicator és curator uraimék censurája s aprobatiója nélkül absolute ne accepiáltassék, akik is azonnal super facta censura et aprobatione Eő kegyel­ mektől testimonialist vévén és subscribaltatván, azzal (olvashatlan) legyenek, és az expectansok is pro prioritate Testimonialium accomodaltassanak s succedályanak. Az, kik pedig böcsülettel valedicalnak, a Sz. Ecclesia nevével in Debitis Locis suo modo et debita formalitate illendőképpen recommendaltassanak. Az több determinálandó dolgok ad feliciora halasztattak. Die I l m a Mensis 7bris. 2 Jóllehet az öregh deákok száma 8 számban megha­ tároztatok, mindazonáltal T. T. Nagy-érdemű Senior Dioszeghi Mihály Sár-Kereszturi Praedicator Uram méltó respectusát a Sz.-Eccla consideratioba vévén, többire itt tanult István Fia igenis az öregh Deákok száma köziben etiam supernumerari betétetődött s acceptáltatott. 0

4° Mivel az Schola Seniora egyebekkel Gondviselő Uram hire s akaratja nélkül alkalmas számú mérő Búzát inconsulte distrahaltanak, mely iránt netalán tán a Külsőknél is ítélet legyen, errevaló nézve hogy a Senior s conplexei ugyanannyi mérő Búzát in natura restitualjanak s azon helyre szolgál­ tassák. Ennekutánna pedig minden olyas Gabonát mind Gond­ viselő, mind Rector uraméknak írásban beadni tartozzanak, a Seniornak hites hivatalya is a jó oeconomiat magával hozván. 5° Hogy ezután némely csak üdőtt vésztőkkel az Alumnium ne agravaltassék, és annál is inkább más jó reménységűeknek méltóbb promotioja lehessen, senki két esztendőn fölyül öregh Deáknak ben ne maradhasson, hanem két esz­ tendő elmúlván a dato introitus azután magáról providealyon aki pedigh negligensnek s Paniperdának comperialtatik, még két esztendő előtt is removealtassék, és ezen determinatio a Schola törvényeiben is azonnal interaltassék. Actum in Major. Domo Parochiali A° D. ut Supra.

3. Lelkészt hívő- és díjlevél. Győrött 2. Mensis Januarij 1737. Édes Tiszteletes Kedves Jó Urunk! Az Urnák áldása és Jó akarattya légyen kegyelmeddel ez feltettzett Ujj esztendőben, hogy az Ur Háza hasznos épülgetésében mind ezt, mind sok számos esztendőket kivánta minden Lelki s testi Jókkal Szerencséssen el töltvén mind az Ur Istennek dicsőssége Kegyelmed Jó Urunk által neveked­ hessek, mind az Kegyelmed kedves Hozzátartozandóinak s minékünk is tellyes örömünk bé tellyék. Mind egyebektül s mind magunk Expressusaitól Contentummal értvén az Ur Isten Szent Beszédének hirdetésében, és az egyházi szolgálatnak kegyes Praxisában való szép Dexteritasát Kegyelmednek, melly szerint előttünk viselvén ezen nálunk letett Isten Árva Anya-Szent-egyházának ügyét, hogy azt érdemes, és alkal­ matos bölts Tanítóval meg diszelhetnénk tellyes igyekezetünk­ kel azon munkálkodunk; és mivel már T. Kis Pataki János Uram tőlünk el készül az Ur Isten más alkalmatosságot mu­ tatván Eő Kegyelmének, Azért minékünk tellyes Szivünk és Lelkünk Kegyelmedhez Jó Urunkhoz ragadván, ha ezen Szent Ecclesiának csekélységét (nézvén inkább mindenekben az Ur Isten Szent Dicsőségét) meg nem vetné Kegyelmed, mi praesentibus minnyájok, s az egész Communitas és Gyülekezet Nevével hívjuk és kérjük igen szépen. Melly végre cum acclusa Sexena Annualis Sallary két expressus N. Patonai János és Kotsi István Uraimékat expediáltunk ; hogy ő Kegyelmek szóval is a dolgot bővebben declaralván Kegyelmednek tellyes s Cathegorica Resolutióját Sripto vehessék. Coeterim magunkat s Ecclesiánkat Kegyelmed igaz Jó akarattyában commendálván maradtunk Tiszteletes Kedves Jó Urunknak. Kegyelmednek Énis Ezen Sz. Ekklanak Igaz kötelességgel való szolgái Jó igyekezetiben Consentiabol az Urban és Jóakarói. Komáromi Pál pr. (praedikátor) Az Győri R. h. Ecclesiának Himpria. vatalbéli Emberei. Gyöngyösi K. Martony az tisztelt Eccle­ siának inspectora. P. H. Fördős Mihály ezen h. Ecclanak edgyik tagja. P. H. Buus Pál ezen Sz. Ecclanak tagja. P H Kotsy Mihály p. m. Curator P. H. Ifjabb Rátz Gergely pr. m. Alter Cura­ tor. P. H.

