In dit hoofdstuk doen we vele suggesties voor nieuwe toeristischrecreatieve producten. Er moet echter altijd ruimte bestaan voor inspirerende nieuwe ideeën, van wie dan ook. Niet elk idee zal in praktijk haalbaar blijken: financieel, maatschappelijk of planologisch. Veel projecten zullen dus nader onderzoek vergen. Andere kunnen echter al op korte termijn worden gerealiseerd.
• • •
Algemene, overkoepelende activiteiten • Verbeelding onderlinge relaties tussen overblijfselen en met dorpen en steden. • Opname relicten in recreatieve routes. • Brochure turfwinning, website, opname in regionale toeristische brochures. • Samenwerking met lokale horeca en detailhandel. • Samenwerking met lokale culturele en cultuurhistorische instanties. • Jaarlijks wisselende evenementen, expositie(s). • Centraal informatiecentrum (al dan niet zelfstandig) met multimediale presentaties geschiedenis turfwinning, verkoop verwante producten, exposities, etc. • Schoolpakketten. • Thematische arrangementen.
Er zijn vele projecten te bedenken rond het thema turfwinning. Hieronder presenteren we er een aantal. Zo’n overzicht is echter nooit volledig, daarom is elk nieuw idee welkom. Creativiteit, vernieuwing, landschappelijke en toeristisch-recreatieve meerwaarde zijn leidende principes. Het is immers een onderwerp waarmee West-Brabant zich toeristisch nadrukkelijk kan onderscheiden van andere regio’s. Projecten moeten een zekere interactie, dynamiek en (avontuurlijke) uitdaging bieden. De middeleeuwse turfwinning mag gerust een 21e eeuwse vertaling krijgen! Daarmee ontstaat ook een onderscheid met de wat meer statische turfmusea en objecten elders in het (buiten)land.
Themagebonden activiteiten • Fysieke accentuering landschappen en objecten, informatieborden, etc. • Per deelthema tenminste één uitwerking, die als ‘landmark’ kan dienen. • Thematische fiets/auto/wandel route(s).
20
Frequent rondleidingen en excursies. Kunstprojecten (routegebonden of objectgebonden). Etc.
4.5 Projectenprogramma
De onderstaande projecten zijn geselecteerd op basis van onder andere recreatievorm, aansluiting op vraagtrends en een vernieuwend karakter. We benadrukken dat het hier gaat om voorbeelden. Overigens moet bij elk project bondige informatie worden gegeven over de turfwinning, liefst met een doorverwijzing naar andere informatiebronnen.
Hoofdstuk 4
A. Winning • Turfwinning als inspiratiebron voor natuur- en landschapsontwikkeling. • Reconstructie historische woonke(e)t(en) in ontginningsgebied. • Opengewerkte turfput. • Re-enacting (turfgravers in actie, leven rond de keet). • Rondwandeling turf nederzetting (Nieuwmoer, Rucphen, Schijf). • Invloed kloosters inzichtelijk en beleefbaar maken. • Archeologische onderzoekspit, samenwerking met universiteit/ hogeschool. • Reconstructie (symbolisch) voormalig klooster Catharinadal, kapel, vuurtoren. • Visueel/virtueel schouwspel werken, leven en wonen (reenacting, kijkdozen). • Middeleeuwse immigranten in West-Brabant. • Turf de Bruine Motor. • West-Brabant als Vlaams wingewest. • Turfwinning en de West-Brabantse Waterlinie (Oudlandsch Laag). • Herstellen (landschappelijke) relatie concessiegebieden en kanalen, accentueren overgang hoge en lage gronden (Hoge Vaartkant, Brandsche Vaart Etten-Leur). B. Transport • Reconstructie/restauratie authentiek turfschip (vaartochten en/of decoratief). • Turfroute per schuit en te voet (bijv. tussen De Moeren en Pannenhoef). • Revitalisering turfschip met ligplaats nabij Spanjaardsgat, vaar
Hoofdstuk 4
• • • • • • • •
C. • • • • • • D. • • • • • • •
mee als Staatse Soldaat. Verbeelding turfverleden, beeldenroute in verhaallijn langs turfvaart. Turfroute voor recreatievaarders of kanovaarders. Thematische aankleding jachthaven Leur. Fiets- of wandelpaden/routes over jaagpaden (De Zoom). Kleine stuwen, sluizen, wisselkommen reconstrueren. Reconstructie aquaduct nabij Nispen. Educatief turfleerpad (De Zoom). Turfvaarten (symbolisch) terugbrengen in dorpscentra (Rucphen). Overslag en handel Reconstructie/restauratie turfhoofd. Reconstructie/restauratie turfhaven. Verbeelden historische relatie tussen turf-havens en –hoofden (Oudenbosch). Kunstproject rond turfhoofd/haven. Verbeelding levende turfmarkt, re-enacting. Stadswandeling Roosendaal ‘Monumenten van turf’. Integrale projecten Centrale expositie turfverleden (permanent of reizend). Het Zwarte Goud als ‘spiegel’ van het landschap. Aanbrengen landmark(s), folies in het landschap. Verbeelden watersysteem, waterobjecten. Kunstroute; turfgedichten, beelden. De betekenis van turfwinning voor de hedendaagse waterhuishouding. Turfrelicten als uitgangspunt voor landschapsontwikkeling.
