9. De Franse Revolutie, Napoleon en de staatsvormingsprocessen in 19 e eeuws Europa EUROPA TUSSEN BEELDVORMING EN WERKELIJKHEID

9. De Franse Revolutie, Napoleon en de staatsvormingsprocessen e in 19 eeuws Europa JAAP DEN HOLLANDER

EUROPA TUSSEN BEELDVORMING EN WERKELIJKHEID

Nog steeds nationalisme 1914 – begin Eerste Wereldoorlog: politieke zelfmoord van nationalistisch Europa

1944 – oprichting Benelux: begin Europese samenwerking 2014 – Europese verkiezingen: bedreiging EU door Euroscepticisme en populistisch nationalisme (Wilders, De Winter, Le Pen etc.) EUROPA TUSSEN BEELDVORMING EN WERKELIJKHEID

Doel 1) Duidelijkheid scheppen over de rol van het nationalisme in de geschiedenis van Europa. Stelling: het nationalisme is een sociale ideologie of simplificerende zelfbeschrijving die het ware karakter van de moderne maatschappij aan het zicht onttrekt. Toelichting zal meer over de moderne maatschappij gaan dan over het nationalisme. 2) Een bijdrage leveren aan het debat over Europa i.v.m. de verkiezingen van 22 mei 2014. Mijn stelling impliceert kritiek op het nationalisme. Een verdeeld Europa heeft geen toekomst in de huidige wereld. Zie Jonathan Holslag, De kracht van het paradijs. Hoe Europa kan overleven in de Aziatische eeuw (Antwerpen: De Bezige Bij, 2014).


Opzet 1. Het karakter van de moderne maatschappij 2. De blauwe banaan als wieg van de moderne maatschappij 3. De Franse revolutie en de nationalistische politiek


1. Het karakter van de moderne maatschappij


Drie maatschappijtypes Er zijn drie fasen in de maatschappelijke evolutie, die ruwweg corresponderen met de communicatievormen van oraliteit, schrift en boekdrukkunst (massamedia). Het criterium van het onderscheid is de (on) gelijkheid van de sociale deelsystemen. 1. Stammenmaatschappij: sociale segmenten (families en clans) die in beginsel gelijk zijn omdat ze van dezelfde voorvader stammen. 2. Standen- of kastenmaatschappij: sociale lagen die gekenmerkt zijn door hoge en lage geboorte. 3. Moderne maatschappij: autonome functiesystemen die gelijk zijn in hun ongelijkheid (politiek, godsdienst, economie, wetenschap, kunst etc.)


Stammenmaatschappij Tribale families zijn formeel gelijkwaardig, ook al verschillen ze in rijkdom an aanzien. Ze zijn betrekkelijk autark en gaan met elkaar om op basis van reciprociteit of wederkerigheid (do ut des), bijv. bij huwelijksgeschenken en conflicten (oog-om-oog, tand-om-tand). Vetes zijn bij gebrek aan centraal gezag slechts beheersbaar door middel van segmentaire oppositie, een mechanisch machtsevenwicht vergelijkbaar met het moderne statenstelsel. Het mechanisme is gebaseerd op eer: een beroep op de familie-eer is voldoende om coalities van verwanten op te trommelen in een conflict. Eer is een sociaal kapitaal, dat kan worden gewonnen door mannen en verloren door vrouwen. Tribale tradities spelen nog een belangrijke rol in grote delen van de niet-Westerse wereld, m.n. in het Midden Oosten


Segmentaire oppositie


Standenmaatschappij Zodra elites zich door onderlinge huwelijken afsluiten van de rest van de bevolking, ontstaan ‘adel’ en ‘volk’ als aparte afstammingsgroepen. Het verschil tussen ‘hoge’ en ‘lage’ geboorte wordt allesbepalend, vaak in combinatie met een ruimtelijke centrum-periferiestructuur (stad-land, hofhouding-provincie etc.) Binnen de verschillende sociale lagen blijven tribale tradities nog lang voortbestaan (bv. duelleren om ‘eer’). In het Frankische Europa van de vroege Middeleeuwen werd het stamverband echter doorbroken door het kerkelijk verbod op verwantschapshuwelijken en door de persoonlijke trouw van de feodaliteit. Alleen aan de randen van Europa bleven nog lang stammenmaatschappijen bestaan (bv de Schotse clans)


