Club van Hemmen
HET GROENE GELOOF 9 juni 2013, vierde bijeenkomst in het Dorpshuis van Hemmen Wandeling Voorafgaand aan de middag was een korte wandeling gepland. Mooi weer en we hebben veel van het dorpje gezien. Dank aan Anton Korthouwer. Welkom en inleiding door Anton Korthouwer Is duurzaamheid alleen maar een trendy woord? Met welke maatschappelijke dilemma’s hebben we te maken? Bereiken we een vorm van duurzaam leven alleen met de rede of ook met geloof? Dat zijn enkele van de thema’s van de Club van Hemmen. Vandaag besteden we aandacht aan de laatste daarvan, aan de hand van drie sprekers. De eerste stelt zichzelf voor via zijn verhaal. Eerste spreker: Bart Kruijt, klimaatwetenschapper Bart begint met een bijbelcitaat van Joël: de akkers verdorren en de sprinkhanen rukken op. Hij haalt de Club van Rome aan (illustere voorganger van de Club van Hemmen): de grenzen van de groei zullen binnen 100 jaar bereikt zijn, en Hutchinson: we kunnen de leefbaarheid van de biosfeer meten in decennia. De mensheid leeft nu al met een te grote voetafdruk. Landen als Brazilië, China en India zullen groeien en daarmee een nog grotere belasting voor de planeet veroorzaken en het westen zal daardoor het onderspit delven. Dit is een profetie, en een profetie is altijd een ongemakkelijke boodschap. Zo hebben geloof en rede boodschappen en 1001 verhalen te vertellen. Wat is de rol van verhalen? Wat beweegt mensen? Wat kan ons bewegen bij duurzaam handelen? Waarom willen we altijd groei? Wat zijn onze drijfveren? We kunnen duurzaamheid nastreven vanuit de ratio: we kunnen veel dingen uitrekenen. Maar aan de andere kant, je moet èrgens in geloven. Dus wat drijft je nou? En wat is geloof: spiritualiteit, intuïtie, bevlogenheid? Het dagblad Trouw heeft duurzaamheidsuitspraken gebundeld in een catechismus. Drijfveren zijn dan: blind geloof, christelijke moraal, zweverigheid, holisme en onheilsprofetieën. Is dat een probleem, zijn zulke inspiratiebronnen een probleem? Ratio is gebaseerd op wetenschap. Maar wetenschap formuleert vragen, geen antwoorden. Wetenschappelijke theorieën moeten falsifieerbaar zijn. Ratio is dus nooit perfect; en perfectie hebben we eigenlijk wel nodig.
Ratio is een verhaal tussen andere verhalen. Is de groene beweging bezig met al dan niet waardevolle verhalen? Het Amazonegebied – oerwoud gehuld in mist – leent zich prachtig voor verhalen. Britse onderzoekers hebben er verontrustende computervoorspellingen voor geformuleerd. Het ecosysteem werkt in grote lijnen zo: er waait wind van de oceaan het land op; dat veroorzaakt regen; dat levert bos op; het bos levert verdamping; wind neemt dat vocht weer mee; verderop regent het opnieuw, etc tot de winden de Andes bereiken. Het Amazonegebied recyclet dus zijn eigen neerslag, houdt de regen in stand. De grond is heel arm, de voedingsstoffen zitten in de bomen. Als je bomen kapt houd je niets over. Zonder bomen geen regen en dus een verstoring van de recycling. Dat heet positieve terugkoppeling: een zichzelf versterkend proces. Het ecosysteem kan zich in meer of mindere mate wel herstellen, maar dat gaat maar tot een bepaald punt. Dat kantelpunt wordt voorspeld door de computersimulaties. Het bos gaat koolstof kwijtraken en halverwege deze eeuw is het omslagpunt bereikt. Klimaat en bos versterken elkaar dan in negatieve richting: minder bos