BASISSCHOOL
GROEP 7/8
ASTRONAUTENVOER
Astronautenvoer
Astronauten in het International Space
we de volgende vragen:
Station (ISS) moeten eten en drinken.
Welke etenswaren zijn het meest
Maar wat kunnen ze meenemen?
geschikt om mee te nemen in de
En hoe? In deze les gaan we daar sa-
ruimte. En wat maakt etenswaren
men over nadenken en beantwoorden
geschikt voor een ruimtevlucht?
OPDRACHT 1 LEES DEZE TEKST
niet zo erg kruimelen. Kruimels kunnen door de ruimte gaan zweven en de binnenkant van de ISS vervuilen. Dat is niet alleen vervelend, maar kan zelfs gevaarlijk zijn. De kruimels kunnen instrumenten beschadigen.
Eten tijdens een ruimtereis Het eten wordt aangevoerd in onbemande voertuigen. De bereiding is voor elk soort voedsel verschillend. Sommige etenswaren, zoals fruit, kunnen in hun natuurlijke vorm gegeten worden. Andere etenswaren, zoals macaroni met kaas worden gedroogd meegenomen. In het ruimteschip moet dat dan aangelengd worden met water voordat de astronauten ze kunnen eten. Er zijn geen koelkasten voor voedsel in de ruimte, dus ruimtevoedsel moet zo worden ingepakt dat het lang houdbaar is. Zeker als de astronauten langer wegblijven. Naar Mexico? Een van de favoriete voedingsmiddelen van astronauten is de tortilla. Tortilla’s zijn voedzaam en bevatten veel koolhydraten. Ze nemen weinig ruimte in, omdat je ze plat neer kunt leggen. Daarnaast zijn tortilla’s prima ruimtevoedsel omdat ze
Lang vers Tortilla’s kun je makkelijker beleggen dan bijvoorbeeld twee sneetjes brood. En ze blijven langer vers. De tortilla’s van de NASA gaan bovendien niet schimmelen en ze kruimelen ook niet. Zo kunnen er geen kruimels in de apparaten komen. Deze speciale tortilla’s worden met minder water dan normaal klaargemaakt. Ook worden ze verpakt in plastic zakken waar de zuurstof uit is. Zo blijven ze in het ISS ongeveer 18 maanden goed!
WAT GA JE DOEN? In deze les ga je etenswaren voor een lunch uitkiezen en testen. Daarbij let je erop dat ze geschikt zijn om mee op ruimtereis te gaan. Eerst ga je bedenken aan welke eisen het eten moet voldoen, dan ga je testjes bedenken en uitvoeren.
OPDRACHT 2 JOUW VOORSPELLING Bij het kiezen van eten, houdt men rekening met een aantal factoren. Het eten moet bijvoorbeeld makkelijk te eten zijn, het moet er lekker uitzien, het moet goed te verpakken zijn, het moet licht zijn en het moet niet teveel kruimelen. Kun je al een beetje raden welk eten geschikt is en welk eten niet? Schrijf hieronder jouw voorspelling op. Vul het volgende overzicht in.
Etenswaar
Geschikt wel/niet Reden
Etenswaar
Geschikt wel/niet Reden
Etenswaar
Geschikt wel/niet Reden
Etenswaar
Geschikt wel/niet Reden
Etenswaar
Geschikt wel/niet Reden
Etenswaar
Geschikt wel/niet Reden
Nu gaan jullie in groepjes van drie of vier onderzoeken of je voorspelling klopt.
DIT HEB JE NODIG PER GROEPJE: - Verschillende soorten eten om te testen - (Keuken)weegschaal
Weetje WATERDRUPPELS Los water zweeft in het ISS rond als druppels en bollen. Komt het in apparatuur terecht dan kan er kortsluiting ontstaan! Astronauten moeten dus heel voorzichtig zijn. Geen douche, maar vochtige doekjes. En experimenten in bijvoorbeeld de in Nederland gemaakte, afgesloten “handschoenenkast”!