De moderne maatschappij Vrijwel alle hoger ontwikkelde premoderne samenlevingen waren gebaseerd op sociale stratificatie. Sociale evolutie nam in Europa echter een bijzondere wending. Vergelijk Jan Romein, Aera van Europa: de Europese geschiedenis als afwijking van het algemeen menselijk patroon (Leiden: Brill, 1954) De afwijking bestond volgens macro-sociologen Niklas Luhmann en Anthony Giddens uit ‘disembedding’ of uitkristalliseren van autonome functiesystemen. De ontwikkeling werd getriggerd door de Kerk, die zich al vroeg autonoom wist te maken en de politiek dwong hetzelfde te doen door de Investituurstrijd in de 11e-12e eeuw. Brengt kettingreactie van functionele differentiatie teweeg: kerk, staat, vrije markteconomie, zelfstandige wetenschap etc. EUROPA TUSSEN BEELDVORMING EN WERKELIJKHEID

Netwerkmodel Verticaal-hiërarchische maatschappijstructuur (pyramide) maakt vanaf de middeleeuwen geleidelijk plaats voor horizontaal-heterarchische structuur (netwerk). Autonome functiesystemen zijn nevengeschikt en kunnen elkaar slechts zijdelings aansturen via bilaterale koppelingen, bv. belastingen (economie-politiek), diploma’s (economie-onderwijs), grondwet (politiek-recht), etc.

Dit inzicht is betrekkelijk recent. Politiek heeft nog tot ver in 20e eeuw vastgehouden aan hierarchische idee van centrale sturing en ‘maakbare samenleving’ EUROPA TUSSEN BEELDVORMING EN WERKELIJKHEID

Segmentair karakter wereldpolitiek De functiesystemen opereren in principe mondiaal, maar ‘globalisering’ verloopt ongelijkmatig. Vanaf 16e eeuw al ontwikkeling ‘wereldeconomie’, ‘wereldgodsdiensten’ en grensoverschrijdende wetenschap. Grote versnellingen na 1850 en 1950. Politiek en recht blijven echter gebonden aan territoriale grenzen.

Wereldpolitiek draagt een segmentair karakter dat lijkt op dat van de stammenmaatschappij: staten als families. Het Europese (later ook: mondiale) statenstelsel van na 1648 kent geen centraal gezag en beheerst conflicten via machtsevenwicht.


Individualisering Een indirect gevolg van de functionele differentiatie was individualisering. Individuen vallen steeds minder samen met hun sociale rol. Ascribed status maakt plaats voor achieved status. Er ontstaan problemen met rolwisselingen en rolconflicten. Eer en schaamte maken plaats voor geweten en schuld.

Familie verliest functie van productie-eenheid. Gearrangeerde huwelijken maken plaats voor vrije partnerkeuze gebaseerd op liefde en intieme gevoelens. Emancipatie individu heeft als keerzijde ontworteling en vervreemding


2. De blauwe banaan als wieg van de moderne maatschappij


De Blauwe Banaan is een ruimtelijk concept dat zijn oorsprong vond in 1989 en ontwikkeld is door onder andere Roger Brunet van het Franse instituut RECLUS. Het schetst een multinationale Europese megalopolis, die verschillende metropolen uit verschillende (West-)Europese staten omvat. Grofweg begint de Blauwe Banaan bij de agglomeraties van Milaan en Turijn, en eindigt het bij de agglomeraties in de West-Midlands van GrootBrittannië, met daartussen de agglomeraties van onder andere de Randstad, de Vlaamse Ruit en het Ruhrgebied. Bron: Wikipedia


De Blauwe Banaan als tijdas K. Davids & J. Lucassen, eds, A Miracle mirrored. The Dutch Republic in European Perspective (Cambridge 1995)


Volgens Mitterauer begon de Europese afwijking van het Algemeen Menselijk Patroon al in het Frankische gebied van de vroege Middeleeuwen EUROPA TUSSEN BEELDVORMING EN WERKELIJKHEID

De Franken ten tijde van Clovis 481



De verdeling van Verdun 843


Karel de Stoute van Bourgondie probeerde het Middenrijk te herstellen in de 15e eeuw. Dit mislukte maar een gevolg was wel de beginnende eenwording van de Nederlanden, die in handen van de Habsburgse dynastie kwamen door het huwelijk van Karels dochter Maria van Bourgondie met Maximiliaan I van Oostenrijk in 1477.


