DE ANTI- GLO BAL I SERING SB EWE GING URI
ROSENTHAL
Seattle, Praag, Den Haag, Göteborg en Genua - het had-
,~)~cc.·. r.
<>(
:~~~3~~l)
gonistische betekenis. In eerste instantie ging het bij
den even goed NewYork,Wenen,Amsterdam, Parijs, Lon-
NGO=s vooral om de milieubeweging en de organisaties
den en Rome kunnen zijn. Het gaat hierbij echter niet om
die zich met ontwikkelingshulp bezighouden. Tegenwoordig
een brochure van de reisbureaus, maar om grote steden
is het een bonte mengeling van verenigingen, organisaties
die het strijdtoneel zijn geweest van demonstraties, acties
en groepjes nonconformisten.
en geweld tegen de globalisering. Amsterdam hoort er
Het verontrustende van de ontwikkelingen op het
trouwens ook bij, want de Eurotop van 1997 leverde al
nieuwe internationale strijdtoneel is dat de vaagheid van
de nodige schermutselingen tussen de autoriteiten en
deze anti-globaliseringscoalitie abusievelijk wordt aangezien
actievoerders uit verschillende landen op. Toen alliet een
voor alomvattendheid en dat allerlei opinieleiders en zaak-
nieuwe groep autonomen van zich horen, toen ook had-
waarnemers zich als vertegenwoordigers van de globale
den de gezagsdragers en de politie de grootste moeite
publieke opinie opwerpen. Dit wordt nog eens versterkt
een internationale conferentie tegen straatgeweld te
door de neiging om, wanneer het zo uitkomt, 'de internatio-
beschermen.
nale gemeenschap' ten tonele te voeren. Ook de nationale
De ontwikkelingen op dit nieuwe internationale
regeringen doen daar tegenwoordig volop aan mee.
strijdtoneel zijn verontrustend. Het staat bol van woor-
Het kan geen kwaad een aantal misplaatste pretenties
den, termen, begrippen en slogans die door iedereen in
van de NGO's, demonstranten en activisten op het inter-
de mond worden genomen zonder dat men zich afvraagt
nationale front aan de kaak te stellen. De confrontaties
waar het nu eigenlijk om gaat. Neem om te beginnen de
tussen de politie en activisten leiden telkens tot de
globalisering. Die wordt al heel lang als een demonische
bezweringsformule dat de activisten uiteraard hun recht
kracht ten tonele gevoerd. Dat gebeurt vanuit alle seg-
op vrije meningsuiting moeten kunnen uitoefenen. Maar
menten van het politieke spectrum. Wat vroeger links
dat we ze graag hun vrijheid van meningsuiting gunnen,
heette, verzet zich tegen de globalisering omdat die het
wil nog niet zeggen dat die meningen hout snijden. Wie
internationale kapitalisme in de hand werkt. Wat eertijds
zich tegen uitwassen van de mondialisering uitspreekt, zal
rechts werd genoemd, opponeert ertegen omdat globali-
het gelijk per definitie aan zijn zijde hebben. Maar het
sering de 'eigenheid' van de nationale samenleving zou
heeft geen enkele zin zich tegen de niet te stoppen mon-
aantasten. Zoals extreem links en extreem rechts elkaar
dialisering te keren, de voordelen daarvan buiten de orde
ook weten te vinden in hun gemeenschappelijke afkeer
te verklaren en in pre-modernistische alternatieve oplos-
van moderniteit en vooruitgang, en in hun gemeenschap-
singen - 'small is beautiful' - te blijven steken. En je hebt
pelijke voorkeur voor wat 'zuiver','echt' en 'authentiek' is.
het gelijk evenmin aan je zijde wanneer het op straat tot
Vegetariërs aller landen, verenigt u!
gewelddadige botsingen komt.
Dan zijn er de zogeheten NGO's - de niet-goeverne-
En dan is er de aanspraak op representativiteit.AIIicht
mentele organisaties waarmee het internationale activis-
wint die aanspraak in onze gemediatiseerde wereld aan
me verbonden is. Het is een ongelukkige vertaling van
kracht naarmate de media meer aandacht aan confronta-
'non-governmental organisations'; want niet-goeverne-
ties rond internationale conferenties besteden. Maar
menteel heeft, anders dan 'non-governmental', een anta-
daarmee is vanuit democratisch oogpunt weinig gezegd,
Liberaal Reveil 4
137
want het zijn niet de media die bepalen hoe representa-
Er is dus geen enkele reden de anti-globaliseringsbe-
tief personen en opvattingen zijn. Ironisch genoeg wor-
weging op het hoge plan te tillen waarop sommigen haar
den de NGO's op het wereldtoneel door precies dezelf-
graag zien. De vaagheid van de beweging mag niet misver-
de handicap geteisterd als hun tegenstrevers. Kunnen ze
staan worden als omvattendheid. Binnenlands hebben
zich in de verschillende landen - het 'eigen land' - nog
sommige single-issue bewegingen af en toe de neiging
redelijk legitimeren, in vreemde landen en in verre oorden
zich op te werpen als nieuwe integratieve instituties die
moeten ze zich in allerlei bochten wringen om zich als
de politieke partijen naar de kroon steken. Daarop wordt
internationaal forum te kunnen laten gelden. Ironisch
terecht kritiek geoefend. Maar die kritiek gaat in even
genoeg ook ontlenen verschillende NGO's hun aanspraak
sterke mate op voor NGO's die zich op het internationa-
op representativiteit vooral aan het feit dat ze aan bepaal-
le pad begeven. De NGO's hebben daar, onder meer bij
de overheidscriteria voor representativiteit voldoen - dus
gebrek aan internationaal samenwerkende politieke par-
aan criteria die gesteld worden door autoriteiten die de
tijen, al gauw aanzienlijk meer bewegingsvrijheid. Maar dat
globalisering een warm hart toedragen. Zo ontberen ze
maakt ze nog allerminst tot legitieme zaakwaarnemers
van twee kanten legitimiteit en representativiteit: in eigen
van de publieke opinie in de wereld.
land moeten ze zich verweren tegen de beschuldiging dat ze zich, ook al zijn ze non-goevernementeel, schikken naar goevernement
Prof.dr. U. Rosenthal is hoogleraar bestuurskunde aan de Uni-
oplegt, en ver van huis huldigen ze standpunten die in
versiteit van Leiden en aan de Erosmus Universiteit Rotter-
eigen land mogelijk niet gedeeld worden.
dam, alsmede voorzitter van de redactie van Liberaal Reveil.
de
representativiteitscriteria
die
het
1I
138
Liberaal Reveil 4
KYOTO GETORPEDEERD:
WAT
BEZIELT DIE AMERIKANEN TOCH? HANS
LABOHM
Er is in Europa maar weinig begrip voor de starre
te trekken. De regering-Bush had zich aanvankelijk
Amerikaanse houding met betrekking tot de aan-
beperkt tot verwerping van bepaalde technische uitvoe-
pak van het 'broeikaseffect'. Toch is de positie van de Amerikanen volgens Hans Labohm wel dege-
Amerikaanse positie verhard tot wat door velen als een
lijk respectabel. Er zijn namelijk nog tal van onze-
afwijzing van de beginse/en van het verdrag werd gezien,
ringsmaatregelen van het verdrag. Maar inmiddels was de
kerheden met betrekking tot de vraag of de aarde
hetgeen overigens later door de Amerikaanse regering
inderdaad opwarmt en met betrekking tot de consequenties van een dergelijke opwarming. De
werd tegengesproken.
consensus tussen wetenschappers ten aanzien
te veel heeft laten hangen naar de industriële lobbies in
van deze kwestie is veel minder groot dan doorgaans door de milieu-lobby wordt gesuggereerd.
de Verenigde Staten, in het bijzonder de (Texaanse) olie-
Er is wel gesuggereerd dat President Bush zijn oren
producenten. Maar wie zich enigszins in het Amerikaanse debat verdiept merkt dat er meer achter zit. Immers, er
'Don't confuse me with the (acts; my mind is made up.' Anonymus
heerst nog veel onzekerheid over de vraag of de aarde warmer wordt en zo ja, waardoor. Ook heerst er verschil van mening over de vraag of eventuele opwarming van de
De weigering van de regering-Bush om een bijdrage te
aarde moet worden afgeremd of juist zou moeten wor-
leveren aan de vermindering van co,-emissies om de
den bevorderd.
(vermeende) opwarming van de aarde af te remmen,
In de jaren zestig en zeventig waren verschillende kli-
overeenkomstig het zogenoemde Kyoto-Protocol, heeft
matologen van mening dat de afkoeling van de aarde een
tot een golf van verontwaardiging geleid, vooral in Euro-
dodelijke bedreiging voor de mensheid vormde. Enige
pa. Het voornaamste argument dat President Bush daar-
citaten 1 :J. Murray Mitcheii:'The cooling has already killed
bij naar voren heeft gebracht is dat dit een te zware
hundreds of thousands of people in poor nations. lt has
belasting voor de Amerikaanse economie zou vormen.
already made food and fuel more precious, thus incre-
Het lag oorspronkelijk in de bedoeling dat tijdens de
asing the price of everything we buy. lf it continues, and
zesde conferentie van de partijen bij het klimaatverdrag,
no strong measures are taken to deal with it, the cooling
die in november 2000 in Den Haag werd gehouden, de
wil I eau se world famine, world chaos, and probably world
jarenlange onderhandelingen over de vermindering van
war, and this could all come by the year 2000.' Lowell
de uitstoot van broeikasgassen zouden worden bekroond
Ponte: 'The facts have emerged, in recent years and
met concrete toezeggingen over de maatregelen die lan-
months, from research into past ice ages.They imply that
den zouden nemen om de doelstellingen van het verdrag
the threat _of a new ice age must now stand alongside
te verwezenlijken. Maar deze conferentie liep uit op een
nuclear war as a likely souree of wholesale death and
fiasco. Datzelfde gold voor de daarop volgende pogingen
misery for mankind.' Nigel Calder:'At this point, the
die in april 200 I door Minister Pronk, in zijn hoedanig-
world's climatologists are agreed ... Once the freeze
heid van voorzitter van de conferentie, werden onderno-
starts, it will be too late.'
men om in het bijzonder de Amerikanen over de streep
Liberaal Reveil 4
Rond 1988 vond een omslag in het denken plaats.
139
Vanaf die periode werd de opwarming van de aarde als
speld. Maar metingen tonen aan dat de temperatuur op
belangrijkste bedreiging gezien. Deze zou voor een
aarde waarschijnlijk wel iets is gestegen, terwijl die in de
belangrijk deel worden veroorzaakt door menselijke han-
hogere luchtlagen ongeveer gelijk is gebleven.
delen, in het bijzonder de uitstoot van broeikasgassen. In
Sommige critici zien een wat hogere aardtempera-
september 1990 kwam een rapport uit van het 'lnter-
tuur als een gunstige ontwikkeling, ongeacht wat de oor-
governmental Panel on Climate Change' (IPCC) dat deze
zaken daarvan ook zouden mogen zijn. Een temperatuur-
ontwikkeling leek te bevestigen. Deze en andere publika-
verhoging heeft een positieve invloed op de flora en
ties van het IPCC hebben als basis gediend voor de 'Uni-
fauna, terwijl de mens zich daaraan zonder moeite zal
ted Nations Framewerk Convention on Climate Chan-
kunnen aanpassen 2• De voorspellingen ten aanzien van de
ge', vastgelegd in het zogenoemde 'Kyoto Protocol' van
rijzing van de zeespiegel achten zij op zijn minst overdre-
1997. In dit Protocol hebben de ontwikkelde landen zich
ven. Een enkeling verwacht zelfs een daling van de zee-
verplicht hun gezamenlijke uitstoot van broeikasgassen in
spiegel omdat hogere temperaturen tot meer sneeuwval
de periode 2008-20 12 met ten minste 5% te verminderen
op de polen zal leiden.
vergeleken met het niveau van 1990. Eind 2000 zouden zij
Anderen zijn van oordeel dat zelfs al zou de verhoog-
dienen te beslissen om welke maatregelen het precies zou
de uitstoot van broeikasgassen wel enig effect hebben,
gaan. Inmiddels zijn alle partijen van het Kyoto-Protocol,
dat nog niet tot catastrofes zou leiden, omdat er talrijke
niet alleen de Verenigde Staten, maar ook Europa, verder
terugkoppelingsmechanismen werkzaam zijn in het mi-
van het niveau van 1990 verwijderd geraakt. De Berkeley-professor,Aaron Wildavsky, een vooraanstaande Amerikaanse politicoloog met een bestuurskundige achtergrond, heeft eens opgemerkt:'Giobal warming is
lieu, zoals een hogere absorptie van C02 door planten indien de concentratie daarvan in de atmosfeer zou toenemen, die voor een nieuw evenwicht zouden zorgen. Weer andere critici wijzen op de talloze onzekerhe-
the mother of all environmental scares.' Vaak wordt de
den en voorbehouden die zelfs in de IPCC-rapporten zijn
indruk gewekt dat hierover een brede wetenschappelijke
uitgespeld, maar die in de samenvattingen daarvan en in
consensus zou b.estaan. Maar bij nader inzien blijkt dat
het daarop volgende politieke debat zijn weggepoetst. Zij
toch niet het geval te zijn. Er is een krachtige dissidente
zijn van oordeel dat de modellen die daarbij zijn gebruikt
stroming van serieuze wetenschappers die de vrees voor
te veel tekortkomingen vertonen om betrouwbare voor-
een milieu-Armageddon geheel ongegrond acht.
spellingen te kunnen doen en om allerlei kostbare maat-
In een recent rapport van de Amerikaanse National
regelen te rechtvaardigen.
Research Council wordt weliswaar vastgesteld dat de
In een recent artikel stelden Tim Pattersen en Tom
oppervlaktetemperatuur van de aarde de laatste twintig
Harris dat het IPCC in zijn laatste rapport ('Summary for
jaar waarschijnlijk iets is gestegen, maar dat geldt niet
Policymakers.A Report ofWorking Group I of the lnterg-
voor de temperatuur van de atmosfeer. Dat de aarde wat
overnmental Panel on Climate Change') toegeeft te wei-
warmer wordt is oud nieuws. De huidige opwarming
nig te weten van 9 van de 12 factoren die bepalend zijn
begon reeds 300 jaar geleden sinds het dieptepunt van de
voor het klimaat 3• Ook Alexander Cockburn maakt op
kleine ijstijd. Aangenomen wordt dat deze voortvloeit uit
overeenkomstige wijze korte metten met het laatste
de activiteit van de zon. In de Middeleeuwen, vóór de
IPCC-rapport, waarbij hij in het bijzonder ingaat op de
kleine ijstijd, waren de temperaturen gemiddeld hoger en
onzekere, maar belangrijke rol die waterdamp, wolken,
was het klimaat milder. De huidige aardtemperatuur ligt
regen en aërosolen spelen in de temperatuurbalans van
nu ongeveer op het gemiddelde van de laatste 3000 jaar.
de aarde • In beide publikaties wordt geconcludeerd dat
4
Klimatologen beweren dat de atmosfeer als een
de uitkomsten van de modelberekeningen van het IPCC
broeikas werkt. Als dat waar is, moet de temperatuur in
dan ook ernstig tekort schieten. Cockburn stelt vast:'We
de atmosfeer sneller stijgen dan die aan de oppervlakte
like catastrophism.lt's part of the eschatology of guilt. But
van de aarde. En de modellen die aan het Kyoto-plan ten
it has more to do with faith than with science, and this
grondslag liggen hadden nu juist dáár een stijging voor-
absurd 'Summary' only serves to buttress that basic
140
Liberaal Reveil 4
point: the global warming/greenhouse gas thesis is most
den Oosten, de bescherming van het milieu en onvrede
emphatically non-proven.'
met de hedendaagse consumptiemaatschappij, verhoogde
Dat lijkt een plausibele redenering. Als we een vergelijking maken met de ervaringen met de toepassing van
belastinginkomsten uit CO,-heffingen en de uitbreiding van de macht van de meest betrokken bureaucratieën.
modellen op het terrein van de economische wetenschap
Inmiddels hebben de voorstanders van maatregelen op
kan worden vastgesteld dat lange tijd werd aangenomen
internationaal niveau veel politiek kapitaal geïnvesteerd in
dat voortgang ten aanzien van
macro-economische
hun streven om daarover op korte termijn tot concrete
modellering ons uiteindelijk betere economische voor-
afspraken te komen. Aan gezichtsverlies bestaat weinig
spellingen zou opleveren en zelfs steeds betere mogelijk-
behoefte. Maar de Amerikaanse weigering om mee te
heden tot beheersing van economische processen. Die
doen, heeft de ban verbroken en ook tot een positieveran-
verwachting is niet uitgekomen. Het klimaat is een 'sys-
dering geleid bij landen als Japan, Canada en Australië, zoals
teem' dat misschien nog complexer en chaotischer is dan
onlangs op de klimaatconferentie in Bonn en de GS-Top te
een economisch systeem. Dat is moeilijk in modellen te
Genua (beide in juli) bleek. Dat de klimaatconferentie in
'vangen'. Verfijning en vergroting van de modellen alsme-
Bonn op het laatste nippertje toch overeenstemming ople-
de de inzet van meer rekenvermogen van computers heeft
verde, waarbij uiteindelijk ook Japan, Canada en Australië
de betrouwbaarheid van economische voorspellingen niet
zich konden aansluiten, mag dan ook een klein wonder
vergroot. Mag dit ten aanzien van het klimaat dan wèl wor-
worden genoemd. Dit moet ongetwijfeld in belangrijke
den verwacht1
5
Bovendien zouden in de economische
mate worden toegeschreven aan de vasthoudendheid van
wetenschap modeluitkomsten worden weggehoond,
de voorzitter van de conferentie, minister Pronk. Hiermee
indien de modelbouwer in kwestie zou toegeven te weinig
heeft hij terecht veel respect en bewondering geoogst.
te weten van de meeste van de factoren die bepalend zijn
Niettemin was het een pyrrusoverwinning. Immers, de uit-
voor de uitkomsten van het model. Ten slotte kan er nog
komst van Bonn impliceert een aanzienlijke verwatering
op worden gewezen dat de modellen inzake de opwarming
van de oorspronkelijk voorgestelde verplichtingen: de
van de aarde wat hun alarmistisch karakter betreft veel
overeengekomen (doch nog niet geratificeerde) emissiere-
overeenkomst vertonen
ductie van broeikasgassen bedraagt thans nog ongeveer
met die
van
Forrester
en
Meadows over grenzen aan de groei, zoals beschreven in
een derde van de oorspronkelijke doelstellingen. Hiermee
het eerste rapport aan de Club van Rome. 6 De uitkomsten
is het formele kader van 'Kyoto' in stand gehouden, maar
van deze modellen bleken achteraf niets met de werkelijk-
de inhoud daarvan, in termen van substantiële emissiere-
heid te maken te hebben.
ducties, wezenlijk verzwakt. Zonder substantiële bijdragen
Richard Lindzen/ die als meteoroloog verbonden is
van de landen, die verantwoordelijk zijn voor een aanzien-
aan het Massachusetts lnstitute ofTechnology en (kritisch)
lijk deel van de CO,-uitstoot, is het effect daarvan nihil. Dat
lid is van het IPCC, heeft eens opgemerkt: 'lf we view
zou overigens ook reeds hebben gegolden indien de VS wèl
Kyoto as an insurance policy, it is a policy where the pre-
zouden hebben meegedaan. In een 'Letter to the Editor'
mium appears to exceed the potential damages, and where
van de New York Times (27 maart, 200 I) schreef Klaus
the coverage extends to only a small fraction of the poten-
Hei ss hierover:'[... ] there is little chance of reducing ener-
tial damages.' Hij vermoedt dat het milieu-alarmisme en
gy consumption in the United States by 30 to 40 percent
een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen deel
within a decade. But beyend this, Kyoto is also ineffective.
is geworden van wat hij het 'dogma of the liberal conscien-
Even if the mandatory targets for emission reduction were
ce' noemt (Noot H.HJ.L.: Het gaat hier om 'liberal' in de
enforced and one were to accept the computer simula-
Amerikaanse betekenis van het woord. Wij zouden het
tions underlying the IPCC speculations as to the next I 00
met 'progressief' vertalen.) Het sluit naadloos aan bij de
years, global temperature in 2050 would be reduced by
prioriteiten van de meest uiteenlopende groeperingen in
only 0.05 degrees Celsius, an amount too small to measure
de samenleving, zoals een verhoogde energieefficiëntie, de
with standard thermometers.'
vermindering van de afhankelijkheid van olie uit het Mid-
Liberaal Reveil 4
Naarmate het inzicht in klimatologische processen
141
toeneemt, is het misschien niet uitgesloten dat het IPCC
5.
6
op dit moment bestaat daarover toch gerede twijfel. De
6.
gewuifd. Dat alles neemt overigens niet weg dat terugdrin7.
(http://www.cato.org/pubs/regulation/reg 15n2g.html)
andere redenen wenselijk blijven. Als 'Kyoto' daarbij een men. Maar er blijft mijns inziens vooralsnog een onover-
tweede golfwereldmodellen,Amsterdam, 1979. Richard S. Lindzen, Global Warming: The Origin and Nature of the Alleged Scienti(lc Consensus,
zuinig energieverbruik meer in het algemeen, om tal van
zetje in de goede richting kan geven, dan is dat meegeno-
Bart van Steenbergen, Daan Everts en Hans Labohm, Het voorlaatste oordeel. Kritische beschouwingen van de
kritiek is dusdanig dat deze niet zo maar kan worden wegging van het verbruik van fossiele brandstoffen, alsmede
Vgl. Broer Scholtens, Model moet veel klimaat nog van-
gen, De Volkskrant, 21 juli 200 I.
het uiteindelijk toch bij het rechte eind zou hebben. Maar
8.
Er bestaan overigens veel misverstanden over wat het IPCC nu precies zou hebben beweerd. In de
brugde kloof tussen de wetenschappelijke onderbouwing
media is wel beweerd dat het IPCC zou hebben voor-
van 'Kyoto' en de voorgestelde emissiereducties.
speld dat de aardtemperatuur in de komende eeuw
Zoals Johan Cruyff pleegt te zeggen:'Eik nadeel heeft
tussen de I ,4 en 5,8°C zou stijgen. Dat is apert
zijn voordeel.' De weigering van de regering-Bush om aan
onjuist. Wat het IPCC in zijn meest recente Summary
het Kyotoproces deel te nemen, zal waarschijnlijk een
for Policy-makers heeft beweerd is het volgende: 'The
extra impuls vormen voor een intensivering van het
globally averaged surface temperature is projected to
onderzoek om duidelijkheid te krijgen over de vraag of
increase by 1.4 to 5.8°C over the period 1990 to
het klimaat nu wel of niet verandert als gevolg van men-
21 00.' Met andere woorden: dit is de uitkomst van
selijk handelen.
be-re-keningen op basis van klimaatmodellen, die - zo wordt door het IPCC erkend - vele on-zekerheden
NOTEN
I.
2.
3.
bevatten en op dit moment (nog?) geen voorspellin-
Ontleend aan:Julian L. Simon, The Ultimate Resource 2,
gen toelaten. Leest men de 'kleine lettertje' (voet-
Revised edition, Princeton University Press 1996, p.
noot I I van het rapport), dan wordt dit nog eens
266 e.v.
bevestigd:'This range does not include un-certainties
Zie bijvoorbeeld: John Carlisle, Carbon Dioxide is Good
in the modelling of radiative forcing, e.g. aerosol for-
for the Environmen, (www.nationalcenter.org).
cing uncertainties.' Volgens sommige critici vormt dit
European Voice, 8-14 maart 200 I. Zie ook p. 8 van de
de Achilleshiel van de IPCC-projecties omdat zij van
Summary for Policymakers.A report ofWorking Group I of
mening zijn dat het effect daarvan groot is en te-gen-
the lntergovernmental Panel on Climate Change (op
gesteld aan dat van de broeikasgassen.
internet). 4.