Tiszteletes Győri Praedicator Uraimeknak egyiknek egyik­ nek fizetése Annualis ekképen vagyon l - Kész Pénz Száz forint f. 100 2 Tűzre való fára Tizenött f. . . . . „ 15 gtio. ö i i i ö sertésre hat f „ 6 4 - Soora és Fagyura nyoltz f. . . . . „ 8. Ezen kívül Buza Husz Öreg mérő; és az Stóla is gratuitum. m o

d0

n

v a

t0

Levél czíme kívül: Admodum Reverendo Doctissimo ac Clarissimo Domino Jakobo Torkos, Ecclesiae Papensis N. D. Ministro Zelantissimo (cum pleno honore) Domino Nobis in Domino Venerando Colendo Papae. * „Mi alább meghírtak az Győry Árva Ecclesiának Tagjai, tapasztalván Szemerei Praedicator Tiszteletes Tudós Komáromi Pál Uramnak ezen Árva Ecclesiához való nagy Belső Egyházi Indulattyát, elannyira: hogy jóllehet Eő Kegyelmének mind N. Decreczen Királyi Városa által, mind penigh közelebb a Kotsi Sz. Ecclesiátul vocatioja lett légyen; mindazonáltal, az több Árva Ecclesiáknak is körül jászos sorsát szivére vévén, Inkább tovább is a Circumstantiákra s mind afféle változás által megtörténhető, galibáknak eltávoztatására nézve Szemerén meg­ maradván ; sőt üdvözült Édes Attya Urának is, mind hajdan virágzó állapotunkban hivséges Lelki Tanítónknak nagy érde­ mét előttünk viselvén és a megh hagyot Özvegyét is méltó Consideratioban és respectusban vévén, mi is Árva Gyülekeze­ tünk nevével, az Eő Kegyelme és hozzá Tartozandói tisztes­ séges Subsistentiájára resolváltunk Esztendőnként magánossan, az jövő Szent Gergely naptul kezdődvén, mind öszve in fixo Száz Rh. forintokat idest 100. absque tarnen ulla consequentia; sőtt azon föllül azt is hozzá adván: hogyha Tiszteletes Uram­ nak Eő Kegyelmének halála (mellyet az Ur Isten sok időkre halaszszon) történnék még az Eő Kegyelme Özvegyének is, valamint az Édes Annyának, praeter restans salarium, simul et semel Száz Rh. forint id est 100. fog potaltatni. A mellyeket Eő Kegyelmek erga quietantiam Nzetes Curator Uram kezéből fognak fogyatkozás nélkül percipialni. Mellytül is Tiszteletes Uramat s az Asszonyt psentibus minden legjobb módon assecuraljuk. Győrött 15" Men. Dccebr. 1756. Csapó József mp. (P. H.) Horváth K. Mihály mp. (P. G.) Buus István mp. (P. H.) Horváth Sámuel mp. (P. H.) Karcag Ádám mp. (P. H.] Laky István mp. (P. H.)

Ezen Transumptumnak Authenticumát tellyes betsülettel vettem hozzám való keresztényi indulatját az Urakk köszönöm és mig Isten éltet s akarja hűségessen kivánok szolgálni. Győr-Szemere 19. Decembr. 1756." 4. Levelezés a Győri „öreg oskola" könyvtárának szállítása tárgyában.

