6 Bonbondoosvotm in plastic, in liin gcclichccrd (oorspronkelijk gedrukt in donkerbruin, mct soortgcli'kc vonn als lichtc grijsgrocnc ondergroncl)

#,

Foto in-drukken Defotograft is qo'n gewuneqaak geworden,dal /tetwel/taaslureemdsc/t/nt deqe te nernen,In /tetwerkleuenaan in bescltouwing als eenb/rynder cornmunicatiemidde/ aeleonlwerpersneenttdefotografe een<eerbelangr/keplaats in, Van eenaantal

middeltot uisaalisarie rnetdefotografeals beeldend in rn/n werk wil eruaringen maken. ik u in deqerabriekdeelgenooï eens tewijT,en opltetfeit, daï derneeste In ltetkaderuanTéTélijkt ltetnietouerbodig diefoto's qienin krantenent/dscltriften,nietfoto'sop{cltrylf {en, rilaar rnensen qwartingopfonpapier,rnaar geenc/ternisc/te foto-imitaties.Men qietalsopperulakte of krantenpapier. menqieïdrukinkt opkunsrdruk,mac/tinecoated

Meestal worden foto's in grafische werkstukken geïmiteerd, een wat andete naam voor gereproduceerd. Gewoonlijk geeft de layoutman de foto, voorzien van enkele aanwijzingen, de maat en het raster betteffende, door aan de clichémaker. Deze stuurt het origineel terug met een proefdruk. Àls de clichémaker goed is, dan heeft deze geprobeerd de toonschaal van de foto nauwkeurig te benaderen. Het is opmerkelijk, dat men daarbij - hoewel er in de clichéindustrie veel geautomatiseerd is - nauwelijks in staat is de kwaliteit van de oude handetsers te evenaren. De industrialisatie heeft een snellere en vooral meer efficiënte produktie ten gevolge, maar de eindresultatet zijn vaak armer. De lichte patijen worden vooral bij verkleiningen te zwaar, de totale brillantheid ontbteekt. Mijn opvatting is: geef de clichémaker geen foto om te imiteren, maar een foto als aanleiding tot een cliché. (Dit geldt uiteraard niet als het gaat om een artikel voor een fotoblad, waarin werkstukken van een fotograaf getoond en besproken worden.) De creatieve mogelijkheden van de clichémaker en van de drukker zijr' dan onuitputtelijk. Elke technische handeling heeft een creatieve resonans. We kunnen in plaats van een foto te laten clicheren ook een model geven, voorzien van een werkplan. Het werkplan dient om via een opeenvolgend arrtal punten, die uitgevoerd worden, tot het gew'enste eindresultaat te komen. In deze eerste bijdrage over dit onderwerp worden enige omslagen weergegeven van het tijdschrift 'Positief', omslagen die tot stand zijn gekomen door de fototechniek te verbinden met clicheer- en druktechniek. Bij omslag r werd een vingerafdruk gegeven, waarin omkaderd was het aflopend in lijncliché te maken gedeelte. Eetst een tussenopname. Daarin schuilt de creatieve handeling, omdat in de vergroting van de vingerafdruk de merkwaardige, boeiende structuur zich openbaart van de huid, En hoe gtafisch werkt dat! Dan volgt de benadering van de tweede drukgang, de tekst in rood. Tijdens het drukken is er zodoende géén fotografisch origineel als model aanwezig, waatmee steeds vergeleken moet wotden. (En hoe lang duurt dat vergelijken soms niet in de

praktijk van de produktie!) Punt voor punt wordt het werkplan gevolgd en ais het laatste punt is afgewerkt, dan is het omslag of affiche ook af. Dan is het eindtesultaat geen reproduktie, maar eerder een produktie te noemen, Bij omslag z is van hetzelfde creatieve principe uitgegaan. Uit een fotografische opname van een klein gedroogd blad werd de bladnerf vergroot. Omslag 3 geeft een detail te zien, gefotografeerd uit de Eiffeltoren. De fotografie is een veelgebruikt medium om af te beelden. Het kan echter ook gebruikt worden om te vèrbeelden. Omslag 4 is een detail van een schrijfmachine. De functie van afbeelden was hier onnodig. De schtijfmachine was slechts de aanleiding om een stuk structurele technische schoonheid prijs te geven. Daatbij urordt door de camera en de harde afdruktechniek een nieuwe estetica ontdekt. Omslag 5 geeft een beeld van Tl-buizen, gefotografeerd in een kantoor. Drie opnamen door elkaat op grafische film. Omslag 6 toont een opname van een stuk plastjc waarin bonbonvormen werden voorgestanst. In deze omslagen is de betekenis van het onderwerp van de foto dus bijzaak. FIet ging er om dit blad voot jeugdleiders elke maand van een nieuwe optische impuls te voorzien. Omslag 7 is een fotogram van een laboratoriumfles. De fles werd op fotografisch papier gelegd en het geheel werd belicht. Zo'n resultaat is - na het papier ontwikkeld te hebben - meteen te beoordelen. Een negatief komt hierbij dus niet te pas. De afdruk werd verknipt en de stukken werden tegen elkaar gemonteerà. Zo is een ander optisch beeld ontstaan. Omslag 8 is een heestet op grafische film, tegen de zon in gefotografeetd en vervolgens in twee kleuren afgedrukt met een verschuiving van een millimeter. Bij omslag 9 werd in een fabriek het vervoer van gloeiend metaal met een lange belichtingstijd opgenomen. 'gewone' foto - hoeft nooit terug te Een foto - ook een lopen in de druk. Maar men dient kijk op foto's te hebben en de techniek van het clichémaken in de vingers. Volgende keer wil ik tonen hoe de werking van Íeportagefoto's is te verhevigen door aanurijzingen aan de clichémaker. Ralph Prins ( tekst en beeld) I

---

Detail van ecn vingcrafdruk, in lijn geclicheerd,tekst rood ingedtukt Opname van een Eiffeltoren-fragment: lijncliché, op enkele plaatsen een detail in gecl opgevuld

3 Opname van bladnerf, lijncliché, dtuk in bruin, tekstrcgels in groen

àa.ro

4 StÍucturclc technischeschoonhcid in ccn dctail van de schrijfmachinc : harde afdruktechnick, clichó in lijn, tckst in rood gcdrukt 'Il--buizen als zwartwit-vrerking, tckstrcgcl in rood 5

6 Bonbondoosvotm in plastic, in liin gcclichccrd (oorspronkelijk gedrukt in donkerbruin, mct soortgcli'kc vonn als lichtc grijsgrocnc ondergroncl)

1

I J

=-

7 Bclichting doot dc flcs hccn, afclruk r,crknipt, dclcn gcgrocpccíd en gcclicheerd in lijn

8 Heestct, in lijncliché (in grocn gcdrukt cn vooÍts mct vcrschuiving LtL L\9art)

9 Vctvocr

van glocicnd

rnctaal, gcclichccrd

in autotl'pic,

rtirhting

tckst in roocl

H

evangelisch hersiel

kiri.-i

".:**.

j---:',

Y

Kleine LA-expositie van bindedimachines en -a;ppatatex Op nogal korte termijn kondigde de n.v. Lettergieterij en Machinehandel v.h. Tetterode-Nededand nu enige weken geledeo een bescheiden'expositie in eigen huis'aan, tijdens welke de binderij als onderwerp diende. Met name werden daarbli de mogelijkheden tot een doelmatige organisatie en rationele produktie in de bindedj of afwerkingsafdeling van bescheiden omvang in het middelpunt van de belangstelling geplaatst. Als een wellicht wat'z:waardere' zaak werd een afwerkingscombinatie getoond, beginnend bij een keuze uit de serie Stahl-vouwmachines. Deze leverde een brochure van twaalf pagina's op, in de rug gelijmd in plaats van geniet, door toepassing op de vouwmachine van een speciale inrichting daartoe. Een mogelijkheid die ook kan worden toegepast bij brochures van acht pagina's en in bepaalde gevallen voor zestien pagina's. De reeks Stahl-vouwmachines biedt tal van mogelijkheden: K 4 o t a s s e n - m e s4 o x 6 5 c m , K y 8 t a s s e n - m e s s e5n8 x 9 o c m , 86 X r 26, K 7z tassen-messen 72 X ro4 cm, K 86 tassen-messen Kr4o duplex ro4xr42 cm. En vooÍts dan nog de tassenvouwmachines T58, T7z, T86 en Troy in nagenoeg dezelfde formaten. Een interessante aanvulling is de S; z verplaatsbare messeneenheid, die als een laatste slag kan worden gekoppeld aan nagenoeg alle Stahl-vouwmachines. Ook is er Írog het strokeninschietapparaat Visolux toe te voegen of wellicht de elektrische deel- of totaalteller, die de gehele oplaag telt of repeterend bepaalde aantallen telt en sePareeÍt. De brochure komt voorts in bewerking op de Atlas-driesnijder 3o-42 YH. Een nieuwe driesnijdet die hydraulisch werkt, met uitzondering echter van de snijbeweging. Dit laatste is geschied omdat de messnelheid van een driesnijder in hoge mate bepalend is voor de zuiverheid van de snede. Met het hydraulisch systeem zijn de gewenste mogelijkheden niet bereikbaar gebleken. Op deze Atlas-driesnijder kunnen de snijstapels over een band automatisch worden ingevoerd en aangelegd. Blaaslucht wordt toegePast voor het vlak houden van de bovenste bladen, alsmede voor snipperafblazing. Een deelsnede kan worden toegevoegd bij verwerking van tw'ee of zelfs drie boeken aanelkaat. De grootste invoerma^t vafl de Atlas is 3ox4z crn, vooÍ dubbelformaat 28x46,5 cm. Na de driesnijder. gaat de aangeduide brochute ovet op de Plano-bandeermachine, om op gavewijze en in hoog temPo van een verzendband te vrorden voorzien. Eventueel ook met adres door middel van een Cheshire-kop. De Planobandeermachine, eigen produkt van LA, bandeert tot een dikte van 4 cm (!) in de sfeer van brochures, tijdschriften en nagevouwen kranten. Het weÍkforma t vafl de bandeermachine is maximaal 3oxt2 cm en de snelheid reikt tot

voor vier papierformaten Kiirumat-setsvergaarmachine tussen 22xt4 cm en toxTo cm. Deze vol-automatisch werkende machine is leverbaar met maximaal negen stat-ions. Eventueel ook met een nummetwerk. Tenslotte maar een greep uit allerlei andere zaken, die op deze huis-expositie onder de aandacht werden gebracht: gelijkstootmachines, boormachines, hechtapparaten (Bostitch), balen- en bundelpersen, rondhoekapparaten. \íie er nog wat overzicht van wenst, vrage LA een exemplaar van

Tooo Pef uur. Naast deze in combinatie beschreven machines was er uiteraard de Polar-snelsnijder, te leveren op 82, rr2 en r4t cm sneelengte. Met alle mogelijke snufjes om snel en doelmatig snijwerk te verrichten. En met bovendien bijbehorende hulpmiddelen als luchttafels en banden, die vroeger zo moeizaam en tijdrovend werk vedichten en vlotter doen

het laatstverschenen Binderella-nummer.

vedopen. Interessant mag zeker ook worden genoemd de getoonde

r Stahl K 4o gecombineerde tassen-mesvouwmachine 4o X 65 cm z Atlas-dtiesnijder 3ox4z cm, met automatische invoer en aanleg, deelsnede enz,

=-

Deloew ^ng of Javaanspapier De gescltiedenis aande aituindinguan/tetpapier, en de uerbreidinguandepapiereenonuoldoende bekendenueelte weinigondernta/<erskunsl in A{ë, is nogsteeds alleenltet qoc/ttïltema.Dat de C/tineesTs'ai Lun in /tetjaar r0t na Cltristasge/teel

papierrya /tebben uitgeuonden, wordtiltanswe/dooralle/tistoricialsnietaeelmeer uoorstellinguaneenlangdurigontwikkelingsproces geqien. dan eensynbolisc/te

dringtqicltop: ltetsternpel, De uergel/kingmetdeuituindinguandeboekdrukkanst /tetblokboek,/tetq/n alle deqegel,de'rabbings'uanstenen relitfs, deltoatsnede, boekdrakkerskunst geweest. facïorenin deontwikkelinguandeeigenliike

Ook heden zljn er nog historici, die op goede gtonden beweren, dat Gutenbergs uitvinderschap evenmin wetenschappelijk bewezen kan worden als de pretenties van de Hollandse Laurens Jansz. Coster. Als er zo veel twijfel bestaat over gebeurtenissen, die slechts vijfeeuwen geleden in het hart van Europa plaats vonden, wat zaI men dan met zekerheid zeggen over het ontstaan van een handwerk, tweeduizend iaar geleden, in het mysterieuze China? De naam Ts'ai Lun is een symbool, het jaat to5 is waarschijnlijk niet meer dan een mijlpaal. Even vaag is de beschrijving van de toegepaste techniek bij het scheppen van het eerste papier. Bij de jongste onderzoekingen van de oosteÍse papiermakerij is men steeds duidelijket gaan onderscheiden tussen tv/ee verschillende scheptechnieken. De oudste techniek maakte gebruik van een schepzeef, bestaande uit een grof weefsel, gespannen op een houte t raam. Deze schepzeef dreef op het water, de stof werd in de zeef gegoíen en in de zeef gedroogd. Het procédé was dus niet continu: voor elk vel papier moest een nieuwe schepzeef worden gebruikt. Men pleegt dit tegenwoordig de techniek van de 'drijvende' zeef te noemen. Ujt deze oudste techniek zou zrch dan de techniek van de flexibele, oosterse schepzeef, waarbij het geschepte vel wordt afgekoetst, hebben ontwikkeld, ergens tussen ,oo en 6oo na Chtistus. Het is merkwaardig, dat beide techn-ieken naast elkaar zijn blijven bestaan, ma r geogr fisch zeer verschillend zljnve:. spreid. Volksgroepen die met de oudste techniek bekend waren, zijn in de loop der eeuwen door economische en militaire druk steeds verder naar het zujden getrokken, naar Zuid-China ei na t het huidige Thailand en Birma, verder ook naar Tibet, Nepal en Voor-Indië. In al deze gebieden wordt ook heden nog de oudste papiermakerstechniek aangetroffen; de ovetgang naar de schepzeefis daar noojt tot stand gekomen. 'drijvende' zeef werd ook op Ceylon toegepast; volgens De moderne onderzoekingen is deze oude techniek vanuit Thailand naar Ceylon gekomen. De meer gepedectioneerde schepzeeftechniek heeft zich hoofdzakelijk in oostelijke en westelijke richting verspreid: naat Korea en Japan, en in

6

westelijke richting via Samarkand naar het nabije Oosten en Europa, met zijwegen naar Kashmir en Pakistan. Geen van beide technieken heeft ooit de sprong over het v/ater naaÍ de eilanden van de Indische Archipel gedaan, ondanks de daat reeds in de oudste tijden bestaande hoge beschaving en kennis van het schrift. De oudste ons bekende oorkonden var' Java en Sumatra zifu alle geschreven, of beter gezegd gegraveerd, op dunne platen koper, in enkele gevallen op dunne zilveren platen. In andere delen van de archipel, vooral op Bali en Lombok, werd het lontarblad als een zeer deugdelijk schrijfmateriaal gebruikt, en ook over de andere eilanden verspreid. Tot in de modernste tijden is het lontarblad het meest gebruikelijke inlandse schrijfmateriaal geweest, Op Sumatra, speciaal onder de Batak-volkeren, werden de 'wichelboeken' geschreven op grof toebereid boomschors, harmonikavormig gevouwen tot boeken van aanzienlijke omvang. Op Java, Madoera en Celebes werd een vrijwel niet van papier te onderscheiden boomschorsvel gefabticeerd, dat alleen uiterlij k, maar niet principieel verschilt van 'tapa' het bekende van Polynesië. Op Celebes werd dit matetiaal vooral voor kleding (foeja) gebruikt, op de Soendaeilanden ook voor de fabricage van bindtouw, op Java echter in grote mate als papier voor schrijven en verpakken, Het werd daar Deloewang-(of Daloewang-)papier of gloegoe genoemd. De ouderdom van deze Deloewang-fabricage op Java is niet bekend: zij bestond reeds toen in de eerste helft van de zeventiende eeuw de Oost-Indische Compagnie zich op Java vestigde, en in ongewijzigde vorm heeft het primitieve, omslachtige, maar zeet zorgvuldige fabricageprocédé ztch tot in de modernste tijden gehandhaafd. Vooral op Java verdtong het Deloewang het gebruik van lontarbladen. 'echte'papiermakerskunst - in De de vorm van het vervilten van losse plantaardige vezels in een wateÍachtig milieu heeft niet alleen de sprong van het Aziatische vasteland naar de eilanden verzuimd, zljheeft ook later noojt vaste voet op de eilanden van de Indische Archipel kunnen krijgen, ondanks de overvloed aan geschikte grondstoffen.

r-2-3 Bastkloppers: dc lange, smallc is speciaa! voor dc Dclocwangfal:ricagc bcstcmd; dc btcdctc bastkloppcrs wcrdcn ook voor dc Foc ja-bcrciding (boornbastklcding) tocgepast

De omvangrijke Chinese bevolking v^n J^v^ importeerde schrijf- en pakpapicr, m ^r vooral het onmisbare 'offerpapier', in srote hoeveeiheclenuit China; uit Japan werd eveneens papier ingevoerd, maar nooit schijnt de inlandse bevolking de niet onlogische oveÍsans van tapabereiding naar PaPierfabricage te hebben overwogen. De door de eeuwen eeheiliede traclitie wecst zwaar in deze streken, en noch van de Compagnies dienaren, noch later van cle koloniale ambtenaren v/as enig initiatief te verwachten om door bevordering van een geschikte huisnijverheid de inlander economisch te steuncn. Ook voor het instandhouclenvan de Deloewar-rg-fabricage heeft men weinig of niets sedaan: het westerse en Chinese papier drong de fabricage terug tot een enkele $'erkplaats op N{adoera, en tot het plaatsje Ponoroso in de residentie Madioen. In Nederland hadden weinisen oog voor de karakteristieke 'papier'; schoonheid van dit r.ririr de laatste wereldoorlos v/as er in Nederland slechts één papierhandelaar, die jaarlijks onsevccr 7t vel importeerde, die gebruikt werdcn door kunstenaars voor tekenpapier en passepartouts,of na een paraffinebehandeling als lampekappenpapiet. De meest ceslaagde toepassing v/as echter die als beplakpapier voor de buitenzijden van de platten van boekbanden. De moeilijke plakbaatheid en ook het onsunstise formaat beperkten de toepassineechter tot enkele kunstboekbinders, maar de voorbeelden, die mij onder ogen zijn gekomcn, zijn bijzonder aantrekkclij k. De Indische overheid heeft soms een halfslachtige po.qing gedaan, de Deloewans-fabrikanten te steunen, door het

Deloewang te gebruiken als omslagen voor archiefstukken. De prijs van drie tot vier cent per vel, iets meer dan toen het 'Aktendeckel' kostte, achtte men echter een zeer .qroot bezwaar. De Nederlandse industrie, die het produkt zelf door zijn te hoge prijs en serinse breeklengte (plm. r65o m) afkeurde, had wel interessevoor de grondstof, de Broussonetia, Toen bleek, dat ontsluitin.q van Broussonetia volgens de gebruikelijke v/esterse procédes een dure en bovendien slechte grondstof opleverde, r'erdween ook deze belangstelline, ook al wist men dat in Japan, volsens geheel andere methoden, de Broussonetia tot een fabelachtig goede grondstof kon worden verwerkt. De grootindustrie was niet ge'cottase-industrv' interesseerd in procéclés clie alleen als konden worden toe.gepast. De hieronder volgende beschrijving van de fabricage van dit zozeer op papier gelijkende Deloewans berust op rappoÍten en oogeetuieenverslaeen, daterende van ongeveer r83o tot r93o. Soms zijndezc verslagen niet seheel duideliik 'svnthese' of volledig. Ik heb naar ecn sestreefd die het procédé in alle details beschrijft. Et waren echter plaatselijke verschillen en in sommige strekcn werden één of meer fasen van de ingewikkelcle droog-, fermenteer- en satineerprocédés achterwege .qelaten. Broussonetia De srondstof voor het Deloewang-papier is de vrij witte onderbast van de papiermoerbeiboom (Broussonetia pap)'rifera vent), die niet alleen in Japan en China, maar ook op

4 Mcisjcs van Cclebesin Focja-kleding(tussen dc Dcloewang- en Foc,abcrciding z,i1nillccn graduele vcrschilJen)

de eilanden van de Indische Archipel, vooral op West-Java, voorkomt. De boom wordt op Java, zoals reeds werd opgemerkt, Deloewang of Daloewang genoemd; een heesterachtige variëteit staat als gloegoe bekend. In Japan noemt men deze boom kodsu of kozoo, in China ku-shu of ch'u. Vooral in oudere literatuur wordt beweerd dat de boom sappige, zoete vruchten voortbrengt, maar in werkelijkheid zijt de erwtgrote, in de oksels verboÍgen vruchten van geen enkel belang. De vrij snel sroeiende boom kan door stekken van de wortelscheuten worden vermenigvuldigd. Voor de Deloewang-fabricage gebruikt men de bast van de jonge spruiten, die uit de oudere wortelstoel groeien: meestal wordt de voorkeur gegeven aan tweejarige, soms zelfs éénjaige loten, die kort boven de grond worden afgesneden. Ouder m^teria. 1is niet goed te gebruiken, daar de bast dan te donker gekleurd en niet soepel genoeg is. De kleur van de binnenste bast is van bruinachtis wit tot helder wit. Bast De soms drie meter en langere spruiten vorden bij de grond afgekapt en in stukken van iets minder dan driemaal de lengte van het te maken papier (ongeveer r meter) verdeeld. Men maakt met een mes een insnede of inkeping in de bast en trekt dan gemakkelijk de bast er af, die in 5 à 6 cm brede repen wordt gesneden. De bast moet nu worden ontdaan 'opperhuid', van de donker gekleurde u/aartoe een snede tussen bast en opperhuid wordt aangeb :m.cht.Daarna kan de opperhuid v/orden afgestroopt. De overblijvende witte binnenbast is de grondstof voor de papierfabricage. De witheid en soepelheid van de bast is afhankelijk van de ouderdom; het bovenste en jongste deel geeft het beste produkt. Een negentiende-eeuws rapport uit Ponorogo noemt drie kwaliteiten: de eerste (gaar) bestaatuit bast van het bovenste stuk, de tweede (lengkowo) van het middenstuk, de derde (kaper) wordt uit de onderste bast gemaakt. Kloppen De zorgvuldig uit elkaar gehouden bastkwaliteiten worden voor de verdere bewerking in het u/ater gelegd, en daarna

geklopt onder voortdurend nathouden. Het klopinstrument wordt daartoe regelmatig in urater gedompeld. Het kloppen geschiedt op vlakke planken of een lage tafel, met een brede, vlakke, soms driehoekige of afgeronde hamer, voorzien van ribben. Dergelijke hamers zijn in verschillende vormen bekend. Voor de bereiding van schorskleding werden grotere, zwaardere hamers gebruikt. Voor de papierfabricage zrjn de hamers klein (plm. 4 )< ro cm) en vrij licht, Ze hebben meestal neeen ribben, w^ rvar' de sporen later duidelifk in het papier kenbaar zullen zijn: het effect lijkt op een grove doekmarkering bij machinaal papier en heeft iets zeer aantrekkeliiks. De hamers ziin steeds van brons ofgeel koper, omàatijzer z\t^rte vlekken zou veroorzaken op de sterk looistofhoudende wjtte bastmassa. De bevestiging en de vorm van het handvat, meestal uit bamboe, is zeet verschillend. Door het langdurie kloppen v/ordt de bastmassa dunner en de breedte groter, tot ongeveer het dubbele van de oorspronkelijke breedte. Deze uitgeklopte repen v/orden in v/ater geweekt gedurende ongeveer een half uur, gewassen en uitgewrongen. De lange repen worden nu in de lengte in drieën gevouwen, maar zodanig clat de stroken vrii naast elkaar komen te liggen. Opnieuw worden ze geklopt, waarbij de randen plm. r cm over elkaar heen komen te liggen. Door het kloppen verdwijnt de verhevenheid echter geheel en hechten de vezels cler drie delen zich hecht in elkaar; alleen een donkere streeP bij het doorzicht van het vel verraadt de hechtplaats. In eén der geraadpleegde rapporten v/ordt gesProken over het gebtuik van een houten rol om het aanhechten te vergemakkelijken. Het normale formaat vafl 4t x t t cm kan uit eén in drieën gevouw'en strook worden gevormd. Het schijnt dat vroeger zowel kleinere formaten (17 x 54 cm) als grotere (4o x 8 3 cm) zijn gemaakt. Voor de kleine formaten werden de stroken in vieren gevouwen. Grotere formaten ontstonden door het vastkloppen van meerdere stroken. Fermenteren De natte geklopte vellen worden in zon en wind over bamboestokken gehangen en gedroogd. De vellen moeten daarna sefermenteerd worden. Door onderdompeling in water wordt het materiazl opnieuw zorgvuldig doot en door nat gemaakt. In een bamboemand, tussen pisangbladen, blijven ze nu een aantal dagen broeien; tussentijds moeten ze af en toe worden uitgeschud ter wering van insektenvraat. Dit fermenteren kan van drie tot twaalf dagen duren; de beste soorten worden het langst aan deze bewerking onderworpen. Na de fermentatie wordt het papier uitgespreid op een lage, glad geschaafde en zeer hàrde kesambihouten tafel van voldoende grootte, om in de zon te drogen. Het tafelblad is ingesmeerd met kletiosan, het sap van de kletjovrucht. Dit dient om te voorkomen dat bij de verdere bewerkingen het papier aan het tafelblad zou vastkleven. Het goedkopere kaperpapier wordt niet sefermenteerd. Satineren Het gladmaken van het Deloewang-papier is een langdurige en moeilijke bezigheid. De eerste bewerking bestaat uit schuren met een stuk geribde klapperdop, daarna met een gladde dop, totdat het oppervlak glad is. Op Madoera werd

5 Bcteiding van Dclocwang-papicr

dit wrijven met klapperdoppen vervangen dooÍ kloppen met dunne geribde rotans (rotan, omwonden met gespleten Íotan), gevolgd doot wrijven met een der grote, platte zaàen van de Entada phasaeoloides merr (of Entada scandens). Dit gereed zijnde, werd het vel glad gewreven met verwelkte kenanga-(nangka-)bladeren (Artocarpus integrifolia). Sommige ooggetuigenversiagen maken melding van een tweede satinage met behulp van een gandoenoot. Het Deloewang-papier wordt daarna van de tafel genomen. Het is nat van het vruchtensap, en moet eerst worden gedroogd. Het wordt daartoe gewikkeld om een afgekapte, en gladde, schone pisangstam, die dik genoes is om te voorkomen dat de uiteinden van de vellen over elkaar heen zouden komen te liggen. De rimpels wotden weer met kenangabladeren wegeestreken. Het drogen op deze gladde stam geeft het papier ook een zekere gladheid zar' de kant die in contact met de boomstam is. Het kapetpapier, dat niet wordt sefermenteerd, wordt zelfs op geen andere wijze gesatineerd: direct na het kloppen wordt het op de pisangstam gedroogd. De eerste kwaliteit, het gare papier, v/ordt in bijzondere gevallen na de dtoging op de pisangstam opnieuw gesatineerd, ter verktijging van wat vroeger bij Engelse papiersoorten wei 'she11-finish'heette: het wordt met een schelp glad gewreven. De schelp is bevestigd aan een rotankoord, dat op zijn beurt is vastsemaakt aan een bamboestok in de grond hetzij zan een gording van het huis. Tijdens het wrijven wordt het koord strak sehouden. waardoor de druk regelmatiser wordt. Lijmen Niets wordt vermeld over het lijmen van Deloewang. Voor'pzpref zover dit niet voor schrijfdoeleinden wordt gebruikt, is lijmine ook niet noodzakelijk. Slechts één van de latere ooggetuigenverslagen maakt melding van een primitieve iijmine door dompelen van het papier in rijstwater. Produktie Te Ponorogo in de residentie Madioen, waar de fabricage in

. ï3.':

;,P;?k,." 5

rg4o nog plaats vond (over de huidige situatie is niets bekend), waren bepaalde families van vader op zoon in deze bedrijfstak werkzaam. Te Imogiri was de Deloewang-fabricage een bezigheid van de geestelijkheid ter plaatse. Negentiende-eeuwse rapporten beweren, dat te PonoÍogo gewoonlijk vrouwen met de papierfabricage bezig waren. Andere bekende produktieplaatsen waren Poerwokerto res. Banjoemas, en de afdelinsen Parnekasan en Soemenep op i\{adoera. Voor het schillen van de bomen werd gerekend, dat één man per dag vijftig stammen kon schillen. Het kloppen van de bast nam meeÍ tijd naàr mate de kwaliteit beter moest zijn: per dag en per man zo, 3o of 4o vel, naar gelang het eerste, tweede of derde kwaliteit betrof. Het gladschuren en drogen vereiste één dag arbeid van één man voor 40 vel. De prijsverschillen tussen de verschillende kwaliteiten was groot; in 1894 werd hiervoor opsegeven resp. 8, 3 à 4 en r cent per vel. Toepassing Over de Europese toepassine van Deloewang-papier is reeds iets gezegd. Op Java zelf werd de eerste kwaliteit (gaar) papier vroeqer als briefpapier gebruikt. Vanwege de duurzaamheid van dit produkt werd het daarna veel voor leesboeken toesepast. De tweede soort (lenslkowo) diende in het bijzonder voor boekomslasen en dergelijke. Het goedkope kaperpapier werd eebruikt voor het bepiakken van boekomslasen en voor het maken van de typische Javaanse vliegers (gawokkan) met een fluitje. Voor deze vlieqers werden meerdere baststukken tot zeer grote vellen verenisd.