142
Alexander Cockburn, Globa/Warming:The Great Delusion,
Drs. H.H.}. Labohm is als gastonderzoeker verbonden aan het
(http://www.nypress.com/content.cfm?content_id'38
Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen 'Ciin-
43&now'03/15/200 I &content_section' I).
gendael' en lid van de kernredactie van Liberaal Reveil.
Liberaal Reveil 4
EENWORDING EN DIVERGENTIE IN DE WERELDSAMENLEVING PAUL
TEUNISSEN
De ontwikkelingen nadien hebben een gemengd
Sinds Francis Fukuyama in 1989 in zijn geruchtmakende essay The E.nd of History? de onvoorwaarde-
beeld te zien gegeven. Ook thans, na het einde van de
lijke overwinning van het liberalisme uitriep lijkt
Koude Oorlog en de algemene tegenstelling tussen
het optimisme van liberalen onbegrensd. Mondiaal heeft zich een ontwikkeling voltrokken in de rich-
wijsbaar:1
ting van meer democratie en meer marktdenken,
Noord en Zuid, zijn veel tegengestelde tendensen aan-
In het algemeen neemt de welvaart toe, maar er is
die niet te stuiten lijkt. Daarmee is er geleidelijk
ook een toename van welvaartsverschillen en van
aan meer eenheid ontstaan in de wereldsamenle-
armoede in absolute zin.
ving doordat andere landen Westerse waarden en
Het volkenrecht en de internationale organisaties
methoden overnemen. Toch toont de moderne tijd
hebben zich sinds de oprichting van de VN sterk
een minder optimistisch beeld dan in 1945. Er
ontwikkeld, maar vooral de grotere mogendheden
bestaan nog steeds verschillende tendensen die
zijn terughoudender geworden om nieuwe verplich-
tegen deze eenwording in gaan en een belangrijke
tingen aan te gaan.
bron vormen voor divergenties. Het volgende arti-
Dit is met name duidelijk op het gebied van de
kel is een bewerking van de afscheidsrede die Paul Teunissen in april 200 I gehouden heeft voor de
wapenbeheersing. Het einde van de Koude Oorlog
Rijksuniversiteit Groningen ter gelegenheid van
de wapenbeheersing, met name in Europa. Maar
bracht een belangrijke vooruitgang op het gebied van
zijn vertrek als bijzonder hoogleraar sociologie van
inmiddels gaat de bewapeningswedloop weer door.
de internationale betrekkingen.
Aan het eind van de afgelopen eeuw heeft wereldwijd een ontwikkeling richting democratie en marktden-
Door de geschiedenis heen zijn twee hoofdlijnen in het
ken plaatsgevonden, maar in veel van de betrokken
menselijk samenleven aanwijsbaar: eenwording en diver-
landen zijn nog steeds daaraan tegengestelde tenden-
gentie, alsmede een steeds wisselende spanningsverhouding
sen aanwijsbaar.
tussen beide. Dit geldt zeker ook voor de moderne tijd.
De verwachting dat de moderne techniek, met name
Toen aan het eind van de Tweede Wereldoorlog het
de communicatietechnologie, de wereld één zou
VN-systeem en de economische wereldorganisaties, het
maken is slechts ten dele uitgekomen. De techniek
IMF. de Wereldbank en de GATT, werden opgericht, werd
draagt ook bij tot een toename van verschillen tussen
gehoopt dat deze een duurzame grondslag zouden vormen
mensen en volken. Daardoor is de wereld moeilijker
voor meer eenheid in de wereld. Deze hoop werd vooral
te besturen geworden.
gebaseerd op de normen die aan de nieuwe wereldorde
De mondialisering blijkt veel weerstand op te roepen. Dit
ten grondslag lagen: handhaving van de vrede, internationa-
heeft tal van oorzaken, zoals hieronder wordt uiteen-
le samenwerking, het bevorderen van algemene welvaart
gezet. Daarbij wordt met name ingegaan op ontwik-
en de mensenrechten, alsmede zelfbeschikking.
kelingen in en tussen de nationale samenlevingen.
Liberaal Reveil 4
143
MEER WERELDHANDEL,
MEER
nisme
is de toename van
de welvaartsverschillen,
WELVAARTSVERSCHILLEN EN PROTECTIE
ondanks een algemene verhoging van de welvaart. De
Hoewel het internationaal economisch verkeer sneller
wereld groeit daardoor meer uiteen, is moeilijker als één
blijft expanderen dan de groei van de wereldeconomie, is
geheel te besturen en het is moeilijker geworden
het protectionisme aan alle kanten toegenomen. Voor de
handelsconcessies tegen elkaar af te wegen.
nieuwe wereldhandelsronde, die vorig jaar had moeten
Het World Development Report 1999/2000 deelt de
beginnen, is de agenda nog steeds niet klaar. Ook de Wes-
staten in drie groepen in. Het eenderde deel met de
telijke landen, inclusief de Verenigde Staten, hebben de
hoogste welvaart heeft in de periode 1970-1995 een
afspraken van de Uruguay-ronde nog niet volledig uitge-
welvaartsverhoging van 60% gerealiseerd; daarbij is de
voerd. De economische en politieke omschakelings-
gemiddelde welvaart in de Verenigde Staten nog weer
problemen die zich bij vrijmaking van de internationale
eenderde hoger dan in de Europese Unie. Het eenderde
handel voordoen zijn tegenwoordig groter dan vroeger.
deel van de staten met middelhoge welvaart is er in die
Het protectionisme is ook regionaal sterker gewor-
periode gemiddeld 25% op vooruitgegaan. Het eenderde
den. De pan-Amerikaanse vrijhandelszone die in 2005
deel met de laagste welvaart is gemiddeld ongeveer gelijk
van start moet gaan, is nog niet verder dan een intentie-
gebleven, maar met belangrijke uitzonderingen, met name
verklaring. Bush zelf heeft de zone een 'fort tegen de
voor de moderne sectoren van China en India. De toena-
boze buitenwereld' genoemd, een benaming die strijdig is
me van de bevolking, met name in de minder welvarende
met het vrijhandelsdenken.
gebieden, heeft bij deze scheefgroei mede een rol ge-
Het protectionisme is niet alleen sterk bij de werkne-
speeld. Daarnaast zijn er factoren van cultuur, de mate
mers en in de landen die onder aan de welvaartsladder
waarin markt- en welvaartsgericht wordt gedacht; het
staan, maar bij allen die zich kwetsbaar voelen. Dat zijn
bestaan van sociale en politieke tegenstellingen; het oplei-
ook de boeren en de textiel- en staalindustrie in het
dingsniveau van de bevolking; de kwaliteit van wetgeving
Westen. Het Amerikaanse Congres heeft de president
en bestuur. Zij zijn van beslissende betekenis voor de
vooralsnog een mandaat voor het wereldhandelsoverleg
vraag in hoeverre landen stabiele groei weten te realise-
(trade promotion authority) geweigerd. In Europa zijn er
ren en gebruik te maken van de moderne techniek. Wat
onder meer de problemen rond de uitbreiding van de
betreft de technische ontwikkeling hebben de Verenigde
EU. Deze betreffen met name de landbouw en het stre-
Staten sinds de Tweede Wereldoorlog voorop gelegen,
ven de toestroom van werknemers uit Centraal-Europa
ook ten opzichte van Europa. Tussen het Westen als
althans gedurende een overgangstermijn van zeven jaar
geheel en de meeste arme landen is een kloof in techni-
te beperken.
sche ontwikkeling ontstaan, die voor langere tijd niet kan
Naast de problemen verbonden met de omschakeling
worden overbrugd. Hierbij moet in aanmerking genomen
op andere economische activiteiten is er ook de
worden dat de technologische sector een relatief 'onge-
beweeglijkheid van de moderne economie. De productie
lijk speelveld' is.
verplaatst zich sneller van het ene bedrijf en land naar het
Een speciaal geval betreft Rusland, waar de economie
andere. Daardoor komen arbeidsplaatsen eerder op de
sinds de val van het communisme met de helft is gekrom-
tocht te staan, en treedt meer wisseling op in de voor- en
pen, als gevolg van politieke chaos, corruptie en bur-
nadelen die staten van de internationale handel ondervin-
geroorlog. Zij herstelt zich thans langzaam, vooral door
den.
hogere olie-inkomsten.
Ook is er vrees dat meer internationale economische competitie de sociale verworvenheden op nationaal
GROTERE VERSCHILLEN
niveau aantast. De ervaringen in Nederland en de Scandi-
OP NATIONAAL NIVEAU
navische landen wijzen uit dat die vrees niet terecht hoeft
Ook de welvaartsverhoudingen op nationaal niveau zijn
te zijn, maar zij is wijdverbreid.
in veel landen schever geworden. Bij snelle technische of
Een volgende oorzaak van divergentie en protectie-
144
economische ontwikkelingen differentieert de markt
Liberaal Reveil 4
meer naar capaciteiten, inclusief het vermogen om aan de
doctrines van de Amerikaanse Federal Reserve en de
markt deel te nemen. Dit betreft ook de Verenigde Sta-
Europese Monetaire Unie in oprichting. In dit opzicht was
ten: volgens het Amerikaanse Economie Policy lnstitute
er een internationaal leidinggevende driehoek, een aanzet
zijn in de VS in de periode 1979-1996 de lonen meer
tot wereldbestuur van de economie, gericht op een
ongelijk geworden, met een hoger percentage op het
wereldwelvaartsorde.
minimum-loonniveau: 29%. Dit is de reden waarom de
Voorjaar 1997 sprak de leiding van het IMF zich uit
Amerikaanse vakbeweging tegen een algemene bevorde-
voor vrijmaking van het internationale kapitaalverkeer.
ring van vrijhandel is en de vakbeweging in Latijns-Ameri-
Korte tijd later brak in Zuid-Oost Azië een financiële cri-
ka steunt bij haar strijd voor hogere lonen. De Europese
sis uit. Zelfs de hoger ontwikkelde landen van deze regio,
vakbeweging heeft gemengde gevoelens over de wel-
die destijds geacht werden goed te presteren, bleken niet
vaartsstijging van de jaren '90, omdat de top van het be-
rijp voor de liberalisatie, vanwege hun weinig trans-
drijfsleven en de kapitaalbezitters er het meest op voor-
parante economische bestel en vergaande corruptie. Ondanks verschillen per land was er een zelfde alge-
uit zijn gegaan. In China heeft de economische ongelijkheid zodanige
meen patroon. Bedrijven konden zeer gemakkelijk kre-
vormen aangenomen, dat de autoriteiten bezorgd zijn
diet krijgen van de banken. De managers besteedden dit
voor de politieke stabiliteit
2
.
vaak voor speculatieve privé-transacties, met als gevolg productietekorten en daardoor ook inflatie en onzeker-
DE FINANCIËLE CRISIS
heid rond banken en bedrijven. De overheid stond deze
1997- !999 EN HAAR GEVOLGEN
praktijken echter toe en gaf ten dele dekking aan de ban-
Van essentiële betekenis is ook dat het beleid van de
ken, omdat de politici en ambtenaren mee wilden profi-
vorige directeur van het IMF, Camdessus, is vastgelopen.
teren. Medio 1997 kwam het tot een crisis in Thailand,
Onder zijn bewind stelde het IMF zich tot doel om met
doordat de banken aldaar steeds meer kortlopend kre-
kredietverlening op lange termijn voor hervorming en
diet aan buitenlandse banken vroegen, tegen een hoge
VAN
groei zowel de ontwikkelingslanden als de voormalige
rente. Hierdoor ontstond een vertrouwenscrisis, die
communistische landen tot een modern macro-econo-
werd verergerd door de snelheid waarmee de Japanse
misch beleid te brengen, gericht op algemene welvaart,
banken hun geld terugtrokken. Deze waren niet alleen
stabiele groei en stabiliteit van de wisselkoersen ten
kwetsbaar vanwege soortgelijke problemen in eigen land,
behoeve van de internationale handel. Dit werd als gun-
maar ook door de economische terugslag in Japan sinds
stig voor deze landen zelf beschouwd, en voor de wel-
begin jaren '90. Deze terugslag was in de kern een gevolg
vaart in de wereld als geheel.
van de corruptheid van de Japanse economische politiek
De condities voor deze kredieten omvatten steeds uitgebreider maatregelen voor het in evenwicht brengen van
de
en het politieke systeem, met name binnen de Liberaal Democratische Partij.
overheidsfinanciën, belastinghervorming, het
Wat de overheid betrof ging het vooral om te veel
terugdringen van inflatie, verbetering van de marktwer-
subsidies, te weinig belastingheffing, een staatsschuld van
king en openstelling van de economie, alsmede voor
meer dan I 00% van het Bruto Binnenlands Product; in
sociale voorzieningen en scholing. Als een valuta toch
samenhang daarmee ook om een vergaand tekort aan
onder druk kwam zou volgens de regels van het IMF
toezicht op de banken. Veel banken en bedrijven bevon-
geprobeerd moeten worden de stabiele waarde daarvan
den zich technisch in of nabij een bankroet, met als gevolg
te verdedigen, desnoods met crisissteun van het Fonds. Het IMF en de Wereldbank werkten steeds nauwer samen, om hun kredietverlening te coördineren. Camdes-
ontslagen en een gebrek aan vertrouwen bij het publiek, dus afnemende particuliere bestedingen. Dit laatste verergerde de problemen.
sus zag zijn beleid in samenhang met de oprichting van de
De Aziatische crisis verspreidde zich snel over de
Wereld Handels Organisatie. Zijn visie op het wenselijke
regio, hetgeen tot een scherpe daling van de prijs van olie
fiscale en monetaire beleid van landen spoorde met de
en andere grondstoffen leidde. Ten gevolge daarvan ver-
Liberaal Reveil 4
!45
spreidde de crisis zich naar andere landen en regio's die
toch moesten devalueren. Maar inmiddels had het parti-
sterk van de export van olie en grondstoffen afhankelijk
culiere kapitaal zich zonder koersverliezen terug kunnen
zijn. Eerst naar Rusland, vervolgens naar Brazilië en
trekken. De getroffen landen zaten nu door de devaluatie
Zuidelijk Afrika.
opgezadeld
met extra hoge buitenlandse
schulden.
Hoewel de economische groei in de meeste getroffen
Gezien de binnenlandse verhoudingen in deze landen
landen mede door ingrijpen van de economische wereld-
kwam de last daarvan vooral neer op het minder draag-
organisaties en de Westelijke landen is hersteld, hebben
krachtige deel van de bevolking.
de betrokken landen de gewenste interne hervormingen
Met een dergelijk beleid zouden dus zowel het IMF als
onvoldoende doorgevoerd. Dit blijft een risicofactor. De
de wereldeconomie steeds meer in de problemen komen.
belangrijkste gevallen zijn thans Indonesië en nog steeds
Camdessus wees op het gebrek aan bevoegdheden van het IMF om tijdig in te grijpen en landen tot een goed
Japan. In Indonesië moet president Megawati nu zien een
beleid te brengen, maar hij zag zich door de vele kritiek
eind te maken aan de politieke instabiliteit en de corrup-
genoodzaakt af te treden. Het algemene probleem was
tie. Het vermogen van de Suharto-clan wordt geschat op
duidelijk: in de meeste niet-Westelijke landen stellen poli-
minimaal 30 miljard dollar. Het zou in ieder geval toerei-
tieke en maatschappelijke tegenstellingen, tradities, een
kend zijn voor een aanzienlijke verlichting van de staats-
aanzienlijke corruptie en een tekort aan deskundigheid
schuld. Het is echter nog steed~ ongrijpbaar.
beperkingen aan de mogelijkheden voor transparantie en
Japan is niet van belang vanwege IMF-leningen, maar
discipline in het economisch en financieel beleid. Het IMF
omdat het als tweede nationale economie ter wereld van
en de Wereldbank kunnen hier met hun gebruikelijke
grote betekenis is voor de toestand van de wereldecono-
leningsvoorwaarden op zijn best een beperkte verande-
mie. Onder leiding van de nieuwe premier Koizumi wordt
ring in brengen. Zij moeten dan zeker vermijden zich te
thans gestreefd naar een hervorming van het economisch
ontwikkelen tot 'lender of last resort', waarop in laatste
beleid naar Westelijke maatstaven, maar het resultaat is
instantie toch steeds weer een beroep kan worden
nog
gedaan door de lidstaten. En de liberalisering van het
onzeker, gezien
het
verzet
van
economische
belangengroepen, met name binnen zijn eigen partij, de
kapitaalverkeer zal stapsgewijs moeten gaan.
LDP. De verleiding is groot om toch weer met financiële
Het hervormingsdebat inzake het IMF en de Wereld-
stimuleringspakketten te werken, ter bevordering van
bank heeft er toe geleid dat het IMF zich meer moet
economische groei. Maar als dat niet gepaard gaat met
beperken tot zijn oorspronkelijke taak van het verschaf-
reële saneringen bij overheid, banken en bedrijven, blijft
fen van korte-termijnkredieten aan landen met beta-
alles in wezen bij het oude.
lingsbalansproblemen. Het moet zijn condities beperken tot het macro-economisch beleid en de financiële sector
VERANDERINGEN IN HET INTERNATIONALE
van de lidstaten. Het krijgt meer rechten en middelen van
FINANCIËLE STELSEL
financiële supervisie. Er komt een databank over de
De financiële crisis heeft tot veel kritiek op Camdessus
schuldenpositie van landen en het Fonds gaat kwartaal-
geleid:
overzichten geven van de Nationale Rekeningen van de
Zijn aanpak had de crisis niet voorkomen, noch zou
lidstaten. De Wereldbank moet haar kredietverlening
zij een herhaling voorkomen zolang de betrokken landen
meer beperken tot landen die naar een beter beleid stre-
de verlangde hervormingen onvoldoende uitvoerden. Wel
ven, waarbij zij eigen plannen mogen opstellen. Het
zou het IMF op deze manier steeds meer geld uitlenen en
behoud van de stabiliteit van de wisselkoersen wordt
zou goed geld van de leidende IMF-landen naar dubieuze
minder strikt genomen.
bestemmingen gaan. In 1997 en 1998 was steun verleend in de orde van grootte van ISO miljard dollar. Camdessus kon niet voorkomen dat de betrokken landen enige tijd na het uitbreken van de crisis hun valuta
146
Het nieuwe regime is een poging tot beperking van economisch wereldbestuur en meer marktwerking. De nationale economieën moeten de prijs voor beleidsfouten merendeels zelf betalen.
Liberaal Reveil 4
Tijdens de Jaarvergadering van het IMF en de Wereld-
fronteerd blijven dus aan de orde en zijn doelstellingen
bank te Praag, september vorig jaar, hebben de ont-
inzake het monetaire en fiscale beleid blijven relevant.
wikkelingslanden echter in meerderheid met de nieuwe
Dat is door Köhler bevestigd.
aanpak ingestemd. Zij voelen zich bevrijd van de steeds strakkere conditionaliteit van het IMF en de Wereldbank,
ONTWIKKELINGSLANDEN BEPERKT IN STAAT
die zij als zeer bevoogdend en moeilijk uitvoerbaar zijn
TOT KRACHTENBUNDELING
gaan ervaren.
De ontwikkelingslanden willen hun krachten blijven bundelen om hun plaats in de wereld te versterken. Hun
PROBLEMEN OP LANGE TERMIJN
interne zwakten vormen echter ook een obstakel voor
De besluiten van Praag betekenen geen definitieve oplos-
betrouwbare onderlinge afspraken, met name op econo-
sing van de problemen. De welvaartsverhoudingen in de
misch terrein. De leidinggevende groepen spannen zich in
wereld en de niveaus van ontwikkeling blijven voorlopig
meerderheid niet al te zeer voor hervormingen in, omdat
uiteen groeien en er zal slechts gedeeltelijk sprake zijn
zij er vaak geen belang bij hebben. Zij zouden meer belas-
van de verdere ontwikkeling van één wereldeconomisch
ting moeten betalen en rechten verliezen. Ook hebben zij
bestel.
het minste last van de economische problemen van hun
Een eerste kwestie is thans hoe de flexibiliteit van de
land. Daarom kiezen zij in de praktijk sneller voor samen-
wisselkoersen beperkt te houden, om een spiraal van
werking met de Verenigde Staten of de Europese Unie,
koersverlagingen te voorkomen. Deze zou tot een alge-
die een veel grotere economische en politieke stabiliteit
meen verlies van inkomsten voor de zwakkere landen en
kennen.
een verstoring van de internationale handel leiden. Dat is bezwaarlijk voor alle landen, ook voor het Westen. Een tweede aspect is dat kapitaalbezitters hun geld bij
CULTURELE EENWORDING VERSUS DIVERSITEIT
voorkeur naar landen brengen met waardevaste valuta,
Cultuur is van centrale betekenis voor de verhoudingen
dan wel de beste winstmogelijkheden. Er zou dus een uit-
in de wereld: voor samenwerking en conflict, voor de
tocht van kapitaal naar het Westen, met name naar de
economische ontwikkeling en de welvaartsverdeling in
Verenigde Staten, kunnen optreden, hetgeen voor de ont-
landen, voor de kwaliteit van de politiek, voor wederzijds
wikkelingslanden een tekort aan eigen kapitaal voor
begrip dan wel het gebrek daaraan.
investeringen zou opleveren. Ook dit zou de armoedeproblemen verscherpen. Volgens joe Stiglitz, voormalig vice-president van de
De analyse wordt ook hier kortheidshalve beperkt tot de relatie tussen de Westelijke cultuur en andere culturen. Het beeld is dan opnieuw complex. Enerzijds ver-
Wereldbank, ontbreekt het bij het IMF en de Wereldbank
breiden zich de moderne communicatie, de wetenschap
aan democratisch bestuur. De meerderheid van de lidsta-
en techniek, de zakelijke mentaliteit van het internatio-
ten heeft weinig in te brengen. Het is echter de vraag of
nale bedrijfsleven, de Westelijke vrijetijdscultuur en de
dit de oplossing zou zijn, omdat de meeste IMF-landen zelf
idealen van welvaart, emancipatie en politieke invloed
te weinig democratisch zijn; hun binnenlandse verhoudin-
voor de burgers. Van een algemene 'botsing der bescha-
gen staan juist op gespannen voet met een goed econo-
vingen', zoals geopperd door Samuel Huntington , is dus
misch bestuur en het bestrijden van armoede.
geen sprake.