Het Habsburgse Rijk van Karel V


Opstand en deling van de Nederlanden


Landing van Willem III bij Torbay, 15-16 november 1688


Willem III koning van England, Schotland en Ierland en zijn vrouw koningin Maria Stuart II


De Engelsen hebben veel aan de Nederlanders te danken: van tuinkunst tot staatsschuld EUROPA TUSSEN BEELDVORMING EN WERKELIJKHEID

Het Rijnlandse Model Het Rijnlandse Model is het economische systeem zoals dat van oudsher wordt gehanteerd in de landen van de Rijn (Zwitserland, Duitsland, Frankrijk en Nederland) en in de daaraan verwante economieën (de Scandinavische landen, België, Luxemburg en Japan). Het staat voor de overlegcultuur zoals we die in ons land maar al te goed kennen, voor solidariteit, voor waardering voor vakmanschap en voor andere waarden dan alleen geld, zoals kwaliteit en geluk. Het Angelsaksische model Het Rijnlandse model staat lijnrecht tegenover het Angelsaksische model in zijn meest rauwe vorm (zoals te vinden is in de VS, Groot-Brittannië en Singapore), waarbij geld vaak de enige maatstaf lijkt te zijn, de aandeelhouder de baas is en processen alleen nog maar zo efficiënt en goedkoop mogelijk worden gemanaged. Bron: Management Scope 27-11-2012 | Auteur: Ben Kuiken EUROPA TUSSEN BEELDVORMING EN WERKELIJKHEID

De Europese unie in 1957


3. De Franse revolutie en de nationalistische politiek


De Januskop van de Franse Revolutie Historische keerpunten hebben altijd twee gezichten: zij zijn het begin van iets nieuws en het einde van iets bestaands. Vgl. 15e eeuw als lente van de moderne tijd (Burckhardt) en herfsttij der middeleeuwen (Huizinga). De Franse Revolutie wordt meestal gezien als het begin van iets nieuws, in termen van de Verlichting: volkssoevereiniteit, vrijheid, gelijkheid, nationale staat, burgerlijke samenleving etc. Het is echter zinvoller de revolutie te beschouwen als slotfase van een sociale transformatie die al eeuwen aan de gang was (Tocqueville-Furet these). De revolutie bevestigde het proces van functionele differentiatie dat al in de Middeleeuwen was begonnen. Zij verving de juridische structuur van de traditionele standenstaat door die van de moderne rechtsstaat. Het model vond via Napoleons Code Civil zijn weg naar andere landen.


Rechtsstaat als juridische vormgeving van de moderne maatschappij De klassieke rechtsstaat is de juridische uitdrukking van de moderne, functioneel gedifferentieerde maatschappij. 1) Beperkt macht van het politieke systeem t.o.v. andere subsystemen zoals recht (scheiding der machten), godsdienst (scheiding kerk en staat), economie (vrije markt), wetenschap (academische vrijheid), cultuur (autonome kunst) etc. Gezien van uit het politieke systeem kan men kortheidshalve spreken over een scheiding tussen staat en maatschappij. 2) Vervangt groepsrechten door individuele rechten. Geen discriminatie op basis van geboorte, ras, sexe, geloof etc. Exclusiviteit standen maakt plaats voor inclusiviteit functiesystemen (vrije en gelijke toegang voor alle burgers). Organisaties gebaseerd op ‘lidmaatschap’ (bv kerk, sportclub, herensocieteit of vrouwenhuis) behouden wel het recht om toegangseisen te stellen.


Problemen in de

e 19

eeuw

1) Vrijheid en gelijkheid vallen tegen in de praktijk. Functiesystemen regelen zelf inclusie. Aan de economie kan men slechts deelnemen wanneer men geld heeft; actieve en passieve deelname aan politiek werd slechts mogelijk na strijd voor aparte kieswetten; in het onderwijs gelden bepaalde toegangseisen, etc. Bovendien: wie uitvalt in het ene systeem (m.n. de economie), valt vaak ook uit de boot bij andere systemen.