H. Voorn

Illustraties : Tropcnmuseum, Amsterdam

Rotatest proefpeÍs voor hoogdtukrotatie Vormvoorbeteiding voor de boekdrukpers is in ons land een begrip geworden. Daarbij gaat men van het principe uit dat een vorm op een doordachte wijze moet zijn voorbereid. Hierdoor wordt voorkomen dat de drukpetsen onnodig stilstaanen zodoende getrachteen lagere kostpÍijs te vetkrijgen. Slechts de uiterste precisie maakt het mogelijk een voÍm voor te bereiden die de drukker geen moeilijkheden meer geeft en hem in staat stelt zeer spoedig na het op de pers leggen daawan goede afdrukken te maken. Ktijgt de drukker een vorm op de pers và r àÍr enkele letters niet uitdrukken of lijnen niet aansluiten, dan moet hij trachten door tijdrovend toestellen elke letter die niet uitdrukt en elke lijn die niet aansluit goed te laten uitkomen. Gedurende de uren dat de drukker aan het toestellen is, staat de pers te wachten. De vormvoorbereidingsmethodiek werd in Amerika reeds jaren toegepast, maar omstreeks t918 rn Nededand op bescheiden wlyze tot uitvoering gebracht. Dit vooraf testen van de vorm werd tot nu toe bij de hoogdrukrotatiepers niet gedaan. Voor de gewone zwartwitafdrukken in de krant heeft zo'n test maaÍ weinig zín en bovendien ontbreekt de tijd daarvoor. Een test vooraf geldt echter wel voor kleurenbeelden, die zuiver moeten registeren. Tot nu toe gebeurde dit op de pers waarop ook de oplazg moest worden gedrukt. Tijdens zo'n test was er eigenlijk sprake van stilstand van de pers, omdat deze voor het vervaardigen van andet drukwerk niet kon worden gebruikt. Bovendien was het helemaal niet denkbeeldig dat er kilo's papier vedoren gingen voordat van een enigszins sluitend register kon worden gesproken. Dit bleek voornamelijk het geval bij driekleurendruk, waarvooÍ een langdurige test nodig is. Ontstonden er pasverschillen, dan trachtte men dit te compenseren door strookjes katton tussen de drukvorm en de facetten van de platencilinder te klemmen. Met deze strookjes werd een kleurenbeeld, dat scheef op de gebogen drukvotm stond, rechtgezet. Door het op deze wijze rechtzetten van het kleurenbeeld werd de drukvotm als het ware vetwrongen, Daardoor ontstond een onzuivere afdruk op het papier. Om een dergelijke onproduktiviteit te voorkomen, het papierverbruik tot een minimum te beperken en een beter drukresultaat te verkrijgen, heeft Wifac te Amsterdam een testpers, genaamd Rotatest, op het verkoopprogramma genomen. Deze testpers w'ordt gebouwd door Druckereimaschinen Handelsgesellschaft te Frankfurt am Main. Consttuctie De pers kenmerkt zich hierdoor, dat de onderdelen in een stabiel gebouwd frame ziin gemonteerd (afbeelding r). Tussen de wanden van het frame zijn platencilinder r en drukcilinder 3 gelagerd. De platencilinder is op een dusdanige wijze ingesloten dat deze een grote drukkracht kan uitoefenen. De cilinder kan worden rondbewogen door handwiel 4 te draaien. De radiale beweging van de platencilindet wordt doot tandwielen op de drukcilinder overgebtacht. De drukspanning kan door middel van een excenter worden geregeld. Dit is van belang bij gebogen drukvormen waarvan het drukoppervlak onderling varieert. Voornamelijk is dithet geval bij enkele tekstregels, die bij een te hoge drukspanning gemakkelijk te zwàar worden afgedtukt. IO

De drukspanning kan echter ook in z'n geheel worden weggenomen. Dit moet wel mogelijk zijn, omdat de gebogen drukvorm moet worden geïnkt zonder dat deze met de verstelbare drukcilinder in aanraking komt. Het verstellen van de cilinder geschiedt door hendel t om te leggen. Drukt men dezein de pijlrichting naar ondet, dan komt de drukcilinder vrij van de platencilinder te staan. Verplaatst men deze hendel in opwaartse richting, dan oefent de drukcilinder druk op de platencilinder uit. Deze proefpets is zodanig geconstrueeÍd dat het mogelijk is de gebogen drukvotm zowel door middel van een handrol als middels een motorisch aangedreven inktwerk van inkt te voorzien (meerprijs). Daartoe wordt een stalen inktrol door een motor rondbewogen. Om deze radiale beweging op de lettertol over te brengen moet hendel 6 in de pijlrichting worden omgelegd (afbeelding r, techts onderaan). In de hier weergegeven stand van hendel 6 staat de letterrol zowel vrij van de drukvorm als vrij van de aandrijving van het inktwerk. rX/ordt de hendel echter in de andere pijirichting omgelegd, dan drukt de letterrol tegen de drukvotm en geeft àazraan de inkt af. Om de inkt te verwrijven heeft men een vernuftige constÍuctie bedacht. De voorste stalen inktrol - deze is duidelijk op de afbeelding te zien - is op een as gemonteerd, die in het midden vartrapezedraad is voorzien. De as is in zijn beide steunpunten vastgezet en kan dus niet worden tondbewogen. Zo'n zelÍde dnad bevindt zich ook in de stalen inkttol. De spoed van de trapezeàraad heeft men zowel in rechtse als in linkse richting op de as en in de stalen inktrol gesneden (afbeelding z). Lazt men nu door middel van hendel 6 de letterrol zakken, dan raakt deze de achterste aangedreven stalen inktrol, maar ook de voorste stalen inktrol aan. Dootdat de as van de voorste rol niet kan draaien wordt deze rol gedwongen een heen- en weergaande beweging te maken om de inkt te verwrijven. Testen van de vorm De te testen gebogen drukvorm wordt doot middel van een snelsluitinrichting op de cilinder gespannen.

r Rotatest pÍocfpcrs : r platcncilindcr, z hcndcl voor blokketcn van de drukvotm, 3 dtukcilinder, 4 handwiel, 5 hendel voor cilindetverstelling, 6 hendcl voor overbrengen van tadiale beweging op de lettettol

Om de drukvorm op de cilindeÍ te leggen moet deze door het omleggen van hendel 2 worden gebiokkeerd. Daardoor kan de cilinder niet draaien. De snelsluitinÍichting is met vier hendels uitgevoerd. Men heeft een dergelijke constructie gekozen omdat de bouwruimte zo compact mogelijk moest worden gehouden. Steeds staat een hendel voor om het facet te kunnen openen of sluiten. Bij het opleggen van de gebogen drukvorm op de cilinder moet er op worden gelet dat de kop van de vorm tegen een vaste aanleg komt te liggen. De inkt moet met een spatel op de inktrol worden gebracht. Het is noodzakelijk de drukvorm enige malen in te inkten, opdat desgewenst een sterkere inktgeving kan worden bereikt. Door middel van een voetpedaal - die zich rechts onderaan van de pers bevindt - v/orden de cilindergrijpers geopend, '\iÍa rÍt^ een proefvel kan worden aangelegd (afbeelding 3). Dit aanleggen geschiedt tegen speciale nokken, die een vaste stand hebben, opdat bij kleurenvormen - die zuiver moeten registeren - steeds een zelfde uj.tgangspunt wordt aangenomen bij het aanleggen van het proefvel. Nadat de cilindergrijpers zich hebben gesloten v/oÍdt door het draaien aanhet handwiel 4 de platencilinder rondbewogen en een afdruk van de gebogen drukvorm gemaakt. Na beëindiging van de druk worden de grijpers geopend en kan het bedrukte vel van de cilinder worden genomen. Meegeleverd wordt een astÍalon-registeraPParatuur om te controleren of twee of meer platen, die bij meerkleurendruk worden gebruikt, in het juiste register liggen. Ook wordt meegeleverd een rollenvrasi.nstallatie, waardoor het mogelijk is op eenvoudige wijze het inktvrerk van de proefpers schoon te maken. Deze hoogdrukrotatie-proefpers is dus ailereerst ontworPen om kleurenvormen te testen. Na een korte praktijk is echter gebleken dat de pers nog meer perspectieven biedt. Wat is namelijk het geval? Tot nu toe werd door een steekproef gecontroieerd of een gebogen drukvorm wel de voorgeschreven dikte bezat. Een speciaal rÍeeta:ppa:i. , t - bij de vlakstereotypie in gebruik voor het meten van de hoogte der werkstukken - was hiervoor meestal niet beschikbaar. Men volstond met het meten van de zijkantenvan de gebogen drukvorm met een schuifmaat (afbeelding 4).Deze meet met een nauw'keurigheid die slechts o. r mm bedraagt. Met zo'n instrument kan dus nooit op exzcte wtjze worden gemeten. Bovendien werd alleen maar de zijkant van de drukvorm gemeten en niet het midden, waar zjch meestal de grootste afwijkingen bevinden. Dit bleek duidelijk toen een willekeurige gebogen drukvorm op de Rotatest werd gelegd en een afdruk werd gemaakt. Er vertoonde zich een kuil, die een middellijn van plm. zy cm had. Een dergelijke kuil in de drukvorm wordt door de legger van de hoogdrukrotatiepers wel weer genivelleerd en verschijnt dus niet op de afdruk. (Ideaal is natuurlijk als de gebogen drukvorm zonder meer een gelijkmatige afdruk op het papier geeft.) Dit komt omdat zo'n legger van een niet te harde samenstelling is. Daarentegen heeft de Rotatest proefpers een bijzonder harde legger, die zelfs de kieinste afwijking onmiddellijk op de afdruk aanwijst. Deze nieuvre proefpers mag zeket als een aanwinst worden M. C. Fischer aangemerkt voor de hoogdrukrotatie.

z Verwtijfrol

van het inktwerk

3 Cilindergtijpers voor het papietblad 4 Mcten van de drukvorm

Alberts Colot Star Op uitnodiging van de LA hebben wij kortgeieden het proefdraaien bijgewoond van Albert-Frankenthals allernieuwste hoogdrukrotatiepers, de Color Star (afbeelding). Een pers die in opdracht van het 'Het laatste nieuws' te Brussel, Belgische dagblad in de Albert-fabrieken te Frankenthal is gebouwd. Deze 8o-zijdtse rotatiepers omvat vijf drukeenheden, di.ein H-vorm zijn geconstrueerd. Van elke drukeenheid kunnen de radiale onderdelen in hun draairichting worden omgeschakeld. Verder is deze machine met twee kleppenvouwapparaten - elk apparaat bovendien nog met een zogenaamde derde slag - uitgerust. De pers heeft vijf rollensterren met vol-automatische overplakinrichting. Daarenboven heeft de machine t$/ee extÍa papierroldrageÍs voor het gebruik van de

Alberts hoogdtukrotaticpcts Color Star

zgn. Insetters (dat wil zeggen de toepassing van voorgedrukte rollen). Voor de aandrijving wordt van zeven gelijkstroommotoÍen gebruik gemaakt. De inktgeving geschiedt door een film-inktwerk, v/aarvoor de regeiing zich zan de voorkant van het frame bevindt. Dit geschiedt door middel van een drukknopsysteem. De pers kan maximaal 3; ooo cilinderomwentelj.ngen per uur maken. Deze Color Star heeft een lengte vafi 24 m, is 8,8 m hoog en heeft een breedte van 4,8 m. Het is de eerste pers van een nieuwe serie die door de Albert-fabrieken wordt gebouwd. Op deze machine - met seParaat gebouwde kleurenunits - komen wij nog nader terug. M. C. Fischer

KerstnummerDrukkersweekblad-Autoliin door de iaren EIk jaar weerrnoet/tetmakenadneenkerslnilrfllnerwel aeel/toofdbrekens koslen.

deuiÍgaueuanNoë/gestaakt, Caractàre dooral dat d.enkwerk /rttft misscltien Heï laalslaersc/tenen kerstnurnrner uanDrukkersweekb/ad-Autoli/n/tad als

leidraad:kleul enrnorief.Men/rttrt /tetdaarrnee derecensent weermoeilik gernaakl: dat /tetniel dernoeite éénrneneer ltad <elft een/talaepaginanodigomle aertellen waardwaszrneenrecensie tescltriiuen, Na wordenkerstnulilrilers(enanderedrukwerken)niert)00rrecensenlen gemdakt en

q/n geweest omdegrafici ry qal ookdit in q/n langereeksuanjaren besternd een/ic/tïenduoorbeeld enlaler ooknogdienstigaan te q/n uankennen-en-kunnen k lanlenw eruingenpabli c relations, Het is jntefessant om eens een paar flinke stapPen tefug te zetten in de geschiedenis van het kerstnummeÍ en te zien hoe het typische opvoedende element met brave bedoelingen van vroeger heeft plaats gemaakt vooÍ een streven om bepaalde gebieden te benaderen met druktechnische mogelijkheden. Voordat het Drukkersweekbiad bestond heette het otga n van de federatie Hel Tarief. Dat was een soort strijdkreet en het hoofdartikel in het kerstnummer v^rr rgzt beglnt 'Ik wil ditmaal niet lang stilstaan bij de treuridan ook met: ge economische toestanden, die we weer hebben doorleefd; 'Vrede onder ons allen'. Na de we zijn nog verre van het jaren periode van de zeven vette is er een gekomen van. . .' De inhoud is een bonte mengeling van bijdragen van mannen die wat meeÍ wisten dan de andere mannen: De oude Duitsche houtsnede (Corns. Immig jr.); De houtsnedeinitialen van den incunabelentijd (prof. dr. Albert Schramm) ; De krijttekeningen in koperdiepdruk in de r8e eeuw (dr. N. G. van Huft-el); Eugène Rensburg als grafisch kunstenaar (Immig); De Nederlandsche ornamentgravure (dr. Peter Jessen); Iets ovet oude Oosterse boekillustraties (8. MoCderman); Drukketsmetken in Hollandsche incunabelen (M. J. Schretlen); Hunter's fotografische zetmachine (Schenkkan); Drukker en Uitgever (J. !1. Enschede); J. S7. Enschedé (D. Kouwenaar); Nikolaus Jenson in Venetië en zijn mededirecteuren (Gustav Mori); en dat alies in- en uitgeleid door advertenties met ornament- en rouwranden. In r9z8 - inmi.ddels heet het blad Drukkersaeekblad - is de typografie van het kerstnummer met grote sprongen vooruitgegaan en de samenstelling is in handen van E. J. de Groot, diÍecteur van de Amsterdamse Stadsdrukkerij, bijgestaan door de ontwerper Albert Klijn, die ook het omslag tekende. De Hollandse Mediaeval werd er op frade wljze in toegepast. De inhoud js sterk gevarieerd en minder eenzijdig en historisch dan die v^n r9zt. Een greep uit de inhoud geeft weer een aantal namen die voor de ouderen nog wel een goede klank hebben: Kerststemming (S. S. Korthuis); Meer vtede op aarde (H. Diemet); De komende omwenteling in het typografische bedrijf (J. J. Dinkelberg);

Normaiisatie bij tijdschriften (A. Brom jr.); Iets ovet boek en pÍent in Japan (B. Modderman); Indirecte propaganda (M. H. Groenendaal jr.); Hoe een ets ontstaat (Joh. H.); Het stuifgreinptocedé volgens H. Eckstein (C. H. van Bommel) ; Moderne Vouwmachines (Ypsilon). Losse bijlagen van de grafische scholen in Amsterdam en Utrecht en een aantal drukkerijen moeten het geheel in zwart gedrukte nummer wat opfleuren. 'komende omwenteling' is het inteIn het atikel over de ressant te zien wat door de voorspelleÍ voor r95o werd verwacht:'letterzetters, corÍectoÍs, zetmachines, prágepersen en stypeappataten Íra t het museum!' De titelpagina v^rL r9t7 vertoont drie regels in kleur - de enige van deze uitgave. G. !í. Ovink stelt in dit nummer de vraag: Hebben wij nog nieuwe lettertypen nodig? Mt. P. Borst schriift het inleidend artikel. Het volgende jaar geeft de Federatie een kerstnummer dat een geheel njeuwe geest ademt. Niet alleen een verzotgd omslag en wat aangeklede redactionele bijdragen, maat een Írummer over werving in kleuren, in levendige opmaak en met een spiraalhechting. 'Schending Strijdvaardig en opvoedend schrijft mr. P. Borst: van internationale regels van recht en fatsoen vinden ze verschrikkelijk, maar. zij ontkennen dat zij zelf als ondernemer in de vethouding tot den collega, den afnemet en den arbejder aan wetten van techt, monal en fatsoen zijn 'baas gebonden. De leuze in eigen huis' ligt hen voor in den moncl. Zlj aanvaarden een strijd van allen tegen allen. . .' De letter is de Monotype Gill-sans-serif; de inhoud heeft een thema: rec/ame. In door kleurige bladen Strathmore Fiësta gescheiden rubrieken schrijven: Schuitema, Van der Sluys, Kopley, Nypels, Zomer, Cleerdin, Levisson, Groenendaal, RutgeÍs en dr. Kruitwagen O.F.M. ovet talloze facetten van de teclame en in het bijzonder ovet de drukwerkreclame. De bijlagen zljn in de spiraal opgenomen en niet als voorheen in een losse envelop bijgevoegd. Dit werd een nummet om zuinis te bewaren. Een andere aanpak u.rroorrJh., nummer v^fl 1947, waatin 'Hoe vreemd de volijverige secretaris, mr. P. Borst, schrijft:

r3

-

moet zulke boetpredikers dit l(erstnummer van het Drukkersvreekblad voorkomen. Het is een loot aàÍt de stam van de sociale en economische zeiftucht, die in het drukkersbednjf zo stevig is geworteld.' 'In dit nummer werken een aantal drukkers, geheel belangeloos - ja, ten koste van veei opoffering - op harmonische wijze samen om iets moois van hun werk te tonen. Aan het Nederlandsche publiek? Neen, want dan zow men het nog 'reclame' kunnen beschouwen, een demonals een soort stratie tegenover de drukwerkverbruiker: hier zijn wij en zó kunnen wij het. Neen, dit kerstnummer is besÍend uoor de drukkers zelf, de collega's, noem ze desnoods de concufrenten.' Edele beweegredenen dus en daardoor een heterogene verzameling papier, letter, opmaak en illustraties. Maar... samen gedaan ! Het omslag herinnert toch nog wat ^ Ít de kerst: het gordljn gaat open en ziedaar drie koningen en de ster. I{leurenplaten zijn als bijlagen tussen de tekstkaterns gevoegd. De advertenties zitten achterin. Het volgende jaar krijgt een moderne omslagpagina van Dick E1ffers, weer met drie koningefl, m ar hoe grootser van concePtie! r 9 J r heeft een buitengewoon geslaagde opzet : deskundigen geven een overzicht - uitstekend geïllustreerd - van de stand van de drukkunst in hun land. De medewerkers zijn: Nypels (Nederland), Olij (België), Hansen (Noorwegen),

Behrens (Zweden), Thejls (Denemarken), Kàufer (Duitsland), Gianni (italië), Vox (Frankrijk), Hostettler (Zwrtserland), Mclean (Engeland), Nash (Amerika), Dooijes (Nederland). En dan komt het kerstnummer van rgtz: Drukkersweekblad en Autolijn. Een urat zonderlinge titel, w-aarachter een bewonderenswaardige samenwerking schuil gaat: de boekdrukkers- en diepdrukkersorganisatie gaat samenwerken met de vereniging van de Nederlandse chemigrafische inrichtingen. Deze organisatie had een uitgave Autolijn, vandaar de voor buitenstaanders onbegrijpelijke titel. In de inleiding klinkt nu ook een heel ander geluid dan in ry47 (Aan het Nederlandse publiek? Neen...) Nu heet 'De het: Nederlandse drukkers en chemigrafen hebben zich samen opgemaakt om het pabliek te tonen wat zíj kunnen presteren en om hun collega's aan te vuren tot de hoogst mogelijke prestatie jn hun vak.' Zij hebben ditmaal als onderwerp gekozen: klear. Het typografisch gezicht werd bepaald door Dick Elffers. Het publiek wordt in vier talen benaderd. De advertenties zijn gestroomlijnd. Deze samenwerking bleef bestendigd en jaat op jaar vindt de redactie onderwerpen, medewerkeÍs en typografische ontwerpefs. Het B/bel-nurtnler -van 1959 blijft een merkrvaardige uitschieter (ten goede), waarover men nu nog spreekt. Dit 'was een greep zoals men die maar een enkele maal in veie

j.ir l,i_{i,i; l j.&j, ft f i ;-lii. l :f .i :!:l. i ri;!.!:

IILT TÀRII]:

HET TARIEF'

PLANETA

()firnxl

(nqdnn

\.i

dr'

h d), !{"

ljrddilL

d,{

\\,rk!,1.60ÍldhisdLtln

r',trr JLIn{,rrn. n,Jr&r.ruí1qrn!,rnR

Iu[rdilro(:(ili\x

nr frÍd h,'ldnlklHshdtljl

nl!ik;lr

""""""'1il'it,Liï.'ï"'t'.t i; DINSD,l(; :' DIICETII]EII ]ÍPiJ

l3'r.t.\.\Rc.\\(;

Kr.R5T\t )tltftR

I(ERSTMIS 1923 (rr\ildibndrlnirtlongstilsLrdDbiido!(arisc,x.oídnris{JÈtoeslírd,,n.di,*,i$r,rh,l'brindooilcril, lctc

\dn

I

oDd,r

or5

D,Í! in \.di*ldndldd otí,jslid grloofrbild,:

ndg

re

ziln

hdt

..\ Í.d!

.l!:n

. ld

do

rdnddzcvrr'\

[ni.do tilíjurdn

rxl iohomrr jmii hoixrd.

is d . . .

7íjr! zulbn ,ió0uth.

kan

{d

!r díl

ddt

Ínil

ÍI:

r,,

d.x'

liid,rr

r.il

Dok

rin

zd(drnd'Í,t b.mo.jilijk.n.

nl{ se

PI,ANETA

uilsijd{in. notrxr

hx,

dc

arjt.r

kr

ook

ccn

nu

lor,5t vah

ons is

snlkdl

vol

ton

1610.

het

joar

2ljr.*rstc

íiii!

opstètrc. *ê

ddí

índeís

nlt

2ich

èersi

dcí druklerij

vaD l@n

ó6n beginl0n

góand6*ct

I4i1

ritqrbn,idtoLÍilsbde ooilogsldronêtr

orir

\fel \dn

op.

d.r'ktdií].

d6ngcLuig.ndoihctile-

v(lrstrnd

\íd

nl

kuÍndn

{e

otdc

d$

sn,lpq*

?..

tÍdmóífe.aên!l

noar Udu-

Sldrn

kÍÍíblil

knarii

r:Írx'

gàon Íu. nnÈtcn (,n0ad' zir qt

voír

bcrcn' br.tcn

r4

hcl

txj'

r,rr gcee,r,

\eÍbc-

m.cr

b.0í9.n.

dit

schiin!d.!on.liÍilnddl zol

loor

dd Frs dki !í{lichtin{ ,r: haschd\ing t.acttl.j

oP D..

Í!

zoril'ischajn:

hort

Írókcn

slsbm.n!,

ooh

!nnet\

\rxÍ

tÍd'r!.

kro

rffdc

!d(lo.rr

Liid. lonrn.rfol[ jaar, il \ril d.dto!t

AU]'OI'AII5CHE DEGLLP!II5 TLLUSARÀÍflrrN(rrvExf,

d{j tr} h.ett

drr

hven

Eus toor

d'

"onu nrd?len lluuls riel àllecn 16.

2Ul

!lrook,

k

tijds

snr4Drrs

otu Lrr

nitrsdrannrddr.

vd-

ir efllod.

sFnn'i

de

dni

0nd{r.

dilrllcrucn

rcdd.rrde

ilr,!Í

rN

toshr\bh qrlii[(,r

llrr

ddíbl

l.d.

hdtnrfjundruí.

d,il

0dÍg isrÍtrkofu'nc'xr qtuo!, \ oonrj!r.ní. I ki

l0l1

rooÍ

idllenoot$

ii!o'r

litrsntis q.$l,k:n? In

\.n

tl.óts

op d,:

íknl

\ár

hootl{i

tr!,td1)n ánd'rt.

nrn slotlii

h.rqii

d,r dri0n:ssi',

ilnidc is o\,r0{r\log.ro oP (o n!r:w(r' 1il'J ,nor{nl

sÍd.

zdhrd.hí()EÀsh.!

ol nlt

i!'

liítj'

d{i r{rtk)

zijn. h' dd

h.r{t

nn

in zllk

hák,.

1orÍ

hÀ!dpc6dtukt{Ís. d.t qed.dn zor hct ndhcn

\an nfu{

ik

lnk

Oír

druÍ,Ídd

i

ddd^,Dlzdlonddindopldstom.il.Zootrldrlliid g.*flisl.:nzoozolhd$elíXii{rUÍ\o,.nó.'iknnrtr.

.nts

wcil

f eilorcí

qe$ídnr

l.ígdf

laslhouder

ó6n het jàd.

dadrnd.

konNdeilèndnicl

142;]. sdorop

onkslen

jaren kan doen. Zelfs de critici konden geen nare dingen vinden. Alles werkte hier ook mee en het zou - v/are dit mogelijk - interessant zijn om te weten waarom iedereen 'alle hier zo blij mee was. FIet onderwerp blijft voor gezindten' boeiend; het werd door ujterst deskundigen geschreven en de samenstelling en vormgeving is van Otto Treumann. Hier werd een prachtige gelegenheid gevonden om tekst en jllustratie i.nnig met elkaar te verbinden en beide hun functie zinvol te doen vervullen zonder de relatie drukken-kerstmis geweld aan te doen, CzrelBlazer en llan de Vries maakten in '63 een fotografiekijknummer. Het kon uiteraard geen kijkwerk vrorden v/aaÍ men technisch en estetisch van in zwljm zort vallen, maar het werd een machtig nummeÍ om het documenterende, reporterende, demonstrerende en reproducerende karakter van de fotografie aan te tonen. In dit nummer werd niet alleen boekdruk met clichés, maar ook een aantal diepdrukillustraties toegepast. Nog steeds wachten we op de offset ! Misschien wordt het nog eens een Drukkersjaarboek ? In ry64 is het een IVaíernammer, niet zozeer wat een drukker met water kan doen - want dan zou de offset er weer bij moeten komen-maar oveÍ alle waterverschijnselen in ons land onder de zeespiegel. De tekst is van drs Anne Mulder, de vormgeving lag in handen van Jacques J. Batteliee. Het r965-nummer is opgedragen aan prof. mr. P. Borst, die na vele iaren stuwende arbeid (ook voor de kerstnum-

mers) zijn werk bij de Federatie ging needeggen. Het werd een beeldverhaal van rgoo-t965, een stuk journalistieke en historische documentatie. '!7eer een facet van de drukkunst. Ook hier weer een flink aantal reprodukties waar estetisch geen plezieÍ aan te beleven vzh, maar die bewijzen hoe wij in staat zijn beeiden naar oude en heel slechte foto's te massificeren. In TéTé zze iaargang nr. r schteef ik over de uitgave van '$7e t966 o,m.: dachten dat aan zo'n uitgave, naast de leidende gedachte - het leken - die gelegenheid moet geven voor de vormgever om te laten zien wat wij samen kunnen, technisch hogere eisen gesteld moesten worden.' Al met al niet zo'n gelukkig nurnmer, waarvoor !7. J. Sandberg de vormgeving bedacht. 1967: kleur en motief Het voorgaande stukie historie dacht ik nodig te hebben om het laatstverschenen nummer zo objectief mogelijk te kunnen benaderen. Dit kerstnummer, nummer ; r, deed me verschrikt naar de vorige nummers grijpen, waarop jk al eens 5z en 73 had zien staat Bij diep nadenken zal dit misleidende getal wel ziin vermeld om de abonnees van het Drukkersweekblad het gevoel te geven van uiterste voldaanheid dat er in hun iaarreeks geen enkel nummer zal ontbreken. Maar Autolijn heeft daar part noch deel aan. Het is een moeilijk nummer geworden, zoals in de aanhef

r Dubbele pagina uit het kerstnummer van Het Taricf r9z3: op illustratiedruk in zw^tt met afschuvrelijke letter z Omslag van Drukkersweekblad r928: ont'fferp Albcrt Klijn (toodzwatt), binnenwetk kunstdruk, letter Hollandse Mcdiaeval van S. H. de Roos, ftaai gezet

I5

-----

---

NRUHT{ERS W[EITBI.AII

Lr ó. H.r

b:d,

p.ospe(url

rc. trirr.