OPDRACHT 3 BRAINSTORM
Test 2 Op welke eigenschap ga je testen?
Denk samen met de leerkracht en de rest van de klas na over het soort eten dat astronauten echt mee kunnen nemen in de ruimte.
OPDRACHT 4 EIGENSCHAPPEN Leg het eten van jullie groepje in het midden van de tafel en bespreek waarom je dit eten hebt meegenomen. Maak samen met je groepje een lijst van eigenschappen die eten geschikt maken voor de ruimtereis. Deze eigenschappen ga je straks testen.
Hoe willen jullie dat testen?
Test 3 Op welke eigenschap ga je testen?
Aan deze eisen moet het eten voldoen om mee te mogen in de ruimte: Hoe willen jullie dat testen?
Voer de testjes uit en schrijf de uitkomsten in de onderstaande tabel.
OPDRACHT 5 TESTEN Hoe kun je testen of het eten aan de eisen voldoet? Maak samen met je groepje minimaal drie testjes die je zou kunnen toepassen op het eten dat jullie hebben meegebracht.
TIP
Je hebt gelezen dat kruimelen, verpakking en voedingswaarde per gewicht belangrijk zijn. Maar je kunt ook op andere dingen testen.
Test 1 Op welke eigenschap ga je testen?
Hoe willen jullie dat testen?
Eten
Getest op
Resultaat geschikt voor de ruimte? ja
nee
ja
nee
ja
nee
ja
nee
ja
nee
ja
nee
ja
nee
ja
nee
ja
nee
EXTRA INFO
* www.esa.int/esaKIDSnl/SpaceStations.html Leuke website over ruimtestations
* www.esa.int/esaKIDSnl/SEMNX6XJD1E_LifeinSpace_0.html Algemene informatie over het ISS
* http://space.cweb.nl/tracking-iss-zarya.php
Laat de positie van het ISS boven de aarde live zien.
OPDRACHT 6 PRESENTEREN Wijs één leerling uit jouw groepje aan die aan de rest van de klas mag uitleggen welk voedsel jullie hebben getest, welke testjes jullie hebben gedaan en wat jullie hebben ontdekt. Bespreek met de hele klas de verschillende uitkomsten. Leg het eten dat geschikt is voor een lunch in de ruimte bij elkaar. Leg het andere eten opzij.
DROGEN, VRIESDROGEN OF BESTRALEN Om aan alle eisen te voldoen, wordt veel van het ruimtevoedsel behandeld. Meestal betekent dat dat het vocht eruit wordt gehaald. Vocht zorgt er namelijk voor dat eten kan bederven. Door eten te verhitten, verdampt het vocht dat erin zit en blijft het langer houdbaar. Wil je het dan alsnog opeten, dan hoef je er alleen maar warm water aan toe te voegen! Verdampen is niet de enige manier om eten lichter en langer houdbaar te maken. Vlees wordt lang houdbaar gemaakt door het vooraf te bereiden en luchtdicht te verpakken. Het drinken van astronauten wordt gevriesdroogd door al het vocht eruit te halen. Koffie, thee en prikloze sinaasappel- en citroendrankjes worden eerst bevroren en daarna in een kamer met heel droge lucht gezet. Door de droge lucht verdampt het vocht, en blijft er van het drankje niets anders over dan een poedertje. Dorst? Water toevoegen en drinken maar!
Op de tentoonstelling zie je allerlei astronautenvoedsel.
EXTRA OPDRACHT Je weet nu welke etenswaren het meest geschikt zijn om mee te nemen naar de ruimte. Zou jouw lievelingseten geschikt zijn om in de ruimte te eten? Vul hieronder vijf van jouw favoriete etenswaren in en denk na of je ze mee zou kunnen nemen.