Kőrösre

I. „Bizodalmas Régi Nagy jó Ur ! Győrbül Die 24. Aug. nékem irott levelét az Urnák vettem illendő respectussal, mellyet is Communialván mind T. Uraimékkal, mint az Ecc­ lesiának Érdemes Elöljáróival, 0 Kegyelmekkel, minnyájan meg egyeztek abban, hogy azok az extra usum haereato könyvek ha alkalmasint volnának is, itt ha ugy tettszik, conservaltathatnak. T. Rector Ur gondviselése alá adattatnak; ő Kegyelme magára vállalta a minden módon lehető procuratioját, mellyek is acceptiojakor Recognitio adatik irántok, ugy mind­ azáltal, hogy ha ellenség vagy tűz által magunkéban kárt vallanánk (mellytűl Isten oltalma van) ne talán azok is oly formán elvesznének, tehet praetensioban ne vétetődgyenek, ellenben valamikor kivannak az Urak, restitualtatnak. Dirigaltathatnak Pestre a Körösi Házhoz, holott is az ott való Házi Gazdának gondviselése alá adattathatnak, mig nem ma­ gunk kezünk alá vejéndgyük. Én ma oda szándékozom s azonnal a Gazdánknak emlékezetet teszek irántok, hogy ha a mi jószágunk Győrből le érkezéndik jól gondgyát visellye. Tiszt. Rector Urnák Recommendaltam az Ifjút ámbátor nállam magát nem jelentette is, de 0 Kegyelme már jól esméri, k i légyen az. Szerelmes hozzátartozandóit az Urnák tellyes betsü­ lettel köszöntöm és állandó friss jó egesség kívánásával ma­ radok Az Urnák Kőrös Die 4. Septembr. 1757. egy tökélletes (sic!) régi szolgája Ballá Gergely, m. p. Levélczím: „Per illustri et Generoso Domino Michaeli Horváth Kotsi Inclyti Comitatus Jaurinensis Tabulae Judiciariae Assessori Domino Colendissimo. Per Budám. Jaurini."

II. „N. Bizodalmas Nagy Jó Uram! Kedves Levelét Kegyel­ mednek, mellyet datált 16 Januarii circa initia Februarii a

el vettem tellyes betsülettel, mellyre választ adnom tartozó kötelességemnek lenni esmértem. Mi a tudva lévő könyvekért T. Tsere Mihály Uramnak insinuatioja mellett el küldöttünk Vetsére, és ugyan négy sákokban illaesis Sigillis nagy hála­ adással el-vettük. Meg-esmérem hogy azonnal kelle vala N. Jó Urainknak kegyelmeteknek szívességét Levelünk által meg-köszönnünk: de kívánván azokat rendes számban vennünk elsőben, azért lett ebbéli kötelességünk meg-mutatásának dilatioja. Most azért eddig elmulasztott tisztünket tselekedvén, tellyes háládatossággal veszszük azon Árva Háznak T. N. Elöljárói­ nak együgyüségünkhez lett atyai indulatját és magunkat fiúi szeretettel szives szolgalatjukra devoveáljuk és egyszersmind magunkat hűséggal obligátjuk arra, hogy ha valaha azon Árva Háznak Vidulása, leénd mindnyájunknak Consolatiojára értett kívánságára minden készséggel repetentibus resignallyuk. A sákok felől is oly dispositiot igyekezünk tenni, hogy adandó alkalmatossággal vissza küldettessenek. Mely recognitiomat, azon Árva Házat annak T. N. Elöljáróit és Kegyelmedet az Urnák kegyelmes gondviselésében, magamat drága favorokban és favorában ajánlván állhatatossan maradok N. J. Uramnak KK. Kőrös Die 10 febr. 1759. igaz hűségű szolgája Losontzi István mp. K. P." (collegiumi professor). ;

III. „Szent Ekklésia! A keresztyéni kötelesség — a rendet­ lenségnek eltávoztatása — a nép birodalmának megnyerése, és hogy a késő maradék is hidegeknek,, gondolatlanoknak ne mondhasson, arra bírtak bennünket, hogy Ekklesiánkba minél jobb rendet hozzunk bé. Ezenn nemes czélunkat, hogy annál jobb móddal elérhessük, Ekklesiánknak minden régibb Írásait (mellyeket egy bizonyos kézből, sok levelezéseink utánn meg mostanában vehettünk vissza) felhánytuk; és bennek a többek között erre is reá akadtunk, hogy az Eleink Ekklesiánknak tudva levő szomorú árvaságában, hajdan virágzó Oskolánknak 181 Darab könyveit a Nagy Körösi G-ymnasiumnak 1785-ban ezen feltétel alatt által adták, hogy ha Ekklesiánknak még valaha vidulása léend repetentibus resignálja. Ekklesiánknak akkor óhajtott vidulását az isteni Gondviselés megadta; és Ekklesiánknak környül állasai kívánják, hogy a Depositumot repetaljuk: alázatosan megköszönvén azért az eddig való hűséges gondviselést, kérjük szivessen a Szent Ekklesiát, méltóztassa hajdani Oskolánknak ott le tett könyveit minél