írclli

roÍn,ràr

.,ótc

ccn'

raw Jtcn

r'6r d( op8rvr

dc bl!.. lc

piprerkc..c.

tr

d,t 'r nu ru rt hcr .i/d

wc oÍ:rn

:!n

dc v rt'

.n

dc r.lsr

óf rin

n8 ,,li

tlcurv.rdc !óuaqlzÊ

FoÈniit.

Bcreel:nder

de vorm

t.bondcn.

roch hooídzirk.

en di.rmede,n

, Omslag van Druklicrswcckblad r9r7: ontwcrper ongenoemd, binnenvzcrk kunstdruk, lcttct Scotch Rornan 4 D u b b e l e p a g i n a ' D c f o l d c t ' u i t h c t k c t s t n u r n t n c rv a n r 9 3 8 : v e r s c h i l lcndc papicrsoortcn, lottcr Gill-sans-scrif (illustratic in groen onder de tekst gedtukt) 5 Ornslag r.an Drukkcrswcckblad r947: binncnwcrli vcrschillcndc papicrsoortcn, vctschillcr-rdclcttcrs (ondct anclcrcDc Roos Rorncin) (r Omslag r9.+8: ontwcÍp Dick lllffcrs, binncnrvcrk gcmcngcl, zorvcl p a p i c r , b i j d r a g c na l s l c t t c r 7 BiicltagcAmstcrclamscGrailschc School r,an r 948 : tckst Gtocncnclzral, t c k c n i n g I r u e c n D r a g u t c s c u ,g c d i c h t P . N . r , a nl l t - c k , l c t t c r R o t r r a n ó c

B,j

el

d,.c.r

vcfbr.d

wonderen do€n ea. rotÉl .'r lrnncn kuní.n 8cvrrr.c.d, -ordcn wtrno... dc íold.f wo.dr rot ccn rntcw kkcld ïinr nr,!8.!it M igevrr l! 5i d$ wI'bil vr. dcf o.waiSer eordr S.negeerd. oÍ vo!wvr.rl d. prr(hól08,i(hc bc.cholw,ng ztn

!nc'n!rg

\c*et

R..rrn,.{erfnÁch

l:r

otrr!rn8.rilr

ng

'Nd.

:;:l

h.bb.r

w I r.

r.r

b,j d.

.ría

da

ie

nró3eltk.

8,1 t.t

ícldei, n,.cÍ

ril,

,:.h.r

vrrw.t.

!,!r

vrr

voínr

luÉ!.

..n

.n

iólder

re v nden, dic b.wcfkrrellrtt.

dr

o..í

n.:&r

h.!

milulru

druktcfnlrchc

rp:ite

wordan

8r"orw,:n

bid

h.r í11

vcelJ

servcni kóÈc.

wt

:,nd.

!.h *

ózr

tcpcÍt.d,ró8ír,

vl,r:rn

n!!Í .r..,

[cr

ceil

"""

aoolc

r"i, ."" ,p;ifÈr

roi..lY6*rrllng ofrvJnScr dc

PRESTO,AUTOMAAT

hn

tl zil

z

; f-l

i5)

nrdcrJil.

b.shsicnd

drar

dè rck*.,.we

teg.nt.*cl!

zd

t:!nl Vrn

[.']

ro! twcc

dc

dnc.n

Íe].8.1 clrdc

rndcÍcprf'.fcnl3)

í.

dlbbel

Enmètdczcprprcref

Ho( Írn\rh

lri.ó.i

kordcn

!r!

htr

ndrll op8rv..

gcgoten. T.ch

woord.

f'c.8rrt

po}1"le,

dit

vin

'n verbrnd

rin

lirgiin

s'o8.l!lh.d.n.

pÍrcnd

íse8en

vcrzortint

nrcn nccds ri.!Íekkcllkc'orm

diÍbl

h.i.annritr

ro!

D.lorosiei'r"l(c.nicr'!t.rtvtrndcprprcífrbfrkrntcnsrmu.

ll

notc

d.

dÍrrw.f(. df

vorn..n

vorm.

t.hrnrcrJc

r e ,rv. vou*

r.àd,.

mocr,.

t.,ct.nd.

ur.!r.inloud,B.

g.!Lcura.

J.

dw"i6t

onrw.,pcn

erft.

$i.,:htvr!ó12) le.,Jd

na e purr

trdírn8rbtd.nctrnd,nrlr8.'nt.r.*ccrdccndrtr.ecnt$ke

e.i.l,clcnwo,'drch

tril

z.h

5Pfcr.í. urtt.bur(

oPc.vouwcn rts ceí 'd he( rc!uk3rr.en d.ur

!o

n à} r.nirt

bcp".lcr

hur

vilt

ein

ivan

de .eisrc

íliy

..n

ro.

coi,pl4c

nrede, door

dcn onrwerper

kiil

.trvqlc

dcn

rd.ul iió

dc

ouimril)

'13:.",.

W r6

DRUKKERSWEEKBHD

irrrr àrÀri r 1i*a,Jrr lrr rrlo, gr*..r í/ r,/,u' -a' e

r.l,J .

r., tr,,3" J".,

, r, , , aJ

I\th nrrq,/,

rrJoar JrL,/i JrrrÁ ./l 'À,..

&rl'a",,"'

ia/

r /rrnli,Lu,u

liiur lLilu

:,r'-

,'1 I'r lrllr r " "rLrr 1,,{/ h í,,{ ,1,,.l'h$/:ril, nr

rr

trirír

i rrt/r.,{J/,u'

rn rLrlu ra,J , o À11.llr :r 1\n.!dr4. tJ[ ,, íil tr",ír,

/,('

-

Lr À..À1.'i,.tt J,Í.'J

Í1. 1'/iÀ,1, r,111 1lnn"t t! l'L.À. J.'r1 &1 ad'dil

t or r /'""J.i',,"/'* /li'L 1"'/, ar..1ar,rÀp. iÀa,fi'"t thlr À í, /! hry l l't Íirn(. a1 rotr",. r.rÍ"à, l/,,* h ífu .,f rJ.'/,,nJ & !Íí(. Dd!,,ir tli ld/fto:n, [,nr,

Herpntlngercr,gcillriun'lcnqtdnhrcn*vuLlc'cèlzrdrqcmtrr'mrlr{rhl(''\!a\Ro1r! unlcrrjingtotdcztgcd:chro)H*{oilcl.nin|*ótd'rnihrihl'

r z,',1o,J,' -{ r l-r ".À1"1,,;J ttr h,ty*,k atut k.xcr"t lr l.v,t u1l trii,,,l/.",, u lr,,1i,d,l,, À/.rdril i1 ,d 'ní.

dr.qtlkdt lcncr rrngrchrttc tot rcgck -r pgi'rl.

il,t, b &t."",1r,bil4,,1 "[s.rc cl'! rIeJ Jd' ! rd!tr rn. /. f,"il

l'.r s4k ni!

.iil, L qi *.,1,t' 6*' 1 ttdn D"r ., Ào- Írc,. m ",ÀuLo"l h 4l {,,,i.it!&^'k4l t'a,l", ynl t" ol tcl,tu,Lt,lr 1.ll,r'l le ÀL';4"1"t/ta/,,',1.1 9,/ o1,,w /mo3rlrogr :r lo,r'i. ,. Ír \{iiL'r, ,L ootte,. óo t,elvtlb m,1c*tt

eillco-

q*d.d,

w:r \.nJ.iliiL

ilr'tlrtnFro

r'r'

/onr(rJ('7(ku'I{cnlrilr(niTiinïÓ11'

l,rt gcreld hcbn-zln lx''!ic 'll

LY''L !(r'( !r!' su{rr

sub*lc schooohcnl

nóo' Ijh drt on r' gtlrcl rr Ltídc .or

cn rl zóck(hde tor zo icB 6itu rc korrn

En *it {rn

)*

o*lc orhrht

mrr *l'rr'

vr ild' rc ^Él(r

rclc. zccr rtle vrkgcauco dfi' !'r rilnt

nt.. n.n konr ru nrooic Jngtn rrtr to<. rl.t v.rdrcnctr (!n l'r ii8'Llk\

Í!t b"trlt

hiinil sidi illl('t

7ó!gcn.Nlltro(h...rronl.rcnsirochoPzrinrlin"di(r8(nktLDvrndrcs(hoonh'id,\noris'koN'n!tr 'lrropel[t*trkrudcn olr tllcrclcllrrnc*rI1+ spcl i,.t de loLlcnldt^'Drn ho rlu;d rer rerrso;c phra Jw

tlc hilJtn

sur. mtt zoccl ne'ry

roonrl.n',ind.ricrÍcn,reeLle'cnlxrchertn

m roc*iirlug gcrec.l komcn: d$ rou de JiSc|iLs' Jibt'd DrnzoueÍoókw*ore(.b'gofkutrnÈnkonrnv@rh'n

drc un nt Bebuodc regtillcr rÉritktn o&r rr
nor mos'liilhcd'n. Jrc lof o'ct ol ind's rc'dên

! v@! d. rypogrrÉcrls broorl soorons leter' Zii, d!. zaka 'n riícn. zultcn u'ilrld zii' vlr d' lndi.nÍcnLl':nrbi!hrtlillc.lsvthologi*hccn bepilbsdictllk,lcÍ.rendodinherdm!**lrngc.

idg.pN.

t.(hdtchc.i*!,,i'c

I.t gcbturkdruk"ok.r.h,

e..bisligt, ldn na *uchr *ordcn gcdpenir'NccÍ'l'

Í7

_-,

r

8 Titelplaat en titelpagina y^fi rg1g: samenste)lingen ontwerp Otto Trcumann, hct Bock dcr Bockcn vanuit hct oogpunt van vormgcving cn als spccimcn van drukkunst cn clichévervaardiging

9 Pagina's 74-7t v^n r9t9: aÍtikcl ptof. dr. M. A. Beek, papier kunstdruk, letter Bodoni, taster- en lijnclichés

HetWoordalsboek De grafische vonnvaude Hebreeuwse Bijbel

{

I

Het henrelse elt het aarclse Jerurzalent Laud en volk viul de Brjbel Iets over de achtergrondvau het OLrdeTestarnent

.lr lrlrÍ.n!r !r,1. &alr.:n.

\lr jl

\Ja,av.//t{.,,,rrÀ,n/r

rxh

dfr \\'dl!r1rr,r

! , . ' i l ' i . L r r r rj L h . r h . r t r l r r

r'.Í!.irr,r,. \,rtr \.Js,!.!,1.l' ln{!r.

lr.tr\'.

( hr)

!.,h\hr

.ilrrurtr

\ 'r nÉ I . !cí1,'.. r,,

{arrr.{.

\.fr J: \ \(

| J $

tl.Í$.nÍ

rl

I i ![rrrlrr]

\ \l í Lt,J|r.

llrnLÍj.í\

lr(r*nD.(;KL\(il

tw'w s.*-. €.**;

:'.,i-

1

I !

/

.v

r8

I I

I

Íeeds werd opgemerkt. Het Dtukkersweekblad 1968 nr. r 'Belangstelling konden gewaagt eÍ van: wij vaststellen waarbij het aan welwillende opmerkingen niet ontbrak.' Maat de Íecensent van Offset (waarom moest zo nodig gesuggereerd rrrotden dat de oplettende lezer bij deze scribent de wenkbrau\F zou ophalen?) sprak van een ontsporing, hoewel zijn eerste indruk niet onaardig was, maar bij rustig 'bleef bekiiken er niet veel van over'. lezen Na het van alledei kritieken komt mijn verhaal wat laat en de benadeting zou daardoor beïnvloed kunnen zijn. De ergens gelezen vetzuchting dat ontwerper Dick Effirs eigenlijk te bejaard zott zijn voor dit experiment, leg ik - hoe kan het anders - naast mij neer. Het leven begint boven de veertig en ik weet bij ondetvinding dat het zelfs twintig iaat daatna nog aardig kan meevallen. De samenstellende delen van het boek ziin: kleuren, motieven, een ten geleide van prof. dr. M. A. Beek, die toch nog v/eer een poging w^ gt - zlj het op moderne wljze om dit kijk- en drukboek enige verwantschap met Jentzalem en Bethlehem te geven, een voorwoord van Dick Elffers, kleur en functie van Dick Hillenius, een aantal citaten over kleur van bekende kunstschilders, bijeengebracht door prof. dr. H. L. C. Jatré, een aantal series kleurentoepassingen (A tot en met H) en tenslotte een Ester-verhaal vertaald en ingeleid door prof. Beek als bijlage van de LA. Fijn dat nu de storende advertenties verdwenen zijn en jammet dat de LA het op de laatste bladzijde van de biflage toch niet (storend) kon laten. Eigenlijk is een bespreking van zo'n nummer vraardeloos tenzij voor de makers als het louter loftuigingen zijn - als men niet zelf het boek ter hand neemt. Laat dit de lezer een aansporing ziin om - zo hij het niet bezit - er een te gaan lenen. Als Elffers ziin voorwoord begint met het verhaal van de amateurschilder die zijnboot de meest zondetlinge kleuren 'Misschien gaf, als ik lees: zijn al die verbanden en die al of niet logische verklaringen in werkelijkheid wel onzin . . .', als ik één van de eerste schilderstukken van mijn kleinzoon van vier jaat van de kleuterschool zie en als ik tenslotte een gÍoot aantal kleurstellingen in dit kijkboek bestudeet, dan krijg ik - na al die leerboeken ovet de kleurenleer van Newton, Ostwald, Munsell en Hicketier - een immens gevoel van bevrijding. Dan denk ik nog met schrik terug aan een avond - heel lang geleden - waar dt. Guineau uitrekende dat wetenschappelijk gezier kleurendtuk niet mogelijk is en gelukkig als conclusie liet weten: en tàch doen we het! Ik denk in dit vetband ook aan de benadering van kleur en vorm doot Peter Struycken op een avond van de Grafische Universiteit. Hij zag als samenhang: kleur, uorm, materiaa/ eÍ tex tuar (oppervlakte). 'We moeten dus de gecombineerde kleuren en de figuren (motieven) zonder theorie te lijf gaan en niet denken dat de chocoladebruine en donkerbruine figuur op Ar rechtstreeks 'Les parfums, te maken heeft met het citaat van Baudelaire: les couleurs et les sons se répondent'(de geuren, de kleuren en de klanket ziir^ aan elkaar verwant). 'De ogen luisMerkwaardig ls de opmerking van Elffers: hi, beantwoord. teren naar kleur en met de ogen wordt Voor kleuren Tiin geen woorden. Dit noopt ons te ptoberen om aan de talloze in dit boek gebruikte kleuren de passende

namen te geven. Maat dan zegt Hoelzel: Als wij bij iedere kleut moeten opqoekenof zij wel klopt, dan zou dat op ongeveer hetzelfde neerkomen als dat wij bij het schrijven van ieder woord de spelling zouden moeten opzoeken.' De À-reeks van r-8 geeft aardkleuren in techtlijnige motieven; de B-reeks mathematjsche motieven in primaire kleuren plus groen. Tegen C heb ik rpel jets: misschien zljnde kleuren wat flets en de motieven wat naïef. Toch is C6 en C7 wel weer een boeiend tafereel. D en E geven meesterstukken van compositie, onderwerp en reproduktie. Bij Er-8 werd een zeldzaam goede stofweergave (textuur) bereikt. Deze - door Elffers geboetseerde - tegels werden in diepdruk weergegeven, waatvoor hulde. In F wordt gewerkt met cirkels en grijzen, ondersteund door zwart en een enkele maal paars. Hier geldt het woord 'Beeldend drukken wii ons uit doot de van Piet Mondriaan: tegenstelling van kleuren en lijnen en deze tegenstelling schept verhoudingen.' Het op het blad afgezakte vierkant, dat in het vootgaande consequent werd volgehouden, gàat me door de omkadering van de gedichten van Hillenius te ver. En waarom hier de mathematische opzet van het geheel zo votm- en motiefloos door kleurvlakken met scheurranden doorbroken moest worden is niet duidelijk. De titelpagina voor de compositie van Louis Andriessen is zonder meer náár, zeker als inleiding tot de prachtige partituur. Hetzelfàe náfu geldt voor de achterpagina van de partituur. Het helle geel past niet en zeker niet bij de kleur van de compositie (in de uitvoering), die veel eerder in de toon van de bruinen is geschteven met hier en daar een toodgele kreet. Maar dit kan natuurlijk ook weer een persoonlijke benadering zijn. Mag ik dan tenslotte nog citeren wat Hillenius zegt in de 'Mijn inleiding tot de compositie The garden of Ryoan-Gi: zoontie var zes kan het ook' was de vroegere kritiek op moderne kunst. Volkomen luist: de clou is dat de meeste volwassenen niet meer in staat zljn om iets onregelmatigs te maken, te zeer gestremd, gepolijst, machinaal gemaakt door de steeds langduriger opvoeding/beschaving/bijschaving.' En hier denk ik weer aan die eerste tekening van mijn kleinzoon Maatten Hans, die al na een p^ t maanden kleuterschool verviel (en vervallen moest) in het huisje-boompjemolentje-mannetje motief. Onomwonden wil ik zeggefl dat het DrukkersweekbladAutolijn ditmaal zowel met het boek als met de presentatie een topprestatie heeft geleverd.

M, H. Croenendaal

r.9

IO

Openingspagina's van het kleur en motief-nummct van 1967: tekst Gill-vet, zwatt met tood (Engels), kleurranden van binnen naar buiten in blauw, gtoen en geel

II

A6 en A7 - de techtlijnige in aardkleuren - prachtig van kleut en interessant van motief

kleur en motief colour and pattern

c. k{n&

!.dr{!ór

rdh

Frn.e, !n i_rrbn.!

{.rq,

tc*r,.d

FS

A7

A6 wrnr

í rln'rs

'rr

Ie p,ob-",ê.

prê. ês Í/eer re 6evèn wár rk Yoor ogen teb gcbtu k 'N dc klêu' w' leke!r gerom m! slerk u t tè d.lkken *hat I eo€ r lse'oou al,i: r:a.tY rrn

r., r.e"":si

mte.Ík:h

ioí.1

Erzln

'n dê ire!íen

verboíg€n

€n w€ar mên ilode'sgcc. Cololre

cónta i hddè^

.nd wh ch crnnor

dnsen

van hardonê

oÍ co'rr.slen

d,c v.nz6Í

mêeweílên

par rh,ngs oi harmo.y

ó' cofr|els

be mad6 rhê moÀt ól on o1lÈ, 1.rnr

thrt [email protected]

ol lheI

ow.

ê.cord

I2

Ez cnB3 - tegels door Dick Elffets geboetseetden gebakken doot 'Dc Porceleyne Flcs' uitstekende kleurenrcproduktie in diepdtuk

Í 3 H4 en H; - twee pagina's van de partituur van Louis Andriessen voot de compositie voor dtie elektronische orgels in vier kleuren

E3

H4

-

:::aa IrF

rt

Wico-systeem, een tationele werkmethode voor de boekdrukkerii ontwikkelinguanltetltoogdrukprocádá In deuoortscltr/dende is eenduidellketendens dooreenulrrt uan lic/tterematerialen, aanweqigorn delodendrakuormte ueruangen

of wikkelplaten Fotografiscltqefien,langsclternigrafisclte wegrnakenuanclicltás die/termoge/ikmaakt enueruolgens afdrakkenopuellenrotatiepersen is eenmeiltode /tetltoofdte biedenaan czncurrerende Voor demeeste tec/tnieken. bedr/aenanrmen dit ec/tterïe dareenle /togeinuesteringen aergende oplossingen.

Er qin ec/tterookinleressante mogeQk/teden waarbijwordlgedruktopgewone optoepassing ulakuorrnpersen. O.a. eenslsteem uankanststofdaplicaten gebaseerd en
De moderne vlakvormpersen kunnen door verbeteringen in de constructie, welke door de machinebouwers zijn ontwikkeld en aangebracht, tot draaisnelheden komen welke respectabel zijn. Hierbij blijft echtet de nadelige invloed van de zware loden drukvorm op de produktie duidelijk merkbaar, De uit duizenden losse elementen bestaande drukvorm zorgt maar aI te vaak voor allerlei onvoorziene storingen. Ook zitten aan het gebruik van de loden vorm kwaliteitsrisico's verbonden. Denk bijvoorbeeld maar eens aan het witrijzen, vooral bij losse lettetvormen, Ook is er de enorme kwetsbaarheid van het loden materiaal. De slijtage aan de vorm, die tijdens het drukken optreedt, stelt grenzen aan de oplaag. De drukkwaliteit neemt bij grote oplagen merkbaar af. De bekwaamheid van de drukker heeft grote invloed op dit laatste en na t mate de oplaag groter wordt moet meer toesteltijd beschikbaar zijr om een onberispelijk gelijkmatige drukspanning te bewerkstelligen. Een oplossing voor veel problemen is, het loden materiaal te veÍvangen door een lichter en duurzamer materiaal. Een mogelijkheid hiertoe wordt geboden door toepassing van het zgn. Wico-systeem, dat werd ontwikkeld en beproefd door \il/ifac te Amsterdam en reeds in een aantal bedrijven toegePast. Hierbij wordt het mogelijk te profiteren van de positieve mogelijkheden, welke geboden worden door het gebruik van Iosse lettermaterialen voor het samenstellen van vormen, zoals het snel gereedmaken van een drukvorm en het hierin gemakkelijk aanbrengen van correcties. Daarnaast profiteert men van de voordelen van het verwerken van gebogen of vlakke vormen van duurzame en vaste materialen. Zo haalt men van beide kanten voordelen binnen. Het is stellig ook een positief punt, dat de elementen uormueruaardigingen uormuerwerkingsterker van elkaar gescheiden vrorden, Immers, bij de vervaardiging van de vorm is men gedwongen uiterst nauwkeurig te werk te g an, omdat bij de vormverwetking, het afdrukken dus, geen storende perscorrecties en dergelijke meer gedaan kunnen worden, Als basis voor de drukvormen wordt het Cornerstone22

fundament gebruikt. Deze z11nuit lichtmetaal vervaardigd. De samenstelling van dit lichte metaal is zodanig dat er geen rek- of krimpverschijnselen in kunnen ontstaan, ook al verandert de temperatuur aanmerkelijk. Het Cornerstonefundament is een geperforeerde plaat. In de perforaties passen klemmen waarmee clichés van illustraties en tekst op eenvoudige wijze kunnen worden vastgezet. Is een cliché gemonteerd, dan kan men door middel van de klemmen met een sleuteltje zo'n cliché tot op de kleinste afstand nauwkeurig verplaatsen. Standmaken van de drukvorm wordt dus gereduceerd tot een eenvoudige, een minimum aan tijd kostende handeling. Cornerstone-fundamenten worden geleverd op het fonnaat van de pets, zodat men geen sluitraam, sluitstukken, insluitwit en onderlaagwit nodig heeft. De hoogte van het fundament is r9,o; mm, zodat stvpen en galvano's erdirect op €iemonteerd kunnen worden. Voor loden tekst is geen plaats, maar dat is nu precies v/aar we in het \Wico-systeem Íra r toe willen. Om gewone clichés te kunnen monteren op het Cornerstonefundament moeten deze eerst op aluminium afdekplaten aangebracht worden. Ze worden geleverd op 3,8 mm dikte. Dit is nodig om op de letterhoogte te komen, anderzijds om een doorwerken van de perforatie van het fundament op te heffen. De kosten voor deze afdekplaten kan men veruÍaarlozen, te meer àaar ze regelmatig opnieuw gebruikt kunnen worden. De vorm van de platen is onbelangrijk voor het gebruik. Het is dus niet nodig dat voor elk cliché een passende plaat gemaakt wordt. Gaan we nog even de samenstelling na:

hoogte fundament r9,ot mm j,8 mm aluminium afdekplaat r,7t mm dikte cliché o,2tmm dubbelzijdig kleeffolie letterhoogte 2 4 , 8 ;m m De oplossingvoor de tekstgedeeltenen dus de volledige uitschakelingvan het lood op de drukpers heeft men gevonden in de toepassingvan kunststofduplicaten.Die zijn met niet al te dure middelen op een eenvoudige wijze zelf te verva Í-

digen. Daarvoor is nodig een uitbreiding - na de zetterij en vóór de drukkerij - van de afdeiing vormvoorbereiding met een azntal apparaten die wij in de volgorde van het schema (afbeelding r) zullen behandelen. Van het onopgemaakte zetsel en andere vormgedeelten wordt met gebruikmakins van Flexomat-matijzenmatetízal een matrijs gemaakt. Dit kan het geval zijn voot vormen welke bestaan uit afzonderlijke wat grotere clichés en tekstgedeelten. Deze kan men dan bij de montage van de complete drukvoÍm samenvoesen. Andere gedeelten, welke bestaan uit lijnen, teksten en ingebouwde illustraties, worden eerst opgemaakt en in hun geheel gepreegd. De slijtage aan de vorm ten gevolge van het pÍegen (afbeelding z) is praktisch nihil, daar het matrijzenmateriaal bestaat uit een plaat thermohardend plastic. Dit wil zeggen dat de piaat tijdens het preegproces onder invloed van de daarbij gebruikte warmte zacht wordt, het beeid nauwkeutig in zich opneemt en vervolgens - nog steeds onder invloed van de warmte - voorgoed verhardt. Dan is het materiaal niet meeÍ te vervormen; ook door warmte verliest de matrijs niet meer zijn hardheid. Door de tijdelijke soepeiheid van de matrijs kunnen ook fijne rasters worden gepreegd. De werkwijze bij het maken er van is vrij eenvoudig. Het is heel belangrijk dat de matrijs n.ret voldoende diepte gepreegd wordt, om straks een gesloten en niet-vezelend oppervlak van het dupl.icaat te waarborgen, De matrijs verhardt dus op de vorm, zodat de maatvastheid nauwkeurig is. Op dezellde preegpers wordt ook het duplicaat vervaardigd waar w'e later van gaan drukken. Hiervoot gebruikt men een thcrmoplastische plasticsoort. Deze wordt geleverd in de vorm van korrels, wat u/e een granulaat noemen, en ook als enkele millimeters dikke platen. Thermoplastisch wil zeggeÍr dat het materiaal onder invloed van warmte min of meer vlocibaar wordt. Het plastic wordt op de matrijs aangebracht en vervolgens onder het verwarmingsapparaat of onder de preegpeÍs met contactdruk verwarmd. Is een bepaalde temperatuur bereikt, dan wordt de matrijs - met daarop het min of meer plastisch geworden plastic - onder de preegpers met srote druk koud samengepeÍst. Tijdens dit pregen koelt het materiaal af en is het cliché gereed. Nummer z van het schema stelt de plaatsing van een werktafel voor, nodig als tussenstation naar de volgende bewerhing. Nummer 3 is een freesmachine (afbeelding 3). Op deze machine wordt het cliche met de beeldzijde op de tafel aangebracht. Vcrvolgens wordt de rugzijde afgefreesd en krijgt het cliché overal nauwkeuris een dikte van r,75 mm, Ook op de plaatsen waar scherpe drukelementen staan, die bij het presen misscl.rien wat dieper in de matrijs zijn gedrongen. Vja werktafel nummer 4 komen we nu bij de volgende bewerking. Nummer ; is het Speedpassstandmazkappznat(afbeelding4). Hiermee worden de clichés van de chemigraaf en de zelf vervaardisde kunststofduplicaten snel en nauwkeurig op stand gebracht. Cliches en kunststofduplicaten zijn hiervoor dus eerst op aluminiumplaten aangebracht. Aan de hand van plakproef of layout, die op de lichttafel van het apparaat is aangebracht, wordt de positie van tehst en illustraties panto-

ir El-f r H--A

[f^ [f ----T-

II-IIIIII-I

T t

lrrrrr
!n n !l'1.'l'l

irl

I ra L--l

I

e

il

@EEEI

ËË

o o o

Schcma van de vormvoorbcrciding in hct \íico-systccm Preegpcrs mct verwarmings pp^Í^^t