2) De veelgeprezen emancipatie van het individu heeft als keerzijde ontworteling en vervreemding. Vooral zichtbaar in moderne industriesteden. Angst voor atomisering van de maatschappij en sociale desintegratie. Roept romantisch-nostalgische en anti-liberale reacties op.


Strijd tussen vrijheid, gelijkheid en broederschap Vrijheid: Liberalen hadden de meest heldere kijk op de moderne maatschappij, voorstanders van beperkte staatsmacht en van maximale vrijheid voor functiesystemen en individuen. Gelijkheid: socialisten herdefiniëren standensamenleving als klassensamenleving en streven naar sociale integratie via internationaal georganiseerde arbeidersklasse. Broederschap: nationalisten streven naar sociale integratie via de natiestaat, die idealiter alle functiesystemen omvat (nationale economie, nationale cultuur etc.)


DRIEHOEK VAN TALMON (alternatief voor het geijkte links-rechts schema, naar Jakob Talmon, The Origins of Totalitarian Democracy, 1952)

Liberalisme

Onderling verkeer over de verschillende zijden van de driehoek. Vooral de wisselwerking aan de basis in de 20e eeuw bleek desastreus uit te pakken.

Nationalisme


Socialisme

Vorming nationale staten In traditionele agrarische rijken liepen politiek en cultuur vaak ver uiteen. Boven de particularistische culturen van gewesten en steden stond de universalistische cultuur van de elite: bv. Europees georienteerde, Frans sprekende adel en Latijn sprekende geestelijkheid (tempelmodel). Modernisering ging gepaard met segmentair statenstelsel. Eerst dynastieke staten en republieken, later nationale staten die streven naar homogenisering van politiek en cultuur. Boekdrukkunst belangrijk gegeven. Aan de ene kant versplintering van het Habsburgse Rijk en de Rooms Katholieke godsdienst, aan de andere kant samenvoeging van particularistische culturen (bv Duitsland en Italie).


Uitgevonden tradities “Uitgevonden tradities (Engels: invented traditions) zijn nationale symbolen en rituelen die worden voorgesteld als oude tradities. Door te verwijzen naar een ver verleden wordt een nationale identiteit geschapen die de nationale eenheid bevordert of het bestaan van bepaalde instituties of culturele gebruiken legitimeert. Vaak uit zich dit in de vorm van anachronismen. Als zodanig zijn uitgevonden tradities een vorm van geschiedvervalsing die, hoewel meestal moedwillig gepleegd, ook kan voortkomen uit gebrek aan kennis of onbegrip van de beschikbare kennis. Eric Hobsbawm en Terence Ranger beschreven dit verschijnsel in The Invention of Tradition (1983)”. Bron: Wikipedia EUROPA TUSSEN BEELDVORMING EN WERKELIJKHEID

Verbeelde gemeenschap Een ingebeelde of verbeelde gemeenschap (Engels: imagined community) is een gemeenschap waarvan de leden elkaar nooit allemaal persoonlijk kunnen kennen, maar onderling wel een binding voelen en zich als deel van die groep beschouwen. Hiervan is sprake zodra gemeenschappen groter worden dan dorpsniveau. Leden hebben een mentaal beeld van hun affiniteit met de gemeenschap in hun hoofd. Dit laat zich bijvoorbeeld voelen als de natie deelneemt aan een groot evenement als de Olympische Spelen. Het begrip is afkomstig van Benedict Anderson die dit fenomeen onderscheidde bij het ontstaan en verspreiden van het nationalisme in de negentiende eeuw. Bron: Wikpedia EUROPA TUSSEN BEELDVORMING EN WERKELIJKHEID

Conclusie: probleem nationalisme Het kernprobleem van het nationalisme is, dat het geen oog heeft voor de globalisering van sociale functiesystemen en meent dat het maatschappelijk leven zich (nog) binnen de territoriale grenzen van de natiestaat afspeelt. We leven inmiddels in een wereldmaatschappij, die weliswaar politiek gesegmentariseerd is maar voor het overige niet valt te negeren. Angst is een slechte raadgever.


9. De Franse Revolutie, Napoleon en de staatsvormingsprocessen in 19 e eeuws Europa EUROPA TUSSEN BEELDVORMING EN WERKELIJKHEID

Recommend Documents