elébb lehet valami bizonyos alkalmatossággal Pestre a Körösi Házhoz küldeni és bennünket tudósítani, hogy onnét haza­ szállíttathassuk. Nagyobb bizonyosságnak okáért ide zárjuk, de ismét szivessen vissza kérjük azt a Seriesset is a könyvek­ nek, mellyet akkor Professor Tiszt. Losontzi István Uram, vévén a könyveket maga tulajdon kezével írt, és ide egy szép levelével pro conservatione fel küldött. Betses favoriban ma­ gunkat tovább is alázatosan ajánlván, vagyunk A Szent Ekklesiának N. Győr d. 1 okt. 1804. alázatos szolgái a Nagy Győri Ref. Ekklesiának Elöljárói Lévay Ferencz mp. curátor. „Levélczim. N. Győrből. A. Nagy Körösi Reformata Ekklesia Nagy Érdemű Elöljáróinak bizodalmassan ajánltatik. Nagy Kőrösönn." IV. „Kedves Tiszteletes Ötsém Uram! Vettem Martiusnak 8datált Levelét Édes Tiszteletes Ötsém Uramnak éppen ma azaz Április 18. a Szent Miklósi erre jövő Legátustol, a hat Papi ajándékokkal együtt. Melly nagyra betsülöm ezen Levelét és abban való Considentiáját Édes Ötsém Uramnak, azzal mutatom meg, hogy azon nap válaszolok reá. Vette igen is a Győri Sz. Ekklesiának mind a két Levelét a miénk. A nem válaszolás éppen nem a Contemtus, hanem ez a történet az oka. Senki sem emlékezvén Kőrösön arra, hogy a Győri Ekk­ lesiának vagy Oskolának könyvei itt deponálva vágynak ; tehát még 1797-ben a' határoztatott, hogy az itt való Oskolának minden haszna vehetetlen könyvei licitáltassanak és azoknak árán olly könyvek vétetődjenek, melly éknek a Deákok hasznát vehetik, azaz Classicus auctorok (A most is meglevő Seriesek szerint a Kőrösre küldött könyvek egyharmada classicus auctor volt. Sz Zs.). Ez így történt. Most már vévén a Győri Sz. Ekklesiának Levelét és azzal mind néhai Tiszteletes Losontzy Ur Reversalissát, mind az itt deponált Könyvek Seriessét, abból mind azt által látták a Curator Urak, hogy itt valóság­ gal tsak ad interim tétetődtek le azon könyvek, mellyekről még most is reflectálják Tiszt. Medgyesi és Fodor Uraimék, hogy e* volt beléjök irva : Liber Scholae Ref. Jaurinensis" mind pedig azt, hogy a Lajstromban specificalt könyvek nagyobb részint eladattattak; minthogy a mint láthatta Édes Ötsém Uram, többnyire Papoknak való könyvek voltak (Kétharmad­ részben theologiai filozófiai és történelmi munkák voltak. Sz. Zs.) Azt határozták hát a Curátor urak hogy Tiszt. Professor Uram a Licitatiónak katalogussából erualja a T. Losontzy

Uram Reversalissa mellett által vett könyveknek neveit és hogy kiknek s hogy adattak el. Ha vissza vehetők azon könyvek, tehát az árak vissza fizetődvén, váltassanak vissza; ha pedig vissza vehetetlennek, mivel az akkori Deákok vették többnyire, (fentebb azt mondja, azért tícitálták el, mert a deákok nem vehették hasznát. Sz. Zs.) kik már széles e Világra eloszlottak, tehát az az árok, a mi a Licitatioban lett, computállódván, a Győri Sz. Ekklesiának felküldődjön. Erre hát nem kis idő kívántatván a választ ez akadályoztattya. (Mind a mai napig Sz. Zs.) De én ezt csak privatim irom és nem mint Consistorium tagja. (A levél további része magán­ természetű. Sz. Zs., N. Kőrös 18. April 1805. igaz szivű attya fia és barátja Kováts József m k . s

Eredetiből közli Szabó Zsigmond, ev. ref. lelkész.