21
• • • • •
• • • • • • • • • • • •
Thematische exposities in bestaande accommodaties. Toeristische attractie met als thema turfwinning. Het leven Van Gogh in een voormalige turfkolonie. Verbeelding, verwijzing turfwinning op factory outlet center Rosada (Roosendaal). Project Turf Toponiemen in West-Brabant (scholen, recreanten); hoeveel namen van dorpen, gebieden en straten zijn er wel niet afkomstig van de turfwinning? Thematische fiets en wandelroutes (i.s.m. routebureau Brabant). Turfroute per kano. Begeleide excursies. Verwijzing naar turfverleden op fietsknooppunten. Thematische struintochten (enkel- en meerdaags). Realisatie eet- en drinkgelegenheden in buitengebied met thematische producten, arrangementen. Toeristische informatieborden aan regiogrenzen langs snelwegen. Grensoverschrijdende projecten met België. Thematische spelelementen, natuur-waterspeeltuin (‘Keten in het Veen’). Turf en de 80-jarige oorlog. Project middeleeuwse multinationals in West-Brabant. Productie streekeigen product(en) met relatie tot turf (Wisky. Speciaalbier, zoetwaren, etc.).
4.6 Evenementen Voorbeelden van passende, tijdelijke evenementen en activiteiten in of nabij de turfrelicten zijn: • • • • • • • •
Rondleidingen, excursies. Fotowedstrijd Turf Fotogeniek. Land Art in een eeuwenoude turfkolonie. Het turfverleden in het hedendaagse spraakgebruik. Schoolproject (historische verhalen, werkstukken, excursies, etc.). West-Brabant: geen Moer aan? Groot, prestigieus kunstproject rond turf (referentie PeatPolis Veenpark). Poëtisch Turf.
4.7 Regionale samenhang De turfwinning leent zich uitstekend voor allerlei recreatief getinte activiteiten; in het West-Brabantse (en Vlaamse!) buitengebied, maar ook in de steden en dorpen. Het onderwerp kan goed worden ingepast binnen bestaande toeristisch-recreatieve producten en activiteiten, ook in combinatie met andere thema’s en bezoekdoelen. Het onderwerp kan de historie van de streek sterk verlevendigen: recreanten krijgen meer begrip voor de sterk verweven geschiedenis van stad en platteland. Via het centrale uitgangspunt winning,
22
Hoofdstuk 4
transport, overslag en consumptie (en de nog steeds prima zichtbare kanalen en havens) krijgt men immers meer besef van de historische relatie tussen stad en land. Mensen worden bovendien gestimuleerd om meer gebieden te verkennen c.q. langer te blijven. Dit kan tot forse extra bestedingen in horeca en detailhandel leiden. Ook de kleinere dorpen kunnen daarvan profiteren. Een zoektocht naar het turfverleden kan in een meerdaags arrangement worden gecombineerd met een winkeltrip, horeca- of museumbezoek in bijvoorbeeld Bergen op Zoom, Breda of Roosendaal (Rosada wordt een grote toeristische trekker). Ook meer verwante bezoekdoelen als de historische verdedigingslinies of landgoederen in de regio zijn goed te combineren.