23

-

j

Freesmachine als toegepast in het rlTico-systeem

Á Speedpass standmaakapparaat

5 Testpefs met Cotnerstone-fundament 6 Kunststofduplicaat en kunststofmatrijs

24

grafisch bepaald op het Cornerstone-fundament. De montage heeft plaats door middel van schroefklemmen. Onze bevinding is dat een enigszinservaren vakman met dit ^ppa;t ^t zeer goede resultaten kan bereiken. Nummer 6 van ons schemastelt een vormenrek voot. Nummer 7 is een testpers (afbeelding 1). Hierop wordt de gereedgekomen drukvorm uitgeptobeerd. Zo' n drukvorm weegt, zelfs als dezevan vrij groot formaat is, toch niet meer dan tien kilogram. Bij de bestudering van het Wico-systeemzijn wij tot de conclusie gekomen dat aan deze methode grote vootdelen zijn verbonden. De grootte van dezevootdelen is sterk afhankelijk van de aard en de frequentie van de orders die in een bedrijf vervaardigd worden. We durven echter in het algemeen te stellen dat het voot de niet al te kleine bedrijven zeket de moeite waard is te gaan bestuderenin hoevetre dit systeemvoordelen kan bieden. Doordat het zetsel alleen maar nodig is voor het vervaardigen van de matrijs wordt de omloopsnelheid van het matetiaal aanzrenlijkverhoogd. Slijtage aan het lettermateriaalis zeer geting, zodat de levensduur van letters en lijnen aanmerkelijk wordt verlengd. Kunststofclichéslaten zich gemakkelijker afdrukken dan loden vormen. De scherpte van het letterbeeld van het duplicaat is niet minder dan dat van de originele vorm. Het letterbeeldvan plastic clichésvoegt zich een weinig naar de oneffenhedenvan het papier, waardoor met geringetedrukspanning een goed drukresultaat kan wotden verkregen. Dat is echter niet alleente danken aan een zekere flexibiliteit van de vorm. Door de grotere adhesievan de kunststof ten opzichte van de inktfilm neemt dit materiaalde inktfilm beter over van de rollen. Tellen we daarbij de grotere flexibiliteit van de vorm, waardoor de inktfilm gemakkelijkerin de oneffenhedenvan het papier kan worden gebracht, dan is aannemelijk dat het inktvetbruik hierdoor positief wordt beïnvloed. Bij ptoeven zou zljn gebleken dat het inktverbruik door dit allesmet r t à zoo/overmindeÍt. Dit kan alleen maar gunstig zljn voor de scherpte en openheid van het gedrukte beeld. Insluiten en dresserenvan vormen vervalt, terwijl eenvorm van bijvoorbeeld 5o bij 7o cm met één hand gedragenkan worden. Dit geringe gewicht van de vorm werkt gunstig uit op de draaisnelheidvan de drukpers, terwijl ook de slijtageminder wordt. \Wat we vooral willen beklemtonen is de enorme slijtvastheid van de kunststofduplicaten. Zeer grote oplagen kunnen van het begin tot het eind in een uitstekende kwaliteit worden afgedrukt.AÍhankelijk van de gebruikte'granulaten' worden oplagen genoemd tot twee miljoen exemplaren, welke van deze duplicaten worden gedrukt. Beschadigingvan de vorm treedt niet zo snel op als bij loden materialen, terwijl bovendien een beschadigd kunststofcliché in enkele minuten vervangen kan worden. De matrijs immers kan men bewaren, Denk eenseven aan de voorraad staandzetsel.Het dure en zware lood gaat plaatsmaken voor dunne kunststofplaatjes(aÍbeelding 6), die men in enveloppen op kan bergen. Een grote bespadng op de investering in materiaal. Ook voot vellenrotatiepersen biedt het kunststofcliché goede mogelijkheden. Men kan gebogen of flexibele kunst-

stofclichésop de vormcilinder plakken, waar de duurdere wikkelplaat dan aÍwezig kan blijven. Door toepassingvan het Cornerstone-fundamentkan een besparingop de insteltijd wotden behaaldtot 5oo/o. lfitrijzen behoort tot het verleden,zodat de draaitijdenvan de drukpersennauwkeurigerte plannen zijn. Hoewel veranderingenin de tekst tijdens het afdrukken van de oplaag moeilijker aan te brengen zljr' dan in loden vormen, mogen we daartegenoverstellendat de flexibiliteit in dit opzicht toch weet groter is dan bij wikkelplaten en geclicheerdevormen van de chemigraaf. Men kan namelijk vrij gemakkelijk stukjesuit de plastic duplicatensnijden en vervangen door andere, ap^rt vew^lrdigde tekstdelen. De drukker moet wel zotgen dat de drukafwikkeling op de machinegoed in orde is. De leggerdikte moet nauwkeurig met de micrometer worden vastgesteld,terwijl een harde legger is aan te bevelen.Mankeert er u/at aan de drukafwikkeling, danis het gev^ r niet denkbeeldigdat de opgeplakte clichéstijdens het afdrukken geleidelijk-^ Ít g^ Ír verlopen. Bovendienwordt de kwaliteit van vorm en druk in dat geval toch snel minder. Dit zljn echter moeilijkhedendie zich bij een luiste werkwijze niet behoevenvoor te doen. Dit artikel doet van een positieve instelling blijken van de auteur ten opzichte van het onderwerp. In dit s1'steemzijn voor de boekdrukkerij interessantemogelijkheden gelegen tot verhoging van de kwaliteit en rentabiliteit. Vooral dit laatsteis iets dat we in de boekdrukkerii ook soed kunnen gebruiken.

H. Hermens 25

Hadego Photoliner Tot de nieuwste snufjes op het gebied van het fotograÍisch zettefl, die op de laatstgehouden Drupa te zien waren, behoort zeker ook de Hadego Photoliner (afbeelding r). Zoals reeds uit de naam blijkt, is dit een fotografisch ^ppa'r^ tvoor het zetten van lijnen en dergelijke. Het mas algemeen bekend worden verondersteld, dat bij het vervaardigen van formulieren, of dat nu is voor computers ofvoor allerlei elektrische kantoormachines, zeer veel tijd verloren gaat. Veelal moet na het in proef zenden van een formulier, eventueel ook bij het uiteindelijk vervaardigen van een flexibele drukvorm, het zetsel nog danig worden veranderd opdat de afdruk aan de juiste maten beantwoordt. ()m deze mogelijkheden tot maatverschil volledig weg te werken, hetgeen zich vooral bif een gebogen dtukvorm snel aandient, is het zoeken reeds qeruime tijd naarstig gericht op een methode om zo veel en zo vaak voorkomend tijdverlies op te vansen. Fotografisch vervaardigen van een drukvorm is één van de mogelijkheden van deze tijcl. Met medewerking van deskundigen en specialisten heeft de Haarlemse firma Quod Bonum, die ook de sewone Hadego fotozetapparatuur heeft uitgewerkt, nu de Hadego Photoliner tot ontwikkeling gebracht. De conceptie van deze nieuwe apparatuur is zodanig, dat ook drukvormen voor de meest gecompliceerde formulieren snel, eenvoudig en met een hoge graad van nauwkeurighe.id (o. r mm) sereedgemaakt kunnen worden. 'fotografisch trekken van De basisgedachte is feitelijk het lijnen'. De Hadego Photoliner, in z'n hele benadering niets

gemeen hebbend met de Eewone Hadego lichtzetmachine, bestaatuit twee delen: een fotografische eenheid (afbeelding z) die met de filmzijde in de donkere kamer dient te staan en een bedieningseenheid die rustig in het voile daglicht mag staan (afbeeldi.g l). Bezien we de fotografische eenheid eens wat nader. \il/e zien dan dat schuin op deze eenheid een projectiekop is gemonteerd. Deze kan elektro-mechanisch in horizontale richting verplaatst worden. In deze projectiekop bevindt zich behalve de lichtbron en de optiek ook een zgn. karakterschijf of lijndiktekeuzeschijf, v/aarmee openingen van verschillende grootten in de optische as gebracht kunnen worden. Hiermee kan men elf standaard-lijndikten van o,r tot 2,3,mm bepalen. Door het aanwezig zíjn van een lichtstraalonderbreker kan men ook nog vijf verschillende typen punt- of streeplijnen maken. In de fotogtafische eenheid is een metalen trommel aangebracht met een diameter van circa 20 cm en een lengte van 6o cm. Op deze trommel brengt men het fotografisch matenaalaan, papier of film, dat maximaal een formaat kan hebben van 6o x 6o cm. Nu willen we eens de bedieningseenheidgaan bekijken, die de commando's moet geven om de lijnen op hun juiste dikte en lengte fotografisch op het papier of op de Êlm te brengen en dan nog liefst op precies de iuiste plaats. Daar is het uiteindelijk om begonnen, De bediening gebeurt geheel door middel van druktoetsen

--i- 4: ,, i+* ;ïir!'.'

. ..: || ..

-_-"--_-*7_ 28

á

t

en wel voor de lijndikte, lijnonderbrektng, zgn. nulpuntbepaling en fixering op de gewenste plaats. Horizontale lijnen komen tot stand door ztjwaartse beweging van de projectiekop, vertikale lijnen door draaiing van de trommel. Voorts zijn er drukknoppen ter bewerkstelliging van de vooÍwaartse beweging van of naar het vastgestelde nulpunt, openen en sluiten van de sluiter en het starten van elke uit te voeren beweging. Hiernaast, dus rechts, op het toetsenbord bevinden zich nog vier rijen van tien toetsen, genummerd van o tot en met 9, u/aarmee de begin- en eindpunten van te zetten lijnen, oveÍ een afstand die reikt tot 6oo mm, op o,r mm nauwkeurig kunnen worden ingesteld. Zoals op de laatste afbeelding duidelijk is te zien, bevinden zich geheel bovenaan twee rijen tellers, waarop de positie van de ptojectiekop ten opzichte van de film wordt ^ Í7gegeven. De bovenste teller geeft de positie in horizontale richting aan, de onderste in vertikale richting. Na het inleggen van de film of het papier wordt het nulpunt gekozen, in het algemeen de linkerbovenhoek van het formuliet. Het bepalen en vastleggen van dat nulpunt is belangrijk, omdat van dat punt uit alle begin- en eindpunten van zowel de horizontale als de vertikale lijnen bepaald worden. Op een voorbereidingsschets van het te maken formulier tekent men bij alle horizontale lijnen de afstand aan tot de bovenste horizontale lijn, die door het nulpunt gzzt. Evenzo wordt bij alle vertikale lijnen de afstand genoteerd tot de eerste linkse lijn, die door het nulpunt gaat. Dit zijn dus de afstanden tot het nulpunt, de zogenoemde coórdinaten. Met behulp van de a nwezige toetsen kan men nu in korte tijd het gehele te maken formulier fotografisch opbouv/en. Het lijkt misschien wat ingewikkeld, doch tijdens de demonstraties konden we constatefen dat - na een korte inwerk'thuis' periode om even te geraken - met dit appzraat zlle benodigde lijnen enz. voor een formulier onbetispelijk op papier of frlm zljn te zetten. Alle mogelijke en nodige tekst, kopies en dergelijke, wordt aangebracht door middel van filmmontage. Tot besluit nog enige technische gegevens. De afmetingen van de fotoÉpafische eenheid zijn: breedte 9o cm, diepte to cm en hoogte 40 cm. De bedieningseenheid heeft een breedte van t t cm, een diepte van 6o cm en een hoogte van 65 cm. De optiek is Schneidet Kreuznach Super Angulonlf r ;8 47 mm. Voor de elektrische stroom is nodig zzo volt, r fase - 5o perioden wisselstroom.

C. Plper

Hadego Photoliner: rechts hct bcdicningsapparaat,links de fotografische ecnheid FotograÊsche eenheid van de Hadego Photoliner, nu gczicn van de achtctzijde bij het inzettcn van fiJm (hetgeenuiteraatd van de donkere kamer uit moet gcschieden) Bedieningsappaïà tv^n de Hadego Photoliner: bovcnaan dc tellcrs waarop de werkpositic horizontaal en vertikaal kan worden afgclczcn

29

Yaria Hogere oplagen met Ozasol Pz en P4 platen Doot Kalle is een nieuwe bcvrerkingswijze voor de platen Pz en P4 bekend gemaakt, namelijk het thermodurprocédé. Door de platcn na de normale werkwijze, w^aÍn ze voor het drukkcn gereed zijn, nog ticn minuten te verhitten tot z4o'C wordt de structuur van de Ozasol-laag veranderd en de wrijfweerstand verhoogd. De platen rvorden tevens oflgevoelig voor was-, oplos- en correctiemiddelen. Voor het verhitten is een inbrandoven nodig zoals ook bij de clichéfabticage wordt gebruikt. Kalle kan deze ovens leveren voot platen tot een formaat van gtxrro cm en binnenkort tot een formaat v^n r41,X r7o cm. Bij dit procédé worden geen chemicaliën ge-

bruikt.

R.4rr

'Vootstellen voor moderne vormgeving van het boek' Het is de laatste tijd vrii rustig gcwcest met betrekking tot boeken ovcr vormgeving. Het afzetgebied is in ons land nict bijster gtoot. Het boekje dat te bespreken valt is een uitgave van Polygraph Verlag, in het bijzonder bestemd voor boekverzorgers en layoutmannen. Hopelijk zullen ook vcle zetters er kennis van willen nemen. In het bijzonder hoort dit boekie thuis in de vakbibliotheek van een bedrijf waar men met het maken van boekcn, in de ruimste zin gezien, te maken heeft. De schtijver, Rolf L.Temming, wil zich vooral baseren op eigentiidse en rationele vervaatdiging van het boek. Dit betekent dat er niet alleen op gelet moet worden of het boek mooi en doelmatig is, maar ook of het billijk te ptoduceren is zonder dat de krualiteit in het gedrang komt. Het is een actuele opgave om het vorenstaande 'wa t te maken, te meet daar wij nog niet weten hoe de zetselvervaardiging zich in de komendc decennia zal ontwikkelen. In de eerste plaats is het er om te doen de boeken te verkopen. Daarom moeten we het de vormgever soms toestaan dat hij in een bepaald geval een lelijk, schreeuwend, ia schokkend boek maakt, waatbii hij vele schoonheidsprincipes met voeten treedt, teneinde de koper op het boek attent te maken, dat anders misschien onopgemerkt zolu zijn gebleven, \íanneer een schrijver met deze instelling het onderwerp boekverzorging benadert, dan kan men van een eigentijdse benadering sprcken. In zijn boek bepaalt Temming zich niet alleen tot de tekst, doch ook de illustraties en het stofomslag worden in zijn beschrijving bettokken, Hoe moet men zetten? Uitgevuld of niet uitgevuld? In het algemeen kan worden gezegd dat een snelle verandering van de smaak optreedt. Boeken van tien jaar geleden zien cr nu oudbakken uit. Het bock - de Duitse titel is 'Vorschláge zut modernen Buchgestaltung'- teit 88 pagina's op formaat r3x19 cm. In dit kortc bcstck geeft het vccl voor al diegenen die op een ofanderc wilze bij de vervaatdiging van ccn boek zijn betrokken. De prijs zal in ons land plm./ r4,bedragen. Adtes: Schaumainkai 85, 6 Frankfurt am Main. R.3o

3o

Heidelberger SBD en SBDZ In de eetste maanden van àit jaat kondcn de eetste Heidelbergcr cilinderautomaten gcleverd worden op formaat 64x89 cm, ook voor tweekleutendruk. Dc éénkleutmachine dtaagt de de aanduiding SBD cn dc tweekleurcnmachinc SBDZ. De maximalc dtukspiegcl is 62x88 cm. De bediening van dc pcrs wilkt niet vccl af van de reeds bcstaandetypen. Dc constructic toont enkele verschillen. De duwaanleg is voor dit grote fotmaat vcrvangen door een ttekaanlcg. De uitleg is aanmcrkcliik anders dan van dc bekende vlakvormpcrsen. Het is een kcttinguitieg gewordcn, die voorzien is van een vcllcnverttaging door middel van roterende zuigkoppen. Een antismetappara^t met verwarmd pocderreservoit zorgt voor streepsgeviizc bcstuiving van de vellen, Een commutatoÍmotor driift dc machine aan tot ecn snelheid van 4ooo vellen per uur. Hct inktwcrk voor het kleurgcdeclte hceft drie opdraagrollen, terwijl voor de vlakvorm eveneensdric opdraagrollen zijn gemonH.4zt tecrd met een ruitcrrol.

Veiligheidsiaarboek r968 Dit jaarboek is ecn uitgave van het Vciligheidsinstituut te Amsterdam. Doelstelling van dit instituut is het docn van onderzoekingen, het versttekken van adviezen, het geven van voorlichting in de ruimste zin met bettckking tot de veiligheid, de gczondhcid en de goede sfccr bil de arbeid. In het jaarbock, dat in acht tubrieken is verdeeld, vinden wc o.a. gegevensover de dienstcn van het veiligheidsinstituut, propagandamatcriaal met afbeeldingcn van alle verkriigbate propagandaplaten, gegevcns en tabellen voor brandblusmiddelen, vciligheid liftinstallaties, aÍtikelen op veilighcidstechnisch en bedrijfshygiënisch gebied. Zo een lijst biivootbccld is gcmakkelijk vooÍ hct opzoeken van de leverancier voor niet-alledaagseattikelen. R.to

Gemakkeliiket werken met Dycril-platen Dycril-platen moetcn, voor ze gebruikt kunncn worden, in een tank met koolzuurgas .rorden geconditioneerd. Hictvoor is een specialeinstallatie nodig, waarin dc belemmeringen lagen om met deze platcn tc cxpcrimentercn. Twee nicuwc typen platen, de nummers z5 cn 3o, hebben de behandcling met koolzuurgas niet meet nodig. Na twcc minuten ultraviolette bclichting ziin ze klaar voor verdcrc bcwcrking. Dit zal wel tot gevolg hebben dat deze platcn op grotere schaalgebruikt zuilen worden. R,4r r

Internationale samenwerking bii drukinktfabticage Tussen \íagemakers n,v. te Breda, fabrikant van o.a. Teoprint-drukinktcn, en de inktfabriek Ault & \íibotg Ltd. te Londen is een samenwcrking tot stand gekomen voor vcrkoop cn fabricage. Het concern heeft vestigingcn in Engcland en nog enkcle landen in en buiten Europa. De samen'wcrking beoogt vooral een bundeling van ktachtcn op de Eutopesc markt. De fabricage van dtukinkten zal gehecl te Breda gcschieden. De naam van de nieuwe firma is Ault & rViborg - \íagcmakers n.v. R.+l

Nieuws over normalisatie Het Nederlands Normalisatie-instituut meldt ons enige nieuwc notmen. NEN rTrz is bedoeld om drukkerijen een richtlijn te geven om te bepalen welkc soort loodlegering mcn nodig heeft voor in het bedrijf voorkomcnde machines waarmee zetsel of stypen wordcn vervaardigd. NEN 2164 geeft een methode om vast te stellen tot welke groep een cilinderpers met vlak drukfundament behoort. De hierbij toegepaste methode berust op het bepalen van de belasting waatbij de pers een bepaalde vervorming ondetgaat. (Denk hicrbii aan de door het IGT hiervoot ontwikkeldc apparatuuÍ.) R.9o

Prikkels 3o3: oude papierhandel Zondet papiet kan geen drukkct bestaan. Papier, een grondstof die in wezen nog net zo vrordt gemaakt als tocn deze werd uitgcvonden. Maar, zozls aan zo vcle zaken die we dagelijks gebtui ken. denken we niet meer aan de et ^^o vep bonden geschiedenis, ofschoon die vaak heel interessant en boeiend is. Het was een uitnemende gedachte van Proost, om in dezc Ptikkels eens wat te laten vertellen 'de over oudste geschiedenisvan de Amstetdamse papierhandel'. Deze gcschiedeniswerd boeiend beschreven door Henk Voorn. de man die er in ons land wel erg veel van weet, Bovendien werd deze geschiedenis verlucht met antieke illusttaties, alsmede afbeeldingen van oude watermerken. Iedere papiermaker had voorheen immers z'n eigen watermerk. Dit treffen wij nu alleen nog maar aan in bankpost en enkclc speciale papieren. De kenners zullen zuinig zijn op dit boekjc. R.a6 Montage van film zondet plakken Een montagetafel waarop men zondet gcbruik van tape films en dergelijke kan hechten, is Simco's Lectro-Plaque. Het is een montagetafel waarop het te monteren materiaai door middel van elektrostatische krachten op z'n plaats wordt gehouden. Bii een druk op de schakelaar komt er fluorescerend licht, dat door het tÍansparante glas van de tafel schijnt. Een tweede druk op de schakelaat activeert de elektrostatische krachten. Plasticfilm, papier, calqueerpapier, foto's of welk andcr mateÍiaal ook, wotdt op deze tafel door de elektrostatische krachten op z'n plaats gehouden. De filmmonteur behoeft slechts met de hand over de oppervlaktc van het vast tc leggen materiaal te wrijven, of met de hiervoot biigelevcrdc rol, om het vooÍweÍp op de juiste plaats vast te leggen. Bij de tafel, dic in drie maten verkÍiigbaar is, kunnen layoutschema's of vetschillende maatindelingen op het dekglas, of op heldere plastic vellen die op het glas'worden gelegd, worden bijgeleverd. De maat van de tafels is 7; xroo, 9oxr2t en rotxrtt cm. \íie er meeÍvan wil v/eten kan zich voot inlichtingen rvenden tot Simco Incorpotated(9zo lValnut St. Lansdale, Pa. 19446,VS). R.4r4

POl[R de enigesniimachine

met

leuenslange garantiG u instel[recisie

@

n v L e t t e r g i e t e rei .ni M a c h i n e h a n d e l v o o r h e e nN . T e t t e r o d e 'N e d e r l a n d

Yarj'a

Automatische platenontwikkelaar Een nieuw automatisch platenontwikkelsysteem werd door de PDI op de markt gebracht, Het systeem heeft twee gelijke eenheden, één voor ontwikkelen en één voor etsen. De voordelen zijn o,a. een meer economisch gebruik van manktacht en een besparing op het gebtuik van chemicalién. Bovendien verkrijgt men door een constant snelhcidsverloop en tempeÍatuurcontÍolc cen hogere kwaliteit en een zeketder ptoduktie. R . 4 rr

Wifag RB roo \Winkler Fallert & Co. te Bcrn ontwikkelde een nieuwe hoogdrukrotatiepers voor speciaaldrukwerk, die is toe te passenvooÍ vetschillende formaten, De pers kan namelijk wotden aangcwend met een cilinderomtÍek van 7s tot r ro cm en een papierrolbreedte van 60 tot roo cm. \íat deze pers tot'speciaal'stcmpelt is, dat men voor het drukkcn gebruik kan maken van rond'zadels' stypen of stalen voor het opplakken van kunststof- en zinkclichés, tubberstypcn enz, Verder zijn er nog mogelijkheden voor het bcvestigen van wikkclplatcn in kleine foÍmaten en ztjn er speciale cilindcrs voor wikkelplaten van qroot formaat lcvcrbaar. R.4zr

Wereldtentoonstelling fotografi e Van z8 september t.e.m. 6 oktober a.s. wordt te Keulen weer de Photokina gehouden. Dit is wel de belangtiikste tentoonstelling op het gcbied van de fotografie. \lie er bij wil zijn notere alvast de datum. R.7o

Corvey-model'Lucebet' Ongetwijfeld hcbt u de naam Lucebett wel eens gclezen. Hij is niet alleen een dichter, fotograaf, schilder, doch ook nog graÍicus. Zodoende komt hii dicht bii ons teÍecht. Deze voor ons land wcl uitzonderlijke figuur werd ptachtig gepÍesenteerd in een Corveymodei.Vragen van A.Nonymus werden beantwoord en geïilustÍeeÍd door Lucebert zelf. Ook reclame voor de papiethandel dic deze modellen uitgeeft sprcekt een wootdje mee. De uitgave wcrd gedtukt op Ametikaans offsetpapier. Elkc keer als ik dit offsetpapiet in handen krijg, vraag ik mij af: S7aarom is dit papier toch zo veel mooiet dan het onze? Misschien kunnen de papicrmakets ons daar een antwoord op geven. R.+6

Printoset vàíVGZ Sncl droog is iets waar iedere drukket pÍi,s op stcit, mits de inkt niet v/egslaat. Het papiermonster Ptintoset, dat wij oniangs van Van Geldet Zonen tet bcoordeling kregen, werd zeer goed bedtukt met een groot vlak in gtoen. Het geeft een goedc indtuk van de drukeigenschappen van dit papier. Indien offsetdrukkers tot nu toe rvellicht wat bang waren om dit offsetpapiet te gebruiken, dan is te verwachten dat dit en andere, teeds eefdeÍ ofltvangen monstets hen over de Schtoom heen zullen helpen om met PÍintoset ook een proef te nemen. R.+6

32

Nieuwe afdekmethode voor clichés Eén der beste methoden die we tot nu kennen om clichés goed te bewarcn, is om ze na gebruik in cen plastic foudraal te stoppen en dit met een hoogfrequent lasappanat te sluiten. Zo zijn de clichés luchtdicht verpakt cn kan er geen oxydatie optreden. Beiersdorf, o.a. fabrikant van Tesa-Print, dat wordt gebruikt vooÍ het plakken van cliches op metalen voet, heeft een nieuw artikel aan de Tesa-collectie toegevoegd, nameiij k Tesa-Ktep 44o. Dit produkt, ontwikkeld in een fabriek te Hamburg, is bii uitstek geschikt voor afdekking en bescherming van clichés die bewaard moeten blijven, Het is een haif transpaÍant papieren kleefband, dat het cliché tegen alle mogelijkc invloeden (zoals stof, beschadigingen, alsmede corrosie) beschermt. Van dit Tesa-Ktep, dat aan de rol en zonder beschermfolie wotdt gelevetd, woÍdt een stuk ter gÍootte van het cliché afgeknipt op het cliché gelegd. Dan even met de hand er over heen wrijven en klaar is Kees. \íil men hct cliche weet gebruiken, dan trekt men het krep er met één handbeweging weer zf, zondet dat er kleefmassa op het cliche achterblijft. Doordat het matetiaal haif transpatant is, kan men de afbeelding van het cliché toch gemakkelijk hetkennen, Een andet voordeel is, dat gebruik van dit materiaal atbeidsbesparend werkt, daar het conserveren van clichés hiermee een minimum van tiid vÍaagt. Het materiaal wordt gelevetd op rollen ter lengtc v^n 4,j m en 2t m, resp, 24 en 3o cm bteed. Voor het plakken van clichés op metalen voet is ook een nieuw clicheplakband vetkrijgbaar op p.v.c.-basis,dat slechts o,2o mm dik is. Met dit materiaal zit het cliché in een tel muurvast. Ook kan men, daar dit materiaal wit is, gemakkelijket zien of het goed vlak werd aangebracht. Na gebruik kunnen de clichés gemakkelijk worden verwijderd zonder dat resten van het kleefmateriaal achterbli jven. Hierdoor is het niet nodig de achterzijde van de clichés af te wassen. R.to

Verklarende woordenliist voor papier Elke drukkerij die offettes vooÍ expoÍt moet maken, zit in bepaalde gevalien met de handen in het haar vooÍ wat betreft de iuiste vettaling in of uit een andeÍe taal. \íij kunnen ons het mooie boek van ltríijnekus aanschaffen (prijs f 56,-) en ziin dan van alle markten thuis. Doch wie dit niet wil doen, kan zich - als hij tenminste Iid is van het Nederlands Normaiisatieinstituut - voor slechts een tientie aanschaffen 'Papiet, veÍkiaÍende wootdenlijst met veÍtaiingen'(Duits, Engeis en Ftans) deel r. Op bijzonder overzichteliike wilze zijn aIIe gewenste wooÍden, betrekking hebbend op papieÍ, hierin te vinden, met daarbii nog een kote omschriiving in het Nederlands. Er zaI gettacht woÍden om elk iaar een aanvulling te maken, die ook Íectificaties zal bevatten. Degenen die geen lid van het instituut zijn moeten rf 4o,- voor deze lijst needeggenl Adtes: Polakweg y, Rijswijk. R.zo

Century Schoolbook, eeÍr Írieuwe letter Het is geen gebeurtenis van aliedag als onze oudste nog bestaande lettergieterij, namelijk de firma Enschedé, een proef zendt van een nieuwe ietter. De onlangs aangekondigde letter, de Century Schoolbook, werd in r 894 voor het Amerikaansc tiidschrift Century Magzzine ontwoÍpen. Volgens Enschedé is de belangstelling voot dit lettettype in de laatste tijd nogal toegenomen. Het is een Monotype-letter, doch Enschcdé btengt dit type ook als handletter in de handel, in de corpsen 6 tot 36. Het is geen letteÍ met een opmerkelijk kankter, doch een goed leesbaar type, waaÍbij ook een duidelijke cursief en vet wotden geleverd. R.4or Tiidklok geeft de tijd in decimalen \l(/erkti j dentegistÍatie geeft de loonadministratie veel hoofdbrekens. Omrekenen van minuten in decimalen kost tijd en er kunnen fouten bij worden gemaakt. De Isgus-tijdklok stempelt de uren, met daarachter in twee decimalen de minuten. Daardoot wordt het gewoon een systeem van afttekken. De klokken ziir' levetbaat voor verschillende afrekeningsperioden. Meer informaties geeft importeur J. H. J. Klaver te Hengelo, R.6o

Couverture Ondet couverture veÍstaan wii gekleurd papier. Sommige sootten werden onder een gÍoepsnaam vctkocht, zoals het Regenboog-couverture waaÍmee de HPI als eerste indettijd een seÍie heldere kleuten aan de markt bracht. Deze firma wetd overgenomen doot Van Geldet Zonen, doch - zo bericht men ons - de naam Regenboog voor het beter houthoudend couveÍturc wordt behouden. De papiergroothandelaten'willen voor een deel van hun collecties niet voor elkaat onderdoen en dus vetkoopt men zelfde papieÍen of vtijwel dezelfde. Van Corvey ontvingen wii een monsterboek, deel 3, een aangevulde collectie die in de plaats komt van het oude deel van de pocketcollectie. Ook deze serie bevat een beteÍ houthoudend couvertuÍe in heldere kleuren van 60 tot r2t gÍam en couvettutekatton van r7o eÍr 2to gt^rn, R.+6

Antivibratie-onderlegmateriaal Drukpersen en soortgelijke machines woÍden bij de plaatsing meestal niet in de vloer vetankerd, doch blijven doot hun eigen gewicht op de plaats staan. De aandrijfmotoren zijn veelal aan de machine gemonteerd. li/anneet een machine draait ontstaan ttillingen, die zich vooÍtplanten en nadelige gevolgen kunnen opleveren, Teneinde dit euvel zo veel mogelijk te vootkomen heeft Union Carbide & Carbon Corporation een m^teÍi^ l ontwikkeld dat tussen vloer en fundament van de machine woÍdt gelegd. Het is een bakelitvinyl, vetmengd met sisal, hennep en kutkkotrels. Bakelitvinyl heeft het veÍmogen om zich na belasting (door trillingen) snel te herstellen, zodat nieuwe trillingen steeds weeÍ worden gedempt. Het materiaal is bestand tegen olie, water enz. R.9o

Heeftual eens gedachtaanHS507?