geeft droogte geeft minder bos geeft droogte. Dit is een hard en dreigend verhaal. Dit verhaal heeft de wetenschappelijke wereld bezig gehouden, er is heel veel energie gestopt in het verbeteren van de voorspellingen, in het verwerven van kennis. Maar op een gegeven moment moet je kennis ook checken; in januari zijn er publicaties geweest die de voorspelling in twijfel trekken. Want hoe veerkrachtig is nu eigenlijk dat ecosysteem van de Amazone? Het verhaal houdt zichzelf in stand. Fascinatie voor het onderwerp speelt daarbij een grote rol. Wat is de rol van mensen? Wat kan het Amazonegebied redden? Misschien het propageren van bijzondere producten. Bijvoorbeeld Guaraná (siroop van vruchten met magische krachten te vergelijken met cafeïne). Ook heel hip is Açai, gemaakt van bessen, bevat een hoog percentage antioxidanten. Mooie verhalen: biologische landbouw is een mooi verhaal, maar ook is belangrijk: duurzaam en goed leven, bijvoorbeeld met een duurzame economie: geen rente, weinig groei (maar wie zal in een dergelijk model nog risico nemen?). De ecologische voetafdruk is een wetenschappelijk verhaal, wel een samenhangend verhaal, maar ook één waarbij je veel vragen kan stellen. Boerennatuurbehoud was ook een mooi verhaal. Verhalen hebben ratio nodig, maar zijn selectief. Er zit veel onzekerheid in onze verhalen en in de systemen en in ons begrip van die systemen: ze zijn niet voorspelbaar. Verhalen roepen geloof (motivatie) op en dat versterkt het verhaal weer. In Al Gore’s An Inconvenient Truth zit veel ratio, maar in hoeverre inspireert het mensen tot handelen? Verhalen en profetieën hebben ratio nodig. Zonder verhalen geen onderzoek, zonder onderzoek geen verhalen.
Tweede spreker: Aafke Zaal, theologe en predikant die ook bezig is met duurzaamheid Hemmen is een landgoed en was ooit eigendom van baron van Lynden. Bij zijn dood is het landgoed ondergebracht in een stichting en is bepaald dat het altijd zal blijven bestaan en dat er altijd een dominee in Hemmen zal zijn. Bij de aanvang van haar werkzaamheden in 2009 werd het op gegeven moment ‘dankdag voor het gewas’, een kerkelijke feestdag voor de boerenstand. Wat voor invulling moest daaraan gegeven worden? En waar moesten de mensen voor danken? Er waren wat ideeën. Het idee van een ‘dorsmaaltijd’, met een grote ‘pruttelpot’ werd overgenomen en dat werd een gezamenlijk gebeuren, in de stomende regen onder parasols en met een dampende stoofpot. In de dienst speelden vragen naar inspiratie en redenen tot dankbaarheid: liturgie van de dankbaarheid. Iedereen haakte aan bij de thematiek van ‘oogst van het land’ en het werd breder gedragen dan alleen door de kerkgemeenschap. Het besef van afhankelijkheid is heel wezenlijk; niet alles is maakbaar. Dat besef is het begin van spiritualiteit. Je “ik” staat in breder verband. Je bent een schakel in een keten van geslachten en daaruit volgt een besef van verantwoordelijkheid. En dat kan dan weer je keuzes beïnvloeden: stookgedrag; wat voor koffie; hoe gaan we met voedsel om: voedselbank. Er ontkiemt een intrinsieke motivatie. Je gaat zelf geraakt worden, zelf bewust worden, en dat past bij onze geïndividualiseerde tijd. Dit idee staat niet tegenover profetie, maar gaat daarmee hand-in-hand, ze steunen elkaar. Mattheus 26 t/m 28 gaat over deze dingen: over de dingen die boven jezelf uitsteken.