4.8 Inpassing in lopende projecten
ringskaders en bieden veel handvatten. De Landinrichting in de regio is een belangrijk instrument. Met name het thema Water biedt mogelijkheden om de historische turfwinning opnieuw voor het voetlicht te brengen. Het Waterschap Brabantse Delta kan hierin een sleutelrol vervullen. Voorbeelden van lopende projecten van het Waterschap in de regio zijn: • Turfvaart/Bijloop (verdrogingsbestrijding, waterberging, ecologische verbindingszone); • Binnenpolder van Terheijden (verdrogingsbestrijding); • Lage Vughtpolder (idem); • De Matjes (idem); • Pannenhoef (waterberging); • Landgoed De Moeren (idem); • Leursche Haven (ecologische verbindingszone); • Ecologische verbindingszones Etten-Leur.
Het onderwerp turfwinning leent zich vanwege z’n aard (natuurproduct, cultuurhistorisch fenomeen, voormalig landschappelijke en infrastructurele drager, etc.) voor inpassing in vele lopende projecten en initiatieven in West-Brabant. Veel van de hiervoor genoemde projectsuggesties kunnen uitstekend worden geïntegreerd in bredere projecten, ook met een ander hoofddoel dan recreatie en toerisme. Met name kansrijk zijn de revitalisering van het buitengebied en landgoederen, natuurontwikkeling en verbetering van waterhuishouding en infrastructuur. De gebiedsplannen voor de Brabantse Delta en de Wijde Biesbosch en het Reconstructieplan voor De Baronie zijn kansrijke uitvoe-
Hoofdstuk 4
23
24
Hoofdstuk 4
5.
VOORBEELDPROJECTEN
BRO heeft drie voorbeeldprojecten uitgewerkt. Dit om aan te geven hoe het thema turfwinning concreet in aantrekkelijke toeristischrecreatieve bestemmingen kan worden vertaald. Bij deze projecten is waar mogelijk en zinvol overlegd met de belangrijkste uitvoerende partijen. De bedoeling is dat zij de verdere uitwerking ter hand nemen.
Het landgoed wordt een vernieuwende culturele bestemming voor kleine ‘geselecteerde’ (georganiseerde) groepen van maximaal 20 mensen met een bijzondere belangstelling voor kunst, geschiedenis en zingeving. De groepen kunnen verblijven op boerderij Moerendael, die deel uitmaakt van het landgoed, of elders in het gebied. Het project past uitstekend binnen de Landgoedvisie De Moeren, maar ook binnen de uitgangspunten van het Leader+ programma voor De Baronie.
De projecten zijn geselecteerd op hun vernieuwende karakter en de aansluiting op vraagtrends. We sluiten af met een voorstel voor een publiekskaart. Er zijn echter nog vele andere invullingen denkbaar, groot of klein. In paragraaf 4.5 hebben we er een flink aantal op rij gezet. Elk nieuw idee verdient aandacht.
5.1 Voorbeeldproject Landgoed De Moeren Filosofie en productconcept Het landgoed De Moeren ligt midden in een uitgestrekt voormalig turfwinningsgebied. Het verhaal rond de historische turfwinning wordt in onze filosofie op De Moeren straks op een inspirerende, kunstzinnige wijze verteld. Het onderwerp Turf sluit goed aan bij de groeiende behoefte bij mensen aan ‘terug naar de natuur’ en ‘zingeving’: het verbeeldt in zekere zin het begrip ‘Aarde’. De meervoudige functie van turf als bouwmateriaal, brandstof èn broodwinning kan ook inspiratiebron zijn voor activiteiten.
Hoofdstuk 5
25
Invulling programma De volgende elementen fungeren, in onderlinge samenhang, als ‘dragers’ van het project: • Ontvangst: ruimte voor verblijf, bijeenkomsten en kunstzinnige activiteiten. • Verhaal: een wandelroute die op kunstzinnige, inspirerende wijze het verhaal rond de turfwinning vertelt. • Ontdekking: een ‘opengewerkte’ turfput, met ruimte voor inspirerende activiteiten.