Fijn werken, vlot opschieten, een goed product maken, klanten tevreden stellen. Het dagelijkse spel om de zaak te doen draaien. HS 507 speelt een rol in dit spel. HS betekent Howson - Soest. En die 507? Dat is het aantal artikelen dat voorkomt in ons leveringsprogramma. Alles wat u voor offset nodig heeft, vindt u bij Howson. Onze sterke specialisatie biedtu drie directe voordelen: een keuze uit de beste materialenen apparaten, adviezen envoorlichting door deskundigen met een internationale ervaring, en een gratis service, die verdcr gaat dan u redelijkerwijze durftte verlangen. Bel 02155 - 465L voornadere documentatie. Materialen - chemicaliën - platen - apparatuur machines - complete inrichtingen

HOWSON

Howsoncontinentaalnv koningsweg2O soest telefoon 02155-4651

rI

Yatia Prii sliist voor carbonpapier Kon enkele iaren geleden nog worden volstaan met een liistie voot wat betreft de soorten en maten vooÍ carbon, dit is door de bijzondere eisen, die thans aan dootslagen worden gcsteld, totaal verandetd, Catbonia te Deventer zond de verbruikers van carbon een prijslijst voor drukkeriien, die niet alleen de sooÍten bevat, doch ook aanwijzingen omtÍent het gebruik en de hoedanigheden ct van, alsmede de mogelijkheden van stansingen. Ook zelfkopiërend papier wordt geleverd. Vooral voor fotmulierendrukkers een handige R.+6 pfllscourant.

Extfa stevige envelop Na de envelop met dikke voering, in het bijzonder bestemd voot het verzenden van boeken en dergelilke, is Corvey met een geheel andet type envelop gekomen. Namelijk een cnvelop van een taai sooÍt bord, de Petapak'envclopdoos'. Vooral gemakkeliik voor het verzenden vao kalendets, plaatwerk, kostbare brochures eoz, Als bijzondere eigenschappen 'wotden vermeld o.a. optimale bescherming door de flexibele stootkanten en tijdsbesparing door de snclsluiting. Uit voorraad is dcze cnvelop in ticn formaten R.+6 leverbaar.

met weinig kosten Produktiviteitsverhoging Onlangs werd in de Vetenigde Statcn een rappot gepubliceerd, waaruit het belang van een goede ventilatie en tempeÍatuur heel duideliik spreekt, Indien werkplaats of kantoor niet goed geventileerd worden, waardoor de medewerkers in een bedompte tuimte werken, verzetten zii 9o/o minder werk en in een te waÍme ruimte r 5 o/o. Doen deze beide omstandigheden zich voor, dan gaan bijna twee uur produktie per werkdag vetloten. Aldus lezen we in Stimulans van Samsom, Dus m ^r g^uw n ^r ideale wetkplaatsomstandigR.to heden !

Kodak ontwikkelt ook voor u PDI Nededand, onderdeel van het Time-Life Concern, bekend door de scannerstudio, heeft nu ook een Kodak Versamat ontwikkelmachine in gebruik genomen. Hiermede wordt eveneens gestreefd naar standaardisatie en het leveren van een constante kwaliteit, met uitschakeling van de menseliike invloed op het ontwikkelprocédé. Bovendien is de ontwikkeltijd met behulp van de Vetsamat Processor dermate bekort, dat van een aanzienlijke tildsbesparing sprake is. De ontwikkelmachine wordt gebtuikt in combinatie met de PDI Color Scannet, doch is ook geschikt voor het ontruikkelen van vlakfilms tot een maximale breedte van 43 cm, waarbij de lengte van het materiaal geen rol speelt. De capaciteit van de machine bednagt gemiddeld ,o vellen vlakfilm van 4oxro cm ofbiina 6o vellen vlakfilm v^í 2ox2j cm per uur, R,4rr

34

Voor administratieve wetkers Het voeren van correspondentie is een vak dat niet een iedet vetstaat, Daarom is het beantwoorden van brieven niet altijd even gemakkelijk. Is men in moeilijkheden gcraakt en men ontvangt een btandbrief, dan is de beantwoording daatvan wel een spcciale kunst, daat zo'n bief in de meeste gevallen toch wel hoffelijk, maat ook doelmatig beantwoord moet worden, In Doelmatig Bedrijfsbeheer van ianuari jl. gaf ir. D. H. G. Btethouwer 'Tien geboden voor het goede antwoord'. r Beantwoord zin na zin en alinea na alinea. Sla dus nooit een zin over, hoe onbelangrijk die ook moge schijnen. z Gebruik bij uw aanhalingen uit de bewuste brief geen andere woorden dan daarin letterliik zljn gebruikt. rilíees uiterst belecfd, al kan het door u ge3 stelde soms een snijdende scherpte bezitten, 4 Erken gemaakte fouten ruiterlijk. 5 Behandel in het antwoord nimmer meer dan eén onderwerp. 6 Streef naar een zo groot mogelijke kortheid. 7 Laat elke persoonlijke emotie achterwege. 'klad' 8 Dicteer het volgens bovenstaande normen; controleer vetvolgens nog eens op die notmen. 9 Laat het klad een nacht liggen en stel daarna de definitieve tekst vast. ro Het onbeantrvoord laten van een brief, hoe moeiliik ook, is niet juist; wilt u dat per sé toch doen, bericht dan tenminste dat van dc brief kennis is genomen. rJíie over dit onderwerp nog meeÍ wil weten, zij de lezing van het gehele artikel aanbevolen. R.6o 36ooo dozen met venstef Europa Carton a.g. te Hambutg constÍueeÍde een machine om vouwdozen van een folievenstcr te voorzien, met een capaciteit van 36ooo stuks per uuÍ. Bovendien kan de machine woÍden gebruikt voor het vervaatdigen van verpakkingen voor vochthoudende produkten. Voor dit laatste doel ktiigen de vouwdozen een binnenvoering van geprepareetd papier. De machine verwetkt karton tot een bteedte en lengte van ruim een meter, Het formaat van de folievensters, die ingeplakt worden, Ioopt van 6 tot 7o cm, Al naar gelang het fotmaat kan de machine ook twee vel tegelijk verwerken. Het is bovendien mogelilk bedruktefolies in te plakken. Hiervoot is de machine uitgerust met een foto-elektrische sni jtegisterbestuÍing, R.424 Reuk is'in' \íaatschijnlijk zult u reeds kennis hebben gemaakt met het doorslagpapier waarin microcapsules met kleurstof zi jn verwerkt, die bij druk op het papiet kapot springen en zo het beeld voÍmen. Door nu deze minuscule capsules te vootzien van teukstof kan men eÍ ook mee drukken. In het Amerikaanse blad Playboy werd door verschillende fitma's die reukwatet vetkopen hiervan gebruik gemaakt. De geur die de advertentie geeft is dan niet zo maar een geurtie, doch precies dezelfde als die men in het flesie kan kopen. Maat, , , wat zullen de vrouwen van de drukkers wel denken als deze's avonds thuis komen en met dit parfum hebben gedrukt? R.9o

Administrateurs nieuwe-stiil Talrijk ziin de pleidooien voor vernicuwing en vitalisering van de administratieve functie, De administratie dient over te schakelen van passief registreten naaÍ actief informeren. Het streven moct er op gericht zijn informatie aan te dragen die voor de leiding van nut kan zijn. In de dageliikse praktijk komt hicrvan cchtcr tot nu toe maar weinig terecht, De ootzaken hietvan zijn vooral tweeêrlei: talloze administrateurs zijn nooit opgeleid voot de verstrekking van werkelijke bedrijfsinformatic; talloze managers ziln nooit opgeleid om van die beleidsinformatie effectief nut te trekken. Juist aan deze beide tekoÍtkomingen wil nu het onlangs opgerichte Nederlands Instituut voor Beleids-Informatie wat gaan doen. Minstens yoooo administratieve werkets ziinhard aan een herscholing c.q. bijscholing toe, meent het NIBIN. De administrateurs oude-stijl voÍmen met plm. roo/o var. onze beroepsbevolking alleszins een gtoepering die de aandacht waard is. Het NIBIN is bereikbaat bii hct NIVE (ParkR.6o stfaat r8, Den Haag).

FasPrint Het verbruik van zelÍklevende matcÍialen neemt toe, Voorwerpen waarop mcn vroeger nooit een etiket of iets dergelijks kon plakken, voorziet mcn nu van keurig bedrukte etiketten oF gebruiksaanwijzingen. Het voordecl van dit zelfklevend materiaal is bovendicn dat het moeiteloos is aan te brengen en men eÍ uiteraard gccn kleefmateiaal brl nodig heeft. In Leiden staat een fabrick die dit materiaal voor een azntal Europese landen maakt, namelijk Fasson. Men heeft zich dzzt door research bijzondere moeite getroost om het materiaal zo te maken dat het niet alleen goed de fabtiek uitgaat, doch ook in de drukkerij goed te verwcrken blijft. Zelfklevend materiaal heeft een rugzijde, die vóór het plakken er af wordt getrokken. Bovenen onderkant kunnen verschillend op de relatieve luchtvochtigheid reageren. Door een hygrostabilisatiesysteem wordt het materiaal FasPrint na de produktie herbevochtigd tot een r.v. van c , tryn $ij zo"C). Dit is gelijk aan de r.v. van de meeste grafische papicrcn. Teneinde dit toch nog altijd kostbare papier goed te expediëÍen en te kunncn opslaan wordt het, op formaat toxTo cm, gelcverd in speciale kartonnen dozen. Het rugpapier is wat dikkcr gewordcn en de achterzijde enigszins ruw, waardoor smetten wordt voorkomen en diepstansen eenvoudiget is geworden. De voot boek- en offsetdruk geschikte serie FasPrint bevat o.a. glasheldere en gemetalliseerde gecacheerde papieren en ecn soort met rayonzildeweefsel. R.+6

Kunt u zo'n letter tekenen? Of wellicht met potlood schetsmatig aangeven?

Dat leert u de CBV-cursus 'Letters kennen, schetsen, tekenen' !

Een schriftelijke cursus die de deelnemers de nodige kennis van de letter bijbrengt en daamaast leeft hoe letters en regels gaaf en vlot op papier ziin te sóetsen. Tal van vakmensen sóieten op dit punt tekort en deze cursus biedt hun gelegenheid om op prettige wiize de besaande leemte op te vullen.

f,fe.gelis regel en afspraak 'is. afspraak.Dat zijn bij ons de ongeschreven wetten waaraan iedereen zich te houden heeft.Met geen en_ kel detailwordt de hand ge_ licht en strengevuistregeiis dat de kantjeser nooit wor_ den afgelopen. BÍj iedere reproductie-opdrachtgaat eïTtctency aan hetwerk. ï ientallen specialísten handen schietenuit de mouwenen d a a r i s g e e n l i n k e rb i j . . . . . . . . dat ziet u aan de resultaten.

De toegepaste methodiek leidt ook de weinig-of niet_ tekenvaardigen zonder omwegen tot het maken van eeÍr behootliike werkschets. Daamaast geldt nog dat de cursus op een interessante en niet te ingewikkelde wiize de weg tor verdieping vao de letterkennis bicdt. De cursus bestaat uit tien lessen, één per veertien dagen. Daarin worden behandeld: a de geschiedeni, d" l"tt"r; ""r, b kenmetken van de vootnaamste gebruiksletters in onze tijd; c tekenmatetialen en werkmethoden; d opgaven voor het schetsen eÍr tekenen van letters resp. lettertypen op voorgedrukte verkbladen (met correctie). Priis van de hemieuwde cursuslf r5,_ resp. ÁNGBJeden,

DEREPRODUCTIE COMPAGNIE N.V. R O T T E R D A M- D E N H A A G - E N S C H E D E

L

voor Álgta6bo_leden voor niet_leden;f zo,_.

Áanvang volgeode cursus : oktober-november. Opgave voor de cursus bij de C.ommissie ter Bevordering vao de Vakstudie van de Algemene Nededandse GraÊsche Bond, Koninginneweg zo, Ámsterdam_Zuid (giro 7 z46z).

Nietdoorhenharderte latenlopenmaardoorhun meeren beter te stellenkunt U van Uw materiaalter beschikking verwachten. de zo zeergewensteextraproduktiviteit handzetters EenMONOTYPE*Supracompleetgietmachinein Uw bedrijfgeeÍtU de zekerheid dat al Uw mensente allentijde overruim materiaalkunnen beschikkenvan de grootst wariteen Supra mogelijkezuiverheid, in het machineis wezenlijkde lettergieterij eigenbedrijf,die al Uw letter,wit, lijnenmateriaal, enz.,vlot voor u produceert. Voor grootcorpsletterkunt U bij de SuprabovendienProfiteren van het uníeke h uurmatrijzensysteem. * Ingeschreven handelsmerk bij Inlichtingenen demonstraties

LIMITED CORPORATION THEMONOTYPE KE I Z ER S GR A C1H4T2- A MS T E R DAM- C. 222045- 243606. TELEFOON

Gezet uit de'Monotype' Grotesque series 2í51216

Gebruik voor het bewarenvaÍr TÉTÉ de TÉTÉ-vetzamelband! Dc meestideale

Een doelmatig inhangsysteem,dat de nummers

cnpraktivbe

van uw vaktijdschrift volkomen intact laat, geen losmaken

oplossittgtnnr eefl

van nietjes vergt en geen lelijk afsnijden

tidultrift!

van de witmarges met zich brengt.

Twee iaargangen in één band!

Op eenvoudige wijze worden de afzondedijke bladen met dubbele metalen naalden in de band bevestigd vormen dan een boekwerk dat een stootie kan verdtagen.

I

Priis aandeTéTé-wrqanelband:f 3,25 (irclusiefportokosten)

Bcsteld kan vorden

doot storting

op girorekening

te Àmsterdam, met op het bealingsstrookie

7 2462, ten Írame van de Algemene Nededandse Grafische Bond

de aanduiding: TéTé-band,

papier maakt meer e e nv o l l ew e r e l d m e t s t e e d sm e e rm e n s e n v r a a g tm e e rv o e d s e l , m e e rk l e d i n gm , e e rh u i z e n , m e e rs p e e l g o e d v o o rk i n d e r e n . m e e rm a c h i n e s e n m e e rc o m m u n i c a t i e . p a p i e rm a a k tm e e r , w a n t p a p i e rv e r m e n i g v u l d i g t induizendvoud d e d i n g e ne n g e d a c h t e n d i e m e n s e nn o d i gh e b b e n omte leven. p a p i e rg e e f tm i l j o e n e n d e i n Í o r m a t iien d e h a n d v o o rh e t b e r e i k e n v a nw e l v a a r t . p a p i e rm a a k tm e e r .

\,

ï1 ,,, \i

Amslerdam Arnhem DenHaag oeyenter Eindhoven GroningenLeeuwardenMaastrichi Rotterdam Utrecht

-.

'.{mu

I

,)i'

\

Fotografie in-drukken Dat elke tec/tnisclte kan ltebben,daar is iedere ltandelingeencreatieue betekenis grafsc/teonlwerperadnouertuigd.Dat dit ec/tterook opgaatin de uerwerkinguan jaaruerslagen, dienente wordenin tidsc/triften,/
- gebaseerd krantenenK,,daarinlopenderneningen opprakt/keruaringen- nogal sterkuiteen, De meesten uanrnin collega's uindendat in ltetprocesaandereprodaktiedefoto alleenlnaar ac/tteruitgaat.Dat dit niet waar ltoeftte q/n, /toopik in dery bijdrage

daideQktekunnenrnaken.

Eerst v-il ik een onderscheid maken tussen foto's die de ontweÍper niet creatief mag beinvloeden en die w:rarin dat een nooàzaak kan zljn. \7ie de layout maakt van een fototijdschrift, waar het dus gaat om de foto's ais kunstvorm, dient het origineel zo voliedig mogelijk na te maken, te imiteren, dus te fePÍoduceren. Wij vergeten gemakkeiijk, al bladerend in fototijdschriften, dat het formaat van de foto's in origineel vijwel altijd anders was, dat het dus onmogelijk is om de zo eigene toonschaal exact te reptoduceren, omdat bij een verkleining de totale psychische werking een andere is. Het fotopapier met z'n gradattes, z'n mogelijkheden van diepmat tot hoogglanzend, de vele, vele nuances zwzrt, de andere werking van vrijwel iedete ontwikkelaar, dat alles valt weg in de reproduktie. De meeste fototijdschriften werken in boekdruk, met een eenvormig rastef, lang niet altijd op kunstdruk. Een matte foto zou bijvoorbeeld beter in een grover raster geclicheerd kunnen worden dan voor de druk noodzakelijk zow zijn. Het fotochemische zwart wordt nu drukinkt, maaÍ toch denken duizenden fotoamateurs de foto's echt gezien te hebben als z1j ze kennen van reprodukties in fotobladen. Bij een andere groep foto's mag ook nooit door de ontwerper ingegrepen worden. Dat zijn de puur documentaire foto's. Stel je voor dat je de kleuren zou beïnvloeden van medische foto's die huidziekten afbeelden. De realiteit van het ontwerpen btengt mee, dat wij heel vaak foto's dienen te verwerken die op zichzelf beschouwd niet goed bruikbaar zijn en waaÍvoor geen alternatief bestaat. Dat ligt wel vaak, maar lang niet altijd aan de slechte fotogrzaf. Meestal krijgt deze opdracht foto's te leveren, zonder dat hij weet door wie en hoe die verwerkt zullen worden. Naar mijn opvatting is een foto, bestemd voot een directiekantoor, een eindresultaat te noemen. Maar eenzelfde foto die in een jaawerslag opgenomen gaat worden, is op zichzelf bezien géén eindresultaat. De ontwerper van het betreffende jaarvetslag zal die foto gebtuiken als een bouwsteen voot de totaliteit van het verslag. Hij kan de foto vergÍoten, verkleinen, in een grof tot fiin

raster drukken, in een korrel- of streepraster laten opnemen. Hij kan de foto negatief clicheren, laten spiegelen, er een pseudo-duplexcliché van laten maken, de toonschaal door middel van een tussennegatief geheel naat ziln inzicht veranderen en met een tweede drukgang nog andere wonderen doen. Vooral bij projecten waarbij van talrijke fotografen werk te verwerken valt, kan de ontwerper door de wljzevan clichering er een stijleenheid van maken. Door de mogelijkheden van tussenopnamen (al of niet met retouche gecombineerd), alsmede preciese ciichévoorschriften gevolgd door de drukinstructie, wordt het mogelijk gemaakt dat foto's in druk sterker worden in piaats van zwakker. Het vergt, dat spreekt vanzelf, wel inzicht van de ontwerper in zowel puur fotografische als in cliché- en druktechnieken. Een ontwerper in onze tijd dient de fotografie zo volledig mogelijk in de vingers te hebben; het fotovakinzicht dient samen met de grafische technieken opgebouwd te worden tijdens de studietijd op de academiesvan beeldende kunsten. Als illustratievoorbeelden koos ik uit de foto's afgedrukt in het jaarversl^g var' de Federatie Metaal- en Electrotechnische Industrie (FME). Op de volgende pagina's zljn gereproduceerd de oorspronkelijke foto's en de daaruit gekozen details, waarbij in de bijschriften een nadere toelichting is gegeven. Samenvattend dit: In de stortvloed van foto's die verwerkt dienen te worden, is het noodzakelijk dat de layoutman naast de tekst evenzeer de foto's creatief benadert. Hij dient dat met aandacht en toewijding te doen en et niet - I'art pour I'art - het mes in te zetten. Laathij dit na, dan is de kans niet denkbeeldig dat de totaalkvzaliteit van zijn werkstuk niet bevredigt. Et zijn géén regels te geven. Dogmatiek is trouwens de dood voor een ontweÍper. Elke opdracht schept z'n eigen tegels. De som van een reeks van beslissingen is het werkstuk zoals het voor ons ligt. Het is de ontwerpet die alle werkzaamheden heeft te coórdineren. Men zou kunnen stellen: hoe bekwamer de ontwerper is, des te soepeler

vedoopt de produktie!

Ralph Pritts

t

ff

p,3

? --ÍtÍ

if''.I

,jl

rt {Ï

r De fabtieksfoto was op r8xr8 cm. De pagina van het jaarverslag is 2rx29,j cm. Vergroot diende er in elk geval, omdat de foto's aflopend weÍden toegepast. De grote kist rechts en het bovenste stuk van de originele foto wetken tommelig en doen afbreuk aan de raak vastgelegde houding van de werkers. Van het model werd rechtstteeks in plaats van een autotypie een lijncliché gemaakt, waarbij de uitsnede precies werd aangegeven.Het eindresultaat werkt dramatischer, de vetbrokkeldheid in het zwaÍt doet de sfeer heftieet uitkomen.

z De vretket $/ordt op de originele foto weggedrukt door het enorme machineonderdeel. De kist in het midden werkt te licht, van een compositie is nauwelijks te spreken. De deelvergroting legt meet de nadruk op het menselijk element. De toonschaal werd in deze autotypie wat zachter gemaakt.

=....-

, Deze loto van een kiellegging op een wetf vrerd bekeken zoals een reportagefotogtaaf de wetkelijkheid bekijkt: op zoek naar het typerende moment, Het geestige van het dynamische tegenoveÍ het statische werd letterlijk uit het otigineel gelicht.

4 Om de stofuitdrukking van de verchtoomd stalen stoelen nog intenseÍ te maken rverd het origineel negalie.fgeclicheerd-

fr t

..--

{

F

t Een andere toepassing van het drukken in negatief is deze rvetker. De aandacht van diens bezig-zijn v/oÍdt in het negatieve benadrukt, tetu'iii ook de votm van de haak interessanter wotdt.

6 De robuustheid van een fabrieksintetieuÍ woÍdt markanter gepÍesenteerd in dezehardewijze van tffeergeven. Het iijncliché,van een toonfoto gemaakt, geeft in dit gevai een gÍorete stofuitdrukking van de vele metalen vormen. De compositie weÍd een weinig vetandetd, want andets zou een teveel aan kettinqen en linksboven aan liinen ziin ontstaan.

'uad3J333ur uàpro/r\ ueuunï oz iàdrart]uo ep toop 'uadolra-l al ualzruddz azàp tuo puàlsJq lloou ïírllnnleu noz u?p ';aploJ uaà w s.oloJ uro uez8 ralqf,a 13q no7 'uap.rona8 Jeï.rals oloJ ap sr uarzaq qcsgurSorog 'uauoua8do p.ra,ropuala8ards uÍr1 ur pelap uàà sïàeJlslqJal uu^f??rd 3urr{tr?ru1ÀnoqPuslual Plaaqroo^ alslpu] s[v 8

'uàtl:o1 et lJn uàueqf,s Jeteq uàtuÍt etpez ap rzpoz 'rsrga8 Íurlund uàpJertc ua{orls apuoJ êprlo' aO 'ue(uJo^ àpuoJ àp .roop uatolsa8 -ur puareoq tuels upru aq 'uada.r8a8ur roqf,snsulp plelr! otoJ ezap í19 L

Juiste toepassing van het sniimachinemes In debinderl oade-stilaerwerkte menltoofdrykel/kpapiereneenenkelernaaleens dunkartonotpergamin,Ánderematerialen praktisc/tniel uoor. kwarnen T/tansraoetendemeestuiteenlopende materialenuerwerktkannenworden,aanltet

dunsteuloeipapier ïot kanststffiliënenuanaloerbedekking toï metaalJblien ne, Materiaaldat arneger alleenopeencirkelscltaar aerwerktkon worden,sniidÍrnen nu qonderbeqwaaropeensn/mac/tine, quiuerenqondernfrnl. Zo uersc/tillend /tette sn/denrnateriaal is, qo uee/qwaarder{in ook deeisendieaan

eenrnoderne snelsn/der worden gesteld.Dery moetgroteenk/einere/toeueellteden in dekortstmogeQke t/d uerwerken.