4
Horst Köhler, de opvolger van Camdessus, heeft in
Niettemin blijft er voorlopig een aanzienlijke culture-
een rede te Berlijn 3 opgemerkt dat het IMF meer reke-
le diversiteit. Van een algemene verwestersing is óók geen
ning moet houden met de capaciteiten van samenlevin-
sprake, noch is enig land geheel verwesterd. Er zijn
gen en politieke structuren om zich aan te passen. Dat
weerstanden van allerlei aard en ook scherpe tegenstel-
roept echter wél het gevaar op dat met verschillende
lingen. Denk bijvoorbeeld aan de tegenstellingen tussen
maten wordt gemeten.
conservatieven en hervormers binnen de wereld van de
De problemen waarmee Camdessus werd gecon-
Liberaal Reveil 4
Islam en in China, en het herleefde Hindu-nationalisme in
147
India. Onder invloed van de onzekerheden van de
asymmetrisch karakter hebben, waarbij zwakten gecom-
moderne wereld is er in diverse Afrikaanse landen zelfs
penseerd worden door al dan niet vermeende sterkten
een terugkeer naar traditionele opvattingen en praktijken
op andere terreinen. Voorbeelden hiervan bieden de
als hekserij en geestencultuur als weg naar welvaart. Dit
nationalisten in India en China, die rekenen op de bevol-
is met name het geval onder de leidinggevenden.
kingsaanwas van hun land als machtsbasis tegenover het
Cultuur is een voorname basis van de persoonlijk-
Westen. In Azië woont meer dan de helft van de wereld-
heid en identiteit van mensen, en van de samenhang van
bevolking.Waarom zou het zich dan conformeren aan het
samenlevingen en groepen daarbinnen. In die zin is zij een
Westen/
factor van bescherming. Culturele verandering impliceert onzekerheid en conflicten dienaangaande, met name
PASSIEVE WEERSTANDEN
indien zij door externe invloeden wordt bewerkt. Verzet
Naast expliciet verzet spelen gebrekkig onderwijs en in
is dan een voor de hand liggende reactie. Godsdiensten
het bijzonder analfabetisme een belangrijke rol. Hier gaat
vallen zichzelf niet af. Volken willen de legitimiteit van hun
het om passieve weerstand, waarbij onvermogen voorop
aspiraties en instellingen zeker niet door externe invloe-
staat. In landen waar een aanzienlijk deel van de bevolking
den in het geding gebracht zien. Ook zal er weerstand
analfabeet is, krijgen nieuwe ideeën minder snel toegang
zijn als betwijfeld wordt dat men binnen de andere cul-
en is het moeilijk moderne wetgeving en bestuur door te
tuur op een gelijkwaardige niveau meetelt. Niemand wil
voeren. De macht berust dan in belangrijke mate bij plaat-
verliezer zijn.
selijke leiders en ambtenaren die in direct contact met de
Daarom zijn extern geïnduceerde culturele verande-
bevolking staan; bij hechte conservatieve elites, de gehei-
ringen doorgaans alleen geleidelijk mogelijk en indien ver-
me diensten en de strijdkrachten. In Afrika, Zuid-Azië en
bonden met als zodanig ervaren positieve aspecten. Open-
het Midden-Oosten is officieel rond eenderde van de
heid daarvoor bestaat hoofdzakelijk bij specifieke groepen
mannen analfabeet, en de helft of meer van de vrouwen.ln
die meer ontvankelijk zijn voor vernieuwing: onder de
de komende halve eeuw zal de wereldbevolking met drie
bevolking van de grote steden, de jongeren, in de top van
miljard mensen toenemen, door aanwas hoofdzakelijk op
het bedrijfsleven, bij oppositiebewegingen en politici, onder
het Zuidelijk Halfrond. De ervaringen tot nu toe wijzen
hoger opgeleiden en emigranten.
uit dat onderwijs voor iedereen dan een ver ideaal blijft.
In het algemeen zal er echter weerstand zijn en deze
Culturele problemen moeten meestal op langere ter-
neemt toe naarmate culturele verschillen gepaard gaan
mijn worden bezien. Het debat over de noodzaak van een
met conflicten op andere terreinen, zoals de politiek of de
hervorming binnen de Islam gaat terug tot de !Se eeuw
economie; naarmate het vertrouwen in eigen kracht groter
en het leidt nog steeds tot scherpe controverses. Het
is. Dit is onder meer aan de orde in het Midden-Oosten.
roept grote identiteitsproblemen op. Bovendien zijn veel
Cultuur helpt dan de partijen af te bakenen en verzet te
moslimleiders die zich op het Westen oriënteerden cor-
organiseren. Zij geeft mentale kracht en motivatie. Het is ook om deze reden dat de tegenstellingen rond
rupt gebleken. Dat wekte heftige weerstand op, hetgeen tot het radicale fundamentalisme heeft bijgedragen.
modernisering en traditie het scherpst zijn in grotere nietWestelijke landen. Daar heeft zich een belangrijke moder-
WERELDSAMENLEVING EN
ne sector ontwikkeld, maar tegelijk zijn de tradities nog
ORDENINGSVRAAGSTUKKEN
sterk. En het is moeilijker de machtsverhoudingen te
Mondialisering betekent dus niet dat er vanzelf overeen-
beheersen en nationale eenheid te behouden. Iran is geen
stemming komt over de wijze waarop de wereld moet
uniek geval. Er zijn analoge problemen in bijvoorbeeld
zijn ingericht. Wel betekent het dat deze problematiek tot
Egypte, India, China en Rusland. Andere conflictgebieden
de vitale nationale belangen is gaan behoren. Voor elke
zijn onder meer Turkije, Algerije en Marokko, die op de
samenleving is in het geding in hoeverre zij ongewijzigd
grens liggen van de Westelijke en de Islamitische wereld.
kan blijven voortbestaan, dan wel zich moet aanpassen.
Het verzet tegen culturele verandering kan een
148
Tegen deze achtergrond verdienen twee vraagstukken
Liberaal Reveil 4
nadere aandacht: de relatie tussen mondialisering en
rechtsontwikkelingen in het verband van de Verenigde
democratie, en het verband tussen ontwikkeling en
Naties. Zij menen dat de Verenigde Staten in het kader van
Westelijke waarden.
diverse wapenbeheersingsakkoorden met internationale
De mondialisering heeft tot democratie bijgedragen
controle, van internationale handelsakkoorden enz., de
in zoverre zowel de Westelijke landen als het internatio-
mogelijkheid verliezen voor de Amerikaanse burgers en
nale recht hebben bijgedragen tot de verbreiding van
bedrijven de rechten en vrijheden te handhaven die oor-
democratische principes naar niet-Westelijke landen.
spronkelijk in de grondwet zijn neergelegd. De vraag is
Daarmee is echter niet alles gezegd. Officieel worden
dan of de wereld inmiddels niet zodanig is veranderd, dat
thans een 120 landen als democratisch beschouwd. Maar
van gewijzigde maatstaven moet worden uitgegaan. West-
vele daarvan zijn 'onvrije democratieën'. Achter het uit-
Europa en de VS verschillen op dit punt vaak van mening.
wendige van democratische structuren staan dan politie-
De West-Europese landen zijn meer bereid tot internatio-
ke en maatschappelijke verhoudingen die soms in ver-
nale dialoog en samenwerking; de VS insisteren meer op
gaande mate autoritair zijn, en onder controle staan van
behoud van hun onafhankelijkheid en leidende positie,
de strijdkrachten, de geheime diensten, economische of
hoewel er een discussie op dit punt gaande is • Niettemin
godsdienstige belangengroepen, enzovoorts. De samenle-
onderkent men wederzijds de kernvraag: kan de demo-
ving als geheel functioneert er niet democratisch. Omdat
cratie gehandhaafd blijven in een wereld waarin niet-
5
deze verhoudingen nauw samenhangen met de wel-
democratische landen, of regeringen, het in toenemende
vaartsverschillen is het moeilijk aan te geven of en wan-
mate voor het zeggen zouden krijgen/ Deze overweging
neer zij zullen verdwijnen.
heeft mede een rol gespeeld bij de oprichting van de G-7,
Overigens is de democratie in de Westelijke landen
in reactie op onder meer de oliecrisis van begin jaren '70.
niet vanzelfsprekend veiliggesteld voor de toekomst. Zij
Een andere vorm waarin het probleem tot uiting
staat op verschillende manieren onder druk. Dit is onder
komt betreft de invloed van het internationale bedrijfsle-
meer het geval doordat regeringen vaak in internationaal
ven op de economie, buiten de regeringen of de
overleg akkoorden aangaan die naderhand moeilijk kun-
volksvertegenwoordigingen om. Ten tijde van de confe-
nen worden herroepen. Het gaat hierbij onder meer om
rentie te Seattle, eind 1999, werden krachtige beschuldi-
het
internationale
gingen geuit dat de grote bedrijven slechts vrijhandel wil-
organisaties. Parlementen kunnen achteraf hun regering
den ten behoeve van een grote wereldmarkt, en niet let-
wel tot aftreden dwingen, maar dit kent zijn praktische
ten op kwesties als kinderarbeid, het milieu, consu-
coördineren
van
stemgedrag
in
beperkingen. Een ander voorbeeld betreft belangrijke
mentenbelangen, enz., die in de volksvertegenwoor-
concessies door democratische landen aan andere lan-
digingen leven. Internationale productstandaarden komen
den gedaan, bij onderhandelingen over verdragen. Een
vaak buiten praktische betrokkenheid van de regeringen
voorbeeld betreft de uitzonderingen op grond van 'de
tot stand. De zwakten van het volkenrecht en de interna-
wet' die zijn erkend in de VN-verdragen inzake de rech-
tionale samenwerking treden hier duidelijk aan het licht.
ten van de mens. Van de Amerikaanse regering is bekend
De OECD tracht een voorziening te bieden door richtlij-
dat zij in het wapenbeheersingsoverleg met de Sovjet-
nen voor internationaal optredende bedrijven, maar die
Unie vaak overging tot het sluiten van zogeheten 'exec-
hebben een zwakke juridische status.
utive agreements'. Deze behoefden niet te worden voorgelegd aan de Senaat. Hieruit blijkt overigens wél dat
BEHOUD VAN DEMOCRATIE IN EEN
de beoordeling van deze problematiek sterk van politieke
INTERDEPENDENTE, MAAR BEPERKT
opvattingen afhangt.
DEMOCRATISCHE WERELD
Mede in het kader van de Amerikaanse verkie-
Het kernprobleem is dat de toename van de internati-
zingsstrijd van vorig jaar heeft een debat gespeeld rond de
onale interdependenties meer internationale akkoorden
'new sovereigntists', die van mening zijn dat de Ameri-
nodig maakt voor de regeling van zowel internationale als
kaanse grondwet in het gedrang komt als gevolg van de
nationale verhoudingen en het is zaak dan voldoende
Liberaal Reveil 4
149
alert te zijn en sterk te staan om de belangen van de
competitie tussen bedrijven werd beperkt of uitgesloten.
democratie te waarborgen. Deze externe bescherming
De Aziatische crisis van 1997-1999 heeft echter laten
van vitale belangen is inmiddels een van de belangrijkste
zien hoe de werkelijkheid zich heeft ontwikkeld. Men
redenen geworden waarom de lidstaten van de EU er
moet zich heroriënteren naar 'Westelijke' maatstaven en
niet meer aan denken de Unie te verlaten. Om dit
het is de vraag in hoeverre dit zal gebeuren.
gebruik van de macht ter bescherming van de democratie
Per saldo blijkt dat vooral Hong Kong, Taiwan en
internationaal geloofwaardig te doen zijn moeten de
Singapore de Westelijke welvaartsniveau's
Westelijke landen echter wél duidelijk willen maken dat
bereikt. Maar ook hier zijn er problemen. Het is onwaar-
hun beleid in het belang van de wereld als geheel is.
hebben
schijnlijk dat Hong Kong op den duur zijn eigen politiek en economisch systeem kan behouden. Taiwan heeft zijn
ONTWIKKELING EN WESTELIJKE WAARDEN
economie na een dirigistische aanvangsperiade open ge-
Dit leidt tot de vraag naar de relatie tussen ontwikkeling
steld en is sinds eind jaren '80 gaan democratiseren. Het
en Westelijke waarden. Hier is van belang dat de landen
is echter de vraag in hoeverre het onafhankelijk tegen-
die met hun economische ontwikkeling duurzaam op of
over China zal kunnen blijven. Per saldo is Singapore het
nabij het niveau van de Westelijke landen zijn gekomen,
belangrijkste niet-Westelijke alternatief. Daar moeten
dit slechts hebben kunnen bereiken door als essentieel
wél enkele opmerkingen bij gemaakt worden. In de eer-
element van hun inspanningen een aantal beleidsprincipes
ste plaats dat Singapore beantwoordt aan de beste
te aanvaarden die algemeen gezien worden als uit de
Westelijke standaarden voor een goede markteconomie.
Westelijke wereld afkomstig: het op de voorgrond stellen
Ex-premier Lee Kuan Yew heeft zijn opleiding als jurist te
van het welzijn van de burgers, van hun veiligheid, wel-
Cambridge (VK) gehad; bij de start van de ontwikkeling
vaart en ontplooiing; het scheppen van een goed functio-
van Singapore is gesteund op adviezen van de voormalige
nerende rechtsorde, met duidelijke rechten en plichten
directeur-generaal van het Nederlandse Ministerie van
voor zowel de burgers als de overheid; als onderdeel
Economische Zaken, A Winsemius, die een centrale rol
hiervan: een verpNchting tot transparantie van beleid en
had gespeeld bij de economische wederopbouw van
verantwoording, zowel voor bedrijven als voor de over-
Nederland na 1945. Het bewind van Singapore wil blijven
heid; het streven naar een marktgerichte en open econo-
leren van het buitenland. Bovendien is er onzekerheid
mie, eventueel na een meer dirigistische en protectionis-
over de culturele toekomst van Singapore, gezien de vele
tische aanvangsfase; een behoorlijk functionerend belas-
invloeden vanuit het buitenland 6 • Dit neemt niet weg dat
tingsysteem, met principes van proportionaliteit inge-
in Singapore vooral een samengaan van Confucianisme,
bouwd; het toekennen van invloed aan de burgers op
Boeddhisme en Taoïsme het sociale cement is geworden
zaken die hun directe belangen en leefomgeving raken, bij
voor een
moderne, Aziatische
voorkeur democratie; onderwijs voor de burgers, op een
belangrijke
vormen
zo hoog mogelijk niveau; het toestaan van vrijheid van
welvaartsniveau, een hoog technologisch niveau en een
informatie en meningsuiting. Tot in het begin van de jaren '90 was er een wijdverbreide opvatting dat een aantal Aziatische landen
van
samenleving, zonder
corruptie, met
een
hoog
algemeen aanvaarde welvaartsverdeling. De kleine staat is een capabele speler in de wereldeconomie en heeft recht van spreken tegenover het Westen.
er langs eigen weg in geslaagd was langszij het Westen te komen, met de kans het te passeren: Japan, de 'Aziatische
TOT BESLUIT
Newly lndustrializing Countries', ook wel als 'tijgers' aan-
Hoewel de wereld steeds 'kleiner' wordt, kenmerkt zij zich
geduid; meer op afstand Maleisië en Thailand. Er werd
ook door scherpere internationale tegenstellingen. Een
zelfs gesproken van een Aziatische weg naar ontwikke-
eenvoudige weg om deze ontwikkeling te doorbreken is er
ling. Officieel golden als kernelementen hiervan: een
niet. Dat wordt bevestigd door het Millenniumrapport
nationaal georiënteerde, door een samenspel van politie-
2000 van VN-Secretaris-Generaal Kofi Annan en de com-
ke en economische élites geleide economie, waarin de
mentaren van het IMF en de Wereldbank. In reactie op de
150
Liberaal Reveil 4
protesten tegen de mondialisering spreken de leiders van
de EU is ingevoerd: problemen en landen bij de naam
de wereldorganisaties zich steeds openhartiger uit over
noemen; het aanwijzen van de betere presteerders en de
hetgeen er zou moeten gebeuren. Het gaat niet alleen om
betere methoden. Een snelle oplossing kan het voorstel
meer geld ten dienste van behoeftige landen, maar om
van Köhler niet bieden, maar het kan helpen de politieke
inhoudelijke maatregelen op alle betrokken terreinen. Hier
wil te doen ontstaan om althans de divergenties in de
kunnen slechts enkele punten worden vermeld.
wereldeconomie te keren. Hoe dan ook zal het wereld-
IMF en Wereldbank benadrukken dat ontwikkeling moet berusten op twee pijlers: een inspanning van zowel
politieke overleg concreter moeten worden, waarbij de nationale verhoudingen meer ter discussie komen.
de naar ontwikkeling strevende landen als van de OECDlanden. Zij steunen de analyse van Hernan De Soto, die
NOTEN
wijst op het gigantische potentieel van de 'informele
I.
werp zie men: P.J. Teunissen: Eénwording en divergentie in de wereldsamenleving. Maastricht, 200 I, p. 83.
economie' in de meeste ontwikkelingslanden, dat door een toestand van rechteloosheid onbenut blijft
7
•
Deze
landen moeten dus hun interne bestuur wijzigen. Daarte-
2.
Zie onder meer: Intirnatiens of mortality, The Econo-
3.
mist, June 30th 200 I, pp. 21-24. Horst Köhler: The Challenges of Globalization and the
genover staat onder meer de noodzaak van marktopening. IMF-directeur Köhler noemt het 'politieke dwaas-
Role of the IMF. Berlijn, 200 I.
heid' dat de gezamenlijke OECD-landen jaarlijks voor 360 miljard dollar aan landbouwsubsidies verstrekken
8
•
4.
5.
Zie onder meer: Ivo H. Daalder en James M. Lindsay:
Geïsoleerd Amerika is onveilig, in: NRC Handelsblad, 4
te schakelen. Onderdeel hiervan is het initiatief van zes
augustus 200 I, p. 7.
internationale uitgeverijen om gratis of tegen lage prijzen electronische informatie beschikbaar te stellen aan
Zie: Samuel P. Huntington: The Clash of Civilizations and
the Remaking ofWorld Order. Londen, 1997.
Kofi Annan tracht door het niveau van de regeringen heen te breken en het bedrijfsleven en de 'civil society' in
Voor een uitvoeriger beschouwing over dit onder-
6.
Zie: Lee Kuan Yew: Cultuur is ons lot, in: Martha Meijer
ontwikkelingslanden. Ze zien het als een investering in de
(red.): Grondrecht en wisselgeld. Greber Uitgever &
toekomst, maar deze is duidelijk in het wederzijds belang.
Distributeur, pp. 79-97, met name pp. 83 en 96.
Köhler heeft onlangs voorgesteld dat ook in de VN
7.
discussies gevoerd gaan worden over de vergelijkende bijdrage van landen aan ontwikkeling.Veel regeringen zijn
Hernan de Soto: The Mystery of Capita/. New York, 2000.
8.
Toespraak Köhler te Berlijn, 2 april 2000, par. 16.
huiverig, maar in feite is deze discussie op gang aan het komen als gevolg van het vele onderzoek door met name de economische wereldorganisaties. Het voorstel van
Prof. mr. PJ. Teunissen is emeritus-hoogleraar sociologie van de
Köhler is analoog aan de benadering die inmiddels binnen
internationale betrekkingen aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Liberaal Reveil 4
151
DE MINISTER VAN FINANCIËN· BEUL OF VRIEND? HANDHAVING
VAN
DE
LUIGI
ZALM-NORM
VAN
OOK
NA
2002
LEEUWEN
Een van de hoogtepunten van de politieke agenda
mee basta. Voor de nationale overheid ligt deze zaak inge-
van de Tweede Kamer der Staten-Generaal in het
wikkel der, omdat de overheid een belangrijke rol te spe-
afgelopen jaar is de discussie over de Zalm-norm
Jen heeft bij het instandhouden van de nationale econo-
geweest. Bij de vorming van het coalitiekabinet
mie. De neutrale overheid had vroeger geen taak om de
van PvdA, VVD en D66 in I 994 is de noodzaak van
economie door een depressie heen te slepen. Het
een verbeterde budgetdiscipline op rijksniveau
gedachtegoed van Keynes en anderen, waarin de over-
tot hoeksteen van de paarse samenwerking ver-
heid wel een stimulerende dan wel een stabiliserende rol
heven. En dat is zij bij de vorming van Paars-11 ook
in de economie te vervullen kreeg, vond algemene erken-
gebleven. Nu de verkiezingen van 2002 zich aan-
ning. Zo is er beslist dat het nationale begrotingstekort
kondigen en de economische verwachtingen voor
een aanvaardbaar instrument is om de economie in het
de komende jaren zich wijzigen is de handhaving
gareel te houden. De vraag ontstaat onmiddellijk wat dan
van de Zalm-norm onder schot komen te liggen.
de omvang van dat tekort zou mogen zijn. Er doet zich
In dit debat is zelfs gesproken over de gesel van
een pikante situatie voor, omdat de wetgever - regering
Financiën, die de collega-departementen treft.
en parlement - een dubbelrol vervult. Enerzijds als speler
Daartegenover staat dat de aldus afgedwongen
in het uitgavenspel van vele miljarden ter verstrekking
discipline met name de belastingbetaler ten
van leuke dingen voor de mensen.Anderzijds is de wetge-
goede gekomen is.
ver scheidsrechter als bewaker van de sociaal-economische doelstellingen van het rijksbeleid. Zo'n dubbelrol
In dit artikel staat de noodzaak van budgetdiscipline cen-
kan alleen vervuld worden als er sprake is van voldoende
traal. Begonnen wordt met een terugblik op het structu-
budgetdiscipline.
rele begrotingsbeleid. Daarna wordt aandacht besteed
Daaraan heeft het in de politieke praktijk wel, vooral
aan andere krachten, die de beheersbaarheid van de rijks-
in de jaren '70, ontbroken. Via omvangrijke financierings-
financiën beïnvloeden. Om vervolgens in te gaan op het
tekorten heeft de politiek het land diep in de schuld
réveil en de discussie om huidige begrotingsnormering.
gestort. Het ombuigen van dat beleid is een heksentoer
Tot slot komt de vraag aan de orde of de huidige norm,
gebleken. Pas in de loop van de jaren '80 is er een begin
de Zalm-norm, moet worden gehandhaafd.
gemaakt met het orde op zaken stellen. Daarna met name door ontwikkelingen in de Europese context, zoals
INLEIDING
hetVerdrag van Maastricht aan het begin van de jaren '90,
Voor gemeenten en provincies is het de normaalste zaak
is niet alleen de budgetdiscipline vastgelegd, maar ook is
van de wereld, dat hun begroting een evenwicht laat zien
de sluitende begroting voor de nationale overheden van
van baten en lasten. Zo is het in de wet geregeld en daar-
de deelnemende landen als beleidsdoelstelling aanvaard.