Favoriet eten
Geschikt Waarom wel/niet
Weetje TEMPERATUUR Het is meestal 23 tot 27 graden Celsius in het ISS. En ook nog vochtig. Vers voedsel bederft er snel. Op zich zou je het dan beter in de koelkast kunnen ‘leggen’? Maar vergeet het maar, want die kost teveel stroom! Die stroom wordt opgewekt met zonnepanelen. Wist je dat Nederland veel zonnepanelen voor ruimtetoestellen maakt?
Nederland en vracht naar het ISS
Nederland doet – zeker voor een klein land – veel aan ruimtevaart. Nee, we hebben geen eigen NASA, dat is voor ons een maatje te groot. Maar we werken wel samen binnen Europa. Ons land is een van de oprichters van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. En daarnaast gebeurt het ook dat we meedoen aan projecten van aparte landen, zoals Japan, Amerika, Rusland en Italië. Onze kracht Waar zijn we goed in? Eigenlijk in alles waarvoor je heel bijzondere kennis moet hebben. Zoals onderdelen voor de besturing van satellieten, instrumenten voor ruimtetelescopen en laboratoriumspullen voor het ruimtestation. Er is nog veel meer, want Nederlandse wetenschappers doen ook onderzoek naar het weer en klimaat, met behulp van metingen door satellieten. Of ze kijken naar de vorming van landschappen op Mars. Op de expositie kom je nog veel meer tegen over Nederland en de ruimtevaart!
grootste ‘vrachtboten’ worden in Europa gemaakt. Ze heten ATV en dat is een Engelse afkorting voor geautomatiseerd transporttoestel. Hij kan wel 8000 kilogram meenemen. Dat is veel meer dan de Progress met 2600 kilogram.
De Europese ATV is een vrachtboot voor het ISS.
Vrachtboot ATV
De grootste vestiging van ESA is het wetenschap- en techniekcentrum ESTEC in Noordwijk.
Vrachtboten In deze les kijk je naar astronautenvoedsel. Maar hoe komen astronauten nu aan nieuwe voorraden? Vroeger ging dat vaak mee met de Space Shuttle. Maar die vliegt sinds kort niet meer en het duurt nog jaren voordat de Amerikanen een nieuw bemand ruimteschip hebben. Astronauten komen en gaan met Russische ‘capsules’ waar je maar net met z’n drieën in past. Er is nauwelijks extra ruimte om iets anders mee te nemen. En bovendien wordt zo’n Soyuz-capsule dan ook te zwaar. Dus worden tegenwoordig de meeste voorraden – zoals voedsel, maar ook water, zuurstof, brandstof en reserveonderdelen – aangevoerd met onbemande toestellen. Dat kunnen volgepakte Soyuz-capsules zijn (ze heten dan Progress – vooruitgang, Soyuz betekent eenheid). Sinds kort kan een Amerikaans bedrijf het ook, met een Dragoncapsule. Ook de Japanners hebben zoiets. Maar de
De ATV wordt gelanceerd met een Europese Ariane 5-raket vanaf de Europese lanceerbasis bij Kourou. Dat ligt in Frans Guyana, niet ver van Suriname. Vrijwel elk jaar gaat er wel een ATV naar het ISS. Hij koppelt automatisch en blijft maanden achtereen aan het ISS vastzitten. Astronauten kunnen erin en hebben daarvoor geen ruimtepak nodig. Ze zijn tijden bezig met het uitladen en netjes opbergen van de lading.
Klusjes En het mooie is dat de lege ATV daarna weer wordt gevuld met afval. Als hij vol is, koppelt hij los en vliegt hij de dampkring in. Daar verbrandt alles. De ATV doet nog iets. Er zitten motoren aan. Terwijl hij aan het ISS vastzit, worden die aangezet. Het hele ruimtestation krijgt daardoor een extra zet en komt in een wat hogere baan terecht. Waarom dat nodig is? Op de hoogte waar het ISS vliegt, is nog een heel klein beetje lucht. Daardoor remt het ruimtestation een beetje af en zakt de baan. Af en toe een duwtje, en het probleem is opgelost. Zo zie je dat de ATV heel veel klusjes verzorgt.