Desondanks kunnen er moeilijkheden voorkomen, die in de meeste gevallen voortkomen uit een verkeerd gestelde persdruk, het gebruik van messen met een oniuiste vouw of botte messen, De ervaringen, op dit gebied in een reeks van jaren opgedaan, werden door de Polar-fabrieken gebundeld en door de LA uitgebracht onder de titel 'Snijden in de praktijk'. Een aantal punten uit deze verzameling van gegevens is interessant genoeg om meer algemeen onder de aandacht van de vaklieden te worden gebracht. Juiste sniihoek (vouw) Ook bij het werken met een moderne snijmachine kunnen zrch, al is de machine juist afgesteld en legt de snijder het te snijden materi^^l nauwkeurig in, nog snijverschillen voordoen. De oorzaak van deze verschillen ligt veelal in de uiteenlopende soorten te snijden mateÁaal. Het ideale zou zijn, indien op één machine slechts éér' materiaalsoort werd verwerkt, daar praktisch elk materiaal zijn speciale snijhoek vereist. Moeilijk is het de iuiste snijhoek te bepalen indien verschillende materialen in korte tijd achter elkaar moeten worden gesneden. In deze gevallen verdient het aanbeveling de gemiddelde snijhoek vaít zt-zzo te kiezen. riíordt bijvoorbeeld vloeipapier, schrijfpapier en manillakarton verwerkt, dan zou voor vloeipapier een snijhoek van rgo, voor schrijfpapíer zz" en voor manillakarton z4o nodig zljn.It dit geval zal de gunstigste snijhoek zz" zijn. Daaruit blijkt al dat het mes en vooral de sniihoek bijzondere aandacht verdienen. Van beide punten zijn kwaliteit van de snede en rentabiliteit van de machine mee afhankeliik. Bewaren van het mes Het mes moet steeds in de daarvoor bestemde messenkrat worden opgeborgen. Ten eerste ter bescherming tegen ongelukken en ten tweede ter bescherming van het mes, opdat de snede niet beschadigd kan worden. Inzetten van het mes Bii het inzetten van het mes in de machine mas het nooit

zonder ondedegger van karton of hout op de machinetafel geplaatst vrorden. Men moet er hierbij op letten, dat de vlakken van mes en mesbalk glad en schoon zljn.De draadgaten in het mes en de mesbouten moeten goed onderhouden worden, want zlj waatborgen het goed en precies vastzitten van het mes. Bij het inzetten moeten de mesbouten eerst licht worden aangedraaid, opdat zij later bij het vastdraaien niet beschadigd vrorden. Is het mes vastgeschroefd en het gereedschap van de machinetafel verwijderd, dan wordt de machine eerst éénmaal met de hand doorgedraaid. In de onderste stand moet het mes zo gesteld worden dat het precies parallel loopt met de machinetafel en oveÍ de volle lengte de snijlijst juist raakt. De snijlijst mag daarbij geen diepe groef hebben. Hierdoor verkrijgt men de zekerkeid, dat ook het onderste vel van een papierstapel doorgesneden wordt en niet afscheurt. Wetten van het mes Het mes moet zorgvuldig aangewet worden. Hiervan zijn voor een belangrijk deel afhankelijk de snede-kwaliteit en de tijd dat het mes in de machine kan blijven. Voor het vetten gebruikt men een rechthoekige siliciumcarbide steen, niet te klein, opdat kantelen van de steen vermeden wordt. Voor het voorwetten van het mes wordt een steen met grove korrel en voor het navretten een steen met fijne korrel gebruikt. Er zijn eveneens dubbelzijdige stenen verkrijgbaar. Voor het laatste aanwetten verdient een oliesteen aanbeveling. Bij het wetten moet het mes steeds vlak liggen, opdat de 'il/etsteen zuiver langs de snijkant bewogen kan worden. Wanneer het mes niet op een goede ondergrond ligt, geschiedt het aanzetten gebrekkig en wordt het gevaar voor ongelukken aanmerkelijk groter, omdat men zich aan de scherpe snede van het mes gemakkelijk kan verwonden. Het is van belang dat het mes voor het aanw'etten grondig wordt schoongemaakt. Daarvoor gebruikt men een in petroleum gedrenkte lap, waarmee men het mes in de richting van de snede afveegt. Op deze wijze kan het nog aanwezige slijpsel geheel verwijderd worden.

Vanzelfsprekend moet ook de wetsteen schoon zijn. De steen blijft altijd schoon als men deze in petroleum bewaart. Men moet steeds gave stenen gebruiken, met andere woorden stenen met scheuren of groeven zijn onbruikbaar. Indien men uit oniuiste spaarzaamheid zulke stenen gebruikt, wordt goed wetten en daardoor ook het goede snijden otzeket. Techniek van het wetten Eerst met een grove steen zeeÍ licht over de snede gaan en de slijpbraam verwijdeten (afbeelding r). Een stuk hout, zoals men dat dikwijls ziet, is hiervoor geheel ongeschikt. Daarmee wordt de snijkant gewelddadig afgescheurd en fijne deeltles breken uit de snede, waardoor kerven ontstaan. llet gevolg is een onzuivere snede. De achterzijde van het mes wordt met vlak aangelegde steen en lichte druk in kringvormige bewegingen aangezet, eerst met een gÍove en daarna met een fijne steen (afbeelding z). Indien de steen niet geheel vlak op het mes ligt, wordt de snede van achteren gebroken, hetgeen men later merkt door afwijken van het mes bij het snijden. De vouw van het mes moet met iets sterkere druk in kringvormige bewegingen worden gewet. De steen moet hierbij iets wotden opgeheven (afbeelding 3), maat ook niet te veel, opdat de slijphoek niet te sterk wordt veranderd. Bij te grote helling van de steen wordt het mes bot ! Wanneer de braam geheel verwijdetd is en de snede van het mes volledig glad gemaakt, worden beide zijden van het mes nog met een oliesteen nabewerkt. AanwiizingeÍl vooÍ de messensliiper De slijpmachine moet stabiel en zw^ar gerroee zijn om de onvermijdelijke ttillingen op te vangen. De opspanbalk mag onder de slijpdruk en het gewicht van het mes niet doorveren. Hij moet absoluutvlak zijn en precies patallel met het slijpvlak. De deugdelijkheid van de slijpmachine kan in dit opzicht gemakkelijk gecontroleerd worden. Síanneer het ontstane slijpsel bij krachtig samendrukken terugveert (als staalwol) is de machine goed. Behoudt het echter de samengedrukte vorm, dan trilt de machine of is het slijpmiddel ongeschikt. Hierbij bestaat het gevaar dat verbranding aan het slijpvlak optreedt. De beweging van mes- of slijpmotorslede - afhankelijk van de constructie - moet met eenparige snelheid, licht, zonder kantelen en zonder stoten bij het keren plaats hebben. De slijphoek moet men rechtstreeks van een duidelijke schaal aan de opspanbalk kunnen aflezen. De messen moeten door een spaninrichting onwrikbaarparallel aan het slijpvlak vastgehouden worden. Het mes wordt met zijn snijkant naar boven gespannen en de beweging van de schijftegen de snijkant gedcht (afbeelding +). Het mes, dat op z'ír dunste gedeelte bij grotere spanning nog licht verend is, wordt op deze manier tegen de steen aan gezet en er niet vzr' af gedrukt. Verder ontstaat tussen de snijkant van het mes en de opspanbalk een gleuf, waar het koelwater het zvlaarst belaste gedeelte van het mes effectief kan koelen. De slijpspil moet nastelbaÍe of automatisch tegen axiale verschuiving beveiligde lagers hebben, want axiale speling is bij gebruik van een komschijf gevaadijk. De kom- of dngschijven moeten nauwkeurig centrisch lopen resp. uitgeba8

)

fout 4

t

Met een gÍove steen licht over de sncde en slijpbraam verwijderen Achterzijde van hct snijmes ^ nzetten mct een vlak aangelegde stecn en lichte dtuk, in kringvormigc bcwcging 'vouw' van hct mes $/etten van de Opspannen van het snijmcs in de juiste spanhoek

lanceetd zijn. AI het andere leidt tot trillen en slingeren, hetgeen uiteraard voorkomen dient te worden. De aanzetmoet zich in elk geval bevinden in de slijpkop en niet in de mestafel, tenzlj de vetstelling plan-parallel door een enkel element gebeurt. De voortbeweging moet automatischbegrensbaaren in grootte verstelbaarzijn. Alle bedieningselementen drenen zich dicht bij elkaar te bevinden, onder handbereik van de man die de machine bedient en die van zijn standplaatshet slijpen controleert. De pomp voot het koelmiddel moet te allen tijde een krachtige gesloten straal spuiten op de plaatswaar geslepenwordt. Het reservoir moet groot genoeg zijn en voorzien van een filterinrichting, zodat het slijpsel verwijderd wordt voordat de vloeistof opnieuw door de pomp naar het slijpgedeelte wordt gevoerd. Een afdnaíappataatdient vast in de machine gebouwd te z1jn,daar dit nodig is voor het scherpenvan de schijven ingeval van vervuiling, alsmedevoor het vlakmaken van het slijpvlak. De enorme keuze van slijpschijvenmet de meestverschillende korrel, hardheid en bindmiddel werkt aanvankelijk verwattend. Hieronder geven wij enkele aanwijzingen voor een iuiste keuze: a Korrelgrootte van 8 tot 8o, dat wil zeggen van grof tot zeerfrin. Voor snijmachinemessenkomt echtet slechtseen middelmatige korrelgrootte van ongeveer 36 tot 6o in aanmerking, waarbij 6o reeds een polijstend effect heeft. / HardheidsgtadenvolgensDIN 69 roo omvattendeaanduidingen van A tot Z, waarbij voor snijmachinemessen slechtsde zachtegraden in aanmerkingkomen, te weten van H tot K. r De structuur wordt volgens internationale norm met een getal aangeduid.Hoe kleinet het getal, des te geringer is de afstandvan korrel tot kotrel. Kleine getallenzijn dus 'open' strucniet geschikt.Men geeft de voorkeur aaneen tuur, daar dezeminder neiging heeft vol te lopen. / De meestgangbarebindmiddelenzijn: keramische,kunstharsen, rubber, magnesit en natuurhars. Voor stenen is kunsthars of voor het slijpen van snijmachinemessen magnesithet meestgeschiktebindmiddel. a Veel voorkomende slijpmiddelen zijn: notmaal aluminiumoxyde, gezuiverd aluminiumoxyde, extra gezuiverd aluminiumoxyde, silicium-carbide donket en siliciumcarbide gÍoen. Voor snijmachinemessenworden slechts de eerstedrie soorten gebruikt. Bij foutief gekozenslijpstenenbestaathet gevaarde messen te bederven. De korrel mag slechts zo vast gebonden zijn, dat dezelosbreekt alvorens bot te worden. Botte slijpkotrels hebben een polijstende werking, waarbij gtote warmteontwikkeling ontstaat. Hier is ook de korrelafstandvan belang. Grote warmte bij lokale verhitting, zoals bij slijpen het geval is, kan een mes slechter verdtagen n^at m te het een hogere legering heeft. Het 'vollopen' is afhankelijk van poreusheid en hardheid der slijpschijven. Fijne staaldeeltjesverstoppen de poriën wanneer dezete klein zijn. Het slijpvlak wordt vettig en glad en het gevolg is hetzelfde als bij een te hard bindmiddel: overmatige warmteontwikkeling ! Een eersteeis is schijvente gebruiken die vanzelf'open' en schoon blijven. Het eventueelsneller verslijten wordt gecompenseerddoor het uitblijven van moeilijkheden.

t

6

7

8

Door een verkeerde snijhoek, soms ook door slechte glij-eigenschappen van het m teÀa.^\, wotdt dit opgestuwd b Een bot mes trekt meet dan een scherp geslepen mes 7 Toepassing van een kartonstrook aan de zfàekplaat 8 Vootvouw van 3 tot 4 mm voot het snijden van hard materiaal

)

Koeling met zuiver water is zonder meer mogelijk. Het heeft echter het nadeel dat werkstuk en machine sneller roesten. Het hoofddoel van de koeling, namelijk het voorkomen van overmatige verhitting en het schoonmaken van de steen voordat deze het te slijpen gedeelte raakt, wordt bevorderd \r/anneet men aan het vrater een soeciaal koelmiddel toevoegt. Bovendien vÁjwaart dit mes en machine van roest, zondet vetmaken of kleven. Goede koeloliën vormen met w'ater een melkachtige of heldere emulsie. Ze bir''smeren' den het slijpsel niet en de steen niet dicht. Het koelmiddel moet in een royale straal op de steen komen, dicht bij de slijpplaats. Druppelkoeling werkt niet. Koeling, goede machines en het juiste gebruik van slijpschijven richten niets uit wanneer mes, machine en koelmiddel niet schoon zijn. Indien de machine en het koelmiddelreservoir zo vol slijpsel zljn dat de pomp samen met de koelvloeistof vuil en kleine staaldeelties naar de slijpplaats voert, leidt dit tot onzuiver slijpen en snel vollopen, ook v/anneer men goede schijven gebruikt. Aandacht bij het bedienen van de machine is ondanks een goede inrichting dringend gevrenst. Indien men het uitvallen van de pomp of het bot worden van de slijpsteen niet tijdig bemerkt, verbrandt het mes en het wordt onbruikbaat. Hetzelfde gevaar kan optreden wanneer het mes overmatig uitgeslepen w'ordt, doordat de aanzet uitvalt en de steen vaak langs het te slijpen m^teria l loopt zonder te slijpen. Zulke verbrande messen herkent men niet direct en daardoor kan het voorkomen dat ze pas na de tweede of derde keer slijpen onbruikbaar worden, namelijk de messen breken uit. Bij het slijpen moet men er speciaal op letten dat de slijpschijf langz^^m ovet het mes gaat en dat het keren van de machinetafel pas plaats heeft als de slijpschijf niet meer in contact is met het mes. Het slijpen van een mes kan als geëindigd beschouwd worden wanneer alle hakkels verwijderd zijn,het geslepen vlak een gelijkmatige zilverglans heeft en de rugzijde der snede een frine braam vertoont. Meer afslijpen is onnodig en het verkott uiteraard de levensduur van het mes, Daarom is het van bijzonder belang het slijpen voortdurend te conttoleÍen, teneinde slijpfouten te voorkomen. Verschijnselen bij sliipfouten 'Wanneer bij het slijpen het slijpgeluid niet gelijkmatig is en de vonkenregen niet overal even sterk, is het mes niet parallel aan het slijpvlak opgespannen. Bemerkt men bij het opspannen in de slijpmachine dat de snede van het mes aan de einden naar voren komt, dan veert de opspanbalk in het midden door of zijn de geleidingen van het suppott vetsleten. Daardoor wordt de snede in het midden hol geslepen, wat tot gevolg heeft dat het mes later in de snijmachine niet over de gehele lengte de sniilijst raakt en dus in het midden niet snijdt. Wordt een mes in de buurt van de snede bruin of blauw, dan 'verheeft men te maken met oververhitting en het mes brandt'. Oorzaken hiervan zijt: te grote aanzeq te snelle voeding van het mes langs de schijf, te weinig koeling, ongeschikte slijpmiddelen en volgelopen of botte slijpschijven. Bij zulke messen moet men de snijkant met een grove en open steen afslijpen en vervolgens op de normale wijze verder slijpen. De betuchte bruingele slijpvlekken op de vouw zijn gevaatIO

lijker, omdat z1j niet zo gemakkelijk herkenbaar zijn. Ook deze worden verootzaakt doordat bij het slijpen van het mes een te hoge temperatuuÍ is ontstaan. De oorzaken van de fout liggen meestal in: te harde slijpstenen, botte slijpstenen, volgelopen slijpstenen, vuil koelmiddel of in'uitslijpen'. De kleur van de vlekken wijst op een temperatuur van 2oo tot 3ooo C (en hoger). Merkwaardig is de ronde of ovale vorm van de vlekken, ter grootte van kle.ine erwten of bonen. Eén enkele slijpgang met open steen is voldoende om de kleur te doen verdv/ijnen. Maar het gebrek zit in het mes, Om het uitbreken van de snede bij het gebruik te voorkomen, moet ook hier het mes met een open zachte steen afgeslepen v/orden totdat de spanningsscheuÍen er geheel uitgeslepen zijn. Een samenvatting van de slijpgegevens, uitgaande van de gebruikelijke gemiddelde waarden, gaat hierbij.

Kom- of ringstenen Messen normaalenRapid slijpmiddel NK korreling 40 T hardheid 8 stfuctuuf bindmiddel kunsthats omvangssnelheidm/sec. t8-26 voeding of tafelsnelheidm/sec. I t - 2 , 'aaftzet'in mm oror-oro, Invloed van het staal op de standtiid vaÍr het mes Messen rrorden in een tweetal kwaliteitsgroepen geleverd: normaal en van een speciaal hoogwaardig gelegeerd staal (Rapid). Bij beide soorten is op het basismateriaal het hoogwaardige messenstaal gewalst. Principieel moet gesteld worden dat met een normaal mes met de iuiste snijhoek elk materiaal gesneden kan worden. Men bedenke echter dat bij hard en zacht rn^teri^ l de improduktieve tijd van de snijmachine door het veelvuldige verwisselen van het mes verhoogd wordt. Ook de slijpkosten worden hoger. Hieruit blijkt hoe belangrijk een juiste keuze van het mes is. Men kan zeggen, dat Rapid-staal de standtijd van het mes met 2oo/overhoogt. Yoor zacht en gemakkelijk te snijden mater taal, zoals vloeipapier, zi j devloei, doors lagp ^pier enz., voldoen notmale messen uitstekend. Voor middelhard mateti^al, zoals kunstdruk, gegomd papier en bordsoorten en voor hard materiaal met schuÍende bestanddelen, zoals asbest, p.v.c.-foliën, fineer en metaalfoliën, zijn messen van Rapid-staal beter. Een mes van Rapid-staal verdient eveneens aanbeveling als het mes over grotere afstanden naar de slijperij moet worden vervoerd, want door de langere standtijd worden de transportkosten in zo'n geval aanmerkelijk gedrukt. Kiezen van de juiste snijhoek De snijhoek is van de aardvan het te snijden m^tefl ^l ^fhankelijk. Als stelregel kan men zeggefli zacht materiaal scherpe snijhoek, hard materiaal - stompe snijhoek. De snijhoek ligt tussen r9o en maximaal 26o. Zaclrt rnatetiaal Onder zacht matetiaal verstaat men biivoorbeeld

doorslas-

ffi, :uÉi; 'll. ,' r'

'$

q

9 Een viltstrook over een detde gedeelte van de afdekplaatbreedte ro Optische sneeaanduider om de aanleg recht te snijden

,,-t

papier, vloeipapier en zijdevloei. Deze en soortgelijke materialen hebben eigenschappen die bij het snijden op onaangename wijze naar voÍen komen: d slechte glij-eigenschappen; b groot luchtvolume in de stapel; c de zachtheid van het materiaal op zichzelf. De slechte glij-eigenschappen van het te snijden materiaal maken dat het door het mes opgestuwd wordt. Hierdoor Ioopt het mes vast en kan een buitensporig hoge snijdruk ontstaan. Men lette er daarom op dat het te snijden materíaal steeds aan de linkerzijde aangelegd wordt als de mesbeweging naar rechts plaats heeft. Bij het aanleggen aan de rechterzijde zou het opstuwen nog bevorderd worden, daar de rechter zljaanleg het uitwijken van het materiaal verhindert (afbeelding y). Door het luchtvolume en de zachtheid van het materiaal wordt het bij het snijden onder de persbalk uit getrokken. De bovenste vellen van de stapel v/orden daardoor koÍteÍ dan de onderste. Om dit onaangename verschijnsel te voorkomen moet men een scherpe snijhoek van r9o kiezen. Een verdere verbetering kan men bereiken door de snijkant van het mes bijzonder glad te slijpen. Verder dient men er rekening mee te houden dat een bot mes meer trekt dan een scherp geslepen mes (aÍbeelding 6). Maar niet alleen het mes beïnvloedt de kwaliteit van de snede. Persdruk en petsbalk zijn ook belangrijk. De grondregel luidt: zacht matetiaal - hoge persdtuk, hard materiaal - lage petsdruk. De persdruk kan van Joo tot 4ooo kg trappenloos worden ingesteld. PeÍst men zacht materiaal met hoge dtuk, dan wordt het door het profiel van de persbalk vervormd. Dit euvel kan men verhelpen door een afdekplaat. In bijzonder moeiiijke gevallen kan men een 4 tot y mm dikke strook bordkarton, die naar achteren toe schuin afloopt, onder de afdekplaat plakken. Deze moet dan, zoals op de tekening te zien is, aan het voorste gedeelte van de plaat bevestigd worden, zodat het uittrekken wordt vermeden (afbeelding 7). Normaal materiaal Hieronder veÍstaat men het màteti^ l dat met een normale snijhoek v^n zzo en middelmatige petsdruk verwerkt kan worden, zoals bijvoorbeeld schrijfpapier en normale soorten drukpapier. Waarom in dit geval met middelmatige persdruk? Men zou kunnen denken dat bij gemakkelijk te snijden materiaal de persdruk nooit te hoog gesteld kan worden. Dit is oniuist, daar te hoge persdruk aan de snijlijn kan leiden tot maatverschillen tussen het bovenste en het onderste vel. Principieel geldt: geen hogete persdruk dan strikt noodzakelijk! Dus slechts zohoog dat het matetiaal bij het snijden niet \r/ordt v/eggetrokken. flatd materiaal Bij hard materaal, zoals bijvootbeeld kunstdruk, gegomd papier, botdsoorten en kunststoffoliën, kan het mes tijdens het snijden uitwijken. Dat ligt dan steeds aan een te scherpe meshoek en het mes moet dan omgeslepen worden. Opdat men niet te veel van het mes behoeft af te slijpen, slijpt men er slechts een , tot 4 mm brede voorvouw aan (afbeelding 8). Dit heeft bovendien het voordeel dat het m teti^ I ondanks II

te sniiden mateÍiaal bijbeldruk carbon carbon voor machineschrift cyclostylepapier drukpapier normaal doorslagpapier duplexpapier etikettenpapier fotopapier gegomd papier kunstdruk kunststofvezelpapier metaalpapieÍ n.c.r.-Papief petkamentpapier pergamijnpapier schrijfpapier tÍansparant papier tweezijdig geparaffineerdpapier velourspapier viltpapier vloeipapier waardepapier zijdevloei btistolkarton briefkaartkarton kartonnagebord chromolux dozenkarton duplexkarton gecacheerdkarton grijsbord handbord hardbord houtbord zacht leerbord manillakarton multiplexkarton registerkaartkarton strobord triplexkafton viltkarton astralon acetaatfoliën cellofaan celluloïd cellulosefolie cellul o se-acetaatfolie cellulose-hydnatf olie polyethyleenfolie p.v.c. hard p.v.c. zacht p.v.c. vloerbedekking zellglas

h (mm) persdruk in kg normaal normaal normaal normaal normaal normaal rapid rapid rapid rapid rapid rapid rapid normaal rapid rapid normaal rapid rapid normaal normaal normaal rapid normaal rapid ÍaPid rapid rapid rapid rapid rapid normaal rapid rapid rapid rapid rapid rapid rapid normaal rapid normaal rapid tapid rapid rapid Íapid rapid rapid rapid rapid rapid rapid ÍaPid

z2o

rooo-I too

rgo

400

rgo

200

tgo

,ooo

2zo

2000

rgo zzo

z4o

2zo

24o

3,J 3,J

,ooo-4ooo 25oo 25Oo 2OOo-2' oO 2roo 2too 2too

240 ,ro

tro

zzo

24o

lrJ 3rJ

24o

3,5

,ooo

24o

lrj

2too

z6o z2o rgo 2zo

"^o

t,5

,ooo 2too

rgo

rroo

zzo

r too-2ooo r t oo-2ooo 2roo

rgo 2zo rgo zi'o

z4o

met flexibele afdekplaat

3,J

2000

3,t

2zo

2too 25oo

met fexibele afdekplaat

2000

met met met met met met

2'oo

z2o

25oo

2to

,ooo 2too

z2o 24o

5t)

2too

24o

1,J

Sooo 2000

240 z2o z2o

2too

z20

2too

tro

,lo

3r5

z2o

2 t oo-rooo

250 24o

5t)

2OOO-roOO

2zo

2000

240 2to

,ooo 2too

240

2too 2too

"
"^o

lrJ

z2o r9o z6o

2too 2OOO-2rOo

2zo

J'J

flexibele afdekplaat fexibele afdekplaat flexibele afdekplaat flexibele afdekplaat afdekplaat flexibele afdekplaat

met afdekplaat

2000 r J oo-2ooo 2OOO-2t oO

240 2zo

flexibele afdekplaat afdekplaat afdekplaat afdekplaat

met afdekplaat

240 z2o

met met met met

3'J

2zo

zzo

met afdekplaat

2AOO

zzo

r9o

met afdekplaat

r too 2roo 2too

zzo 22o

afdekplaat afdekplaat afdekplaat afdekplaat

tooo-4ooo 2OOO-2tOO

240

2ro

met met met met

200

2zo uco

opmerkingen

2OOO-2tOO

2' oo-rooo

met afdekplaat met flexibeleafdekplaat nieuwmes,licht stomp met flexibeleafdekplaat met flexibeleafdekplaat met flexibeleafdekplaat met flexibeleafdekplaat met flexibeleafdekplaat met flexibele afdekplaat met flexibele afdekplaat met flexibele afdekplaat met fexibele afdekplaat met flexibele afdekolaat

de stompe snijhoek toch voor het mes kan uitwijken. Síanneer bii het wetten van het mes de snede van achteren gebroken wordt, merkt men dat bij hard materiaal op bijzonder onplezierige wijze. Dat euvel leidt bij hard matenaal 'insnijden'. altijd tot Dit ontstaat ook wanneer er zich stof of vuil bevindt op bepaalde plaatsen van de aanschroefvlakken van mes en mesbalk, waardoor het mes niet zuiver loodrecht aangeschroefd wordt. Hetzelfde verschijnsel treedt op bij messen die boven dikker zijn dan onder (dat is een fout van de messenfabrikant of de slijperij). Men herkent dat aan glimmende vlekken op de snijkant van het gesneden mateiaal. Materiaal met maatverschillen in de hoogte van de stapel langs de snijlijn is meestal hard materiaal (kunststoffoliën), dat ook bij verhoogde persdruk niet zodanig samengedrukt kan worden dat men over de gehele snijlijn een gelijkmatige persdruk verkrijgt. Om deze verschillen op te heffen verdient het aanbeveling de flex-ibele afdekplaat te gebruiken. Geeft dat nog niet het gev/enste resultaat, dan kan men aan de voorzijde, over een derde van de breedte van de afdekplaat, een 4 mm dikke viltstrook plakken, die na plm. 3 tot 4 weken vernieuwd moet worden (afbeelding 9). Wanneer is een mes bot? Men mag nooit met een bot mes snijden. De snijmachine wordt er door overbelast en de snede wordt onzuiver. Het bot worden van het mes hetkent men doordat de randen van de vellen aan elkaar kleven, een donkerder kleur krijgen of ruw zlfu.Bijhardmatetíaal hoort men bij het doorsnijden van de onderste vellen een schetpe knal. Als men één of meer van deze verschijnselen waarneemt, v/ordt het tijd het mes te slijpen, want: a de slijpkosten zijn geringer wanneer het mes nog niet al te bot is geworden; & de kwaliteit van de snede wordt beter; r het mes g ^t laflger mee wanneer zuinig kan worden geslepen; / de snijmachine wordt gespaard.

Zijt de hoogteverschillen in de stapel nlet groter dan 4 mm, dan kan men de flexibele afdekplaat gebruiken, waardoor de hoogteverschillen vereffend worden en een gelijkmatige persing verkregen wordt. Is het verschil groter dan 4 mm, dan moet men een bordkartonnen mal gebtuiken ter verdere vereffening. Een holle snede ontstaat ook bij rondom golvend materiaal, omdat de golven in gepetste toestand naar achteren gedrukt t'ordenen bij beëindiging van de snede in hun oorspronkelijke stand terugkomen. Om een holle snede te verminderen is het noodzakelijk de persdruk zo veel mogelijk te beperken. Om de snede verder te verbeteren verwerkt men het papier vanuit het midden, dat wil zeggefl de deelsneden worden van het midden af uitgevoerd. Pas bij het formaat snijden worden de buitenste randen gesneden, 'getrokken papier' of scheve druk Sniiden bii Speciaal bij in offset gedrukte grote vellen kan het voorkomen dat het papier door vochtigheid vervormd is. $Vanneer na het drukken op formaat gesneden moet v/orden, stemmen drukbeeld en aanleg niet meer overeen. Daarom wordt in zulke gevallen met de optische sneeaanduider'naat maat' gesneden volgens de meegedrukte snijmerken. Een haarfrjr'e lichtstraal geeft precies de snijlijn aan (afbeelding ro). Het drukbeeld wordt gericht naar de sneeaanduider en op die manier is de aanleg recht te snijden. Daatna kan het snijwerk zonder tijdvedies geheel automatisch doorgaan. In een drietal tabellen is tenslotte getracht alle tegelmatig voorkomende te snijden materialen alfabetisch onder te brengen. De opgenomen cijfers stammen uit de ervaring, opgedaan aan Polar-snelsnijmachines. Alle persdrukcijfers hebben betrekking op een middelhoge stapel, die meer dan tweederde van de sneelengte inneemt; hogere en bredere stapels verlangen hogere persdruk, lagere en smallere stapels een lagere persdruk. Bij moeilif k m^teri^aI (dun, zacht) gebruikt men de normale afdekplaat. Materiaal van ongeIijke hoogte (karton, gehechte brochures) moet met de feíbele afdekplaat (extra uitrusting) gesneden worden.