152
Liberaal Reveil 4
Zo is aan de langdurige periode van begrotingstekorten
mans 'De beslissingen over de Rijksbegroting', de bundel
langzamerhand een einde gekomen. Ons land krijgt nu te
'Naar een beheersbare collectieve sector' onder redactie
maken met begrotingsoverschotten. Met tekorten leven
van Dick Wolfsen en Charles Wolf's A theory of non-mar-
is niet gemakkelijk voor de politiek; maar omgaan met
ket fai/ure. Het functioneren van de publieke sector werd
overschotten lijkt nog moeilijker.
kritisch opgepakt op het terrein van de overheidsorganisatie, waaraan de namen van Chris van Veen, Henk Von-
VAN ROMME TOT ZALM
hoff en Herman Tjeenk Willink verbonden zijn. Wat te
De problematiek van de normering houdt verband met
denken van de oratie van Crinee leRoy over 'de vierde
de economische ordening van het land. Zo was er in het
macht' en de zogenaamde 'knelpuntennota' over het
eerste deel van de 20ste eeuw sprake van de nachtwa-
gevoerde welzijnsbeleid I Kortom, er was aanzienlijk meer
kerstaat, waarin de overheid zich beperkte tot de typisch
aan de hand dan alleen het ve1 sloffen van de begrotings-
publieke taken, als politie en bestuur. Daarbij behoorde
normering.
een sluitende begroting. Het herstel van de schade van de
De Tweede Kamer zag zich daarnaast gedwongen om
Tweede Wereldoorlog noopte tot forse uitgavenstijging.
zich bezig te houden met de beoordeling van het zelfge-
In de jaren'50 trachtte Romme de groei van de rijksuitga-
voerde subsidiebeleid. Parlementaire enquêtes (RSV,ABP
ven te beperken tot het percentage van de groei van het
e.a.) waren het middel om geleidelijk aan over te stappen
nationale inkomen. Deze Romme-norm was geen succes.
op een ingetogener beleid, dat op no-nonsense basis
De conjunctuur zat tegen. Overbesteding gold als de oor-
moest leiden tot verkleining van de gigantische financie-
zaak van de val van het vierde kabinet-Drees tijdens het
ringstekorten. Er werden in de loop der jaren '80 duide-
begrotingsdebat 1958/59. Inmiddels had de verzorgings-
lijk vorderingen gemaakt, al werd iedereen gek van de
staat haar intrede gedaan.Vanaf 1960 stegen met name de
vele aanpassingen, die de achtereenvolgende kabinetten
uitgaven in de sociale sector zeer aanzienlijk. Er waren
in de loop van het begrotingsjaar moesten doorvoeren
altijd wel goede doelen, die stijging van de uitgaven recht-
bij allerlei incidenten. Hogere dollarkoersen en olieprij-
vaardigde. Als
minister van
heeft Zijlstra
zen waren in hun effecten bijna net zo erg als lagere dol-
getracht het begratingsbeleid van een structuur te voor-
financiën
larkoersen en olieprijzen. Kwam er dan nooit rust aan dit
zien. Hij bond de uitgavenstijging aan de economische
front?
groei, zoals deze zich via de stijging van belasting- en
Die rust kwam er bij het aantreden van Zalm als
andere opbrengsten voordeed. Het niveau van de uitga-
minister van Financiën in 1994. Er zijn toen nieuwe spel-
ven van de overheid behoefde niet gelijk te zijn aan de
regels ingevoerd. Deze bestaan uit drie onderdelen: in de
ontvangsten, zolang er sprake was van een structureel
eerste plaats gaat het kabinet uit van een behoedzame
spaaroverschot in de particuliere sector. In de jaren '70
economische groei. Hierdoor is de kans van het zich
werd dit beleid terzijde geschoven als gevolg van de ener-
voordoen van meevallers groter dan van tegenvallers. In
giecrisis. Bovendien liepen de overheidsfinanciën uit de
de tweede plaats stelt het kabinet een reëel uitgavenka-
hand omdat de politiek meende dat zij geroepen was zich
der voor de gehele periode vast. En in de derde plaats is
over elk ongeluk in de marktsector via subsidies te ont-
er een strikte scheiding tussen inkomsten en uitgaven.
fermen. Maar het tij keerde.
Meevallers aan de inkomstenkant gaan terug naar de bur-
Het overheidsoptreden zelf werd onderwerp van
ger als lastenverlichting of blijven in de schatkist ter ver-
hevige discussie. Een nieuw onderdeel van de economi-
mindering van de staatsschuld. Meevallers aan de uitga-
sche wetenschap heeft zich aangekondigd: de 'public choi-
venkant bieden ruimte voor nieuwe uitgaven.
ce'. Zij wil een verklaring geven voor het gedrag van vra-
Deze Zalm-norm is de begrotingsdiscipline zeer ten
gers en aanbieders in de publieke sector. Zowel beleids-
goede gekomen. Het optreden van Gerrit Zalm werd
makers als de ontvangers van beleid trachten hun nut van
algemeen als een verademing ervaren na het min of meer
de overheidsuitgaven te maximeren. Interessante publica-
adhoc-beleid van zijn voorgangers. Zalm heeft daarmee
ties verschijnen, zoals het proefschrift van Lenze Koop-
eigenlijk verschillende politieke vliegen in één klap gesla-
Liberooi Reveil 4
153
gen. Hij heeft oeroude WO-wensen als belastingvermin-
kert voegt aan het debat toe, dat hij ervan uitgaat dat de
dering en een begin van staatsschuldreductie gereali-
coalitiepartijen er straks gezamenlijk wel uitkomen. Van
seerd. En bovendien heeft hij door rust in de tent te
CDA-zijde wordt bij monde van Balkenende tevergeefs
brengen tijd kunnen winnen voor onderwerpen als ver-
getracht bij Melkert steun te verwerven voor de gedach-
betering van de departementale beleidsverantwoording
te om de formule voor de inkomstenmeevallers te wijzi-
en de ontwikkeling van een systeem van 'corporate
gen. In plaats van 50% voor lastenverlichting en 50% voor
governance' voor de publieke sector. Dit omvat het
staatsschuldreductie zou er 75% naar de schuldreductie
geheel van sturen, beheersen, verantwoording en toe-
en 25% voor het maken van een afweging tussen lasten-
zicht van rijksbeleid.
verlichting, schuldreductie of extra uitgaven moeten zijn.
De aan de Zalm-norm inherente te lage groei-
De minister is, zoals te verwachten viel, niet bereid te
inschatting heeft enerzijds geleid tot aanzienlijke meeval-
tornen aan het schot tussen inkomsten- en uitgavenmee-
lers. Anderzijds moet worden geconstateerd, omdat de
vallers.
Haagse politiek hieraan niet gewend was, zij opnieuw van
Een week later bij de Najaarsnota 2000 wordt van
de kook raakte. De meevallers hebben ondertussen
CDA-zijde dit verhaal herhaald. Er lijkt dan weer rust in
geleid tot zeer aanzienlijke nieuwe uitgaven, en nog was
dit dossier. Totdat D66-minister Borst van volksgezond-
het niet genoeg. Zo kwam toch het voortbestaan van de
heid in een TV-interview van 28 december weer eens
succesvolle Zalm-norm onder
d~uk
te staan.
In de periode van begin december 2000 tot aan het
aankondigt, dat zij met haar portefeuille zal zwaaien als er voor de zorg niet meer geld komt op de begroting 2002.
kabinetsaccoord over de begroting 2002 eind april is er
Rosenmöller, fractievoorzitter van Groen Links, stelt
in en buiten het parlement een levendige discussie over
deze uitspraak op 16 januari 200 I in het vragenuur van
dit onderwerp gevoerd. Even voor Sinterklaas 2000 lan-
de Kamer aan de orde. Hij vraagt aan de minister van
ceerde Melkert, de fractievoorzitter van de Partij van de
financiën of hij zich nu niet door zijn collega's met zijn
Arbeid, in het programma Buitenhof de stelling dat er in
Zalm-norm geïsoleerd voelt. De minister voelt zich niet
de begroting 2002 meer geld naar zorg en onderwijs
eenzaam.
moet, te financieren uit de zogenaamde inkomstenmee-
Nog eenmaal, met het PvdA-congres in het verschiet,
vallers met een omvang van IS - 25 miljard. Marijnissen
bepleit Melkert een beperkte bijstelling van de paarse
van de SP is er natuurlijk als de kippen bij om op 5
begrotingsregels. Naar dit congres wordt uitgezien,
december over deze stelling de reactie van de minister
omdat een eventuele uitspraak daarover deze materie
van financiën te vragen. Marijnissen verbindt aan deze
tot een gespannen situatie in het kabinet moet leiden. De
vraag nog wel een interessant analyse: hij noemt de Zalm-
kou is van de lucht als zo'n uitspraak uitblijft. En nu de
norm in werkelijkheid een Zalm-net, waarmee de WD de
ontknoping!
PvdA en D66 in de touwen houdt. Een niet zo gekke gedachte van de SP-voorman,
Het kabinet bereikte eind april een accoord over de begroting
2002.
Dit
werd
een
politieke
prestatie
omdat de WD zowel in de coalitie als in het parlement in
genoemd. Er komt acht miljard voor extra uitgaven aan
een minderheidspositie verkeert, heeft zij bij de achter-
zorg, onderwijs en veiligheid en tegelijkertijd wordt de
eenvolgende regeeraceoorden de Zalm-norm geïntrodu-
Zalm-norm gehandhaafd. De minister van financiën heeft
ceerd respectievelijk gehandhaafd. Logisch is het dan ook,
met maximale creativiteit zijn beleid gehandhaafd. Hij
dat de WD in de daaropvolgende debatten uiterst rustig
heeft ten behoeve van de uitgavenstijging rekening gehou-
reageert. Een breuk met de Zalm-norm is een breuk met
den met de rentebesparing als gevolg van de reductie van
Paars.
de staatsschuld en de onderuitputting van de begroting.
De minister antwoordt laconiek, dat hij zich aan het
Dit succes gaf de president van de Nederlandsche
afgesproken beleid houdt en dat voor tussentijdse wijzi-
Bank toch aanleiding voor kritiek. Omdat de minister van
ging van de spelregels van het regeeraccoord in het kabi-
financiën niet verplicht is de uitgavenruimte met de gehe-
net geen meerderheid, maar unanimiteit vereist is. Mei-
le stijging van de inflatie te vergroten, heeft hij hiermede
154
Liberaal Reveil 4
zelf een bijdrage tot verdere inflatieverhoging gegeven.
gemakkelijker op geworden.lmmers, het is ook een plicht
Wellicht een juiste constatering, doch het feit dat de
voor de politiek zich aan Brusselse afspraken te houden.
regeringspartners en de oppositie, inclusief het CDA, geld
Het Nederlandse parlement mag dan wel de fictie hoog-
voor extra uitgaven wilden zien, dwong de minister en
houden dat het daarover gaat; bij grove schending van de
zijn partij met het compromis accoord te gaan. Boven-
overeengekomen budgetregels wacht Nederland een
dien werd er ook aan de wensen van partijgenoot, de
fikse boete. Daarnaast zal de versterking van de markt-
minister van Onderwijs, tegemoetgekomen.
werking in de Europese en daarmee Nederlandse economie uiteindelijk haar neerslag moeten vinden in een ver-
DE DISCUSSIE GAAT VOORT
mindering van de collectieve sector.
Het probleem van de budgetdiscipline blijft ondertussen
Blijft nog de vraag te beantwoorden: de minister van
toch de aandacht vragen. Bij de kabinetsformatie zullen
financiën beul of vriend? Ooi.. al zijn de bewoordingen
nieuwe afspraken moeten worden gemaakt, wil de huidi-
van Melkertover de 'gesel' van financiën rijkelijk overdre-
ge coalitie worden voortgezet. Dat is, gelet op haar bij-
ven moet worden geconstateerd dat financiën een zware
drage in het Najaarsdebat, ook het geval als het CDA bij
rol heeft bij het handhaven van de politieke afspraken, die
de formatie zou worden betrokken. Er is een voorzet
in een regeeraccoord zijn vastgelegd. Dit geldt eigenlijk
voor nieuw beleid in het elfde rapport van de Studie-
ook voor de andere ministers, ook al staan zij voor zware
groep Begrotingsruimte, 'Stabiel en duurzaam begroten'.
onderhandelingen. Hiermee wil nog niet aangegeven zijn,
Gesteld wordt dat nu de terugdringing van het enorme
dat de minister van financiën (en zijn departement) zich
begrotingstekort niet meer aan de orde is, de economi-
tot een financiële 'Big Brother' moet ontwikkelen. In de
sche groei niet langer te laag moet worden ingeschat.
eerste plaats moeten ministers, gelet op hun individuele
Gepleit wordt voor een 'voorzichtig trendmatig scena-
verantwoordelijkheid, zelfstandig
rio', waarbij de eventuele meevallers moeten worden
waarmaken. Hetzelfde geldt voor de Zelfstandige
ingezet voor de opvang van de gevolgen van de vergrij-
Bestuursorganen (ZBO), die in een tijd van forse bezuini-
zing. De inschatting van de economische groei voor deze
hun
beleid
kunnen
gingen niet zonder reden op afstand van Den Haag zijn geplaatst. Zo zal, om een ander actueel onderwerp te
kabinetsperiode was niet behoedzaam, maar te laag.
noemen, de vrij besteedbare ruimte voor de democra-
Daardoor zijn de meevallers politiek vertaald in uitgaven,
tisch gelegitimeerde decentrale overheden - via de alge-
die nogal incidenteel leken en die niet erg prestatie-
mene uitkeringen en de overige eigen inkomsten - niet
gericht waren of bijdroegen aan structurele verbetering
via allerlei regelingen mogen worden beperkt.
van het beleid. Men zou zich de vraag moeten stellen of
Blijft over de minister van Financiën als vriend. Dat
het uitgavenbeleid in dit verband niet verscherpt moet
heeft Zalm in twee regeerperiodes bewezen. Dat is de
worden. Niet alleen omdat ondertussen blijkt, dat de
belastingbetaler ook opgevallen. Die is er immers mee
overheid zelf een bron van de verhoogde inflatie is. Maar
gediend, dat er niet teveel belasting wordt betaald en
ook omdat met ingang van de begroting 2002 het Rijk
bovendien de rijksfinanciën voor de langere termijn op
zichzelf heeft opgelegd veel doelmatiger en doeltreffen-
orde zijn.
der met zijn middelen om te gaan. Voor wat betreft het handhaven van een sluitende.
Profdr. L van Leeuwen is burgemeester van Zoetermeer en
begroting of liever nog van een met een bescheiden over-
bijzonder hoogleraar openbare ffnanciën der lagere overheden
schot, is het leven van de minister van financiën er wat
aan de Katholieke Universiteit Brabant te Tilburg.
Liberaal Reveil 4
155
BIOTECHNOLOGIE IS ONDERDEEL VAN DE VOORUITGANG EDITH
SCHIPPERS
De discussie over de toepassing van biotechnolo-
maatschappelijke, ecologische en economische implica-
gie is in veel landen al geruime tijd aan de gang.
ties werden besproken.
5
Volgens Edith Schippers verloopt dit debat echter
Dit artikel gaat over de toepassing van biotechnolo-
nogal moeizaam. De inzet en het beleid van de
gie in bredere zin en beperkt zich derhalve niet tot voed-
Nederlandse regering ten aanzien van biotechno-
sel. Ik tracht, als belangstellende burger en uitdrukkelijk
logie zijn bovendien dubbelzinnig en terughou-
niet als deskundige op het gebied van biotechnologie, een
dend. Schippers pleit voor een leidende rol voor
evenwicht te vinden in het geven van een voldoende
Nederland in de ontwikkelingen op biotechnolo-
breed overzicht, de inhoudelijke bespreking van de mate-
gisch gebied, waarbij zij (emotionele) ethische
rie en het geven van een opinie.
bezwaren grotendeels van de hand wijst. NEDERLAND MOET DE AMBITIE HEBBEN OM Zo eens in de paar jaar wordt een onderwerp zo
TOT DE TOP TE BEHOREN
ingrijpend en belangrijk voor de maatschappij geacht, dat
Het Nederlandse bictechnologische beleid is inconsis-
wordt besloten tot een maatschappelijk debat door het
tent. Enerzijds wil de Nederlandse regering tot de top
kabinet. Het betreft veelal technisch ingewikkelde onder-
van Europa behoren, anderzijds kiest de Nederlandse
werpen die als ingrijpend worden ervaren, maar waarover
regering, ook in de Europese context, een behoedzaam
weinig kennis bestaat bij de bevolking (bijvoorbeeld kern-
scenario. Het ministerie van Economische Zaken geeft
energie). Het kabinet heeft recent besloten tot de organi-
een forse financiële impuls, terwijl tegelijkertijd het minis-
satie van een maatschappelijk debat over genetisch gemo-
terie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij en het
dificeerd voedsel, 'Eten en Genen' 1, onder leiding van dr.
ministerie van Milieu, onder meer door middel van het
J.C. Terlouw. Ook heeft het kabinet een Tijdelijke Advies-
intrekken en weigeren van vergunningen, aan de rem
2
commissie Kennisinfrastructuur Genomics en een Forum
trekken. Mij is de inzet van dit kabinet onduidelijk en
Genetica, Gezondheid en Gezondheidszorg3 ingesteld. De
daarom wil ik beginnen met het inzichtelijk maken van
Tweede Kamer heeft voorts besloten tot de instelling van
mijn inzet in dit debat. Is het bictechnologisch onderzoek
een Tijdelijke Commissie Biotechnologie, onder voorzit-
en de toepassing van de resultaten iets wat het daglicht
terschap van WD Tweede Kamerlid Terpstra.
niet kan verdragen of zijn we er trots op? Zet Nederland
De WD heeft al langere tijd specifieke aandacht voor biotechnologie. In 1993 heeft de Prof.Mr. B.M. Teldersstichting, op basis van een preadvies, een seminar gehouden over gentechnologie. Dit heeft geresulteerd in een 4
in op deze technologie, of laten wij deze ontwikkelingen grotendeels aan andere landen over? Mijns inziens moeten wij streven naar een toppositie voor Nederland, om te beginnen in Europa. De Europese
geschrift, als liberale bijdrage aan het publieke debat. Dit
ontwikkelingen liggen sterk achter op die in de Verenigde
geschrift vormde de input voor een brede liberale discus-
Staten. Na de ICT-slag, heeft Amerika de biotechnologie-
sie over biotechnologie begin dit jaar, waarbij niet alleen
slag vooralsnog gewonnen. Binnen Europa is Nederland
6
toepassing van biotechnologie op voedsel, maar ook de
uit de kopploeg verdwenen en gezakt naar een midden-
medische toepassingen, de milieutoepassingen en de
positie. De mooie uitgangspositie van Nederland is ver-
156
Liberaal Reveil 4
speeld door te snel ingevoerd, restrictief beleid. Dit tij
de vraag. In Groot-Brittannië is menselijk stamcelonder-
moeten we keren. Biotechnologie is een sleuteltechnolo-
zoek en het kloneren van menselijke embryo's voor
gie en heeft derhalve invloed op een groot aantal aspec-
onderzoeksdoeleinden reeds wettelijk toegestaan. 9 Hoe
ten van de economie. Deze sector zal, net als ICT, steeds
klein de onderzoekswereld is, blijkt uit het feit dat een
belangrijker worden voor de economische structuur van
belangrijke Amerikaanse wetenschappelijke stamcelon-
landen. Voor de Nederlandse concurrentiekracht is een
derzoeker, als gevolg van de politieke onrust in Amerika,
betrouwbare overheid en stimulerend overheidsbeleid
plannen wereldkundig heeft gemaakt om het onderzoek
doorslaggevend. Daarvan is een goed onderzoeks-, inves-
te verhuizen naar Cambridge University. 10 Als in Amerika
terings- en toepassingsklimaat een belangrijk onderdeel.
de restrictieve wetgeving - zoals met name voorgestaan
Het Nederlandse restrictieve en terughoudende
door de pro-life activisten - doorgang vindt, zal dit bete-
beleid inzake biotechnologie heeft gelukkig geen conse-
kenen dat investeringen en wetenschappers naar die
quenties voor de voortgang van de wetenschappelijke
Europese landen komen, waar dit onderzoek wel wette-
ontwikkeling ervan. In de landen waar dienaangaande een
lijk mogelijk is. Nederland zou bij deze landen moeten
stimulerend beleid wordt gevoerd, gaan de ontwikkelin-
willen horen.
gen gewoon door. Deze landen bepalen de kaders waar-
Tot slot is het van belang de doelstellingen van dit
binnen de ontwikkelingen plaatshebben. De producten
soort technologieën in de juiste context te zien. Biotech-
van deze ontwikkelingen zullen op de wereldmarkt wor-
nologie is namelijk geen doel, maar een middel. De mens
den aangeboden en Nederland zal, als de producten veilig
zoekt verbetering van de bestaande omstandigheden, de
zijn bevonden en een meerwaarde hebben, deze produc-
welvaart en het welzijn. Toenemend inzicht in de 'levens-
ten importeren. In plaats hieraan te verdienen, zal Neder-
processen' zal hen daarbij helpen. Biotechnologie kan
land betalen voor deze innovaties.
uiterst nobele doelstellingen dichterbij brengen, waaron-
Het restrictieve beleid zal op den duur grote gevol-
der: het verbeteren van de levensomstandigheden, het wel-
gen hebben voor het wetenschappelijk klimaat in Neder-
zijn van mens en dier, het milieu (schonere, lucht, water en
land. Wetenschap is de belichaming van de onbedwingba-
bodem), het voorkomen en bestrijden van ziektes en het-
re drang van de mens om inzicht te krijgen in het leven
zowel kwantitatief als kwalitatief - verbeteren van ons
en een bijdrage te leveren aan verbetering ervan.Ambiti-
voedsel. Juist wetenschappelijk onderzoek in transparante,
euze wetenschappers zullen zich in deze steeds 'kleiner'
democratische landen, waarin besluitvorming plaatsvindt
wordende wereld niet door landsgrenzen laten tegen-
op basis van een open debat en countervailing powers zijn
houden en naar landen trekken waar zij wel deel kunnen
geïnstitutionaliseerd, draagt ertoe bij dat misbruik van dit
uitmaken van een stimulerend, innovatief wetenschappe-
soort technologie kan worden voorkomen en de techno-
lijk klimaat. Deze verarming betreft meer dan alleen het
logie een positieve bijdrage kan leveren.
bictechnologische onderzoek. Wetenschappelijke kruisbestuiving van verschillende onderzoeksgebieden is een
HET DEBAT KOMT MOEIZAAM VAN
belangrijk aspect van innovatie. 7 Het wegtrekken van
DE GROND EN VERLOOPT WARRIG
deze wetenschappers zal een verarming voor de Neder-
EN EMOTIONEEL
landse wetenschap betekenen.
Het debat over toepassing van biotechnologie is al
Dat een leidende positie op dit terrein sterk afhanke-
decennia oud, maar heeft recent dus een brede, nieuwe
lijk is van een stimulerend wetenschappelijk klimaat, dat
impuls gekregen. Toch komt het maatschappelijke debat
in belangrijke mate wordt bepaald door wet- en regelge-
maar moeizaam van de grond. Zoals wel vaker bij innova-
ving, blijkt uit de recente ontwikkelingen ter zake in de
tieve ontwikkelingen staan mensen, die niet direct baat
wereld. In Amerika wordt momenteel een intensief poli-
hebben bij de ontwikkelingen, of de baten niet direct
tiek debat gevoerd over het al dan niet toestaan van
onderkennen, tamelijk behoudend ten opzichte van de
(menselijk) stamcelonderzoek en kloneren. 8 Of zware
toepassing ervan. Vooral het gebrek aan feitelijke kennis,
restricties c.q. een verbod het politiek zullen halen, is nog
de onbekendheid en ondoorzichtigheid ervan, maakt
Liberaal Reveil 4
157
onzeker. In dit soort situaties hebben mensen sterk de
derstekort te doen, zijn de soms schokkend platte en fei-
neiging om vast te houden aan de status-quo. Mensen zijn
telijk onjuiste campagnes een vierde complicerende fac-
niet bang voor veranderingen, wel voor onzekerheid. Dit
tor voor een rationeel debat. Een tamelijk extreem voor-
is ook een duidelijk aspect geweest bij bijvoorbeeld de
beeld is de campagne die Greenpeace onlangs voerde,
opkomst van de computer. De angst dat computers het
waarbij zij borden langs de weg plaatste waarop werd
'denken' van de mensen zouden overnemen, speelde een
gesteld dat rattengenen in sla en schorpioengenen in
grote rol bij de aversie van velen tegen de computer. Nu,
maïs werden gebruikt.
enkele tientallen jaren later, is de computer een ver-
voedsel', roept beelden op die veeleer thuishoren in de
trouwd en niet meer weg te denken onderdeel van
literaire sciencefiction geschriften en films. Meer subtiel is
13
Ook een term als 'Frankenstein-
ieders leven geworden. De gedachte over de computer is
de term genetische 'manipulatie', waar 'modificatie' op
tot de werkelijke proporties teruggedrongen en de onze-
zijn plaats is.
kerheid is verdwenen.
14
Angst is een slechte raadgever en gebrek aan kennis
Een tweede factor, die van grote invloed is op de aard
leidt tot bevattelijkheid voor veel onzin. De gevolgen
van het debat, is dat biotechnologie invloed heeft op de
hiervan voor de wetenschappelijke vooruitgang en de
meest fundamentele aspecten van het menselijk leven.
toepassing van biotechnologie kunnen aanzienlijk zijn.