Ontvangst Een doelmatig en hoogwaardig ingerichte ontvangst- en verblijfsruimte in de nu leegstaande boerderij Moerendael met bijgebouwen, met ruimte voor: • kleinschalige (zakelijke) bijeenkomsten en/of • kunstzinnige exposities en/of publieksgerichte activiteiten ‘op niveau’ (ateliers, cursussen, lezingen, etc.); • informatie over de turfwinning. De solitair gelegen wagenschuur kan (na restauratie) goed dienen als accommodatie voor presentaties, vergaderingen/seminars, cursussen en exposities. De huidige grote open ruimte kan hiervoor in tact blijven, per activiteit kan de ruimte doelmatig worden ingericht, deels met verplaatsbare elementen. De verzorging van de gasten hoeft niet per definitie een hoog gastronomisch niveau te hebben, maar kan zich ook op andere wijze onderscheiden. Zeer toepasselijk is hier het begrip Slow Food, met een nadruk op streekeigen en smaakvolle, soms onbekende gerechten en ingredienten. Er is in onze opzet dan ook voorzien in een bescheiden keukenvoorziening. De lagere ruimte aan de zijkant van de wagenschuur kan worden ingericht als atelier voor o.a. cursussen. Ook kan deze worden benut door (buitenlandse) kunstenaars, die in het kader van de Van Gogh activiteiten in Zundert in de regio werken. De schuur moet voor deze functie wel een ingrijpende renovatie ondergaan, met als uitgangspunt de historische regionale bouwstijl.
Meer concreet kunnen genoemde elementen als volgt worden uitgevoerd:
26
De historische boerderij Moerendael, die ook aan de binnenzijde nog in een fraaie authentieke staat verkeert, kan onderdak bieden aan gastenkamers. Het gehele gebouw heeft in principe voldoende
Hoofdstuk 5
capaciteit voor minimaal tien (tweepersoons)kamers. Gezien de omvang van het pand is een gedeeltelijke woonfunctie mogelijk, zij het dat in ons concept voldoende ruimte moet overblijven voor commerciële activiteiten. Ook hiervoor is een ingrijpende renovatie noodzakelijk. In principe is ook een kleine, luxueuze groepsaccommodatie mogelijk. De buitenruimte vervult ook een belangrijke functie binnen ons concept, het moet bij voorkeur een informeel en intiem karakter hebben en historische elementen in zich dragen. Het is niet alleen een visitekaartje, maar kan ook worden gebruikt voor allerlei aanvullende activiteiten. Binnen een samenhangend tuinontwerp zouden de volgende elementen een plek kunnen krijgen: • grasveld (multifunctioneel); • halfverharding, bijvoorbeeld grintstrook (multifunctioneel); • verbouw historische streekgewassen (ook ter consumptie voor gasten); • hoogstam boomgaard; • kleinschalige theetuin (exclusieve High Tea-arrangementen); • kunstzinnige objecten (bijvoorbeeld beeldentuin). Op enige afstand van Moerendael biedt het nog aanwezige croquetveld, na restauratie, unieke mogelijkheden voor bezoekers om dit ‘onthaastende’ spel zelf te spelen. Voor groepsbijeenkomsten en –overnachtingen, maar ook voor horecafaciliteiten, kan worden samengewerkt met de nabijgelegen Abdij Maria Toevlucht. De abdij legt bij haar publieksactiviteiten immers veel nadruk op bezinning en meditatie. Belangrijk is dat er
Hoofdstuk 5
voldoende parkeerruimte voor auto’s en fietsen wordt gerealiseerd nabij Moerendael, met een veilige ontsluiting vanaf de Rucphenseweg. Het verhaal Een inspirerende kunstroute tussen ontvangstgebouw en turfput, waarbij geleidelijk het verhaal wordt verteld van de turfwinning in het gebied en de betekenis voor de huidige natuur. De relatie tussen Turf en Aarde kan ook hier bijzondere aandacht krijgen. Behalve beeldende kunst zijn ook kunstvormen als literatuur/poëzie mogelijk. Ook hier geldt dat kunstobjecten niet de beleving van het landschap mogen verstoren. Er kan worden gekozen voor gevestigde kunstenaars, maar ook een wedstrijd onder kunstenaars is een optie. De kunst moet een hoge kwaliteit hebben en gebruik maken van ‘aardse’ materialen. De ontdekking Het verhaal dat wordt verbeeld in de kunstroute komt tot een apotheose bij een ‘historische’ turfput: hier vond de eigenlijke turfwinning plaats. De ‘opengewerkte’ put kan op eigentijdse, kunstzinnig wijze worden ingericht en moet ruimte bieden voor activiteiten voor kleine groepen van maximaal 20 mensen. Er moet zoveel mogelijk gebruik worden gemaakt van ‘aardse’ materialen. Beeldverstorende elementen en tekstuele informatie moeten tot een minimum worden beperkt. Wel kan gebruik worden gemaakt van tijdelijk decoratiemateriaal, zoals banieren die alleen worden opgezet tijdens groepsbezoeken. Zie ook de onderstaande ontwerpschetsen van BRO.