NÉV- ÉS TÁRGYMUTATÓ. A.

Lap. Lap.

Aáts Mihály 169., 170. Ács Ferencz 179. Aegidius Hunnius 31. Ágostai hitvallás 47., 77., 81. Albert brand. őrgróf 40. Albini György 70., 114. Alitis András 117. Alsichius Benedek 69. Ambrózi Sebestyén 107. Andrae Jakab 26., 38. Apáczai Márton 170. Armpreuster Kristóf 130. Artner Sebaldus 45., 46. Árvamegyei törvények 47. Astronomi Venczel 117.

Biró János 190. Biróczky Ferencz 184., 185 Bistricenus Miklós 117. Bittsei zsinat 90. Blaufus András 89. Blossius András 7., 13., 45., 80. Bocatius János 45., 46., 80., 89., 108. Bod Péter 168. Borbély János (megyesi) 70. Bornemissza György 87., 144., 145. Braun Kristóf 89. Brechtler Márton 89. Brenz 26, 33 Bubenki Boldizsár 117. Buus István 196. „ Pál 195.

C Cs. Cz. B. Bacziky András 70. Bakos János (osgyáni) 71. Balassa Szidónia 187. Balassa Zsigmond 106. Ballá Gergely 197. Banczy Albert 70. Bárány István 187. Bársony György püspök 171., 175. Bártfai convent 8., 11. „ tanács 13. Bartha Márton 168. Báthory András 161., 162., 163., 165. Batthány Ádám gr. 189. Békésy György 191. Bels Márton 14. Benedek István 187. Beniczky Miklós 150. Béza 40. Bezerédy Mihály 180., 183., 184. Beythe István 119., 120. Bihari (Vietoris) Lukács 5.

Carl Bálint 6. Chisnenus Imre 69. Christiani Ábrahám 107. „ Imre 117. Clementis Mihály 108. Colloquium (késmárki) 52. Convent: bártfai 8, 11., lőcsei 80.. rozsnyói 109. Cornides Dániel 107. Corvat János 174. Crapicenus Mátyás 7., 9., 13., 89. Cruciger Gáspár 21. Crudy Dániel 118. Curtius Péter 89. Csáky István gr. 175. „ László gr- 177., 181. Csapó József 196 Csengery György 187. Czakan Bálint 46. Czodor György 7., 9., 13., 45. Czont Jakab 89.

D. Lap.

Demjén György 187. Derecskey János 157., 159., 163., 164. Dersffy Miklós 106. Diebler János 45. Diepenthal ezredes 175. Diószeghy Mihály 194. Drexler István 89., 108. Dübler Sámuel 13. Dürner Tamás 9. Dvorszky Bazil 107.

E. Emerici Tamás 6., 10. Eperjes 14., 186. Eperjesi zsinat 22., 45., 77. Erhart Miklós 40., 42., 84., 89. Eszterházi Ferencz 196.

F. Faber János 26., 30„ 40., 41. Faber Tamás 6., 10., 14. Fábri Gergely 168. Fabricius András 70., 117. „ Erasmus 107. György 69., 71., 73, 117. „ János 8 , 12. Pál 45. Fáczán Gáspár 125. Fanchy Pál 187. Fehér János 177, 178. Fekete György 179. Fenig János 10. Ferber Menyhért 10. Ferdinand (HL) 187. Fersch Kristóf 13. „ János 89. Flacius 28. Florian György 6, 9 , 12., 44, 46., 79., 88 Floriáni Kristóf 117. Foglári András 108. Form. Conc. 28, 3 1 , 47, 81., 83. Fördös Mihály 195. Fréth J á n o s 80. Fried Cyprian 15., 53. Fröhlich Zakariás 89. Fürnstein Tóbiás 174.

Lap.

Gera Konrád 79. Gergei Jordán 89, 108. Gerstmann János 46, 80. Gibensis Jakab 12. Glatz Lénárt 30, 89, 108. Gosztonyi Boldizsár 123, 124, 126. Gömöri contubernium 109. Gönczi Mihály 187. Graver Albert 52, 79, 80,81.. 82.. 86. Grinaeus Jakab 6.. 9 , 12, 40, 45, 46, 79, 88, 107. Grobovius Márton 9. Gyárfás János 185. Gyöngyösi K. Márton 195. Győr {e\. ref. egyház) 190.