Biotechnologie beïnvloedt de basisbehoeften van de
Het is van het allergrootste belang dat het debat wordt
mens: voedsel, voortplanting, 'het leven op aarde' en reli-
voorafgegaan door informatieverschaffing en kennisover-
gie. Dit is een groot verschil met bijvoorbeeld de impact
dracht. Dit wordt enerzijds bemoeilijkt door de aard van
van het debat over !CT. !CT heeft een grote invloed op
de materie, anderzijds is de bevolking hoger opgeleid dan
het dagelijks leven van mensen, maar betreft met name
ooit. In de eerste plaats zijn informatie-, kennisoverdracht
productie, logistieke en andere processen, de communi-
en voorlichting belangrijke overheidstaken. Het onder-
catie. De gevolgen op sociaal en economisch gebied hier-
wijs moet hieraan ook bijdragen door biotechnologie op
van zijn groot, maar blijven op afstand van de essentie van
te nemen in het lespakket. Daarnaast hebben wetenschap
het leven.
en industrie de verantwoordelijkheid om open te zijn
De essentie van het leven heeft de mens altijd al ge-
over de uitdagingen en risico's van deze technologie en
fascineerd. Schrijvers hebben door de eeuwen heen een
om dit in begrijpelijke taal te formuleren. Tenslotte is hier
veelheid aan boeken geschreven over het leven van men-
ook een rol weggelegd voor de media.
sen in een fictieve, door technologie overheerste, wereld. Kenmerkend voor veel van deze boeken is de allesomvat-
BIOTECHNOLOGIE,
tende vervreemding, een negatief gebruik van de ter
EEN BEKNOPT OVERZICHT
beschikking bestaande technologieën en een dictatoriale,
Biotechnologie kent onder meer wetenschappelijke, cul-
tirannieke staatsvorm. Boeken als Brave New Wor/d
11
en
turele, godsdienstige, ethische en ecologische aspecten.
/984 12 zijn horror-toekomstvisies die mensen bewust
De essentie van een innovatieve technologie is het nieu-
maken van de risico's en de gevaarlijke kanten van een
we eraan en dus voldoen bestaande kaders en maatsta-
maatschappij waar technologie wordt misbruikt. Deze
ven niet altijd om deze ontwikkelingen te kunnen plaat-
verhalen berusten op de fantasie van de schrijver, maar
sen en te beoordelen. Wetenschappelijke ontwikkelingen
toch moet de invloed van dit soort sciencefiction boeken
van biotechnologie en de toepassingen ervan zijn zeer
en films (zoals Star Trek) niet worden onderschat. Ik ben
divers, evenals de dilemma's waarmee men wordt gecon-
ervan overtuigd dat zij een derde complicerende factor
fronteerd. Om enigszins een indruk te geven van de reik-
zijn in het debat over deze technologie.
wijdte en de aard van deze technologie geef ik, aan de
Deze angst voor vervreemding wordt gevoed door
hand van de onderwerpen die op de eerder genoemde
een aantal campagnes van de tegenstanders van biotech-
themadag van de WO aan de orde zijn gekomen, een
nologie, die hierop gedeeltelijk inspeelt. Zonder de wer-
beknopt overzicht. 15 Ik begin met voedsel, landbouw en
kelijk gevoelde weerstand en zorgen van de tegenstan-
milieu. De dilemma's die hierbij spelen, betreffen voorna-
158
Liberaal Reveil 4
meiijk het collectieve veiligheidsaspect en de ecologische
De afgelopen 50 jaar zijn ruim 1400 mutante gewassen
gevolgen. Inzicht in deze, overigens zeer gecompliceerde,
gekweekt door middel van bewerking van het genetisch
aspecten vormt de grootste uitdaging. De discussie op
materiaal met chemicaliën of straling. Deze producten
zichzelf is mijns inziens niet echt afwijkend van de discus-
worden als veilig beschouwd. Ik ben met McHughen van
sie over de traditionele technieken om gewassen te ver-
mening dat, als wij mutatieveredeling acceptabel vinden,
anderen. Toepassing van biotechnologie op mens en dier
er dus geen logische basis is om genetische modificatie
roept in mijn ogen meer ethische vragen op. Deze vragen
principieel af te wijzen.
raken veeleer het individu dan het collectief en spitsen
De bestaande toelatingsprocedures voor transgene
zich toe op de mogelijkheid om ook in de toekomst als
gewassen zijn streng. Onderwerp van discussie is welke
vrij mens zelf beslissingen te kunnen nemen. Daarom zal
risico's daarbij worden geaccepteerd. Als we natuurlijke
ik op een aantal daaraan gerelateerde dilemma's uitge-
voedingsmiddelen aan dezelfdto tests als voor transgene
breider ingaan.
gewassen zouden onderwerpen, kwam ruim 80% wegens toxische verbindingen niet op de markt, zelfs boter niet.
19
VOEDSEL, LANDBOUW EN MILIEU
Evenals het traditionele voedsel risico's met zich mee-
De discussie over voedsel en genetische modificatie richt
brengt, zal dat ook het geval zijn met genetisch gemodifi-
zich vooral op de veiligheid van genetisch gemodificeerd
ceerd voedsel. Veiligheid van voedsel moet topprioriteit
voedsel. Allereerst de feiten. Genetisch veranderde
hebben en worden aangetoond door de industrie en pro-
gewassen worden reeds vijf jaar verbouwd en geconsu-
ducenten die het op de markt willen brengen. Voorstan-
meerd. Maar liefst 60% van ons kantenklare voedsel bevat
ders van invoering van een absoluut nulrisico voor alle
genetisch gemodificeerde bestanddelen, aldus dr. McHug-
transgene gewassen eisen echter het onmogelijke.
hen in Trouw.
16
De idee dat het door de overheid geïni-
Voedsel en landbouw zijn uiteraard nauw verwant.
tieerde maatschappelijke debat gaat over zaken die nog
Een specifiek aspect van de discussie over de implicaties
moeten plaatsvinden, is derhalve onjuist, de technologie
van toepassing van biotechnologie in de landbouw zijn de
wordt al op aanzienlijke schaal toegepast. In hetzelfde
ecologische gevolgen daarvan. Ook de toepassing van
artikel worden de gevaren van genetische modificatie, als
biotechnologie tijdens de ontwikkeling van uiteenlopende
volgt gerelativeerd. Het erfelijk materiaal van een plant
producten (van waspoeder, tot plastics) heeft implicaties
bestaat uit gemiddeld 40.000 genen. 17 Een biotechnoloog
voor het milieu Voordelen zijn breed bekend, denk aan
voegt hieraan nog enkele genen toe. Door een ongeluk-
gewassen die door genetische modificatie bestand zijn
kig toeval kunnen de genen op een verkeerde plaats in
tegen hun natuurlijke vijanden, waardoor het gebruik van
het DNA
18
van de plant terechtkomen, waar ze de functie
20
milieu onvriendelijke bestrijdingsmiddelen sterk kan wor-
van andere genen verstoren. Het gewas kan zich dan
den teruggedrongen, of verbeterde wasproducten, waar-
afwijkend gaan gedragen, het stopt bijvoorbeeld met de
door water en energie kan worden bespaard, de vervan-
productie van een bepaalde voedzame stof, het gaat een
ging van chemische door bacteriologische processen,
schadelijke stof juist in verhoogde mate maken, of het
waardoor het milieu wordt gespaard. Ook de toevoeging
vormt een totaal nieuw eiwit dat een allergische reactie
van vitamine A aan rijst, waarmee vooral in derde wereld-
kan veroorzaken. Bij een traditionele kruising worden alle
landen tegemoet wordt gekomen aan een behoefte, is
40.000 genen van de ene plant vermengd met alle 40.000
een bekend voorbeeld. Voor westerse markten wordt de
genen van een andere plant, keer op keer, net zo lang tot
meerwaarde voornamelijk gezocht in het tegengaan, of
er een gewas ontstaat met een bepaalde gewenste eigen-
beperken van welvaartsziekten, denk hierbij aan de trans-
schap. Ook als kwekers op de traditionele wijze een
gene tomaat die hart- en vaatziekten moet voorkomen
nieuw gewas maken, spelen dus deze risico's. Daarbij
en cholesterolverlagende zuivel.
komt dat veel van onze traditionele gewassen niet op een
Persoonlijk zie ik de toegevoegde waarde van de laatst
natuurlijke wijze tot stand zijn gekomen. Ze blijken vaak
genoemde toepassingen niet direct. Vitamine A komt ook
gekweekt met een grove, ouderwetse mutatietechniek.
voor in het vliesje van de rijst. Het lijkt tamelijk onzinnig
Liberooi Reveil 4
159
om eerst de vliesjes voor consumptie te verwijderen en
Biotechnologie wordt reeds aanzienlijke tijd toege-
vervolgens vitamine A toe te voegen. Bovendien vraag ik
past bij de ontwikkeling van medicijnen. Mijns inziens is in
mij af of een aantal toevoegingen niet zelfs schadelijke
dit kader geen apart regime noodzakelijk voor biotech-
neveneffecten kunnen hebben. Het in de hand houden
nologie, maar kan
van het cholesterolgehalte kan ook op andere manieren.
bestaande, uitgebreide en fijnmazige wet- en regelgeving.
De vraag is of goedbedoelde toevoegingen, zoals vitami-
EMEA in Londen toetst, voordat een medicijn op de
nes en cholesterolverlagende stoffen, niet bij overdadig
Europese markt verschijnt, grondig de veiligheid van het
gebruik schadelijk kunnen zijn en of de burger wel de
geneesmiddel. Alvorens het geneesmiddel in het Neder-
keuze behoudt tussen 'gewone tomaten' en tomaten met
landse vergoedingssysteem van de ziektekostenverzeke-
allerlei toevoegingen.
21
biotechnologie aansluiten bij
de
22
ring ter beschikking wordt gesteld, wordt door het Colle-
In ons ecologisch systeem van eten en gegeten wor-
ge voor Zorgverzekeringen, naast de veiligheid, onder
den, is sprake van een cyclus. Alles komt uiteindelijk weer
meer getoetst op de werkzaamheid (therapeutische
terug in het systeem. Over de gevolgen van bictechnolo-
waarde). Dit bijzonder zware traject geldt voor alle nieu-
gische toepassingen in de landbouw en in verschillende
we geneesmiddelen, dus ook voor de geneesmiddelen die
productieprocessen voor het ecosysteem, lijkt nog weinig
met biotechnologie tot stand zijn gekomen, en draagt
bekend. De wetenschap heeft sowieso een relatief
zorg voor de veiligheid en werkzaamheid van medicijnen.
beperkte kennis van het ecosysteem. Daarbij komt dat
Het zal altijd zo blijven dat achteraf, na jaren gebruik door
ook over de invloed van veelvuldig toegepaste ingrepen -
vele mensen, kan blijken dat een (biotechnologisch)
zoals gebruik van kunstmest, bestaande gewasbestrij-
geneesmiddel toch (onvoorziene) bijwerkingen heeft, die
dingsmiddelen, verschillende kunststoffen - nog onvol-
'erger zijn dan de kwaal'. Dit is helaas onvermijdelijk,
doende bekend is. En toch passen we dit al breed en lang-
omdat een aantal bijwerkingen pas aan het licht komt na
durig toe en beïnvloeden zo het ecosysteem al eeuwen.
langdurig gebruik door een grote groep patiënten.
Het is van groot belang dat het onderzoek naar de wer-
De ontwikkeling van geneesmiddelen is een langduri-
king van het ecosysteem onvervaard doorgang vindt. Van
ge zaak. Aan de basis ligt vaak biomedisch onderzoek. De
nieuwe (biotechnogische) toepassingen moet, evenals van
Nederlandse Wet op de Dierproeven kent een 'nee, ten-
andere toepassingen, redelijkerwijs worden aangetoond
zij' regime, dat wil zeggen dat de onderzoeker moet kun-
dat ze veilig zijn voor gebruik en voor het ecosysteem.
nen aantonen dat het onderzoek zinvol en noodzakelijk is
Uitsluiting van alle risico's is onmogelijk, gezien de tekort-
en dat het onderzoek niet zonder deze dierproeven kan
schietende kennis over deze processen. Mijns inziens zou
worden gedaan. Indien er dus alternatieven voorhanden
het maatschappelijke debat niet selectief moeten gaan
zijn, zonder dierproeven, dan is de dierproef in dat kader
over bictechnologische toepassingen op voedsel, maar
verboden.
bictechnologische toepassingen mee moeten nemen in
Ten aanzien van deze wetgeving woedt al enige tijd
de breder context van de gevolgen van menselijk ingrij-
een discussie die grofweg neerkomt op de keuze tussen
pen voor het ecologische systeem.
een 'nee, tenzij' en een ja, mits' regime. Een aantal weten-
GEZONDHEIDSZORG
zich gecriminaliseerd voelen door het 'nee, tenzij' regime.
De medische toepassing van biotechnologie is divers en dat
Kort samengevat: proeven met dieren zijn illegaal, tenzij
schappers die met proefdieren werkt, voert aan dat zij
zijn ook de dilemma's die erbij spelen. Voorafgaand aan de
aan voorwaarden is voldaan. Zij pleiten voor invoering
toepassing van biotechnologie op mens en dier, heeft een
van het ja, mits' regime: dierproeven zijn toegestaan, mits
lang wetenschappelijk en proeftraject plaats. Kun je een
aan een aantal voorwaarden is voldaan. Uitgaande van de
plant nog, gescheiden van de buitenwereld, aan verschillen-
intrinsieke waarde van een dier (overigens van een ande-
de proeven onderwerpen zonder dat daarbij ethische en
re orde dan de intrinsieke waarde van een mens, wij eten
andere vragen spelen, in dit geval zijn veelal proeven met
per slot van rekening dieren en dragen hun vel), verkies ik
mensen, menselijk celmateriaal en dieren noodzakelijk.
persoonlijk het optisch zwaardere 'nee, tenzij' regime. Al
160
Liberaal Reveil 4
met al acht ik de discussie grotendeels semantisch. De
de embryo's is identiek. Het verschil in intentie bij de
kern is dat dierproeven niet zomaar zijn toegestaan (ver-
bevruchting is betrekkelijk. Het is een misvatting te den-
taald door de 'nee', maar evenzeer door de voorwaarde-
ken dat in het kader van de gangbare IVF-behandeling
lijke 'mits'), dat er speciale toestemming voor moet worden gegeven en dat deze toestemming pas wordt gegeven
iedere embryo als 'doel op zich' tot stand wordt 26
gebracht, het teloorgaan van embryo's is ingecalculeerd.
In mijn ogen is het gebruik van menselijk celmateriaal
indien aan voorwaarden is voldaan. Overigens is het werken met proefdieren door strik-
voor medisch onderzoek, in de vorm van restembryo's,
te wetgeving omgeven. Er zijn strenge regels voor het
dus veel minder ingrijpend dan het gebruik van een dier.
welzijn van dieren, er wordt onder meer een welzijnsdag-
Sinds invriestechnieken voor menselijke embryo's -zijn
boek van het dier bijgehouden, een dierenarts houdt toe-
ontwikkeld, worden restembryo's in vriezers bewaard
zicht op de proefdieren, commissies van dierexperimen-
voor als de bevruchting fout galt. Daarvoor werden ze
ten houden toezicht en een onderzoeker moet speciaal
vernietigd. Ik ben wel van mening dat de persoon waar-
hiervoor zijn opgeleid. Wetenschappelijk onderzoek op menselijk celmateri-
van het celmateriaal afkomstig is, toestemming moet geven voor onderzoeksgebruik. De bestaande wereld-
aal wordt door een aantal mensen als een ethische stap
voorraad
verder beschouwd, dan onderzoek op proefdieren. Bij in 23 vitro fertilisatie (IVF) is altijd sprake van 'restembryo's'
onderzoek. De noodzaak om embryo's speciaal voor dit
restembryo's
is voldoende voor jarenlang
onderzoek te 'maken', is vooralsnog niet aanwezig.
Ronald Plasterk omschrijft deze embryo's in het Alge-
Voor onderzoek naar bijvoorbeeld kanker zijn stam-
meen Dagblad als volgt: 'Mensen denken bij het woord
cellen noodzakelijk. Deze cellen vind je alleen in embry-
'embryo' meteen aan iets met handjes, voetjes en een
o's. Het meest veelbelovende alternatief is het gebruik
schedeltje. Maar wij werken met klompjes van vier cellen.
van
Die zijn slechts twee celdelingen verwijderd van sperma.
bekend. Celtransplantatie-therapie kan in de toekomst
Natuurlijk kun je zeggen: in potentie is het leven. Maar dat
van groot belang zijn voor patiënten met chronische aan-
kun je ook zeggen van de inhoud van een gebruikt stuk 24 maandverband'.
doeningen.
beenmergstamcellen, al
is hierover nog weinig
Als we stamcellen gebruiken om te zoeken naar ver-
Over de ontologische en morele status van het pre-
lichting, bestrijding, of ooit misschien voorkoming van
implantatie embryo bestaan uiteenlopende opvattingen.
ziektes als kanker, dementie en Multiple Sclerose (MS) is
Aan de ene kant van het spectrum staat het conceptiona-
het dan misschien ooit mogelijk om uit stamcellen hele
lisme, 'het embryo is een persoon' en de 'harde' variant
organen te kweken ten behoeve van orgaandonatie? Het
van het potentialiteitsargument, 'het embryo moet van-
is moeilijk te voorspellen in welke richting dit onderzoek
wege de potentie om zich tot persoon te ontwikkelen als
zich zal ontwikkelen. Mocht dit soort toepassingen wer-
persoon worden beschouwd' .Aan de andere kant van het
kelijkheid worden, dan zie ik daar overigens geen enkel
spectrum staat de opvatting dat het embryo in zijn hoe-
ethisch bezwaar in. Integendeel, dit soort toepassingen
danigheid van 'non-persoon' geen enkele morele status
zal een hoop menselijk leed kunnen voorkomen (werke-
heeft. Daartussen bevinden zich diverse middenposities.
lijk genezing brengen aan bijvoorbeeld nierpatiënten) en
Er is daarbij sprake van overlappende consensus: het
tijdelijke oplossingen, als kunstmatige hartkleppen, kun-
embryo heeft een reële, maar relatieve beschermwaar-
nen vervangen. Er worden bovendien geen andere indivi-
digheid.25 De heer Plasterk beschouwt, gezien zijn uit-
duen mee geschaad.Vooralsnog hebben toepassingen als
spraak, het pre-implantatie embryo duidelijk als non-per-
deze geen wetenschappelijke basis.
soon. Ik sluit me bij zijn redenering aan. Mijns inziens is er
Inzake transplantatie, is xenotransplantatie een ander
tevens geen doorslaggevend verschil tussen het doen van
geliefd onderwerp van discussie. De ethische vraag of
onderzoek met restembryo's en het doen ontstaan van
genetisch gemodificeerde dieren mogen worden gefokt
embryo's voor onderzoek. In beide gevallen worden
ten behoeve van transplantatie van organen voor de
embryo's instrumenteel gebruikt en de morele status van
mens staat daarin centraaLAfgezien van het gegeven dat
Liberaal Reveil 4
161
wetenschappers stellen dat dit soort onderzoek nog in
Het sciencefictionbeeld waarin de maakbare supermens
de
kan worden ontwikkeld, die alle cultureel en maatschap-
kinderschoenen
staat en
dat nog vele
(veilig27
heids)aspecten toepassing ervan in de weg staan , ben ik
pelijk gewenste eigenschappen
van mening dat ethische argumenten tegen xenotrans-
schoonheid, fysiek in staat topprestaties te leveren), kent
bezit (intelligentie,
plantatie nogal zwak zijn. De weerzin van het beeld dat
geen wetenschappelijke grond. Feitelijk weten wij nog zo
op grote schaal genetisch gemodificeerde varkens wor-
weinig over deze materie, dat opgepast moet worden dat
den gefokt, met als enig oogmerk hun organen te gebrui-
een discussie over de (on)wenselijkheid hiervan, weten-
ken voor transplantatiedoeleinden, is verwonderlijk. Al
schappelijke ontwikkelingen onnodig belast.
eeuwen lang worden dieren gefokt ten behoeve van de
Met de komst van schaap Dolly in 1997 bleek de
mens. Mogen wij wel een varkenshart eten, maar niet
wetenschap in staat om dieren te kloneren. De eerste
transplanteren? Mogen wij wel koeien fokken die buiten-
vraag die hierover opkomt, is wat de toegevoegde waar-
proportioneel veel melk geven, enkel en alleen ten
de en daarmee het nut is van kloneren met als doelstel-
behoeve van onze consumptie, maar geen koeienorgaan
ling nieuwe individuen te maken. Als leek zie ik niet direct
transplanteren naar ernstig zieke mensen?
de bijdrage van kloneren van individuen aan verbetering
Een volgende stap op deze fictieve ethische ladder is
van het leven, het welzijn en de maatschappij. Ik kan mij
het kloneren van mensen. Bij de discussie hierover spelen
tegelijkertijd voorstellen dat kloneren van dieren toege-
de ambities van het nazi-regime tijdens de Tweede
voegde waarde kan hebben als middel om kennis te ver-
Wereldoorlog om een 'Arisch Übermensch' te creëren
garen over en inzicht te krijgen in verschillende gecompli-
een belangrijke rol. De op zichzelf neutrale eugenetica
ceerde processen, waarmee wel een bijdrage kan worden
heeft daarmee een duidelijk negatieve bijklank gekre-
geleverd aan het algemeen welzijn. Het inzichtelijk maken
gen.28 De mens tracht al eeuwen lang aangeboren afwij-
van de toegevoegde waarde van kloneren van dieren is
kingen te verhelpen, dus pogingen ter medische verbete-
dus een belangrijke taak van de betrokken wetenschap-
ring van de erfelijke eigenschappen lijken mij daartoe pre-
pers.
ventief.
Uniciteit van het leven is een belangrijke notie in het
Kloneren wordt in de volksmond gebruikt voor
liberalisme. Dit heeft betrekking op de unieke persoon-
intentioneel klonen. Er bestaat een groot verschil tussen
lijkheid van elk mens, die de vrijheid heeft om zich naar
therapeutisch kloneren en het kloneren om nieuwe indi-
eigen inzicht te ontplooien, mits in verantwoordelijkheid
viduen te maken. Therapeutisch kloneren is belangrijk 29 Ter illustratie: een
voor de omgeving. Sommigen stellen dat kloneren hier-
voor wetenschappelijk onderzoek.
mee in strijd is en daarom moet worden verboden. Ik
eicel van de patiënt wordt van de eigen kern ontdaan,
begrijp deze redenering niet. Ook op natuurlijke wijze
waarna de kern van bijvoorbeeld een huidcel van deze
ontstaan klonen, een eeneiige tweeling is genetisch iden-
patiënt, in de kernloze eicel wordt overgezet. Hierbij ont-
tiek. Een eeneiige tweeling, zijn twee natuurlijk totstand-
staat een embryo zonder bevruchting. Een elektrisch
gekomen individuen die zich naar eigen inzicht kunnen
stroomstootje is dan voldoende om de ontwikkeling te
ontplooien. Een mens is meer dan zijn erfelijke eigen-
laten beginnen. Embryonale stamcellen hieruit zijn gene-
schappen (naast genotypisch, ook fenotypisch en volgens
tisch identiek aan de patiënt waarin ze worden getrans-
sommigen zelfs archetypisch).