27
28
Hoofdstuk 5
Ook een ‘kijkhut’, met zicht op levend hoogveen, kan deel uitmaken van dit bijzondere punt. Een goede locatie is de overgangszone tussen het bos en het open heidegebied, bijvoorbeeld de Napoleonskuil. Er kan worden verwezen naar de schilderactiviteiten van Vincent van Gogh of de poëtische inspiratie van H. Roland Holst destijds in dit gebied. Bij de turfput moet enige informatie worden gegeven aan de ‘toevallige’ passant, onder verwijzing naar andere bronnen. De landschapsbeleving staat in het gebied voorop, objecten mogen dus niet het zicht op het landschap verstoren. Schetsmatig hebben wij voor de turfput de volgende uitvoering in gedachten:
Overige activiteiten Rondom dit idee kunnen nog vele andere projecten en activiteiten worden ontwikkeld, zoals: • Een passend activiteitenprogramma rond de turfput voor kleine gezelschappen, met een (boven)regionale aantrekkingskracht. • Wandelroute vanaf de turfput door het winningsgebied, met bijvoorbeeld verwijzingen naar de schilderactiviteiten van Vincent van Gogh aldaar. • Vrij toegankelijk informatiecentrum over turfwinning in schuur. • Exposities en open ateliers voor buitenlandse kunstenaars, bijvoorbeeld in kader Van Gogh activiteiten vanuit Zundert. • Verwijzend kunstobject naar de functie van De Moeren als voorkeurslocatie voor waterberging in de regio. • Et cetera. Actoren De belangrijkste actoren bij dit project zijn: • Landgoed De Moeren; • Gemeente Zundert; • Abdij Maria Toevlucht; • Waterschap Brabantse Delta.
Hoofdstuk 5
29
Kostenbegroting De indicatieve kosten zijn, op basis van marktconforme tarieven, als volgt: Object:
Indicatieve kosten in euro’s (excl. BTW):
Ontvangst Renovatie, herinrichting boerderij, keuken, sanitair, etc. Inrichtingselementen boerderij t.b.v. 10 à 12 Gastenkamers Renovatie, herinrichting wagenschuur, sanitair, keukenvoorziening Inrichtingselementen stal Herinrichting buitenruimte, incl. tuinontwerp Parkeren en ontsluiting Restauratie croquetveld Verhaal Ontwikkeling kunstroute, verhaallijn Productie kunstobjecten Aanleg wandelroute Ontdekking Realisatie turfput, zitgelegenheid
Stelpost 300.000 20.000 – 30.000 Stelpost 50.000 20.000 – 30.000 20.000 – 30.000 PM 8.000 – 9.000 8.000 – 15.000 Stelpost 15.000 3.000 – 5.000 11.000 – 12.000
De totale kosten, uitgaande van een totale renovatie van de boerderij t.b.v. gastenkamers (zonder woonfunctie) bedragen derhalve afgerond 450.000 à 500.000,- euro (exclusief BTW, plan- en directiekosten en parkeren/ontsluiting). Indien wordt gekozen voor een woonfunctie in (een deel van) de boerderij kunnen daar geen gastenkamers worden gerealiseerd en zullen de realisatiekosten t.b.v.