H. Hadán András 125. Hebsacher Ezékiel 12, 44, 46, 79, 8 1 , 88, 106, 107. Heerbrand János 44. Heinrich Boldizsár 108. Heutschel Tamás 10, 13, 45 , 46. Henisch Dávid 14. Herennius István 117. Herberstein Gyula báró 15, 70. Hertel Kristóf 10, 46., 89. Heydt Lénárt 9. Hitvallás : 24 szepesi városi 2. „ ötvárosi 4.. 5 , 6, 8, 10, 1 1 , 14, 68, 77, 80. Honeszky László 12. Horváth János 177. László 187. Mihály 196. „ Sámuel 196. „ Stansith György 2. Hospinianus 52, 82. Hrabovszky György 170. Hueber János 10. Huss Gallus 9.

I . J. Igasságh György 6 , 8. Ilésvári Benedek 87. Iváncsai Krizsák György 185. Iványos Miklós 191.

Lap.

Janisius András 80, 84. Jeszenszky István 176. K Kalnay István 186. Kapusi Vas István 170. Karcag Ádám 196. Kassa 5. Kéri János 177. Késmárk 173. „ colloquium 52. Kis Pataki János 195. Kisfaludi János 71. Kishonti czikkek 53., 55. Kisszebeni zsinat 87. Klesz Jakab 80. Knaszler Endre 89. Knoper György 14. Kocsi Horvát Mihály 197. „ István 195. „ Mihály 195. Komárom vm. 170. Komáromi Csipkés György 177. István 177. Pál 195, 196. Koroknoki 174. Kovács Imre 185. „ János 187. Körmendi Gáspár 124, 126, 127. Krapff báró 177, 181. Körösi Sámuel 190. Kratzer Gáspár 5. Krecht Mátyás 4 1 , 45. Krepel Szaniszló 89. Krottkav János 5. Kunisch Ádám 46. Kuti János 187.

L. Laky István 196. Lám Sebestyén 52, 82. Lamberti András 107. Lang Pál 80, 89. Lany Dániel 89. „ Gáspár 2 1 , 70. László György 187. Léva 184. Lévai Ferencz 191, 199. Lippai György 188. Liptai János 178, 179.

Lap.

Liptó vm. 1. Litteratus Kristóf 9, 13. Losonczy István 198, lyO. Lőcse 77, 101. Lőcsei convent 80. Lubló 3. Luther 8, 1 1 , 14, 20, 2 1 , 31., 47., 83 L yra4

M. Maczejovszky Miklós 3. Magdo András 170. Magerlein Márton 46. Malachovszky Lőrincz 22. Majláth József 187. Mannus György 10, 40, 44. Mányoki Mihály 178. Martinuzzi György 164. Martiny Kristóf 117. Maschko Menyhért 15, 53. Matern András 46. Matthei János 12. Megander Bálint 2. Mehtzer Péter 89. Melanthon 3, 5, 6, 8 , 20, 82, 83. Mellik Jeremiás 69. Mihálykó János 45, 46, 79, 88,107. Miksa király 166. Millenbach Ádám 43. Miska Bálint 45. Molitor Péter 7, 10, 14, 46, 80. Moller István 45, 80, 89, 108. Murányi czikkek 15, 53, 55. Musculus 27. Müller Joachim 80. München Márton 45, 89. Mylius János 13, 22, 24., 36, 39, 4 1 , 42, 44. Mysenas Lénárt 7, 9

N. Ny. Nádasdy Tamás 130. Nagy József 191. Nagysárosi zsinat 106. Naszvadi Éva 190. Nóvák Menyhért 173. Nybling Ferencz 8. Nyitrai András 71.

o. ö.

S.

Lap.

Oeler Jónás 6. Oekolampadius 83. Oláh Miklós 118, 119,123,161,163. Opsopaeius Czirjék 2. Öváry Antal 185. Oziby Imre 70. Ötvárosi hitvallás 1. hitvallás.

P. Patonai János 195. Pauerfeind Menyhért 175. Pecelius 40. Petschelius Zsigmond 117. Planek János 80, 108. Platner Antal 6, 8, 24, 27, 4 0 , 44, 80, 8 1 , 83. Pobst Frigyes 6. Pogány Pál 178, 179. Pongrácz Jeromos 106. Preiszner Tamás 6, 9 , 13., 45. Preller Gáspár 107. Pretorias Péter 107. Probner Jónás 89. Prunczit György 137.