Sniiliist Het mes komt in de laagste stand op de zogenaamde snijlijst. De gtondstof van de snijlijst moet taai maar niet tehardzljn. Is het materiaalte zacht, dan snijdt het mes er te diep in en de onderste vellen worden niet schoon doorgesneden. De snijlijst wordt verwisseld of omgedraaid wanneer het mes er zo diep heeft ingesneden dat de onderste vellen van een stapel afscheuren. Het verbruik van snijlijsten is natuurlijk geheel afhankelijk van het te sniiden materiaal. Men kan stellen: hoe harder het materiaal, des te groter het verbtuik. Snijverschil len bii matetiaal van ongeliike dikte l7anneer het materiaal van ongelijke dikte is, ontstaan bolle of holle sneden, dat wjl zeggen het gesneden materiaal wordt korter op die plaatsen waar minder persdruk wordt uitgeoefend. Zo ontstaat bij dikker materiazl in het midden een bolle snede, omdat de beide uiteinden bij het snijden door het mes weggetrokken worden. Bij gehecht matetiaal wordt de tegenoveÍ de gehechte zijde liggende kant korter, omdat daar de persing geringer is.

r.3

Albert

Hahn

r877-t9r

8

o v E RT E K E N A A RESN . R E N T E N M A K E R S

Van rgor tot rgot werd Nederland geregeerd door een coalitie van katholieke, anti-revolutionaire en christeliikhistorische partijen - de SDAP voerde daartegen een felle oppositie, die geleid werd door Troelstra. Deze hield in tgoz tn verschillende plaatsen van het land een rede, waarin hij de regering onder leiding van dr. Abraham Kuyper verweet, allerminst een christelijke politiek te voeren, maar slechts de belangen van het kapitaal te behartigen, onderwijl met vertoon van vroomheid de christelijke arbeiders onder de duim houdend. 'De brandkast beschermd met Bijbel en wierookvat' had Troelstra zijn rede genoemd en deze titel werd het onderwerp van een prijsvraag, op J juni rgoz uitgeschreven door het dagblad Het Volk. Men wilde graag een proeftekening over dit gegeven ontvangen van hen die lust hadden in het vervolg wekelijks een politieke plaat te leveren voor het nieuwe zondagsbijvoegsel, dat op r juli van dat jaat zow gaan verschijnen. Men ontving inderdaad inzendingen en men vond de gezochte medewerker. Dat werd niet de onlangs ovededen intetnationaal beroemde schilder Kees van Dongen, hoewel hij - vanuit Parijs - wèl meedeed. Zljnfotse, met ruige penseelstreken neergeschreven tekening werd geplaatst, maar een carrière als politiek tekenaar was voor Van Dongen niet weggelegd - hij zou roem vergaten als de schilder van de high society der twintiger jaren. Een heel andere roem wachtte de eerste prijswinnaar, een zekere Albert Hahn, tekenleraar aar' een Amsterdamse ambachtschool. Niet ruim zestig jaren, zoals Van Dongen, maar slechts een kwart van die tijd was hem beschoren voor zijn levenswerk. Daarmee heeft hij zich - ondanks die korte duur - een gÍote plaats veroverd in de harten van de velen die deel uitmaakten van de Nededandse arbeidersbeweging in die jaren enzijn overlijden op 3 augustus r9r8 werd als een groot en onherstelbaar verlies gevoeld. In die korte tijd heeft Albert Hahn een heel bijzonder oeuvre opgebouwd, vrijwel geheel bestaande uit tekeningen in eenvoudig zw^Ít eÍ\ wit, in sterke contourlijnen en vlakken, decoratief maar tevens suggestief en op de mar' af. Op de man af - dat gold reeds vanaf de eerste prent vooral en met name één politieke figuur. Er staan twee mannen voot de brandkast op die tekening: links, met een wierookvat, een priester, dr. Schaepman, voorgangeÍ van het politiek katholicisme, rechts, met de Bijbel, een predikant, dr. Abraham Kuyper. Diens markante, volle en vlezige kop za\ na die eerste keer nog talloze malen het mikpunt wotden van Hahns scherpe wapen, de tekenpen. Hahn en Kuyper, het zljn twee namen die vanaf de eerste tekening onafscheidelijk met elkaar verbonden zijn op het Nederlands politiek toneel van r9o2 tot r918. De anti-stakingswetten van r9o3 leiden tot het ontstaan van de zogenaamde worgprent, v/aarop Kuyper als een sinistere, maar als heer geklede onderwereldfiguur een arbeider met moordende greep omlaag drukt. In tal van ge'Bram' in de volgende jaren: als houten stalten verschijnt 'beschildwacht; als de geweldige; als de opperchristen galonneerd, besabeld, belakeid'; als Adam in Ballingschap; als de ontbrekende plank in het Kabinet en als gehavende profeet. Dat laatste nadat de zogenaamde'lintf esaffaire' een ernstige knauw had toegebracht aan dr. Kuypers politieke

r4

r De brandkast beschermd met Bijbel en wierookvat (r9oz) z In de naam van Christus! (r9o3) (Dit is de zgn.'r/orgprent!)

De houten schildwacht (r9o3) Abraham de Geweldige (r9o4)

status, waarbij Hahn - tijdens één van zijn veelvuldige ziektes - in een vlijmscherp potloodkrabbeltie Kuypers zelfingenomenheid striemde, toen deze in de l(amer had ge'Het zegd: boetekleed ontsiert den man niet'. Scherp is 'Bram'laat Hahn ook in r9ro, als hij bladeren in nummers van De Notenkraker - het politiek-satirieke weekblad van 'dat Het Volk - en hem laat constateren: is nou al het zesde nummer waarin ik niet voorkom, ik lig er Ênaal uit'. \X/at niet wegneemt, dat hij nog herhaaldelijk terugkeert: 'politieke 'huisvrouw' krakelend met'haaf als apache'; als echtvriend, de christelijk-historische leider De Savornin Lohman; als ronddrijvend wrak en als ineengezakte pudding. Rondom Kuyper zijn het vooral de figuren van de reeds genoemde Lohman, van Theo Heemskerk, representant van het iolig christendom, van dominee Talma, de goedwillende 'sociale' minister, die naast vele anderen dragers zijn van de in het kleed van de satyre gestoken glasheldere politieke voorlichting, die deze voortreffelijke tekenaar gaf. Een voortreffelilk tekenaar, dzt was Hahn. Geboren in Groningen op t7 m ^rt 1877, kreeg hij aldaar aan de Academie Minerva zijn eerste tekenlessen. Een lelijke val op r4-jaÀge leeftijd vormde àaattoe de aanleiding, hij raakte gedeeltelijk verlamd en kon niet de loopbaan volgen die aanvankeliik voor hem was voorbestemd. Hij zou zondet dat ongeluk huis- en decoratieschilder geworden ziin - nu werd hij tekenleraar, nadat hij in Amsterdam aan de Rijksschool voor Kunstnijverheid er'aan de Rijksacademie zijn studie had voltooid. Tekenleraat à fl eefl ambachtschool en waarschijnlijk een goed leraar, want hij verstond zijr vak het academisch tekenen, w.o. de weergave van de menselijke figuur, anatomisch verantwoord en in zwart-wit of toonwaarden van grijs op papier gezet met potlood, krijt, pen ofpenseel. Deze grote vakkennis kwam hem uitstekend van pas bij zijn werk als politiek tekenaar: zijn personages leken goed, ze bewogen zich vrij en ongedwonpïen op de planken v^fl zljn schouwtoneel, de voorstelling was altijd klaar en duidelijk. Zijn schouwtoneel - dat was het Zondagsblad van Het Volk, dat werd De Notenkraker daarna, tot ^afi de maand var' zlyn dood. Elke week leverde hij, behalve in de veelvuldige tijden van ziekte, zes tot tien grote en kleine tekeningen voor het blad. Wel kwamen eÍ op de duur meer medewerkers, van wie vooral genoemd mo€len worden L. J. Jordaan, die tot in de viiftiger jarcn in Hahns stijl en op zijn niveau zou blijven doorwerken, en Tierk Bottema, die zich naast Hahn het meest als artistieke persoonlijkheid in zljn fel getekende prenten wist te handhaven. Hahns stijl was de overheersende, de overige medewerkers, veelal zeker geen onverdienstelijke kunstenaars, konden zich er niet aan onttrekken, zii werkten geheel ondet de invloed van dit sterke voorbeeld. Toch was Hahn zelf ook niet zonder beïnvloeding gebleven - toen het politiek-satirische weekblad van de SDAP ging verschijnen, was dat voor Nederland een heel bijzonder ding, maar elders kende men dergelijke bladen reeds lang. Met name de affeverinsen van het te Mi.inchen sedert r896 verschijnende weekblad Simplicissimus moeten door Hahn verslonden zijn, de tekeningen die daarin verschenen van kunstenaars als Th,Th,Heine, E.Thónv, Bruno Paul e.a.

r5

'reconstructie' van het kabinet - De ontbtekende plank (r9o8) t De 'Het boetekleed ontsiett den man niet!' (r9o9) 6 Toilet -

moeten een grote indtuk op hem gemaakt hebben en de goede gevolgen daarvan zljn in zijn prenten onmiskenbaar. Ook de invloed van de zgn. Jugendstil - genoemd naar een ander Mijnchener blad - was zowel bij de genoemde Simplicissimus-illusttatoren als bij hun discipel Hahn bemerkbaar. De lust in golvende, af- en aanzwellende, over het blad slingerende lijnen, is in al Hahns werk terug te vinden. 'de geweldige' en De machtige verbeelding van Kuyper als 'ineengezakte uit pudding'zijn opgebouwd dezelfde kop als lijnen. Het grote portret van spel van vloeiende een sierlijk Domela Nieuwenhuis, dat hij eens tekende, is geworden tot een compleet Jugendstil-ornament, waaÍtoe de zilverwitte manen en grote baard van deze volkstribuun een gretig gebruikte mogelijkheid boden. Hetzelfde gold voor de vergrote kop van Karl Marx, die bij de vijfentwintigste jaardag van diens sterfdag, op rt m^art r9o8, in De Notenkraker verscheen. Deze tekening ontleent zljnkracht vooral aan de forse en tegelijk soepele zw^rte contourlijn, waarmee de overigens uit fijne grijze tinten opgebouwde haarmassa is samengevat en - natuudijk - aan de kernachtige tekening van ogen en mond. Een schitterend voorbeeld van de wljze waatop Hahn die golvende lijnen wist te hanteren, vormt de reeds genoemde Kuyper-caricatuur'de ontbrekende plank', wàarop de figuur van de grote Abraham nagenoeg ten voeten uit werd weer-

r6

gegeven doot het vedoop van de nerven in een stuk hout. Die verwantschap met de Jugendstil heeft Hahn ook parten gespeeld: zijn allegorische prenten voot de re mei bijvoorbeeld zijn vrijwel altijd zoetig en esthetisch. Als hij de idealen van het socialisme moet uitbeelden, vervalt hii in een nogal slap-decoratieve illustreertrant - in plaats van aan de Simplicissimus-tekenaars denkt men dan aan het voorbeeld van de Engelse socialistische kunstenaar I7alter Crane. Net als die voorloper probeerde Hahn het in 21fi allegorieën al te mooi te maken. Er is echter één allegorische figuur die herhaaldelijk optreedt naast de vele politieke personages op Hahns toneel, er één van de hoofdrolspelers is, ook wel erg geïdealiseerd, maar toch de centrale figuur op bijzonder sterk sprekende prenten. Het is de arbeider, een jonge, 'n korte knevel boven de wilskrachtige kerel, blond, met krachtige mond, in broek en rode kiel - zó blaast hij als 'rode trompetter' op de voorplaat van het mei-nummer van 'de mei-reveille'. Onwrikbaar staat hij - in de uniform r9o8 van het treinpersoneel - op een stationsemplacement tiidens de spoorwegstaking in r9o3. Groot en machtig, want: 'Gans het raderwerk staat stil, als Uw machtige arm het wil'. 'dwangOp de reeds genoemde, na de uitvaardiging van de wetten' gepubliceerde worgplaat ligt hij onder, maar later volgt daarop een herziene versie, met de arbeider als uiteindelijke winnaar. In oktober r9r4 st^at hij in de hoek gedrongen, breed en beschermend voor vrouw en kind. Te-

razen, die adder, en straks mot-ie tóch 7 Huiselijke twist -'Hoor'n lekket vreet bijdtaaien' (r9r r)

genover hen'de vijand die binnen onze landpalen is en die niet is te ontvluchten': het dreigende, macabere spook van de honger - een uitgeteerde zwarte figuur in lompen, met gloeiend oog en een besmeurd slagzwaard. Het is er één uit de reeks waarin Hahn gedurende de laatste iaren van zrjn leven zijn afschuw van de oorlog uit. De zinloosheid er van: '\X/aarom hebben ze vader doodgemaakt, moeder?'... de niets ontziende wreedheid en bloeddorst van het militairisme, dat voor klachten over schending van het internationaal ooÍlogsrecht altijd verwijst naar'de vijand'. .. De vernietiging van de cultuur: de kathedraal van Reims opgebouwd :uit zware stukken geschut, een opstapeling van geweldige kanonskogels en een grijnzend doodshoofd onder een'pickelhaube' als roosvenster... de collaboratie: in de ruïnes van de Leuvense universiteit reikt een als hoogleraar uitgedost geraamte een doctorsbul uit aan 'der Kaiser'. Wilhelm II. .. De dood... een nieuwe hoofdrolspeler. Het voortaaÍ komt in r 9r 5 en magere Hein bukt zich, met zijn sikkel in de hand, over de bloemen die ontluiken en plukt ze weg. Zijn schedel duikt op tussen de golven van de Noordzee: een drijvende mijn. Er wordt aan het \X/estfront een nieuw offensief ingezet, de dood speelt in vervoering de dodendans op zijn viool, terwijl op de achtergrond de mannen vallen ondet een schitterend vuurwerk van hoog oplaaiende vlammen en uit elkaar spattende granaten. En op r augustus rgry klinken militairisme en dood op hun jubileum, een iaar wereldoorlog. Hun feestdrank is dampend bloed, er zijn guirlandes en een ruiker van schedels. De enige overwinnaar van Verdun is de dood: in maart 1916 tooit Hahn zijn groot en fors getekende, grijnzende kop met een lauwerkrans. In dezelfde maand laat hij der Kaiser azr' in zoon vragen: 'Tot hoever zljn wij nu gevorderd, mijn jongen?' De kroonprins antwoordt, trots en met een weids gebaar'.'Tot zo ver U doden ziet, vader.' De oorlog duurt voort - op , augustus r9r8 verschijnt het militairisme, nu gesymboliseerd door de dood-zèlf, gehar nast en uitgerust met gasmasker, zeggend: 'Blijf op mij vertrouwen, vlug werk ik niet, maar de vrede die ik eindelijk zal brengen, zal een zeer volkomene zrjn.' Achter hem strekt zich een eindeloos kerkhof uit... , augustus r9r8 - het was de dag van Hahns dood, waarop deze prent ontstond. Na het opmaken van deze bittere balans en zonder te weten van de nabijheid van het zo vurig verhoopte einde van het massale moorden is Hahn gestorven,4r jaar oud. R. N. Roland Holst, vooraanstaand beeldend kunstenaar in die tijd, schreef over ziin laatste dagenl. 'Daat lig ik weer eens achterover, zo begon hii ons iaatste gesprek, dat ik ^an zijn ziekbed had. Geen bitterheid, geen verwijt, m^^r wei diepe teleurstelling was er in de bekentenis van zijn hopeloos verloren illusies en van zijn volkomen ondermijnd vertrouwen. Daar was duidelijk een vermoeidheid in hem die niet alleen voortkwam uit physieke uitputting, maar die ook verootzaakt werd door de marteling dat hij voor zijn hartebloed geen uitweg wist. Het beste in hem lag zonder toekomst.' Somber en zonder toekomst was de wereld voor de stervende Albert Hahn... m ar juist in die laatste, sombere iaren van zijn leven is hij er toe gekomen om zijn gedachten

8 Een idee van ptof. Fabius in beeld gebracht -'Christelijke beginselen en stembusbetekening, of een ineengezaktepudding', openingsrede tot het tweede christelijk-sociaal congres' (r9r4)

over schoonheid en samenleving aan het papier toe te vertrouwen. In de Socialistische Gids verschenen zijn artikelen waarin hij toch zijn geloof beleed in een betere toekomst, ondanks alles.In r9r7, middenin de oorlog dus, schreefhij : 'Uit onze maatschappij groeit de socialistische, een nieuwe, mooie wereld zal komen na deze wereld van leed en bloed en tranen. En die nieuwe wereld zal brengen een nieuwe kunst, een wondere kunst, die de blanke, hoge zuilen van het gebouw der toekomst, de kroonlijsten en de wanden, de zolderingen en de vloeren zal bekleden met schoonheid. En als het gebouw volto oid zal zijn, zal ook de nieuwe kunst daar z|jn, blinkend, rijk en vol, zoals andere kunsten waren in andere volle tif den. En aan deze kunst bouwen nu reerls mee alle waarachtige kunstenaars van thans, allen zonder ondetscheid, de een meer bewust, de ander minder zeker.' Ook een eeheel andere kant van Hahns wezen komt in deze I7

9 T w i n t i g s t e e e u w s eb o u r v s t i j l R e i r n s( r 9 r 5 )

I8

ro Het vooriaar komt -'Nu

pas gaan mijn dagen goed worden'(r9r5)

artikelen naar voren als hij zijn mening over de relatie tussen kunst en reclame op papier zet, Hij was, behalve de grootste en gaafste politieke tekenaar van die dagen, ook een vooÍaanstaand ontwerper van affiches. Als zodanig 'Deze verwierf hij zelfs internationale erkenning: geniale tekenaar bezit behalve zljn zin vooÍ het karakteristieke nog iets, dat de Hollanders in het algemeen riet zo goed ligt, namelijk de gave tot vormgeving van het dramatische.' Aldus in r9r4 een Duits criticus, die dan bovendien nog 'Zijn schrijft: stljI stijgt zelfs tot monumentaliteit in het verkiezingsbillet dat hij in r9r3 ontwerpt.' Dit verkiezingsbiliet toont de ons al bekende jonge arbeider, als een geweldige, overheersende figuur, het felrode vlak van zljn kiel moet aan de stÍaatwanden gewerkt hebben als een schelle kreet, en het zaI ongetwijfeld bijgedragen hebben tot de verkiezingsoverwinning, die de SDAP in het jaar t9t1 boekte. 'Kreet of mededeling', dat is het opschrift van een artikel $/aarmee hlj zich in r9t7 mengt in een discussie over affichereclame. Tegenover de mening van R.N.Roland Holst, die 'dat meent de kunstenaar zich geen eisen mag laten stellen die in tegenspraak zijn met zijn schone dromen' stelt hij 'Síaarom geen kreet als het nodig is? Ook de kréét van een waarachtig kunstenaar is schoon.' In ditzelfde artikel noemt hij onder meer bewonderend het Engelse ontwerpersduo Beggerstaff Btothers. Opmerkelijk is in dit verband dat de reeds geciteerde Duitse criticus Hahns Hamlet-affiche hoger schat dan het beroemde biljet dat deze twee Engelsen voor Shakespearesdrama maakten. Uit Hahns artikelen blijkt dat hij niet geloofde in de toekomstwaarde van het toen actuele futurisme of kubisme, hij veroordeelt ze om hun formalisme,'Ze wanen zich volgelingen van Vincent van Gogh - in hun onnozelheid niet beseffend dat Vincent hun antipode is.' In zijn Iaatste, fragment gebleven artikel vertelt hij dan v^n z|jfl eerste ontmoeting met Vincents werk, in de tijd dat hij leeding was op de Groningse Àcademie Minetva. 'En toch... was er eén schilderij dat me telkens weer uit de ginnegappende schooliongenstroep onweetstàanb^at tot zich trok. Het was een voorstelling van een korenveld, een goudgele strook met buigende, waaiende lijnen en daarboven een grijze, loodzware lucht, waadn donker-groot een pa r zw^rte raven wiekten. Vreemd toch, die beklemming, die niet in woorden te brengen gewaarwording van angst, van heimwee, van hopeloze verlatenheid, die je telkens overviel wanneer ie aandacht naar het stuk werd getrokken.' Hahn hazk deze ieugdherinnering op in een beschouwing, geschreven raar aanleiding van Van Goghs toen iuist gepubliceerde brieven. Ais hij die beschouwing had kunnen voltooien had hij zeker aandacht gewijd aan Vincents streven naar een kunst voor 't 'de hoogste, volk nobelste Íoeping voor elk artist' schrijft Vincent aan zlin broer. Hahn heeft die hoogste, nobelste roeping verstaan en zijn beste krachten gegeven aan een kunst die door een groot deel van het arbeidende volk van ziyn tijà werd begrepen. Hij werd in dankbaarheid herdacht. Adama van Scheltema btacht in een kort grafschtift tot uitdrukking waatom: 'Jij, Hahn, zo steÍk geweest in strijd en smart, liet ons je werk, je geest... ie blijde hart,'

Dick Dooiiu

'Blijf op mij vertrouwen, rr Na vier jaten oorlog - Het militairisme: vlug werk ik niet, maar de vtede die ik eindelijk zal brengen, zal een zeet volkomene zijn.' (r9r8)

In andere vorm is deze tekst op r mei r968 als gezonden doot de Yata-ndio.

'gesproken portret'uit-

r9

Regionale tentoonstellingen van LA Het wordt steeds duidelijker dat veel bedrijven, die zich tot nu toe steeds hebben bezig gehouden met het uitsluitend in boekdruk vervaardigen van drukwerk, hun aandacht gaan richten op de mogelijkheden die er zijn in het offsetprocedé. 'Waren het in eerste instantie alleen de gÍote ondernemers die et toe overgingen hun bedrijven met een offsetuittusting uit te breiden, nu zien wij dat ook kleinere boekdrukkerijen zich in die richting gaan bewegen. Misschien wordt deze stroming ook bevorderd door de verschillende grafische machineieveranciers, die zich de laatste tijd met hun reclame speciaal op deze groep richten. Anderzijds zljnhet vooral de nieuwe ontwikkelingen op het gebied van de vervaardiging van de beelddrager, die het mogelijk maken om met een niet al te grote investering over te gaan tot toepassing van het offsetprocéde. Men zou ook nog de vraag kunnen stellen waarom de boekdrukker zoekt naar nieuwe mogelijkheden, zowel op het gebied van boekdruk als in de richting van de offsettechniek. Een dergelijke tendens is meestal het gevolg van het ontwaren van een behoefte. Een behoefte bijvoorbeeld naar nieuwere en snellere produktiemethoden, om de steeds maar stijgende kosten zan materizzl en arbeidsloon op te kunnen vangen en zodoende de rentabiliteit van een bedrijf op niveau te kunnen houden. Of mogelijk een behoefte die ontstaat door een orderportefeuilie die er - onder invloed van de geleidelijk stijgende welvaart in ons steeds drukker bevolkte land - anders uit gaat zien. Het staat wel vast dat een voortgaande integratie van de offset in het boekdrukkersbedrijf een feit is en we moeten aannemen dat dit beeld zich voorlopig nog wel zal voortzetten. Floever dat za| gaan is niet te zeggen, want dit hangt voor een groot deel afvan de ontwikkeling in de boekdruksector zelf. Hiermee willen wij benadrukken dat de offsettechniek niet de oplossing voor alle probiemen zal blijken te zijn en dat veel mogelijkheden die de boekdruktechniek bezit, door geen andere techniek te benaderen ztjn. Het is zo dat er in de boekdruksector - gezien in het licht van de bedrijfsefficiencl'- in veel bedrijven nog ontzettend veel verbeterd kan worden. Tot deze overweging zijn wtj gekomen naar aanleiding van een bezoek aan eén van de regionale tentoonstellingen die door de LA in verschillende plaatsen in ons Iand zijn gehouden. De LA beoogt met deze tentoonstellingen (afbeelding r) weer te geven dat er met een minder gtote opzet, dus beperkte investeringen, toch heel wat te bereiken is op het gebied van moderne en doelmatige produktiemethoden. Het is vooral de bedoeling bedrijven van bescheidener omvang voor deze mogelijkheden te interesseren. We zouden de tentoonstelling in vier delen kunnen bezien. Eerst een gedeelte wa tin vormvervaardiging van het loden materiaal wordt gedemonstreerd, met een verdere uitbouw op het gebied van de toepassing van plasticduplicaten in verband met roterend drukken en vermenigvuldigen van drukvormen voor meervoudig drukken. In een eerder gepubliceerd artikel hebben we reeds voldoende gewezen op de veelzijdige mogelijkheden die aan het gebruik van plasticduplicaten verbonden zij n. In de zetterijafdeling viel de Regina lijnen- en reglettengietmachine op, die de mogelijkheid biedt om lijnen en

z6

witmateriaal te gieten van coÍps r tot 36. Voor de corpsen boven rz is de machine uitgerust met een za.^g ppara t d^t voor die dikte een betere afwerking van de gegoten stukken geeft. Cotpsen beneden rz worden afgekapt. Op de tentoonstelling produceerde de machine r-punts interlijnen van een voortreffelijke kwaliteit (afbeelding z). Het gedeelte waar de offsetapparatuur stond opgesteld ondervond grote belangstelling van de bezoekers van de tentoonstelling. De verschillende offsetinstallaties worden uitgebracht onder de titel van offsetapparatuurcombinaties r et z, a.l naar gelang de mogelijkheden die er mee bereikt kunnen worden. Zo'n compleet geheel bestaat in z'n eenvoudigste uitvoering uit een contact-kopieet^pp^t^ t, een doorlicht- en montagetafel, een ontwikkel- en spoeleenheid voor offsetplaten en tenslotte een KOR-offsetvellenrotatiepers. Voor een boekdrukker die veel regelmatig terugkerend werk heeft, zoals fotmulieren, staatwerk en dergelijke, biedt deze techniek interessante mogelijkheden. Het past in dit kader, eens te wijzen op de mogelijkheden die zijn ontstaan door een nieuw produkt van de LA, de zgn. filmletter. Een filmletter is een fotografisch positief van een letterbeeld op een transparant filmstrookje. Woorden en slagregels kunnen hiermee op eenvoudige wijze worden gezet op een bij dit systeem behorende zelfplakkende ttansparante ondeÍplaat. Hiervan kunnen dan langs fotografische weg contactdrukken, vergrotingen of verkleiningen worden gemaakt op film of papier. De filmletter v/ordt zelf dus niet verbruikt. Ze zljn van een groot aantal lettertypen in handige albums verkrijgbaar. In de sector boekdruk stond de Heidelberger degelautomaat type T. Het is verbazend hoe de Heidelberger-fabrieken aan hun persen steeds weer opvallende nieuwigheden weten a^t te btengen. Een belangrijke verbetering is o.m. de opberglade voor het gereedschap onder de in- en uitlegtafel. Een andere interessante nieuwigheid is de mogelijkheid om op de gewone degelpers een foliedruk-eenheid te monteren. Men kan dan met deze degelpers ook goud- en kleurfolie pregen. Deze eenheid, die men apart kan bijbestellen, wordt op de pers gemonteerd en hoeft als er gewoon werk gedrukt wordt niet van de pers verwijderd te worden. Het is hiermee dus mogelijk zonder kostbare speciale machine incidentele opdrachten van dit soort werk te vervaardigen. $Vat de afwerking betreft zagen we verschillende vouwen hechtmachines en niet te vergeten een gepÍogrameerde snijmachine. Deze snijmachine lijkt ons niet voor elke drukkerij rendabel te maken, maar vooÍ bedrijven waar veel gebruiksdtukwerk wordt vefvaardigd, dat met een aantal exemplaren tegelijk gedrukt wordt, biedt deze machine een veelheid van mogelijkheden. Tot besluit menen wij te mogen opmerken dat het initiatief, dat op dit gebied door de verschillende grafische machineleveranciers wordt getoond, toe te juichen is. Het is voor allen die betrokken zljn b1j de leiding en uitvoering in het grafisch bedrijf aan te bevelen, van deze geboden kansen om zich wat nader te oriënteren op nieuwe mogelijkheden welke geleidelijk ontstaan, gebruik te maken. Een ktitische bestudering van de bestaande inrichting en de produktiemethoden mag daarbij niet achterwege blijven. H.Hernens

'

'.wa':"

J

*t { { m

.'