Derde spreker: Frits van Beusekom, bioloog, milieuactivist, was in overheidsdienst, onder meer directeur van Staatsbosbeheer (natuurbehoud); stapte na een conflict met het Ministerie van Landbouw op en runde daarna een ecologisch modelbedrijf in Frankrijk Hoe breng je duurzaamheid aan de man? Hoe bereiken we de mensen? Met harde feiten of met zachte spiritualiteit? Met ratio of met bevlogenheid – en dat is wat anders dan spiritualiteit! Eén ding staat voorop: mensen moeten drijfveren hebben. Dat geldt voor alles wat mensen doen. Inspiratie is nodig voor overtuigingskracht en bronnen van inspiratie zijn er veel. We onderscheiden twee groepen van bronnen: de geestelijke en de stoffelijke (de spirituele en de aardse). Geest: het onbewijsbare, transcendente, metafysische: het bovennatuurlijke van de menselijke ervaring. Tegenwoordig is ook seculiere spiritualiteit een bloeiende bedrijfstak. Bronnen te over: Christus, Boeddha, Bhagwan, Steiner… Stof: maar ook het stoffelijke is een rijke bron van inspiratie: schoonheid, kunst, de mens zelf (sport, muziek, geld, eten, drinken). Voetbal, eten, kleding en auto’s inspireren mensen ook. En dan natuurlijk kunsten en wetenschappen. Van Beusekom is materialist, atheïst en positivist. Hij wil zich tegen metafysische kennisaanspraken verweren. Alleen wetenschappelijke feiten zijn grondslag voor handelen. “Het ecosysteem Aarde is mijn specialiteit: de Aarde, ik kom er uit voort en ik leef er op, samen, bewust, etc. De Aarde heeft het leven voortgebracht en is het fundament van ons bestaan.” Kennis en inzicht: zij vormen de enige en exclusieve basis voor doelmatig handelen. “Mijn maatschappelijke taak is kennis in dienst te stellen van de samenleving.” Verwondering is belangrijk, liefde voor het leven. Verwondering, liefde en voldoening geven zin aan het bestaan. Hij citeert Willem Schoonen: het groene denken heeft trekken van religie aangenomen, want met wetenschap alleen komen we er niet uit. Maar volgens Van Beusekom is wetenschap de enige echte bron en is spiritualiteit een handicap. De gemotiveerde burger wil graag wat doen en dat leidt tot geloof in windmolens, groene stroom en New Age. Een grabbelton die overtuiging mist en de milieubeweging verzwakt. Je moet spiritualiteit niet in het maatschappelijk debat inzetten. Het is voornamelijk geïnstitutionaliseerde hebzucht die milieubewustzijn in de weg staat. De weerstand ligt niet bij burgers (burgers zijn slachtoffers) maar bij de grote instituten en hun belangen: landbouw, industrie en banken. Deze oefenen hun druk uit met intimidatie, bedreigingen, list en bedrog.
Een voorbeeld is de bijensterfte. Deze is terug te voeren op pesticidegebruik. Er zou een moratorium op een aantal stoffen moeten komen, maar de sector slaat terug met desinformatie, het ontkennen van het probleem en het verdoezelen van feiten, en frustreert zo de discussie. Hetzelfde geldt voor de mestproblematiek. En de politieke wil ontbreekt. De weg naar duurzaamheid is een verbeten strijd. Begin bij jezelf. Als steeds meer mensen hun persoonlijke steentje bijdragen komt de oplossing van onderop en wordt het een wereldwijd sneeuwbaleffect. Ja, dat helpt wel, maar zal geen realistische oplossing bieden in een consumentenmaatschappij die gemanipuleerd wordt door grote maatschappelijke belangen. • Politieke acties zijn nodig. • Spiritualiteit kunnen we missen als kiespijn. • Belangrijkste drijfveer is liefde voor het leven. • De wetenschap levert de gereedschapskist. Stellingen voor de discussie 1:
“Zonder verhalen en profetieën komen mensen niet in beweging” (Bart Kruijt)
2:
“Duurzaamheid is gebaat bij spiritualiteit” (Aafke Zaal, door de gespreksleider als volgt aangevuld: dankbaarheid spiritualiteit duurzaamheid)
3:
“Spiritualiteit en ideologie verzwakken de kracht van rationele argumenten” (Frits van Beusekom)
4:
“Duurzaamheid wordt alleen bereikt door rationele, onbaatzuchtige en vasthoudende (politieke) actie… en af en toe een ramp” (Frits van Beusekom)
De hierop volgende discussie bracht nogal uiteenlopende sentimenten aan het licht en is daarom moeilijk in tekst te vatten. Ging het aanvankelijk om de kwestie “Groen Geloof of wetenschappelijke kennis”, al snel ontspon zich een breder gesprek over de rol die spirituele opvattingen in het algemeen en meer specifiek het Christelijk geloof spelen in onze levens en in een seculiere samenleving.
Fred van der Knaap, Wageningen, 1 juli 2013, met dank aan Bart Petersen