Q. Quenschin Fülöp 6, 9 , 85.

R. Rácz Gergely 195. Radaczinus Jakab 4 4 , 107. Radek Pál 10. Radier Kristóf 117. Ranoy Albert 22. Rayecenus György 6 , 8., 12., 45., 46, 79. Renner Menyhért 108. Repics István 69. Reuter Henrik 89. Rhau János 79., 8 0 , 81., 85., 86. Rimanovi Márton 7. Rimanoviani János 53, 54, 68. Rohács Menyhért 108. Roschkovici Máté 117. Rosehovius Mátyás 70. Rozsnyói convent 109.

Lap.

Saári István és Sámuel 191. Sághi Imre 139. Sartorius János 169. Sautter Samu 6, 8, 12., 24, 27 , 40, 44, 46. Schneider Vincze 5. Scholz Antal 7, 10, 13, 4 1 , 46., 80. Scholz Kristóf 10. Schrötter Tamás 109, 117. Schulz Gáspár 45. Schwarz Tamás 6 , 8 . . 12, 88. Scotus Er. János 42. Scultéty Adám 45, 46. János 69 , 73, 79. Mátyás 69, 117. Severinus 7, 10, 14, 22, 28, 44, 46, 79, 80, 81. 82, 88. Seemann Keresztély 175. Seidenschwanz Farkas 108. Seltenreich Frigyes 108. Serpilius Lörincz 3. Sextus Péter 117 Silesius György K. 10. Simonis Péter 89, 107. Simonyi Antal 185. Sismund Osvald 9. Sommer Zakariás 107. Somogyi (Simigínus* Péter 118, 138. Sontag György 45. Soós János 155. Speiser 169. Stancarus 27. Stockei Lénárd 3 , 46, 107. Tóbiás 89. Szigelius 82. Sturm Márton 10, 44, 88. Suli Orbán 108. Sutoris Jakab 6. Suttor (Varga) Mátyás 164.

Sz. Szabó Mihály 176. Száki János 176, 177. Szász István 184. Székely István 192. Szelepcsényi György 187, 189. Szeli József 168, 170. Szentpáli Ferencz 124, 125. Szentpéteri Dávid János 106.

Lap.

Szepesi városok 2. Szirmai Tivadar 106. Szluha Ferencz 169. Szohovi Sándor 108. Szunyogh Mózes 106.

T.

t

Takács István 148. Tata 176 sk. Tharczy Albert 147. Thietauft Erhard 7., 15. Thököly Sebestyén 107. Thurzó György 106. Thyrneus Tamás 79. 82. Torkos András 169. „ Jakab 196. Trencséni egyházmegye 90. Troester György 6, 8, 12., 40 , 44, 79, 88. Türsch Péter 12. Tyrotarichius György 117. U. Újvári Gergely 178. , János 177. Ursay Frigyes 79, 88, 107. ' Úrvacsoratan 1 1 , 32.

V .

W .

Vágsellye 123. Valentiny János 70. Varga István 179. Vaedanius Ferencz 5, 6., 8, 79, 107.

Lap.

Verantius pk 68. Vidos István 45, 46. Vietoris Lukács (bihari) 5. Virga János 70. Vitéz Ferencz 177. Volkra gróf 171, 173, 175. Wachsmann Márton 89, 107 Wagner Jakab 6, 9. 12., 35, 40. 43, 45, 46. Wagner Márton 6, 8, 9., 1 1 , 24Weidling Dániel 21. Wentzl Márton 6. Winkler András 6 , 8 , 12. Wirth Mihály 7, 13, 34., 4 1 , 43., 45, 46, 80, 85. Witerus György 89. Wolff Jónás 6.

45,

X. Y . Z. Zs. Zaári Györgv 108. Zabler Péter 107. Zámori András 180. Zaubek Miklós 117. Zanserius Mihály 89, 107. Zehtner Dávid 9, 13. Zibner György 80, 89. Znió-Várallja 138, 152. Zwingli 83. Zsinatok : líptómegyei 1. murányi 15, 53. eperjesi 22, 45, 77. bártfai 44. lőcsei 77. kisszebeni 87. bittsei 90. nagysárosi 106.

TARTALOM egyes közleményekben foglalt lényegesebb dolgok rövid megemlítésével.) Lap.