#.q;

,rl*:

*it J*

I rl;,*,{ËdË'{

h*-ui E'&"íffi"P"

,3ry 3"t''*l

r*ol

tw{ ffiífi

qH* ir{

--rd t

.,

*d @ -l i'

ir.

$t

-t

..,

Yatia Ptaktisch planningsysteem Dertig jaar geleden voor het eetst iets over planning en planborden letend, wetd ons veÍteld dat je een eenvoudige planning in een portefeuille bij je kon àrzgen. Langzamerhand heeft men de systemen zo uitgebreid, dat men weliswaat nog geen systeem moet hebben om het systeem te hanteren, maaÍ toch is de overzichteliikheid door vaak te vet gaande detailleting wel eens zoek. Samsom heeft dit zeker ingezien en brengt nu het zichtbotdie ter gÍootte v^ír 24xto cm, met gleuven voot 64 schoudetkaartjes (deze kunnen niet wegzakken). De kaartjes zijn verkriigbaar in zeven kleuren. Het praktische van dit systeem is, dat men de botdjes aan elkaat kao koppelen en dat er pet bordje ook nog een fotokopie van is te maken. De botden en objecten voor grotere formaten volgens dit systeem zijn Ietrerbaar in metaal. R.to Kunnen we nog sneller typen? Elektrische schri]fmachines en TTS-apparaten maken zeet hoge typesnelheden mogeliik. Maat het schijnt nog snellet en eenvoudiger te kunnen en wel door gebtuik te maken van , . . lucht ! Sperry Rand Cotporation verkteeg de patentrechten op een door Arnold Schónfeld van de Univac Division uitgevonden schrijfmachine. Deze machine heeft gaatjes in onbeweeglijke toetsen, door middel w^^tvaír het mechanisme met lucht wordt geactiveerd. De uitvindet zegt dat ziln machine met een snelheid vaí 72o woorden per minuut kan wetken, De vingers van de typiste sluiten de gaatjes, waardoor het mechanisme in werking treedt. De schrijfmachine gebtuikt daarbii kote luchtstootjes om de types (letterbeelden) tegen het lint en tevens tegen het papiet te drukken. Tussen de toetsen en het eigenliike schrijfmechanisme bevinden zich'fluid logic circuits', die geen bewegende delen bevatten en eenvoudig en weinig kostbaar te fabriceren ziln. De types van de nieuwe machine bevinden zich op een cilinder, die beweegt a n eeÍ flexibcle stang, Een motor draait het schtijfmechanisme met r 8oo toeÍen peÍ minuut rond. De luchtstootjes drukken tegen een kleine hendel, die de schrijfcilinder na rhet papier brengt en zodoende daatop de gewenste tekst afdrukt. Vetwacht mag worden àat àeze experimentele machine te zilnet tijd tot commerciële versies R.9o zal leiden.

Tien miljoen letters pet uut? De gtafische afdeling van RCA in de VS kondigt een via een computer bediend fotogtafisch zetsysteem aan, dat tien keer zo snel zet als de Photon Zip, Deze nieuwe zeteenheid van de RCA kan regels zetten tot een breedte van 64 augustiin. De machine, die in de eetste helft var' 1969 geteedkomt, kan worden gehuurd voor ongeveeÍ $ 86oo (/3r yoo,-) per maand. Om van deze machine het volle profiit te ttekken moet deze 24 uut peÍ etmaal kunnen wotden gebruikt. Bij een wetkweek van vijf dagen is dat 487 uur per maand. Laten we nu tekenen dat dit 4oo produktieve werkuren oplevett, dan bedraagt de huurprijs peÍ uur alleen toch reeds komt dan uitetaard nog zo een "f lS,-.Daar R.4o4 en ander aan bedieningskosten bij.

,o

Vakbeurs Reklame'69 Geliiktijdig met de NaiaaÍsbeuts wordt van 8 t.e.m. r3 septembet a.s. de Vakbeurs Reklame'69 gehouden. Voor deelneming aan deze vakbeuts, die in t967 van start ging in de Julianahal van de Uttechtse Jaarbeurs met een netto standoppervlakte van plm. 4ooo m2, blijkt grote belangstelling te bestaan. \Tellicht mede door het succes van de vootgaande beuts is het aantal aanvtagen tot deelneming van dien aard, dat de beurs veÍplaatst wordt naar de Irenehal, waar voorlopig 5 ooo m2 netto voor de manifestatie is gereserveetd. Het aantal deelnemers- in 1967 plm. roo - zal meer dan rz5 bedragen. Vooral van de zijde van drukketijen blijkt grote belangstelling te bestaan voor de beuts. Daarnaast nemen wederom verschillende fabrikanten en importeuÍs van artikelen op het gebied van de reklame deel, zoals licht- en neonreklame, letters, dtaagtassen, relatiegeschenken, R.9o kalenders, agenda's enz.

Vestigingsexamens lithografie en fotolithografie Het schriftelijke gedeelte van deze examens, w^ rva'n dat voor het fotolithografisch bedrijf mede onder auspiciën van de Vereniging van Nederlandse Chemigtafische Inrichtingen wordt afgenomen, zalplzats hebben op 18 en r9 november a.s.; het mondelinge gedeelte op 14 januari r969. Examenplaats is Amsterdam. Eventuele aanmelding voor deelneming aan één der examens doot gegadigden buiten de kting der cutsisten is tot uitetlijk r septembet a.s. mogelilk bij het secretari^ t v^n de I(oninklijke Bond, Veteringschans 86, Amstetdam. R.8o

Voorkomen van brand Rond het eind van het vorige jaar en het begin van dit jaat wetden wij via dagbladen en teievisie geconfronteetd met een aantal grote branden, Daarbii denken ae - in dit geval te vertalen door bedrijven - dat de volgende brand niet bij ons, doch bi] de buurman zal uitbreken. Gemakzucht en gebrek aan fantasie gaan hier hand in hand. En dat is niet zo'n fnaie combinatie, vooral niet als men zich realiseert dat negen van de tien btanden voorkómen of althans sterk beperkt zouden kunnen worden, Brandpteventie is meestal een sterk veronachtzaamd ondetdeel van het bedtijfsbeleid. Dus moet in de toekomst kijkcn te.rvoorkoming van btand in het programma van de bedrijfsleiding worden opgenomen. Doch evenzeet gaat het om het creëren van een gevoel van medeverantwoordelijkheid bij ieder personeelslid. lt ry67 werd een tecotdcijfet van zeket tweehonderd miljoen gulden aan directe brandschadc bereikt. Inclusief de indirecte schade zal het totaal een zeshonderd mil]oen bedtagen. Goede brandpreventie wordt doot assuradeuten beloond. Het Bureau Voorlichting Schadevetzekeringsbedrijf (J. \7. Frisolaan 3, Den Haag) kan u daar meer oveÍ vertellen. Voot technische adviezen kan men zich wenden tot het Technisch Bureau voot Brandverzekering (Eemnesserweg R.to 56, Baarn).

PVC-folie voor boekdtuk Bedrukken van p.v.c.-folie in boekdtuk is vrijqzelniet mogelilk. Ook bij kleine oplagen moet hiervoor in de regel een dure dtukmethode wotden gebruikt, Het is Jackstadt (lVuppertal, \West-Duitsland) nu echter gelukt een p.v.c.-folie aan de markt te brengen die in boekdruk, zowel op de degelals cilinderpers, zondet moeilijkheden is te bedrukkcn. \7el ziin hiervoor spcciale inkten nodig, doch die kunnen door iedere dtukinktfabrikant worden gemaakt. De folie wordt onder het merk JACroor BO R.4zr in de handel gebracht.

Premio Milano-Liegi 1968 Als onderwerp van de ontwerpwedsttijd voor àit jaar - de zevende in successie - geldt ditmaal een inlegblad van vier pagina's vooÍ een tijdschtift. Het blad is gewijd aan een (vetondetsteld) nieuw lettertype, dat precies vijfhondetd jaat na Gutenbetgs sterfdag wordt uitgebracht. Formaat ztxzg,1 cm. Inzendingen moeten 3r oktobet a.s. binnen zijn. Voor de liefhebbets is de opgave, in Duits en Italiaans gesteld, samen met de nodige clichéafdtukken, te vetkrijgen bij de redactie R.3o van TéTé.

FacetschaaÍ en knabbeltang Niet eike boekdrukkerij is in het bezit van ecn clichéschaar of -zaag. Is de opmaker l:ezig, àan kan bliiken dat hij plotseling een stukje van hct facet af moet halen om zijn tekst te piaatsen of eÍ moet uit het niet-drukkende deel van het liincliché een stukje, Dit kan alleen met een decoupeerzaag of met een figuutzaag en die hebben we ook niet altijd bij de hand. Voor dergelilke karweitjes, zo lezen ste in Graphische rWoche, ztjn twee stuks geteedschap in de handel gebtacht. Met de facetschaar kan men met eén hand stukje voor stukje de facetrand afknippen. Met het clichéknabbelapp r^ t kan men stukies uit het cliché knippen. Moet uit het midden van een cliché een stuk. geen nood. Een gaatjc van ro mm doorsnee en men kan er met de knabbcltang bij. Beide gereedschappcnkunnen ook voor stypcn, stcreo's en kunststofclichés worden eebruikt. R.4r t Kan er minder gesproeid worden? Ofschoon er de laatste tijd middelen in de handcl zijn die bii de drukinkt gevoegd moeten worden tcneinde ovetzetten te vooÍkomen, schiinen deze niet afdoende te zijn. Bovendien vcrluidt dat zc de structuur van de inkt enigermate aantasten en zou de kleurintensiteit er door verminderen. Bij een proef, die met roooo dtuks op twee papictkwaiiteiten'wetd gemaakt, bleek dat in dc praktijk veel te zwzzt wordt gesproeid, zo lezen we in Graphische Voche, Voor het drukken van de proefoplaag werden voor de verschillende kleuren verschillende doseernaalden gebruikt. Het poederverbtuik bedtoeg per rooo dtuks voor blauw z gÍ^m, voot geel 3,5 gram en vooÍ rood en zwart elk 5 gram. In de praktilk was dit gemiddeld 8, ro, r4 eí t4 gram, dus een veelvoud van waaÍmee volstaan kon worden. \7ees dus voorzichtig met de poederdosering R , 4 zr van het sproeiaPp r ^t.

HeeÍtu Kw-l algevonden?

Links kijken, rechts kijken. Ja, hier is wat u zoekt. Voelen, betasten, keuren. Neen - het is toch niet precies wat u bedoelt. Doorgaan, verder speuren. En daarvindt uKw-l.Zo is het vaak in het leven. Het eerste is niet altijd het beste. Even verder vragen kan nuttig zijn. Dan komt u Kw-l vanzelf tegen. Midden in het land, bij Howson in Soest is altijd Kw-l. Alle Howson producten dragen het kenmerk: Kwaliteit Een. Want alleen het allerbeste nemen wij in ons programma op. Voor Howson een artikel aan u verkoopt, is het beproefd en gekeurd. Daarom zijn b.v. Zwitserse kwaliteitsdrukkers goede klanten van ons. Bel 02155 46 51 voor nadere documentatie. Materialen - chemicaliën - platen - apparatuur machines - complete inrichtingen

-

II HOWSON

Howsoncontinentaal nv koningsweg2O soest teleÍoon 02155-4651

r-r

Yana IGT-iikdoos voor steekhygroÍneters Voor het meten van de relatieve vochtigheid (r.v.) in papietstapels worden tot nu toe nagenoeg alleen haarhygrometers gebtuikt. Haarhygrometers g ^n n vetloop van tiid miswijzen en moeten dan met een ander instrument voor meting van de r.v., dat wel betrouwbaar is, worden geijkt. Praktisch kan men volstaan de steekhygtometet zowel bij een lage als een hoge r.v. te iiken, bijvootbeeld bij aoo/" en 65 1". Voor dit doel heeft het IGT een ilkdoos ontwoÍpen, bestaande uit twee doorzichtige kokers waarin zich zoutoplossingen bevinden die voor een constante Í.v. zorgen. De verschillende zouten bestrijken een gebied var' zoo/otot 8oo/o r.v. Beneden rco/o et boven 9oo/o ziin steekhygrometers onbetrouwbaar. Door de gebruiksaanwijzing van de doos nauwkeurig op te volgen, kan men ptaktisch op r o/o R.9o nauwkeurig de afwijking vaststellen.

Longplus Uit ons buurland, Vest-Duitsland, wotdt door Proost het doot Jackstádt te lVuppettal gefabriceerde zelfklevend materiaal verkocht ondet de naam Longplus. De etiketten worden in hondetd sooÍten geleverd met vier iaat gatantie. Ook wordt het mateiaal aan vellen geleverd van verschillende soorten papier en p.v.c.-folie. Voor extía glad materiaal, dat nooit meet Ios mag laten, is er een speciale sooÍt, Duro-DX geheten. En voor zgn. stickeÍs, die na verwijdering geen lijmresten mogen achtedaten, is er R.+6 de soort Nonoerm.

Vol-automatisch omdraaien, geliikstoten en doorblazen Vorig jaar maakten wij onze lezets er op attent dat RPM een omkeerapp^Í^ t voot bedrukte stapels papier in de handel bracht. Bij dit appaÍaat is nu een ventilatiesysteem geconstrueerd. Nadat de stapel in loodtechte positie is gebracht (de vellen staan dan op hun ziikant en dÍagen dan alleen hun eigen gewicht), wordt doot middel van een speciale sproeiet een sterke luchtstroom aan twee zijkanten tussen de vellen geblazen. Elk vel wotdt hietdoor netjes op z'n plaats gebracht, waarbif langs elk vel eenzelfde hoeveelheid lucht wordt gevoerd. De twee luchtstromen komen in het midden van het vel samen. De hietbij ontstaande luchtwerveling bevordett bovendien het van elkaar gaan van de vellen. Is men met een stapel klaar, dan kan deze weer in de uitgangspositie worden teruggebracht. Als het werk betreft dat tweeziidig moet worden bedrukt, kan verder worden gedtaaid. Het doorblazen kan half- of vol-automatisch gebeuren. De benodigde tiid voor een stapel R.9o bedtaagt vieÍ tot viif minuten.

32

'Belangriike

tips voor de dtukker' Gaarne in deze beschouwing even de aandacht gericht op een bestseller in pocketvorm, uitgegeven door de Heidelbetger-fabtieken. Het betreft in feite een verbeterde uitgave van het al lang bekend zijnde'rJíenken voor de drukker'. In het bijzonder is dit werkje bedoeld voor de gebruikets van de Heidelbetger-degelautomaat en dat zijn er zo ruim rzoooo in de wereld. De opzet is geweest om een raadgevet te creëren, die op alle en niet-alledaagse druktechnische moeilijkheden een antrvootd kan geven. Het begint met een aartal adviezeo. Een taad om goed gebruik van te maken is die waarbii alle maten van een spanvel gegeven worden, met de suggestie een gebruiksvootraad te maken, ook voor de grote degel. Biizonder belangrilk is ook de tip voor het terugdraaien van de degel. Dit is aan de hand van een goede tekening duidelijk gemaakt. Helaas komt het nog maat al te vaak voor dat de drukker zich gee.nnad, weet wanneeÍ hii de degel, door één ofandere oorzaak gedwongen (losse votm en detgelijke) terug moet draaien, Handig zijn ook de dertien puntcn, gegeven in het hoofdstukje over kleuten drukken. Voor de drukker, voot wie drukken van meetkleurige illustraties nog geen dagelijkse arbeid is gewotden, een aardig begin. Ook heeft men nu zelfin de gaten gektegen, dat bij gebruikmaking van een ruiterrolletje op de draagtollen, men de ruitettol niet op beide opdtaagrollen moet zetten, maar op één en wel de onderste. Vaak is het namelijk het geval, dat bil vetkeerd opzetten van het ruitettolletje de medicijn erger is dan de kwaal. Moeilijkheden die zich kunnen voordoen bij het drukken, in de votm van doubleten en moeiliikheden bij het drukken van vlakken, worden summier besproken, alsmede een eventuele opheffing van het euvel. Niet alleen aan het dtukken wotdt aandacht besteed, maar ook aan de voÍmvootbereiding, door gebruik te maken van pasfolie bij het in tegister opplakken en insluiten van kleutenvoÍmen. Handig is vooral de inrichting welke als extra aangeschaft kan worden als men veel indrukwetk heeft, waatbil kleine tekst, namen en detgeliike schuin ingedrukt moeten worden. llet kan ook in alle andere drukramen gebruikt worden. Bii de extra's zien we ook vele apparaten die et toe moeten bijdragen dat men gemakkelijk labels, uitgestanste enveloppen en kleine formaten met meervoudige inleg snel en efficiënt kan verwetken. Aandacht kriigt vootts het drukken met nummerramen die een centraal gestuutde plunjet hebben, waardoor nummeren met een tiental klokken tegelijk geen gokkarwijtie meet is. Ook de bekende inktbakverwatming, voor het drukken met catboninkt, wotdt even aangehaald. Aandacht verdet nog even voor het stansen, tillen, ritsen en dergelijke, met gebtuuikmaking van een complete stansplaat. Men heeft ook een aantal pagina's gewijd aan de Heidelbetgei stÍros- en wÍurrop speciaal gebruik kan wotden gemaakt van kleutfoliên op tollen. In het algemene gedeelte is evenzeet een aantal nuttige opmerkingen over rubberrollen, toestellen en pikeerselvervaardiging te vinden,

Hierbii worden alle drie de methoden van pikeÍen, t.w. het ktijtpikeersel (door middel van wegetsen), het primaton (smelten van harsen dic op de natte druk zijn aangebracht) en het 3Mpikeersel (plaatselijk doen opzwellen van een plasticfolie waarop de drukvorm is afgedrukt). Aan het slot vindt men een register van technische wootden, waardoot het mogelijk is om snel iets in het boekie op te zoeken. Al met al een aardig boekie, misschien met wat te veel tekst. Het is te hopen, dat het niet omdat het zo leuk is uitgevoerd, op het bureau van de bedrijfsleidet is blijven liggen, maar wetkelijk in handen van de drukket is gekomen. Die kan er veel plezier van hebben. K.4zr

De gesel van de zelfkritiek 'Geloofhet of geloof het niet' de titel van Proost Ptikkels 3o4. Toch is de kopregel hierboven een andete, lVat was er namelijk aan de hand? De redaktie liet dr. J.M.Fuchs een alleraardigste verhandeling ovet het weet schtiiven. Daar wilden we op dat moment, nog met alle vakanties voof ons, gr ^g wat meeÍ van weten. Maar Prikkels wilde niet alleen tekst, het wiide ook reclame maken voor het papier van de uitgever er van, de firma Proost. Nu ja, papier moet toch goed bedrukbaar zrjo... Voor deze uitgave was de keuze niet juist geweest: te zwa r offset met een zwaÍe, vette letter, die op dit soot papier een te zwate dtukspanning vereiste. Het Íesultaat vertekende, de letter drukte te vet uit en de afbeeldingen brrr, . . Maar de redaktie maakte van de nood een deugd. Zii liethetzelfde nummeÍ van Ptikkels opnieuw 'Geloof zetten, maakte van de titel het of geloof het niet, een betere Ptikkels'en plakte op het stofomslag bovendien nog een etiket met'SteÍk verbeterde druk', Ik geloof wel dat iedere ontvanger deze Prikkels - nr. 3o5 - wel zal hebben gelezen, met de gesel van de bijgevoegde verantwoording'De zelfktitiek'. Tàch een sterke reclame. Als we nu maar niet te maken ktiigen met windkracht ro. Het kan tot r z ! Dat is zwaÍe storm, zowel te land als ter zee. Met ontwotelde bomen, aanzienlijke schade aan gebouwen enz. En op zee zeer hoge golven, met lange ovetstortende golfkammen. R.+6

Geen geld, toch nieuwe kantoormachines In de Verenigde Staten is het mogelifk en gebruikelijk om machines in huutkoop te verkrifgen, ook drukpersen. Men noemt dit leasittg. Veenman Kantoormachines n.v. pÍopageert dit systeem nu ook in ons land voot kantootmachines, Als voordelen van dit systeem noemt men niet-ineens investeren, geen aantasting van het ktedietplafond of de liquiditeit. En bovendien zijn de kosten voor de belasting afttekbaat. Misschien een stimulans om de - vaak veÍwaatloosde - administtatie- en calculatie-afdeling R.to ook van goede machines te vooÍzien,

WATWETEN DEMAKERS UA]II Í|RÍ|TYTH.INKTEN Í|UER DRUKKERSPRÍ|BTEM

D r u k i n k t m a k ebne g i n vt o o rd e m a k e r sv a nO r o l y t h - i n k t eb ni j k e n n i sv a n u w p r o b l e m e no,p g e d a a inn d e p r a k t i j k .l n e e n m o d e r nl a b o r a t o r i u m z o e k e ns p e c i a l i s t enna a ro p l o s s i n g evno o rd i e p ó b l e m e n . De resultatew n o r d e ns t r e n gg e t e s tP . h , p a p i e r r, e l a t i e vveo c h t i g h e d etne,m p e r a t u r e n , rdrukbaarve h e i d s v i s k o s i t e ni t g h o a s t i n g v e r s c h i j n s e z il jennd e m a k e r sv a n Ó r o l y t h - i n k t e nv e nv e r t r o u w da l s d e e i g e n a a r d i g h e dveannd r u k v o r m e en n p l a a t m a t e r i a l e n . Daaromvormt drogenonder de meestbizarreomstandigheden met de juisteOrolyth-inkt geenprob l e e m ' D a a r o m b e d r u k t u v e z e l e n d ep a p i e r e nn u m o e i t e l o o sD. a a r o mi s i e d e rU t i xO ó l y t n - ' i n l t e i g e n l i j ke e ns t u ki n g e b l i k tkee n n i sv a nd r u k k e r s p r o b l e m e n . P r a a to v e rd r u k i n k tm e t O o s t e r v e l&d R o m i j nO . r o l y t hb i e d ti m m e r sm e e rd a n d r u k i n k ta l l e e n .

ff$ïIIi'R"lllllEEft OOSTERVETD & ROMIJNNV

I N K T C H E MI Z EA A N D A M HOLLAND

Í

Het rnaken van de stempels voor het persen van de matrijzen voor MONOTYPE* zet- en gietmachines, is een uiterst nauwkeurige arbeid, want overal ter wereld moet een matrijs die in het ongerede raakt, onmiddellijk vervangen kunnen worden door een ander exemplaar dat er niet alleen, zoals twee druppels water op elkaar, op lijkt, maar ook waarlijk het volkomen evenbeeld van is. x Ingeschreven handelsmerk De pantograaf die stempels graaeert

Pijnlijke z0rg ennauwkeurigheid bij deproductie,telamenmetaoortdurende controleop hetproduct)geaenzekerheid 'Monofitpe' dat de bezittersaan machines steedswerk uanhogekwaliteit kunnenleueren,

TI{E

MONOTYPE

KETZERSGRACHT 142

-

CORPORATION TELEFOON 222M5,243606

LIMITED -

AMSTERDAM-C.

Gezet uit 'Monotype' Baskerville series 169/312

U:";^grGÉN -at

-

.tlFll!

-aÀLD

---

-ra

'-

- ^íilE5

sUsKAi--ieN

- rr-T

-aEhl9rl{E>-

coÀAFÉ-

-^frN'

._nAl{F"'--
ÉNz.

Alleenvertegenwoordiginglvoor Nederland: TEPACA n.v. - Bussumerstraat 27a - Hilversum - tel. (02950)12851(3 liinen) . telex 14094

no. 261

Gezet uit lmpact en MeÍcatoÍ-seÍrê

teÍweÍGlil..! llesnelste M e t d e n i e u w eH e i d e l b e r g edre g e l a u t o m a aktu n t u 5 5 O O d r u k s 'prospectussnelheid', p e ru u r m a k e n D . a t i s g e e nz . g . wantdeze d r u k s n e l h e ki du n tu m e d ed o o rd ev o o r t r e e f fl i j k ea e r o d y n a m i s c h e u i t l e g - b i vj e l eo r d e r sd a a d w e r k e l i jrke a l i s e r e nU. k u n th e t b o v e n n ,a n td e n i e u w eH e i d e l b e r g ehre e f te e nt r a p p e n d i e nc o n t r o l e r e w l o z es n e l h e i d s r e g e l i m n ge t a Í l e e s b a r ed r u k s n e l h e i d .

. . . o n v e r g e l i j k b ag ao r ed!

N . V L. E T T E R G I E T E RE I JN M A C H I N E H A N D E L V O O R H E E NN . T E T T E R O D-EN E D E R L A N D

{

Kunt v zo'n letter tekenen? Of wellicht met potlood schetsmatig aangeven?

Dat leet u de CBV-cuÍsus 'Letters kennen, schetsen,tekenen'!

Een schrifteliike

cuÍsus die de deeLnemers de nodige kennis

van de lettet biibrengt en daamaast leert hoe lettets en regels gaaf en vlot op papier ziln te sóetsen. Tal van vakmensen schieten op dit punt tekort en deze cursus biedt hun gelegenheid om op prettige wiize de bestaande leemte op te vullen.

werkstukdat ons bedrijf Ileder verlaathoe gecompliceerd óf hoe simpelook is 'n ware winnaar op punten. want voor iedere medewerkeris het 'n sport om het ondersteuit de kan van zijn kunnente halen. Op alle punten in kwaliteitsconditie blijven, geen punt over het hoofd zien,iederpunt tot in de details afwerken,dat zijn punten,die centraalstaan in let denkenvan onze medewerkers. Maak er daarom een punt van ons in te schakelen bij al uw reproductie-opdrachten,uw reproductie-werk wordt puntgaaf,..

De toegepaste methodiek leidt ook de weinig- of niettekenvaardigen zonder omwegen tot het maken van een behootlilke

wetkschets.

Daarnaast geldt nog dat de cursus op een interessante en niet te ingewikkelde de letterkennis

R O T T E R D A M- D E N H A A G - E N S C H E D E

van

De cutsus bestaat uit tien lessen, één per veertien dagen. Daarin wotden behandeld: a de geschiedenis van de letter; b kenmerken van de voornaamste gebruiksletters en verkmethoden;

c tekenmaterialen

in onze tiid;

d opgaven voor het

sóetsen en tekenen van Ietters resp. lettertypen op voorgedrukte

verkbladen

(met corectie).

Priis van de hemieuwde cursus_f r5,resp. ÀNGB-leden,

DEREPRODUCTIE COMPAGNIE N.V.

wiize de weg tot verdieping

biedt.

voor Alga6boJeden

voor aietJeden;f zo,-.

Àanvang volgende cursus : oktober-november. Opgave voor de cursus bii de Commissic ter Bevordering

van

de Vakstudie van de Àlgemene Nederlandse Gn6sche Bond, Koninginneweg

zo, Àmsterdam-Zuid

(giro 7 z46z).

papier maakt meer e e nv o l l ew e r e l d met steedsmeermensen vraagtmeervoedsel, m e e rk l e d i n gm , e e rh u i z e n , m e e rs p e e l g o e d v o o rk i n d e r e n . m e e rm a c h i n e s e n m e e rc o m m u n i c a t i e . p a p i e rm a a k tm e e r , w a n tp a p i e rv e r m e n i g v u l d i g t in duizendvoud d e d i n g e ne n g e d a c h t e n d i e m e n s e nn o d i gh e b b e n omte leven. p a p i e rg e e Í tm i l j o e n e n de informatie in de hand voor het bereiken van welvaart. p a p i e rm a a k tm e e r .

G.H. BUHRMANN'S PAPIERGROOTHANDEL NV

Amsterdam Arnhem DenHaag oeventer ElndhovenGroningen LeeuwardenMaaskicht R0tterdam Ukecht

-