30
31
Ethisch lijkt mij de fictie-
planteerd. Er vindt dus geen afstoting plaats. Therapeu-
ve mogelijkheid mijzelf te kloneren niet direct een pro-
tisch kloneren kan overigens pas over jaren aan de orde
bleem, ondanks dat ik - zoals gezegd - het nut, de toege-
zijn. Er is nog veel vooronderzoek nodig. Dit onderzoek
voegde waarde ervan niet direct zie. Sterker nog: als we
biedt geweldige perspectieven en, gelijk de redenering die
de redenering van Darwin volgen, staat kloneren gelijk
ik volg bij onderzoek op embryo's, zie ik geen ethische
aan achteruitgang.
bezwaren.
Mijn kloon zal zich naar alle waarschijnlijkheid totaal
In de discussie gaat het voorts om de ethische vraag
anders ontwikkelen, dan ik. Een mens gebruikt maar een
of kloneren van mensen ooit mag worden toegestaan.
deel van zijn talenten en baseert veel inzichten en keuzes
162
Liberaal Reveil 4
op ervaringen en omstandigheden. Kloneren zal mijns
Ook is het werkgevers verboden een medische keuring
inziens dus ook geen gevolg hebben voor de pluriformi-
van sollicitanten te vragen, tenzij voor een goede beroepsbeoefening bepaalde fysieke kwaliteiten onont-
teit in de samenleving. Tot slot het Human Genoom Project. Dit project is
beerlijk zijn. Daarmee zal de toenemende kennis van
gericht op het beschrijven van al onze genen. Prof. Gert-
genetische aanleg voor ziekten evenmin een bedreiging
Jan van Ommen stelt dat dit ons het biologisch equivalent
voor de ontplooiingsmogelijkheden van mensen vormen.
levert van de Anatomische Atlas van Vesalius in de
Een veel belangrijker punt van aandacht acht ik de
geneeskunde, of het Periodiek Systeem van Mendelejev in
groeiende, beklemmende invloed van de 'levensstijl inqui-
de scheikunde. Door het toegenomen inzicht in onze risi-
sitie'. Ook zonder een groot inzicht in de gevolgen van
cofactoren kunnen wij, in de woorden van Van Ommen,
bepaald risicovol gedrag van mensen die daarvoor gene-
'betere managers van onze gezondheid worden'. leder-
tisch bevattelijk zijn, zijn een aantal relaties tussen gedrag
een draagt vele erfelijke risico's met zich mee. Als wij
en gezondheid bekend. Dat roken slecht is voor de
deze risico's beter kunnen inschatten, kunnen wij door
gezondheid en kanker kan veroorzaken is aangetoond.
aanpassing van onze levensstijl ziekten beter voorkomen.
Dit wil overigens niet zeggen dat alle rokers kanker zul-
Deze ontwikkelingen hebben een grote betekenis voor
len krijgen en niet-rokers daarvan verschoond blijven.
de
Het vreemde is dat tegenstanders van ziektekostenpre-
farmaceutische
wetenschap.
Medicijnen
hebben
momenteel veel onbegrepen verschillen in werkzaamheid
miedifferentiatie op basis van de gezondheid en leeftijd
en bijwerkingen. Genetische kennis zal een aantal van
van mensen, zich vaak voorstander tonen van premiedif-
deze verschillen kunnen verklaren. Met deze kennis kun-
ferentiatie op basis van levensstijl. Ik zie hierin een
nen medicijnen in de toekomst veel meer op de persoon
gevaarlijke 'glijbaan', die uiteindelijk grote consequenties
worden toegesneden, waardoor een grote therapeuti-
kan hebben voor de (keuze)vrijheid van mensen en het
sche meerwaarde kan ontstaan. Als wij in staat zijn om risico's op ziekten beter te voorspellen, zal tegelijkertijd onderzoek naar 'hoe deze
recht om zelf over het eigen lichaam en de eigen geest te beschikken. De discussie concentreert zich, wonderlijk genoeg,
ziekten te voorkomen', worden geïntensiveerd. Levens-
op roken van tabak. Wat te denken van heroïne-, cocaïne-
stijladviezen spelen daarin een grote rol, maar ook de
en ander drugsgebruik, overmatig alcoholgebruik, het
preventieve geneeskunst kan daarmee een hoge vlucht
onveilig vrijen, het ongezond eten, het meer dan 80 uur
nemen. Dit opent nieuwe perspectieven voor het far-
per week werken, stress, het beoefenen van blessurege-
maceutisch onderzoek. Anderzijds zal, indien gezonde
voelige sporten, het in het geheel niet sporten en ga zo
mensen preventief medicijnen gaan slikken om bepaalde
maar door. Mensen zijn zelf verantwoordelijk voor hun
ziekten te voorkomen, dat een enorme verschuiving
eigen gedrag en dragen daar grotendeels zelf de gezond-
betekenen in het beroep dat op de gezondheidszorg
heids- en andere consequenties van. Verwerking van risi-
wordt gedaan en de kosten die dit met zich meebrengt.
covol gedrag in de ziektekostenpremie is echter onge-
Het steeds beter kunnen bepalen van risico's op ziekten
wenst. Stel, ziektekostenverzekeraars zijn in staat niet
heeft ook gevolgen voor de verzekerbaarheid tegen ziek-
selectief te kunnen berekenen wat de financiële conse-
ten van mensen. Ook al moet direct het voorspellend ver-
quenties van een onnoemelijke diversiteit van levensstij-
mogen hiervan worden gerelativeerd. Men zal niet meer
len zijn (genetische aanleg, interactie van gedrag, enzo-
kunnen aangeven dan de potentiële aanleg voor een ziek-
voorts)32. En stel, zij mogen dit vertalen in de premie. Dan
te. leder mens draagt vele, verschillende risico's met zich
zullen zij hun verzekerden moeten controleren op
mee en het meer inzichtelijk krijgen van al deze risico's zal
gedrag. Dit alleen al vergt een enorm apparaat van 'Big
uiteindelijk ieder mens onverzekerbaar maken. Met de
Brother'-achtige proporties, tast de privacy van mensen
komst van een ziektekostenverzekeringsplicht, met daar-
op een grove manier aan en is dus zeer ongewenst. Ver-
aan gekoppeld een acceptatieplicht voor zorgverzeke-
zekeraars schrijven in dat geval met de premiestelling van
raars, zal dit geen onderwerp meer zijn van grote zorg.
de ziektekostenverzekering, een groot deel van de (min-
Liberaal Reveil 4
163
der draagkrachtige) mensen voor hoe te leven. Om risi-
zien, tegemoet te komen aan de (kinder)wens van indivi-
coselectie tegen te gaan, verplichten wij immers iedereen
duen.
zich tegen ziektekosten te verzekeren, ontnemen mensen
Wetenschappelijke 'cowboys' die deze techniek in dit sta-
daarmee die keuze en verplichten hen tot het betalen van
dium willen toepassen op mensen en mensen die zich
de premie.
daarvoor bewust lenen, zijn mijns inziens egoïstisch en
De aantasting van het zelfbeschikkingsrecht van men-
onethisch bezig. Er is slechts oog voor het eigenbelang en
sen is hiermee veel fundamenteler dan de voordelen van
er wordt geen enkele rekening gehouden met de levens-
'het nemen van de financiële verantwoordelijkheid van
omstandigheden en het welzijn van het (potentiële) ge-
eigen gedrag', voor zover men daarin al inzicht heeft.
kloneerde kind. In de reguliere geneeskunst moeten nieu-
Zowel overheid, als zorgverzekeraars mogen daarin op
we geneesmiddelen en andere therapieën, voordat ze op
deze wijze geen stem krijgen. Alleen de politiek kan
patiënten worden toegepast, een zwaar traject doorlo-
besluiten dat bepaald gedrag dusdanig gevaarlijk is voor
pen waarin onder meer de veiligheid en therapeutische
een individu, of zijn omgeving, dat het wordt verboden.
waarde worden getoetst. Dat is de weg die in ieder geval
Vooralsnog is dit met name het geval indien gedrag direct
ook met kloneren moet worden gegaan. De gevolgen van
negatieve effecten heeft voor de omgeving (te hard rijden
het in dit stadium toepassen op mensen van deze nieuwe,
mag niet, heroïnegebruik wel). De overheid controleert
risicovolle techniek, waarover nog zoveel onbekend is,
dat (veelal de politie) en de overtreder wordt vervolgens
laten zich raden. Het zal terecht felle reacties oproepen
door de rechter bestraft. Indien gedrag niet strafbaar is,
en de wetenschappelijke ontwikkelingen belemmeren in
moet de burger ervan uit kunnen gaan dat het is toege-
plaats van verder helpen.
staan. Door toenemende genetische kennis kan het individu
C 0 N CL US l E
zelf een 'betere manager van zijn gezondheid worden'.
Er bestaan onder meer religieuze, culturele en traditione-
Met deze kennis kan het individu zelf beter inschatten
Ie kaders die men kan hanteren bij de beoordeling van
welke risico's hij loopt met zijn levensstijl. De meeste
wat wel en niet de (ethische) grenzen zijn van de toepas-
mensen willen niet echt ziek worden en zullen geneigd
singen van biotechnologie. Het liberalisme ontbeert vast-
zijn hun gedrag aan te passen, als zij met een verhoogd
staande kaders, zoals de Koran of de Bijbel, maar heeft
risico worden geconfronteerd. De vrijheid van mensen
wel uitgangspunten die de gedachten over toepassing van
om keuzes te maken die hun eigen gezondheid betreffen,
nieuwe technologieën ordenen. Liberalen hechten in zijn
is een belangrijk recht. Met de toenemende kennis over
algemeenheid veel waarde aan de totstandkoming van
de relatie tussen genetische aanleg en gedrag wordt deze
beslissingen op basis van vrije discussies en demoerati-
bescherming van het zelfbeschikkingsrecht van de vrije
sche procedures. Democratisch gecontroleerde samenle-
mens, steeds belangrijker.
vingen, waarin de verschillende machten elkaar in even-
Er zijn wetenschappers en artsen die reeds hebben
wicht houden en mensen gelijkwaardig zijn, vormen een
aangekondigd van start te willen gaan met het kloneren
belangrijke garantie tegen machtsmisbruik. In zo'n samen-
van mensen, ondanks het gegeven dat kloneren grote risi-
leving is informatieoverdracht de basis van een goede
co's kent en nog lang niet veilig is bevonden.
33
Bij dier-
besluitvorming, opdat de samenleving betrokken blijft en
proeven is gebleken dat veel klonen niet (over)leven, niet
'meegroeit' in de ontwikkelingen. De overheid heeft de
gezond en misvormd zijn. De klonen die het wel hebben
belangrijke taak dit te bevorderen.
overleefd, blijken allerlei complicaties te hebben. Voor-
Voorts staat het vooruitgangsoptimisme dat de libe-
standers van het kloneren van mensen in dit stadium zul-
rale stroming kenmerkt voor mij centraal. Het belang van
len stellen dat 'waar gehakt wordt, spaanders vallen'. De
wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen en
snelste wijze om meer te weten te komen over kloneren,
het goede dat deze ontwikkelingen ons hebben gebracht,
is om het op grotere schaal te doen (al doende leert
wordt daarmee onderkend. Interventie door de over-
men). Ook stelt men hiermee in een behoefte te voor-
heid, het
164
sturen, beperken, of zelfs
stoppen
van
Liberaal Reveil 4
wetenschappelijk onderzoek, mag slechts in uitzonderlijke
zelf de keuze hier al dan niet gebruik van te maken en dat
gevallen en moet derhalve zwaar worden onderbouwd en
moet zo blijven. Enige jaren geleden heeft een zwaar
getoetst. Het gevaar van een fijnmazige sturing en continue
gehandicapte jongen
aanpassing van regelgeving zorgt bovendien voor veel
gedaagd, omdat zij hem geboren hebben laten worden.
onzekerheid in het veld, maakt de overheid inconsistent en
Anderen hebben angst dat het besluit een gehandicapt
zijn
voor
ouders
de
rechter
dus onbetrouwbaar en in de praktijk zal blijken dat regel-
kind wel geboren te laten worden, hen kwalijk zal worden
geving snel zal zijn achterhaald en nieuwe ontwikkelingen
genomen door de samenleving. Deze dilemma's zijn inhe-
te snel worden ingeperkt. De overheid moet zich derhalve
rent aan toenemende kennis. Vooruitgang zal een aantal
beperken tot het scheppen van kaders en heeft vooral en
ziekten en dilemma's opheffen, maar er zullen nieuwe
in de eerste plaats tot taak een goed en stimulerend
voor in de plaats komen. Het is en zal altijd zaak blijven,
onderwijs- en onderzoekski imaat te scheppen, waarin cre-
hiermee verstandig om te gaan. Er zullen altijd zwakkeren
ativiteit en innovatie tot volle wasdom kunnen komen en
in de samenleving bestaan, die een beroep doen op onze
toepassing van (getoetste) innovaties die een meerwaarde
solidariteit en verdraagzaamheid. Bescherming van hen
hebben, wordt bevorderd. Daarbij is het creëren van een
die dat nodig hebben is een kenmerk van een beschaafde
goed investeringsklimaat een voorwaarde.
samenlevingVerdraagzaamheid en tolerantie maken daar-
Andere belangrijke liberale uitgangspunten in deze,
van onderdeel uit.
zoals het zelfbeschikkingsrecht, de keuzevrijheid en de
Mensen worden voortgedreven door het intrinsieke ver-
integriteit van het menselijk lichaam en de menselijke geest, zijn van belang in de beoordeling van de conse-
langen hun lusten (pleasure) te vergroten en hun lasten 35 (pain} te verkleinen . Deze legitieme drijfveer ligt aan de
quenties van (technologische) ontwikkelingen en toepas-
basis van veel handelingen (nutsmaximalisatie), waarvan
sing daarvan. Deze uitgangspunten zijn echter niet abso-
wetenschappelijk onderzoek er één is. Gelukkig maar!
luut, kennen grenzen en (praktische) beperkingen. De vrijheid van de één beperkt de vrijheid van de ander. We
NOTEN Commissie Terlouw, op 12 januari 200 I geïnstalleerd
accepteren, bijvoorbeeld, de inbreuk op de integriteit van het lichaam van een verdachte van een ernstige misdaad,
door minister Brinkhorst van Landbouw, start publie-
beperken het zelfbeschikkingsrecht door de 'pil van
ke debat op 25 juni 200 I, voor meer informatie: www.etenengenen.nl.
Drion' te verbieden en moeten het belang van het ongeboren kind (dat immers zelf nog geen stem heeft) mee-
2
Tijdelijke
Adviescommissie
Kennisinfrastructuur
wegen in het al dan niet toelaten van nieuwe technie-
Genomics, ingesteld door minister Hermans van
ken.34 Waar deze grens precies ligt, is niet altijd even hel-
Onderwijs en Wetenschappen, 25 oktober 2000.
der en gedeeltelijk afhankelijk van de ontwikkelingen.
Genomics: het bestuderen van erfelijke informatie op
Desalniettemin zijn dit liberale uitgangspunten die keer
genoomniveau, het onderling vergelijken van geno-
op keer zwaar moeten wegen in afwegingen om iets wel
men en het daaruit afleiden van de functies van de
of niet te doen, of toe te staan.
diverse genen.
Verdraagzaamheid en pluriformiteit zijn, in de context
3
Forum Genetica, Gezondheid en Gezondheidszorg,
van dit artikel, tevens belangrijke liberale waarden. Som-
ingesteld voor een periode van twee jaar door minis-
migen vrezen dat biotechnologische toepassingen daar-
ter Borst-Eilers van Volksgezondheid, 22 maart 200 I.
voor een bedreiging kunnen zijn. Mocht iedereen vanaf
4
Teldersstichting, Den Haag, 1994.
ren, zelfs dan zal daarmee de pluriformiteit niet afnemen, maar gelijk blijven. Ook vandaag de dag is het mogelijk om zwangere vrou-
Geschrift 80, Gentechnologie, een liberale visie, D.J.D. Dees, GA van der List, E.G.Terpstra, Prof. Mr. B.M.
dit moment besluiten tot kloneren in plaats van copule-
5
februari 200 I, Natuur historisch museum Naturalis, Bio Science park te Leiden, het verslag van deze bij-
wen te screenen op de eventuele aanwezigheid van een
eenkomst is te vinden op: www.VVD.nl, onder het
aantal handicaps bij het ongeboren kind. De vrouw heeft
kopje 'teksten'.
Liberaal Reveil 4
165
6
ICT: informatie en communicatie technologie.
7
Samenwerking tussen biotechnologie en informatica
toe aan waspoeders. Door de micro-organismen
bijvoorbeeld, waar softwarespecialisten en biotech-
genetisch aan te passen, kunnen hun enzymen nieuwe
nologen
programma's
dingen. Om te voorkomen dat genetisch gemodifi-
waarmee op een efficiënte manier de eiwitstructuren
ceerde micro-organismen in de natuur terechtko-
8
samenwerken
aan
nieuwe
20 Sinds enkele decennia voegen fabrikanten enzymen
uitgevouwen kunnen worden, met als doel compu-
men, worden apparaten gebruikt waarin micro-orga-
ters sneller te maken.
nismen bij hoge temperaturen worden gedood voor
Stamcellen bevinden zich alleen in embryo's en zijn celKloneren is intentioneel klonen. Klonen, niet-geslach-
9
ze het pand verlaten. 21 Vergelijk de discussie die enige jaren geleden in
len die zich nog alle kanten op kunnen ontwikkelen.
Nederland heeft plaatsgevonden over toevoeging van
telijk voortplanten; Wolters' woordenboek Neder-
fluoride aan het drinkwater. Recent werd een soort-
lands Koenen 28ste druk.
gelijk idee in discussie gebracht: de toevoeging van
In Nederland is wetenschappelijk onderzoek op restembryo's toegestaan. Op het tot stand brengen van embryo's voor wetenschappelijk onderzoek rust een verbod voor de komende 3 tot 5 jaar.
foliumzuur aan het drinkwater. 22 EMEA, European Medicines Evaluations Agency Farmacovilance. 23 In vitro fertilisatie is kunstmatige bevruchting.
I 0 Time, 13 augustus 200 I, vol. 158 no. 7.
24 AD Magazine, 6 januari 200 I.
I I Aldous Huxley, 1932.
25 Dr. Guido de Wert, ethicus bij het instituut voor
12 George Orwell, 1948.
Gezondheidsethiek te Maastricht, 'Humane embryo-
13 Deze borden zijn verwijderd. Greenpeace geeft op de
nale stamcellen: een ethische reflectie', Informatieve
site www.greenpeace.nl overigens op een meer seri-
bijeenkomst Embryonale stamcellen, oktober 2000.
euze wijze haar standpunt weer over 'genetische
26 'Ibidem'.
manipulatie'.
27 Aan xenotransplantatie kleeft het risico dat zich een
14 Manipulatie, o.a.: 'bedrieglijke methoden', manipule-
'cross species' infectie voordoet en dat via de ont-
ren, o.a.: 'goochelen met minder gepaste middelen';
vanger van het transplantaat en diens directe omge-
Modificatie, o.a. 'wijziging door uitwendige omstandig-
ving zelfs de volksgezondheid wordt bedreigd. Dit
heden ontstaan en niet erfelijk', modificeren, o.a. 'ver-
risico vormt een ethische drempel voor trials, 'zie ibi-
anderen, een enigszins andere vorm geven';Wolters' woordenboek Nederlands Koenen 28ste druk.
dem'. 28 Eugenetica, wetenschap die de invloeden bestudeert
op
welke de erfelijke eigenschappen van de mens kunnen
www.WD.nl, of vraag het verslag op bij het algemeen
verbeteren;Wolters' woordenboek Nederlands Koe-
secretariaat van de WD.
nen 28ste druk.
IS Voor
meer
informatie:
zie
het
verslag
16 Dr.Aian McHughen, hoogleraar biologie aan de universiteit van Saskatchewan, Canada; Trouw 23 juni 200 I . 17 Een gen is de drager van het erfelijk materiaal van een levend organisme. Een gen is een stukje DNA.
29 Therapeutisch kloneren is bedoeld om embryonale stamcellen te isoleren. 30 Mw. dr. Christine Mummery, Onderzoeker Nederlands Instituut voor Ontwikkelingsbiologie te Utrecht,
18 DNA is in iedere cel de chemische stof waarin de
'Humane embryonale stamcellen: geschiedenis en
informatie voor de levensprocessen (de erfelijke
stand van zaken', Informatieve bijeenkomst Embryo-
eigenschappen) is neergelegd. Het is een blauwdruk voor het leven in de cel. 19 Professor dr. Sjef Smeekens, hoogleraar moleculaire plantfysiologie aan
166
de Universiteit van
nale stamcellen, oktober 2000. 3 I Genotypisch: bepaald door het gehele samenstel van de erfelijke factoren van een levend wezen; fenotypisch:
Utrecht;
bepaald door alle eigenschappen en kenmerken, zowel
Natuur neemt soms vreemde stappen; Maatschappij-
de geërfde als de door het milieu gevormde van een
belangen, januari/februari 200 I.
levend wezen; archetypisch: bepaald door oervorm/
Liberaal Reveil 4
oerbeeld/standaardvoorbeeld van een levend wezen. 32 Voor de goede orde, dat kunnen zij niet. Het 'recht
34 Pil van Drion: zelfmoord pil. 35 Jeremy Bentham ( 1748-1832).
van het gelijk' is vaak pas generaties later eventueel en op onderdelen duidelijk. 33 Waaronder de Italiaanse arts Severino Antinori en de Amerikaanse arts Panos Zaros.
Liberaal Reveil 4
Mw drs. E/. Schippers is secretaris gezondheidszorg bij de vereniging VNO-NCW
167
VERLOSSING EN VERBINDING NEDERLAND,
THEO
DE
CARIBEN
KORTHALS
EN
EUROPA
ALTES
De verbintenis met de (vroegere) overzeese
zich ook richt op de politieke en culturele betrekkingen.
gebiedsdelen is voor Nederland een blok aan het
Europa heeft als zodanig ook niet veel belang bij het Cari-
been en is, met name in het kader van een geza-
bisch gebied en de Guyana's. Althans, dit kon tot dusver
menlijke Europese opstelling, dringend aan herij-
worden gezegd. Er is misschien zelfs een 'negatief belang':
king toe.Theo KorthalsAites pleit voor een duide-
liever niet te veel last of medeverantwoordelijkheid voor
lijk en open beleid met een tweeledige doelstel-
zaken die de betrokken landen beter zelf kunnen afdoen
ling: enerzijds een verlossing van de Nederlandse
(c.q. waarvoor zij beter zelf de rekening kunnen betalen).
(financiële) verantwoordelijkheid en anderzijds
Het is allemaal al moeilijk genoeg.
een nieuwe verbinding door de relatie met de overzeese rijksdelen (en Suriname) vanuit een
POSITIE VERENIGDE STATEN
schone lei opnieuw in te vullen.