Ág. hitv. ev. zsinatok a bécsi béke előtt. (Tkury Elemér) . I . A liptóvármegyei ág. hitv. ev. egyházak lelkészei által írt artikulusok, 1569 I I . A 24 szepesi város hitvallása, 1569 I I I . Az ötvárosi vallástételt aláírók névsora, 1585—88. . IV. Az 1589 marc. 1-én tartott bártfai conventen az ötvárosi vallástételt és Melanthon úrvacsora tanát aláírók névsora V. Az 1590 nov. 13-ki bártfai conventen előbbieket aláírók névsora V I . Murányi czikkek, 1590 idejéből V I I . Eperjesi zsinat 1593 (a Kalvinizmussal vádolt Mylius János lőcsei rector vizsgálata ügyében) . . . . V I I I . Az 1594 okt. 4—5-iki bártfai »sinaton jelenvoltak névsora I X . Az 1595 okt. 10-iki eperjesi zsinaton jelenvoltak névsora X. Az árvamegyei lelkészeknek egyházaik védelmezésére írott törvényei, 1595 X I . A késmárki colloquium, 1595 (Grawer Albert neerei igazgató és Lamius Sebestyén között utóbbinak feljelentett kalvinismusa ügyében) X I I . Murányi és Kishonti czikkek, 1596 (papok és vilá­ giak aláírásaival. Végül függelékképen Fabritius György murányvölgyi alesperes levele a kishontiakhoz, a melyben panaszkodik az esperességben beállott szakadás miatt és gyűlést hív össze a baj orvoslása czéljából; és Scultéty János kis­ honti espereshelyettesnek válasza, a melyben k i ­ fejti, hogy a kishontiak mért nem mennek Murányba) X I I I . A Lőcsére összehívott, de Eperjesre áthelyezett zsi­ nat határozatai (dogmatikai kérdésekben) s a je­ lenvoltak névsora, 1597 XIV. A lőcsei, convent, .1597 (a Rhau János lőcsei rector által' Kalvinismussal vádolt Platner Antal lőcsei lelkész-megvksgálása ügyében) XV. Az 1599. évi kisszebeni zsinat határozatai és a jelenvoltak névsora .

1—117 1—2 2—5 5—7 8 — 10 11—14 15—22 22—44 44-45 45—46 47—52 52

53—77 77-80 80—87 87—89

TARTALOM.

207 Lap.

X V I . A felsőtrencséni ev. egyházmegyének az 1600. évi január 12-diki bittsei zsinaton kihirdetett törvényei (12, a tan és élet kérdéseit szabályozó föczím alatt, aláírva Thurzó György s más világi főurak által) XVII. Az 1602. évi nagysárosi esperesválasztó zsinat ha­ tározatai s a jelenvoltak névsora XVIII. A gömöri ág. hitv. ev. contuberniumnak az 1604 april 28-án Rozsnyón tartott conventjén megálla­ pított törvényei (az egyházi tan, élet és fegyelem dolgában, aláírásokkal) 2. Somogyi Péter naplója. 1557—1558. (Stromp László.) Két részben. Elmondja Oláh Miklós esztergomi érsek alatt Pozsonyban, Nagyszombatban, Znióváralján átszenvedett fogságát és vallatását és majd meg kiszabadulását . . 3. Különfélék I . Szeli József brassói ág. h. ev. tanító levele Fábri Gergely győri rectorhoz (1734) bizonyos énekes­ és építőkönyvek megrendelése ügyében. (Payr Sándor) I I . Az ev. templomok elvesztése Lőcse városában 1574. (Weber Samu) I I I . A tatai ev. ref. templom és iskola ügye a X V I I I . században. (Földváry László) IV. A lévai executio, 1740. (Földváry László) . . . . V. Megbízólevél az ágensnek, 1754. (Földváry László) V I . Fanchy Pál és Balassa Szidónia kegyelemlevele. (Földváry László) VII. Az eörségiek levele gr. Batthány Ádámhoz. (Föld­ váry László) .' V I I I . Adatok a győri ev. ref. egyház életéből: 1. Leltár 1730. évről; 2. Öreg deákokra vonatkozó jegyző­ könyvi határozatok; 3. Lelkészt hívó és díjlevél; 4. Levelezés a győri „öreg iskola" könyvtárának Kőrösre szállítása tárgyában. (Szabó Zsigmond) . 4. Név- és tárgymutató . . .

90—106 106—108

108—117

118—167 168—200

168—170 171—176 176—184 184—186 186—187 187—189 189—190

190—200 201—205