Weetje Op de expositie A Human Adventure vind je een uitgebreide tentoonstelling over Nederland en ruimtevaart. En het gave is: je kunt zelf veel proeven doen! Test jezelf als astronaut, leer de sterrenhemel kennen en buig je over droge rivieren op Mars!
De zonnepanelen van de ATV worden getest in de fabriek.
Stroom De ATV heeft zonnepanelen aan boord voor de eigen stroomvoorziening. Die panelen komen uit Nederland. Ze zijn extra sterk gemaakt voor deze zware vrachtboot. De zonnepanelen laden voortdurend de batterijen op, en die leveren de stroom voor aan boord. Door de zonnepanelen is de ATV breed: van het ene puntje van een zonnepaneel naar het andere is bijna 22 meter. Indrukwekkend, maar leveren die panelen nu veel stroom? Wel, genoeg voor het toestel natuurlijk. Maar op die stroom zou je geen huishouden kunnen laten draaien. De panelen zouden net één flinke straalkachel aan de praat kunnen houden.
André Kuipers bezig met het uitladen van de ATV.
OPDRACHT 7 HOEVEEL VOEDSEL?
OPDRACHT 8 HOEVEEL STROOM?
Hoeveel voedsel moet er mee? Dat ga je proberen te berekenen. Stel eens dat elke astronaut per dag 500 gram drooggewicht aan eten en poeder voor drinken verbruikt. De verpakking rekenen we daar dan bij. Er zijn meestal drie astronauten in het ISS. Hoeveel kilogram verbruiken ze samen per dag?
De hoeveelheid stroom die elektrische spullen per seconde verbruiken, wordt gemeten in Watt, genoemd naar een Engelse wetenschapper. De zonnepanelen van het ISS leveren 3800 Watt. Ga thuis eens uitzoeken hoeveel stroom wordt gebruikt door... een gewone gloeilamp
Het ISS is het hele jaar (365 dagen) bemand. Hoeveel kilogram verbruiken ze samen in een jaar?
een broodrooster
een straalkachel Twee weken per jaar zijn er drie extra astronauten aan boord. Reken uit wat die verbruiken en tel dat bij het vorige antwoord op. Je weet nu ongeveer hoeveel voedsel er per jaar naar de ruimte gaat!
Reken uit hoeveel van deze apparaten per keer op de ATV-panelen zouden kunnen werken.
WIN EEN SPACEPAKKET Wat is er mooier dan de ruimte in geschoten te worden? Doe mee met de spaceshuttlewedstrijd en maak zelf een spaceshuttle. Zo maak je kans op een fantastisch Spacepakket voor de hele klas!
DOE MEE M JE KLAET S!
WAT MOET JE DOEN? Maak samen met je klasgenoten een shuttle. Van papier, hout, plastic… alles mag! Schiet deze shuttle de lucht in en maak er een stoer filmpje van. Upload het filmpje vóór 1 december 2013 op www.ahumanadventure.nl. Drie klassen worden daarna uitge-
Deze lessen zijn verzorgd door:
nodigd om in de kerstvakantie naar Jaarbeurs Utrecht te komen. Een deskundige jury zal dan de winnende klas kiezen. Worden jullie de sterren van de
www.zozitdat.nl
spaceshuttle-wedstrijd? Samenstelling en tekst: Nick Kivits Jetty Koster Mirthe Niehoff Simone Ruitenbeek Helena Vis
HET SPACEPAKKET BESTAAT UIT:
•
Het Space Bookazine van Know How, een spacetastisch boek waarin je
Niek de Kort
alles leest over de ruimte
• • Een echte NASA-pen! Met deze pen kun je onder water en in de ruimte schrijven. De enige, echte ruimtevaartspecial van Donald Duck
Advisering en tekst:
Vormgeving: GoDutchDesign, Vianen
Plus: hij gaat wel 100 jaar mee.
Beeld: NASA