Ondertussen bewaken de Verenigde Staten het leeuwendeel van de Caribische belangen. Ook hier in eerste in-
INLEIDING
stantie meer met een weinig opwekkende invalshoek: het
Aan het begin van de 21 ste eeuw is Nederland nog steeds
bedwingen van onmiddellijke veiligheidsrisico's (Cuba,
verbonden met zijn 20ste eeuwse (voormalige) koloniën in
Haïti) en het vervullen van een onvermijdelijke politie rol, in
de West. Die verbintenis is er voor ons tegen wil en dank.
het bijzonder in de strijd tegen het drugsverkeer.Vooral in
Voor de betrokken (ei-)landen is die verbintenis er omdat
die rol maken de Verenigde Staten op gezette momenten
zij niet anders kunnen. Dat is het bizarre resultaat van 50
dankbaar gebruik van de Europese aanwezigheid (bijvoor-
jaar dekolonisatie.
beeld: Curaçao/Aruba als luchtmachtbasis voor doelen in
Op dezelfde wijze onderhouden onze mede-Europese
Latijns- en Midden-Amerika, zie verderop) en verwachten
metropolen Londen en Parijs hun betrekkingen met een
de Verenigde Staten ook dat de betrokken Europese lan-
gevarieerde, maar kleine hoeveelheid Caribische entitei-
den zich hieruit niet schielijk terugtrekken. Het meer dan
ten. Ik betrek hierbij omwille van de sociale en economi-
tien jaar geleden door de Verenigde Staten onder President
sche samenhang aldaar ook de Guyana's (Brits en Frans
Bush sr. opgezette CBI (Central Basin lnitiative) was een
Guyana, alsmede Nederlands Guyana, ofwel Suriname).
vorm van exportsteun aan de Caribische landen met een
Is, met het verder één worden van Europa, ook het
breder politiek motief- namelijk: bevorderen van politieke
geheel van zorgen en verantwoordelijkheden in de hier
stabiliteit in de regio - maar deze regeling leidt een armza-
genoemde gebieden in de West een toenemend Europese
lig bestaan voornamelijk door de beperkte kwaliteit en
kwestie? Er bestaat reeds enige tijd een intergouverne-
hoeveelheid van de exportproducten van de Caribische
menteel beleid maar dat richt zich voornamelijk op de
landen zelf.
financiële ondersteuning aan alle (vroegere) rijks- of
De Cariben staan al met al niet hoog op de Atlantische
gebiedsdelen overzee. Dit geschiedt in het kader van de
agenda, maar zij vormen desondanks een gevoelig gebied.
zogenoemde LGO-regeling (Landen en Gebieden Over-
'Cuba' was in de afgelopen jaren de belangrijkste factor in
zee). Maar op Europees politiek niveau, dat wil zeggen op
de verbrokkeldheid en economische inertie van de Caribi-
communautair niveau, ontbreekt tot nu toe een beleid dat
sche entiteiten.Aan het isolement van Cuba zal spoedig, zo
168
Liberaal Reveil 4
mag men verwachten, een eind komen. De Verenigde Sta-
groei in Cuba. Dit is ook voor de Europese landen niet
ten hoeven hiervoor slechts een formule te vinden die alle
oninteressant. En het zou Nederland sieren wanneer de
partijen behoedt van gezichtsverlies. Dat zal, hoe eenvou-
Antillen (inclusief Aruba) alle steun blijven krijgen om hun
dig het ook lijkt, overigens geen gemakkelijke opgave blij-
rol als financiële haven (fiscaal aantrekkelijk vermogensbe-
ken getuige de sterk eigenzinnige positie die de VS hierin
heer) overeind te houden.
de laatste decennia heeft ingenomen. Andere Caribische
Per saldo zal, uitgaande van de ontwikkelingen tot nu
brandhaarden, met name Ha'1ti en Jamaica, vormen geen
toe, de zelfstandige economische veerkracht van de eilan-
groot internationaal risico en zij zullen vroeg of laat in de
den in de Cariben in de komende decennia echter verder
gang naar 'normalisering' volgen. Op het moment dat dit
afzwakken. Zij liggen buiten de grote transportroutes, hun
gebeurt zullen de verhoudingen in en rond de Cariben wel
diensten kunnen nooit een 'global competitive' schaal
eens drastisch kunnen veranderen. In haar nog onbekende
bereiken, hooguit in heel specifieke markten, het toerisme
toekomstige gedaante zal Cuba zonder twijfel een meer
blijft groeien maar is wispelturig qua bestemmingen.
prominente rol willen spelen als grote broer temidden van kleine zusjes, bijvoorbeeld in de Caricom, een tot nu toe
COMMUNAUTAIR BELEID
vrij zwak economisch verband van de Caribische landen.
Zoals gezegd bestaat op Europees niveau (nog) geen beleid met betrekking tot de Caribische eilanden. Het is intergou-
DE CARIBEN IN DE WERELDECONOMIE
vernementeel beleid, voornamelijk gericht op steunverle-
Wat zijn de economische vooruitzichten van de landen in
ning. Die situatie zal gezien het voorgaande ongetwijfeld
het Caribisch gebied? Globalisering in combinatie met
veranderen. Men zal in Brussel één lijn willen trekken, in elk
'continentalisering' van de wereldeconomie(ën) heeft de
geval op (geo-)politiek niveau. Dit gaat vroeg of laat gebeu-
meeste industrieën en diensten van de eilanden, behalve
ren. Dit onder druk van de verdere marginalisering van de
het toerisme, geheel of nagenoeg geheel obsoleet gemaakt.
eilanden (niet alleen economisch maar ook sociaal) en
Niettemin treft marginalisering van de Caribische econo-
onder druk van de Amerikaanse landen die van Europa zul-
mieën de eilanden weliswaar gestaag maar niet in gelijke
len verlangen dat het zich niet aan de opvang van de gevol-
mate. Sommige eilanden varen redelijk wel dankzij meer
gen hiervan onttrekt.
voortvarend beleid op het gebied van toerisme, of - als
Nederland zal in dit proces haar eigen rol moeten spe-
alternatief - dankzij hun bescheiden welvaartspretenties.
len. Geo-politiek: meewerken aan een Europees beleid met
De Antilliaanse eilanden (en op afstand ook Aruba) combi-
betrekking tot de Cariben alsook het mede zorgdragen
neren aanzienlijke welvaartspretenties met een desastreus
voor een consistent Europees 'buitenlands' beleid ten
economisch beleid. Dat maakt de verlegenheid op Euro-
opzichte van de belangrijkste (Latijns-)Amerikaanse landen
pees niveau vaak zo pijnlijk. De hoge toon waarmee de
als het gaat om de eigen Europese belangen. In elk geval zal
politici van Willemstad in Brussel enkele jaren geleden
een aantal vragen op Europees niveau beantwoord dienen
pleitten voor het voortduren van de LGO-regeling (gunsti-
te worden. Bijvoorbeeld welke eisen moeten worden
ge invoercondities voor bewerkte voedingsmiddelen waar-
gesteld aan de Verenigde Staten en een aantal naburige
onder rijst en suiker) staat in schril contrast met de vele
Latijns-Amerikaanse landen? Accepteert Europa ook op
miljoenen Europese ontwikkelingsguldens die de eilanden
langere termijn een houding van de Verenigde Staten zoals
onbenut laten, onder meer door gebrekkige projectont-
zij die tot nu toe innamen ten aanzien van Cuba? Welke
wikkeling. Welk belang hebben zij dan eigenlijk, zo vroeg
veiligheidsafspraken dienen te gelden. Vanuit welk perspec-
men zich in Brussel af.
tief worden de Caribische entiteiten ondersteund - of niet?
Er zijn in het gebied ook lichtpuntjes zoals de offshore
En als onderwerp van Europese politiek: de gestage migra-
op de Kaaiman Eilanden en Nassau alsook de transportin-
tie vanuit de eilanden naar Europa, zoals de recent sterk
dustrie op enkele andere locaties zoals Trinidad (Port of
gestegen toestroom van Antilliaanse Nederlanders naar
Spain). Concurrentie vanuit het toekomstige Cuba (toeris-
ons vasteland. Zijn (verdere) beperkingen, ter bescherming
me, zakelijke diensten) wordt gecompenseerd door markt-
van de integriteit van de Schengen-landen, noodzakelijk?
Liberaal Reveil 4
I69
Mijns inziens zal in de Nederlandse context een generieke
goede verstandhouding moeten zien te krijgen. Een voor-
beperking dienen te worden geïntroduceerd die makkelij-
beeld daarvan is het eerder genoemde gebruik door de
ker te controleren is dan de ingewikkelde, en oneigenlijke,
Verenigde Staten van de Antillen (Curaçao en Aruba) als
beperking op grond van onderwijs of (gebrek aan) Neder-
basis voor luchtverkenningen in de regio (in het bijzonder
landse taal. Praktischer lijkt mij de verblijfsmogelijkheden in
gericht op drugsverkeer). De Verenigde Staten zouden dit
Nederland/Europa te beperken tot die rijksgenoten die
niet hebben gedaan zonder de zekerheid van de Neder-
aantoonbaar in hun eigen inkomen kunnen voorzien. Het
landse aanwezigheid en statutaire eindverantwoordelijk-
Statuut garandeert niet het welvaartsniveau van de rijksde-
heid op het gebied van veiligheid en criminaliteitsbestrij-
len dus ook niet van individuele rijks- (of land-)genoten.
ding. De desbetreffende overeenkomst (het zogenaamde
Het is onwaarschijnlijk dat Europa op communautair
FOL-verdrag) riep bij politici in Den Haag onmiddellijk de
niveau dezelfde verantwoordelijkheid wil nemen als nu
zorg op over een mogelijke betrokkenheid van Nederland
Nederland voor zijn aandeel in de Cariben. Een Europees
bij eventuele militaire acties van de Verenigde Staten in de
beleid op dit terrein zal aanzienlijk afstandelijker (moeten)
regio. Het verdrag zelf voorziet echter in nadrukkelijke
zijn, zoals dat van Engeland ten aanzien van het merendeel
beperkingen (de Verenigde Staten mogen de basis niet
van haar overzeese betrekkingen. De Engelse cultuur
gebruiken voor strijd tegen guerrilla's et cetera). Maar het
bevordert als het ware uit zichzelf die relativering. Londen
is duidelijk dat de Verenigde Staten de veiligheidskwestie in
is meer pragmatisch, minder fundamenteel in haar benade-
de Caribische regio toch minstens ook zullen zien als een
ring dan Den Haag - en onze rijksgenoten zelf! - en de Brit-
zaak van Europees belang (wij vormen immers een niet
ten laten tal van zaken onbesproken al was het maar om
geringe afzetmarkt voor drugs en hebben daarmee even-
geen overspannen verwachtingen te wekken. Wij doen dat
zeer belang bij het terugdringen hiervan c.q. van de drugs-
wel: uit principe, uit goede zorg en uit ijdelheid. Onze
criminaliteit) zodat - als puntje bij het paaltje komt - wij
teleurstellingen met de 'West' zijn vaker het gevolg van ons
niet zullen mogen weglopen als de situatie onverhoopt
eigen enthousiasme voor de eilanden dan van onvervulde
escaleert.
afspraken met hun politici. De Fransen zijn op hun beurt
In het verlengde hiervan ligt het voor de hand dat de
net zo pragmatisch als de Engelsen, hetzij door zich totaal
positie van de Europese Unie weliswaar gekenmerkt zal
afzijdig te houden dan wel door complete incorporatie als
blijven door afstand, maar dat zij op cruciale punten meer
'departement' van hun overzeese insulaire erfenissen.Ver-
prominent zal worden, in het bijzonder op het gebied van
gelijk de situatie op het Franse deel van St. Maarten: geen
defensie/veiligheid en justitie (drugsverkeer, overflow van
gezeur, Parijs bepaalt (en betaalt net zoveel als Den Haag,
criminaliteit, witwaspraktijken). Dit zijn in de praktijk sterk
doch met minder gedoe). Dit soort voorbeelden geeft op
samenhangende thema's. Indirect betekent dit ook de blij-
de Nederlandse eilanden wel eens aanleiding tot de roep
vende zekerstelling van minimaal toereikende primaire
om incorporatie van de Antillen als Nederlandse provincie.
voorzieningen (gezondheid en onderwijs). De rest zal een
Een optie die misschien, op zuiver rationele gronden, niet
kwestie blijven van de eilanden zelf, c.q. van hun betrekkin-
onmiddellijk hoeft te worden afgewezen, maar die in de
gen met de eigen 'metropolen'.
gegeven historische context mijns inziens niet relevant is. Het belang van de Europese landen ieder voor zich bij de eilanden is verwaarloosbaar, maar de medeverantwoor-
WEERSLAG OP HET NEDERLANDSE 'ANTILLENBELEID'
delijkheid voor een niet stabiel te krijgen reeks van wille-
De bovenstaande overwegingen zijn even goed van beteke-
keurige eilanden in de West is op communautair niveau
nis voor 'ons' beleid in Den Haag als voor 'hun' beleid in
toch wel een meetbare financiële en politieke grootheid.
Willemstad en Oranjestad (Nederlandse Antillen en
Niemand anders zal zich daadwerkelijk om die eilanden
Aruba). Tot nu toe is de Europese dimensie in het Neder-
bekommeren. De deuren van het handelsgebied de 'Ameri-
lands beleid overzee niet bij uitstek zichtbaar geweest. Een
ka's' schuiven al zoetjes aan dicht:'Aan U, Europa: de Cari-
mogelijke verklaring hiervoor is dat de aandacht tussen de
ben.' Daarover zal Europa met de Verenigde Staten een
hoofdsteden van ons Koninkrijk nog volop wordt opgeëist
170
Liberaal Reveil 4
door de vele onopgeloste 'interne' problemen op finan-
maar zitten. Uiteindelijk moet hun inspanning toch ren-
cieel, economisch, sociaal en bestuurlijk gebied. Problemen
dement opbrengen. De Antillen beroepen zich daarbij
van gisteren, zou men moeten zeggen.
maar al te graag op achterhaalde 'voordelen'. Met name de
Helaas zijn echter verschillende van die problemen
gepropageerde 'springplankfunctie' van de Antilliaanse ei-
onopgelost gebleven juist vanwege het perspectief dat
landen tussen Nederland en Latijns-Amerika is achterhaald
hierboven is geschetst. De eilanden van het Koninkrijk
omdat Nederlandse bedrijven goed in staat bleken te zijn
ondervinden nadrukkelijk de invloed van de structurele
rechtstreekse kanalen te ontwikkelen naar het Latijns-
economische erosie die het gehele gebied (vroeg of laat)
Amerikaanse continent • De 'tussenhaven functie' is even-
treft. De 'Amerika's' vormen steeds meer een gesloten
eens nagenoeg volledig overbodig geworden door de capa-
blok (de Caribische eilanden staan, voornamelijk door
citeit van de schepen en vliegtuigen op de grote interconti-
eigen toedoen, aan de zijkant). Pogingen tot samenwerking
nentale routes.
in de regio (CARICOM) hebben geen duurzaam verster-
2
Het belang van de eilanden bij een sterke band met
kend effect: de eilanden zullen steeds meer onderling con-
Europa (Nederland) is daarentegen onevenredig groot. Ik
current zijn in de strijd om de wispelturige, kritische
zet de entiteiten bewust in ongebruikelijke volgorde.
wereldtoerist of cruiseganger.
Nederland blijft de historische intermediair. Maar voor de
Vooral de jaren negentig werden gekenmerkt door
eilanden gaat het natuurlijk al lang om Europa als geheel,
een grote verspilling van kansen (met name op het gebied
dat wil zeggen 'Brussel'. Dit, terwijl zij hun lobby in die rich-
van telecommunicatie en distributie).Andere locaties in de
ting tot nu schromelijk hebben verwaarloosd, ja zelfs te
regio hebben van de marktmogelijkheden inmiddels ruim-
kijk hebben gezet (LGO). Hoogmoed en gebrek aan begrip
schoots gebruik gemaakt. Ik ga hier niet in op de oorzaken
voor de Europese schaal waren de voornaamste directe
van deze tamelijk treurige situatie. Maar het feit dat in het
oorzaken. Dieperliggende oorzaak: Nederland heeft de
Caribisch gebied als geheel het toerisme de laatste jaren
eilanden tot nu toe weinig substantieel geholpen in hun
met ongeveer I 0 tot 20 procent groeide en op de Antillen
effectieve omgang met 'Europa'. Ook daarom blijven die
(behoudens Aruba) stationair is gebleven en zelfs daalde,
Europese ontwikkelingsgelden onnodig liggen.
maakt duidelijk dat hier niet alleen sprake is van externe
De vooruitzichten zijn daarmee voor de eilanden alles-
factoren. Men zou ook kunnen stellen dat de andere eilan-
behalve florissant. Hebben zij opties die een beter perspec-
den hun - vroegere - achterstand ten opzichte van de sterk
tief bieden? De enige concrete optie die ik voor de eilan-
ontwikkelde Nederlandse eilanden hebben ingehaald, doch
den zie is het alsnog versterken van de handelsbetrekkin-
dit laat onverlet dat mogelijkheden voor expansie van het
gen in de eigen regio, met andere woorden: in versterkte
toerisme, met name op Curaçao, toch hoofdzakelijk onbe-
samenwerking met nabuurlanden, de Guyana's et cetera.
nut zijn gebleven door interne oorzaken: gebrekkig
De Nederlandse Antillen en Aruba zouden bijvoorbeeld
management - inclusief het management van de publieke
hun handen ineen kunnen slaan met Suriname: dezelfde
belangen - en achterblijvend ondernemerschap.
taal, de landen zijn economisch complementair zij hebben
Ook het Nederlands belang ten aanzien van de Caribi-
dezelfde Europese metropool (Den Haag) die hun belan-
sche landen is tot dusver primair defensief: geen af-
gen behartigt. Men ziet, ik beschouw de staatkundige reali-
breukrisico als gevolg van de onvermijdelijke binding met
teit (Suriname is onafhankelijk) als minder doorslaggevend
de eilanden (pro memorie: Suriname!). Maar is dat werke-
dan de sociale en economische realiteit (wij blijven sterk
lijk alles? Bieden de eilanden ons als Nederland iets van
verbonden). Dit is voor iedereen vandaag wel goed in te
zodanig unieke waarde dat wij ook daarom de band moe-
voelen. Of dit alles voldoende is, mag men betwijfelen,
ten aanhouden? Naar ik meen is hiervan inderdaad geen
maar enigerlei versterkte samenwerking is wel het absolu-
sprake. Dit ondanks de vele pogingen tot investeringsbe-
te minimum.
vordering, of juist gezien de barre resultaten hiervan. Het is vooral aan hun filantropie en beleefdheid te danken dat
GEVOLG T REKKINGEN
bepaalde investeerders niet al na korte tijd zeggen: laat
Nederland heeft geen daadwerkelijk belang bij haar
Liberaal Reveil 4
171
betrekkingen bij de eilanden, maar wij zullen voor de
banden maken het ook voor de Antillen onderling mogelijk
afzienbare tijd wel (eind-)verantwoordelijk blijven voor
meer gezamenlijk op te trekken met Suriname. Dit laatste
hun bestuurlijke integriteit (hun functioneren als onder-
is lijkt mij op politieke maar vooral ook economische gron-
deel van een rechtsstaat) en daarmee ook voor hun pri-
den zeer gewenst. Suriname is vol rijkdom, de Antillen nog
maire voorzieningenniveau.Wij doen er- vooral gezien de
steeds vol organisatie en distributie-capaciteit. Het is nog
reële overlevingsmogelijkheden van de eilanden als vol-
niet helemaal te laat.
waardige economische entiteit - goed aan meer nadrukkelijk afstand te nemen van de gedachte dat wij daarboven
BESTUUR EN ST AAIKUNDE
ook een verantwoordelijkheid dragen voor het algehele
De pot is met al het voorgaande flink doorgeroerd. Of is
welvaartsniveau van onze rijksdelen. Tevens zou Nederland
dit alleen het geval in de ogen van fijnproevers? De eilan-
meer nadrukkelijk de grens dienen aan te geven van zijn
den blijven nog lange tijd een blok aan ons been, zullen
bijstand 'in moeilijke tijden', dit vooral voor zover die moei-
velen in ons land denken, hoe je het ook regelt.
lijke tijden het gevolg zijn van lokaal wanbeleid. Maar ook
Ik kan dat beeld alleen maar bevestigen. Maar is het
tegen een meer dramatische déconfiture kunnen wij geen
erg? Wat is er mis met een historisch ringetje aan onze
garantstelling bieden.Wèl hebben wij een waarborgfunctie
teen dat af en toe jeukt maar toch ook een beetje kan fon-
voor de rechten en vrijheden van de individuele inwoners
kelen - als we het willen zien. Of: als het getoond wordt.
van de eilanden: niet voor hun bestaan als autonome poli-
De Caribische cultuur in ons land is niets om ons over te
tieke entiteiten. Het belangrijkste verschil met het huidige
schamen, integendeel.
beleid is dat wij deze gevolgtrekkingen al enige tijd de fado
En de staatkundige realiteiten behoeven ook niet per
koesteren, maar dat wij deze nog nooit uitdrukkelijk tegen-
se te worden omgewoeld om - ook in Nederlands belang -
over de eilanden hebben uitgesproken. Dat is op de lange
de banden tussen onze overzeese rijksdelen - en Suriname
duur niet eerlijk.
- opnieuw, uitgaande van een schone lei, in te vullen. De tijd
De eilanden zelf kunnen in hun eigen situatie het best
moet leren welke vorm en duurzaamheid hier het best bij
kiezen voor blijvende onderlinge banden, mits dit gebeurt
past. Tezelfdertijd mogen de eilanden niet uitsluiten dat
op basis van een 'schone lei': eerst ontbinden, dan opnieuw
Nederland - mede in Europees kader - zoekt naar verlos-
verbinden. Een formule die onderhuids vrijwel iedereen
sing van de al te strakke huidige staatkundige band met de
kan vatten, maar die niemand nog consequent en met re-
eilanden. Een vorm à la het Brits Gemenebest - een oud,
alistisch verantwoordelijkheidsgevoel heeft uitgewerkt.
maar nog steeds actueel concepe met incorporatie van
Vooral niet op de eilanden. De 'herstructurering' onder lei-
Suriname, zou wel eens het best kunnen passen bij een
ding van premier Miguel Pourier is lange tijd verlamd
situatie van afstand èn (onvermijdelijke) blijvende betrok-
geweest onder invloed van de eenheidsidealen van zijn
kenheid.
partij. Men is inmiddels ook in die kringen veel nuchterder.
In enigerlei vorm mag het Statuut met haar verankering
Een losser verband tussen de eilanden, met inbegrip van
in het onschendbaar Koninklijk gezag voor Nederland en de
Aruba, maakt het ook mogelijk om meer specifieke afspra-
eilanden dus best als pareltje in de zee blijven. Maar het mag
ken te maken tussen de individuele eilanden en Nederland,
ook meer symbolisch worden en gelimiteerd wat betreft de
bijvoorbeeld: meer directe Haagse steun aan Saba versus
gevolgen voor Nederland. Dat is hard, zal men zeggen, maar
beperking van de bemoeienissen met Curaçao.
het is realistisch. Limitering is ook gewenst ter vermijding
Omgekeerd zijn wij niet consistent tegenover de Suri-
van een voortgaande toestroom van Antillianen naar Europa
namers, die een minstens even groot belang hebben bij een
(Nederland) zonder dat zij voldoende in hun bestaan kunnen
sterkere band met Europa (Nederland) en die wij hardnek-
voorzien. In het huidige beleid wordt die limitering vooral
kig buiten sluiten ondanks de erkenning in brede kring dat
gezocht ten aanzien van Antillianen zonder voldoende oplei-
hun 'onafhankelijkheid' - zo haastig gegeven - in hun geval
ding of kennis van de Nederlandse taal. Mijns inziens is een
niet echt helemaal keurig was (in feite: opgedrongen vanuit
beperking op economische gronden (aantoonbare bron van
de terreur van goedbedoelde dekolonisatie). Lossere ver-
inkomen) beter hanteerbaar, c.q. meer objectief.