30
het recreatieve concept navenant lager uitvallen. De restauratie- en inrichtingskosten van de boerderij hebben dan immers geen betrekking op de recreatieve voorzieningen en kunnen dus ook geen inkomsten op dat vlak genereren. Overigens tast een woonbestemming van de boerderij ons productconcept niet wezenlijk aan, mits het terrein een gastvrij karakter blijft uitstralen en een belangrijk deel van de buitenruimte beschikbaar blijft voor recreatief gebruik. De component verblijfsrecreatie (gastenkamers) komt dan echter te vervallen. De bij dit voorstel gepresenteerde schetsontwerpen moeten nader worden uitgewerkt alvorens de verschillende onderdelen ervan kunnen worden gerealiseerd. Tussen de verdere uitwerking van het plan (het definitief ontwerp) en de uitvoering ligt nog de besteksfase. Om het schetsontwerp te kunnen uitwerken tot definitief ontwerp zijn de volgende werkzaamheden nodig: • terreininmetingen; • de huidige tekening uitwerken tot een maatvast inrichtingsplan; • tuinontwerp; • oppervlakten van de verschillende onderdelen berekenen, materialen kiezen; • raming maken van de aanlegkosten; • overleg met de opdrachtgever. Kosten definitief ontwerp: ca. € 10.000,-. Aan de hand van het definitief ontwerp kan het bestek worden gemaakt. De kosten om het bestek te maken worden geraamd op € 3.000,- à € 5.000,-.
Hoofdstuk 5
Raming opbrengsten De uiteindelijke opbrengsten zijn in hoge mate afhankelijk van de uniciteit en kwaliteit van het product en de marketing ervan. Indicatief kunnen we de volgende raming maken van de verhuur van de wagenschuur en het aanbieden van gastenkamers (bedragen excl. BTW): • wagenschuur: uitgaande van een verhuurprijs van gemiddeld 250 euro per dag (excl. begeleiding, catering, etc.) en 30% gemiddelde bezetting: 27.375,- euro per jaar; • gastenkamers: uitgaande van 20 slaapplaatsen à 25 euro per nacht en 40% gemiddelde bezetting per nacht: 73.000,- euro per jaar. De totale opbrengst uit verhuur van de wagenschuur en gastenkamers bedraagt conform genoemde uitgangspunten dus ongeveer 100.000,- euro per jaar. Daar staan echter nog personeels-, kapitaals- en overige lasten tegenover. Daarnaast kan landgoed De Moeren inkomsten behalen uit eigen activiteiten op het terrein van catering van groepen, ontbijt, bediening tuinterras, verhuur croquetbaan, excursies, etc. Financiering en ontwikkeling De financiering van het beschreven project zal in eerste instantie moeten voortkomen van landgoed De Moeren. Gezien de culturele en cultuurhistorische waarden, de vernieuwende toeristischrecreatieve en landschappelijke impulsen en de voorbeeldfunctie die van het project uitgaan mogen echter ook bijdragen van over-
Hoofdstuk 5
heid en subsidiefondsen worden verwacht. Kansrijke subsidiebronnen en fondsen zijn: •
Revitalisering Landelijk Gebied Noord-Brabant
•
Reconstructie West-Brabant
•
Kennis en beleving cultuurhistorische waarden Noord-Brabant
•
REAP
•
Europese subsidieprogramma’s (Interreg IIIA en IIIB, Leader+ De Baronie, POP)
•
VSB Fonds
•
Rabobank Wereldidee
•
Stichting Pon
•
Prins Bernard Cultuurfonds
•
Belvedere
•
Kennis en beleving cultuurhistorische waarden Noord-Brabant
•
Et cetera
Door samenwerking met marktpartijen kan de haalbaarheid van het project aanmerkelijk worden verhoogd. Zij kunnen een deel van de (her)bouwkosten en het ondernemersrisico op zich nemen, uiteraard tegen een deel van de inkomsten. Er bestaan in Nederland geen ketenbedrijven op dit vlak, vandaar ook het unieke karakter van dit soort accommodaties. Wel kunnen partijen geïnteresseerd worden door publiciteit over de plannen (op tenminste regionaal niveau) of door benadering van gegadigden via persoonlijke netwerken.
31