172
Liberaal Reveil 4
AANBEVELINGEN
een verplichting tegenover hun individuele, Nederlandse
In de ontwikkeling van onze betrekkingen met onze huidi-
burgers (mensen met 'ons' paspoort).
ge overzeese rijksdelen - en op afstand: Suriname, blijft het
Maar echt scherp en duidelijk zal het beleid wel nooit
gaan om de tweeledige doelstelling van verlossing en nieu-
helemaal worden. De emotionaliteit van het 'dossier' is
we verbindingen. Verlossing: het terugdringen van onhoud-
daarvoor beide te sterk. Maar er is ook een sterke rationa-
bare (Nederlandse) medeverantwoordelijkheden en 'zor-
liteit: een compleet abandonnement door Nederland van
gen' zonder daadwerkelijke greep op het eindresultaat.
de eilanden is geo-politiek onuitvoerbaar. Dat maakt ons bij
Nieuwe verbinding: geen (ei-)land kan zich waarmaken
voortduring een 'zwakke' partij. Maar wie op die manier aan
zonder intensieve relaties met andere landen. In het Cari-
het kortste eind trekt (in dit geval dus: Nederland, c.q. Euro-
bisch gebied, en met Europa. Dit geldt derhalve zowel voor
pa), mag aan de eilanden best wat strakkere eisen stellen en
de onderlinge betrekkingen van de eilanden als voor hun
hoeft zich nimmer verplicht te voelen tot het tekenen van
relaties met Europa (Nederland).
een blanco cheque. Het zou goed kunnen zijn dat Neder-
Doch niet alleen de inhoud of de toon van het beleid,
land de Europese context (meer afstand, meer gelijke bena-
ook de wijze van voorbereiding hiervan zal sterk bepalend
dering) hard nodig heeft om in het zicht van verdere afkal-
zijn voor de vruchtbaarheid of schade van onze inspannin-
ving van de eilanden zijn rug recht te houden.
gen overzee. Het overzeese beleid in Nederland komt nu veelal tot stand in ivoren torens, zonder veel muziek, zon-
NOTEN
der veel communicatie, zonder zichtbare eigen kwetsbaar-
I
heid. Het doelbewust uitnodigen tot besluitvorming zon-
Hiermee wordt bedoeld: het sterk continentale karakter van de grote economische entiteiten, inclu-
der dat reeds alle détails vooraf in Nederland zijn bedacht,
sief de NAFTA en de overige handelsbetrekkingen
lijkt mij een betere waarborg voor het draagvlak van het
tussen de landen in Noord- en Zuid-Amerika.
uiteindelijke besluit dan een vriendelijk 'ja' op de zoveelste
2
Dat wil zeggen: het verkoopargument van de eilanden
uitgewerkte Haagse nota. En dit geldt natuurlijk ook in
als tussenhaven in het verkeer tussen Europa en
omgekeerde richting.
Latijns-Amerika. Dit is financieel, logistiek en tech-
Duidelijkheid dient gepaard te gaan met de grootst
nisch hooguit haalbaar als op de eilanden een topser-
mogelijke openheid en gemeenschappelijkheid in het
vice verkrijgbaar is op wereldniveau in enigerlei
beleidsproces. Wij laten onze zwakten (missionaire inzet,
geavanceerde dienstverlening. Men kan ervan verze-
risicomijdend optreden, Haagse eigendunk) ook als èchte
kerd zijn dat die topkwaliteit nooit levend op de eilanden zal aanspoelen.
zwakheden werken. Wij vallen als het ware steeds in onze eigen val. De autonomie van de eilanden is het product van
3
Vergelijk: de Schets voor een Gemenebest van Minister
Nederlandse principes (en is gretig overgenomen door de
Ernst Hirsch Bali in ( 1990), die ook hierin Suriname
eilanden zelf). De feitelijke situatie verlangt in dit opzicht
uitdrukkelijk betrok.
echter meer en meer relativering. En Nederland hoeft het niet altijd op te lossen. De
Mr. Theo E. Korthals Altes is werkzaam als zelfstandig advi-
eilanden verlangen als het ware naar hun eigen afgrond: er
seur en interim-manager voor overheden en (semi-) publieke
mag geen misverstand over bestaan dat zij er dan zelf moeten zien uit te kruipen. Zo niet, dan niet. Nederland heeft
instellingen. In zijn boek Koninkrijk aan Zee (Wa/burg Pers, mei 1999) beschrijft hij op basis van zijn frequente activitei-
geen onverbiddelijke verplichtingen om de Caribische lan-
ten overzee de politieke en economische ontwikkelingen in het
den als zodanig overeind te houden, hooguit heeft ons land
Nederlands-Caribisch verkeer tussen 1987 en 1999.
Liberaal Reveil 4
173
NIEUWE BEZEMS VEGEN SCHOON ]ULIA
QUAK-STOILOVA
Na de overweldigende verkiezingsoverwinning
democratische partijen herrezen.
van de partij van koning Simeon in Bulgarije rijst
Maar een soort wet van de remmende voorsprong
onvermijdelijk de vraag wat de Bulgaren (en libe-
speelt de liberalen in Bulgarije parten. Het basisprobleem
ralen in het bijzonder) van de regering-Simeon
van het liberalisme na de omwentelingen is dat alle poli-
mogen verwachten. Hij heeft beloofd om in 800
tieke partijen 'in één nacht' geliberaliseerd raakten. Na
dagen de corruptie in zijn land terug te dringen
een halve eeuw totalitarisme omarmde iedereen doelen
en Bulgarije op te stoten in de vaart der volkeren.
als democratisering, vrije markt, hervormingen in de eco-
Echter, zijn team mist vooralsnog politieke erva-
nomie, (enig) terugtrekken van de staat, mondigheid van
ring en een coherent politiek programma.
de voormalige socialistische burger en rechten voor het individu, waar het collectieve áenken vroeger had over-
In Bulgarije, waar al meer dan een decennium twee partij-
heerst. Zo werd het moeilijk voor de echte liberalen om
en elkaar de politieke ruimte betwisten, is de pasgevorm-
zich te profileren.
de beweging van ex-koning Simeon (althans, zo hoopt de
Aan de andere kant werd de politieke ruimte sterk
getergde gemiddelde Bulgaar) de bezem die eindelijk
bepaald door de tegenstelling communisme - anticom-
orde gaat brengen.
munisme, vertegenwoordigd door de partijen UDK (Unie van Democratische Krachten, eerst een conglomeraat
LIBERALISME IN BULGARIJE
van kleine partijen, daarna samengesmolten) en BSP. de
Na de bevrijding van circa vijf eeuwen Turkse overheer-
Bulgaarse Socialistische Partij, de voormalige communis-
sing (in 1878) kwamen in Bulgarije bijna meteen de eer-
ten die niet veel van hun vroeger gedachtegoed hadden
ste partijen op: de Liberale en de ConservatieveVoorma-
laten vallen, laat staan dat ze zich hadden ontdaan of
lige revolutionairen, intellectuelen die het volk wilden
gedistantieerd van figuren uit de totalitaire tijd; vandaar
opvoeden, ambachtslieden en een grote aantal boeren
ook dat de BSP het lidmaatschap van de Socialistische
noemden zich liberaal en wilden onbeperkte democrati-
Internationale al twaalf jaar wordt ontzegd.
sche rechten voor het volk. De onbetwiste leider was
Dit bipolaire model was begrijpelijk. Daar de BSP nog
Stefan Stambolev- de vermoedelijk grootste politicus die
erg sterk was, was een even sterke politieke tegenpool
Bulgarije heeft gekend. De Liberale Partij regeerde bij
noodzakelijk, wilde het land democratische en markteco-
elkaar twintig jaar, leverde zeven premiers, was op haar
nomische hervormingen doorzetten. Het conflict tussen
hoede voor Ruslands pogingen zich in de Bulgaarse poli-
beide nam scherpe vormen aan en was bijna een decenni-
tiek in te mengen en bewees dat het kleine pas bevrijde
um lang overheersend. Het politieke liberalisme nam
land zeker op eigen kracht kon bestaan.'Dochters' van de
daarbij eerder een middenpositie in. De openbare mening
Liberalen waren vier verdere partijen die zich ook onder
zag de liberalen als adepten van een centristische politiek,
anderen 'liberaal' noemden. Het totalitaire regime na de
waaraan het land nog bij verre niet toe was. In 1991 was
Tweede Wereldoorlog betekende het einde van alle par-
de Liberale Partij van Petko Simeonov, Solomen Passi en
tijen, de leiders werden geëlimineerd of monddood
anderen lid van de UDK, net als de Radicaal-democrati-
gemaakt. Na de omwentelingen van 1989 zijn de oude
sche partij. Maar toen de coalitie UDK een partij werd en
174
Liberaal Reveil 4
opschoof in meer christen-democratische, conservatieve richting, hebben deze liberalen UDK verlaten.
van. Er zijn enkele redenen voor hen om het liberalisme te gaan omarmen. Om te beginnen zijn ze gewend aan
Sinds 1993 levert de Friedrich-Naumann-Stichting
concurrentie, daar zijn zij mee opgegroeid. Verder is de
ondersteunend werk ten bate van het liberalisme in Bul-
staat die zij kennen altijd zwak geweest. Hij vervult zijn
garije. Met behulp van experts werd de positie bepaald:
sociale functie nauwelijks en kan ook niet krachtig optre-
we werken voor de liberale idee voorzover liberaal als
den om recht en orde te handhaven. Ze verwachten er
gematigd wordt gedefinieerd. Op dat moment was geen
niets van. En 'last but not least' is liberalisme een trendy
gecompliceerder politieke definitie mogelijk. De liberalen
stroming die vooral uit de Verenigde Staten overwaait, en
namen een centristische positie in met betrekking tot
de jongeren kijken met grote belangstelling naar de Ver-
beide typen extremisme toen: het linkse en het rechtse.
enigde Staten. Verder weigeren de jonge liberalen zich te
Ongeveer twee jaar waren 4 à 5 kleine partijen in het
laten identificeren met de geijkte •wee politieke stromin-
centrum politiek actief en onderhielden contacten met
gen UDK en BSP. Maar voorlopig weten ze eerder wat ze
andere liberale formaties.
niet - dan wat ze wel willen, vandaar dat ze zich nog niet
Uiteindelijk groeide de overtuiging, dat een centristi-
echt kunnen consolideren.
sche liberale formatie tijdens de overgang geen toekomst
Sinds enkele jaren helpen de Friedrich-Naumann-
heeft in Bulgarije; ze kan het vertrouwen van de kiezer
stichting en internationale liberale instituten de Beweging
niet winnen, zolang de strijd tussen BSP en UDK niet is
voor Rechten en Vrijheden (BRV) tot een liberale partij te
beslist. Dat is nu gebeurd, na de krachtige regering van
vormen. De rechten van de minderheden zijn een libera-
Kostov.
le basisprioriteit. In Bulgarije is men bezig met een
De liberalen zelf vinden dat de liberale idee erg
multi-etnische liberale fundatie. In de tegenwoordige ver-
belangrijk is voor normalisering en stabilisering van het
kiezingscoalitie Beweging voor Rechten en Vrijheden zit-
politieke leven. In 1998 werd de Liberaal-Democratische
ten de oude BRV. de Liberale Unie en Euroroma- een van
Unie gevormd, waaraan vier politieke partijen deelnamen:
de Roma-partijen. Daarheen tendeert ook de beweging
De Unie voor Rechten en Vrijheden, de Liberale Unie
St. Jorisdag van L. Dilov jr., jonge liberaal denkende men-
'Nieuwe Keuze', het Liberaal-Democratisch alternatief en
sen. Bij de recente verkiezingen heeft deze liberale coali-
de Vrije Radicaal-Democratische Partij. Erevoorzitter van
tie zeer goede resultaten geboekt, zelfs onder de moeilij-
de LDU is de eerste democratisch gekozen, nu ex-presi-
ke omstandigheden van de opkomst van de populaire
dent van Bulgarije Zjeljoe Zjelev, die ook patroon van de
koning. De coalitie wist 6,75 %van de stemmen te verga-
Liberale Internationale is. De politieke betekenis van de
ren, hetgeen hun 21 zetels heeft opgeleverd .Van alle oude
LDU wordt nog verhoogt door het feit, dat hier (uniek
partijen is de coalitie de enige die geen stemverlies heeft
op de Balkan) partijen verenigd zijn die verbonden zijn
geleden. De verkiezingsresultaten worden geëvalueerd
met verschillende etnische gemeenschappen - die van de
als een succes bij het vestigen van een stabiel liberaal
Bulgaren en die van de Turkse minderheid. De Unie is
politiek middelpunt in het land.
toegelaten als waarnemer bij de Liberale Internationale en geassocieerd lid van de Europese Liberale Partij. Mis-
NIEUWE BEZEMS
schien was die formatie bij de verkiezingen als alternatief
Bulgarije bevond zich tot 1997 bijna permanent in een
voor de regering-Kostov geslaagd, als de populaire koning
economische recessie. Pas daarna begon een aanhouden-
Simeon niet was komen opdagen.
de groei van gemiddeld 4, 14% per jaar, maar nog steeds is
Het is mogelijk dat het liberalisme een nieuwe-gene-
het Bruto Binnenlands Product minder dan 80% van dat
ratie-verschijnsel wordt in Bulgarije. Weinig vijftigers en
van 1980. Tijdens het bewind van de Bulgaarse Socialisti-
zestigers in Bulgarije kunnen zich bevrijden uit het hard-
sche Partij (BSP, de ex-communisten) bereikte de inflatie
nekkige idee waarmee ze zijn opgegroeid: de staat deelt
in 1997 een hoogte van 500 % en de economie raakte
de lakens uit, hij 'bedeelt' de bevolking met werk, woning,
totaal ontredderd. De gemiddelde Bulgaar, wie het tijdens
goederen et cetera. De jongeren hebben daar geen last
de communistische tijd beter was gegaan dan na de
Liberaal Reveil 4
175
omwentelingen, was gezwicht voor de verkiezingsbelof-
een beperking van kredieten voor het bedrijfsleven. Het
tes van de BSP. Zijn hoop op een meer geleidelijke en
minimum pensioen is 37 leva, het gemiddelde salaris in de
sociale overgang naar de markteconomie werd weer
overheidssector - 200 leva, bij levensmiddelenprijzen die
teleurgesteld. Na een wekenlange golf van protesten viel
niet zelden te vergelijken zijn met de Nederlandse.
de BSP-regering en aan de macht kwam de Unie van
Hoezeer Kostov ook zijn best deed, hij heeft zich
Democratische Krachten (UDK, enigszins vergelijkbaar
vastgebeten in zijn programma, bij de uitvoering waarvan
met Westerse christen-democraten), met als premier Ivan
talrijke critici hem technocratie en dirigisme verwijten.
Kostov, in een vroegere regering van de UDK minister van
Enerzijds is dat begrijpelijk. De regering zat in tijdnood:
financiën.
als het land in 2007 wil toetreden tot EU, moeten de
Dit eerste kabinet na de omwentelingen dat de rit
onderhandelingen in 2004 worden afgerond. Met het
heeft uitgezeten was volledig geconcentreerd, om op
halen van die datum verbond zij haar politieke lot. Maar
monetair en macro-economisch terrein stabiliteit te creë-
zij had de maatschappelijke organisaties kunnen mobilise-
ren. Dat is hen ook gelukt. Zij stopten de inflatie, accep-
ren en kunnen gaan praten over de maatschappelijke
teerden een internationale Currency Board en de Bul-
impact bij de aanpassing van de wetgeving. Nu moest de
gaarse Ieva werd gebonden aan de D-M ark op I: I basis.
burger impopulaire maatregelen accepteren zonder uit-
De prognose voor de komende jaren is een duurzame
leg, zonder inspraak of medezeggenschap, het massale
economische groei van 5 tot 7'/o - een hele prestatie, ver-
protest werd niet gehoord. Kostov had een PR-probleem,
geleken met het voorafgaande decennium. Positief gevolg
wat niet alleen de schuld van de media is. Daarbij kwam
van die stabilisatie, in combinatie met de Bulgaarse hou-
dan nog de kwestie van zelfverrijking door politici.
ding tijdens de Kosovo-crisis, was dat Bulgarije uitgeno-
In de perceptie van de gewone man heeft de heers-
digd werd deel te nemen aan de onderhandelingen over
ende groep het odium op zich geladen van machtsmis-
toetreding tot de EU (naast de toetreding tot de NAVO).
bruik en corruptie. In de politieke tradities in Oost-Euro-
De erkenning van Bulgarije als een eiland van stabiliteit in
pa staat nog steeds de maatschappelijke orde centraal en
de regio en de uitnodiging om tot de EU toe te treden is
niet de burger. Zo ziet de staatsdienaar zich eerder als
dus een verdere grote dienst die het kabinet-Kostov aan
bekleder van een machtspositie dan als iemand die
het land bewezen heeft, ook al is dit niet alleen de ver-
dienstbaar is aan de burger, en van afleggen van verant-
dienste van deze regering, maar van de eensgezinde bui-
woording is nog minder sprake. Tot de regeringskringen
tenlandse politieke strategie al sinds 1990 om het land te
was niet doorgedrongen dat de kiezer de handel en wan-
laten opnemen in de NAVO en in de EU. Maar drie jaar
del van de regering naar eigen leefervaring beoordeelt.
geleden zou niemand in Bulgarije het in zijn hoofd hebben
De burgers zien het verval en de corruptie met lede
gehaald te denken dat er een kans was op toetreding tot
ogen aan. Politici die net als leden van maffiose structuren
de EU in 2007. Het hangt ervan af, hoever de onderhande-
in dure Mereedessen 600 SEL rijden - terwijl sommige
lingen komen. Globaal gesproken moeten de toetredende
mensen leven van pensioenen van circa 40 gulden per
landen voldoen aan de criteria van Kopenhagen: een
maand - moeten nog leren wat bescheidenheid van de
democratisch bestel, sociaal-economische stabiliteit en
macht heet, en dat Europa een 'Europa van de burger' is
het omzetten van de Europese regelgeving (die zo'n
waar de grondwet en de cultuur op de principes van het
80.000 pagina's beslaat!) in nationale.
individu worden opgebouwd en niet op die van de staat.
De grote fout van het kabinet-Kostov was echter de overtuiging, dat het vanwege al die wapenfeiten zonder
TOEN VERSCHEEN SIMEON OP
meer herkozen zou worden. De regering verloor het con-
HET POLITIEKE TONEEL
tact met de kiezer en had nauwelijks oog voor diens situ-
De koning heeft altijd al tot de verbeelding gesproken. De
atie, die nog steeds erg moeilijk is. Helaas heeft de mone-
oudere Bulgaren herinneren zich het betrekkelijk goede,
taire stabilisatie van de economie veel negatieve bijver-
vreedzame leven onder zijn vader Boris 111 (die het klaar-
schijnselen. Ze is verbonden met een restrictief beleid,
speelde om het land uit de verschrikkingen van de Twee-
176
Liberaal Reveil
+
de Wereldoorlog te houden), dat in die tijd de Bulgaarse
met de slogan:'Fatsoenlijkheid in alles' .Veel succes had hij
levensstandaard hoger was dan dat van het naburige
met zijn uitspraak: meer contact met de burger, meer
Griekenland en dat onder zijn bewind alle Bulgaarse
mogelijkheden om politici en ambtenaren verantwoor-
joden van de nazi's konden worden gered. Na Boris' nog
ding te laten afleggen, grotere transparantie.
steeds mysterieuze dood in 1943 werd Simeon op zijn
Zijn programma, dat belooft ook iets te doen aan de
zesde gekroond. Toen het Sovjetleger in Bulgarije in 1944
sociale en economische punten, gooide ettelijke knuppels
een marionettenregime installeerde, werden duizenden
in verschillende hoenderhokken. Om klein en middel-
politici, intellectuelen en zakenlui vermoord en terecht-
groot bedrijfsleven - de ruggengraat van de economie -te
gesteld, waaronder Simeens oom, prins Kiril. Het graf van
stimuleren wil Simeon kredieten voor burgers en zaken-
Boris in het Rila-klooster werd vernield, daarna ver-
lui invoeren. Zijn onorthodoxe team denkt aan terugha-
plaatst om geen bedevaartsoord te worden. Na een gefal-
len van uitgevoerd kapitaal en wil je redenen voor legale
sificeerd referendum waar 'het volk' zich zogenaamd
en illegale kapitaaluitvoer elimineren. De pensioenen moe-
voor de republiek had uitgesproken, moest de koningin-
ten drastisch omhoog, de uitgaven voor het staatsapparaat
weduwe met haar kinderen Bulgarije verlaten. Zij vonden
omlaag. Er moet een staatsstructuur komen, geleid door
uiteindelijk toevlucht in Madrid. Het fatalistische spreek-
een Roma, die de belangen behartigt van de Roma-minder-
woord 'Bog visoko, tsar daleko', 'God zit hoog, de koning
heid, en een Ministerie van Sport moet de massasport tot
is ver' - dus je kunt niet veel doen - werd sindsdien gepa-
nationale prioriteit verheffen. Simeon waardeert de ver-
rafraseerd:'God zit hoog, en de koning- in Madrid'. Boze
worvenheden van het kabinet-Kostov, net als het leider-
tongen vertelden echter dat zelfs de communistische
schap van president Stojanov. (UDK-experts waren wel-
machthebbers soms stiekem naar Madrid gingen voor
kom in zijn regering, als ze wilden. Ze wilden niet.) Ook hij
een gesprekje. Simeon erkent weliswaar het referendum
zet zich in voor opname van Bulgarije in NAVO en EU en
ter afschaffing van de monarchie niet, maar hij benadruk-
is van plan om verder samen te werken met het IMF.
te altijd de koning te zijn van alle Bulgaren en boven de
Achthonderd
dagen
heeft hij
aan
de
Bulgaren
partijen te staan. Hij riep iedereen in Bulgarije op tot con-
gevraagd; die beginnen te lopen nadat het parlement de
sensus en samenwerking.
regering op 24 juli heeft geaccepteerd en zijn op 2 (vol-
Sinds de omwentelingen is er door Bulgaarse politici
gens sommigen 3) oktober 2003 afgelopen. Dan is, zegt
bijna een pad platgelopen tussen Sofia en Madrid, dus het
hij, zijn karwei geklaard en Bulgarije opgestoten in de
argument dat Simeon het Bulgaarse politieke leven niet
vaart der volkeren. Een speciale klok op zijn bureau zou
kent, zou met een korreltje zout genomen moeten wor-
die 800 dagen aftellen. Simeon heeft geen gebruik
den. Bij zijn bezoeken in Bulgarije is hij geestdriftig ont-
gemaakt van de economisch-politieke vaktaal die experts
vangen door de bevolking - ook al is er voor herstel van
doorgaans bezigen en die ook voor het Bulgaarse politie-
de monarchie (nog?) weinig animo. De Bulgaren hebben
ke leven karakteristiek was geworden. Dit gaf hem de
andere zorgen. Het ambt dat bij een (ex-)koning in een
kans om contact te maken met delen van de maatschap-
republiek het beste past, vond Simeon, is het presidentië-
pij, wier eisen naar verandering keer op keer waren
le. Dat ambieerde hij ook, maar volgens de grondwet
gefrustreerd. Het protest was vroeger versplinterd tus-
moet een kandidaat-president de laatste vijf jaar in Bulga-
sen kiezers die weigerden van hun stemrecht gebruik te
rije hebben gewoond.
maken of voor kleine partijen stemden, die oftewel een
Na twaalf jaar de overgangsprocessen te hebben gadegeslagen, verscheen Simeon in april dit jaar, verras-
luttel aantal zetels in het parlement bemachtigden of de kiesdrempel van 5% niet eens haalden.
send voor iedereen, drie maanden voor de verkiezingen,
De koning presenteerde zich als het alternatief voor
met zijn 'Nationale Beweging Simeon de Tweede' op het
de politiek van de laatste twaalf jaar die in de visie van
politieke toneel. Zijn boodschap sloeg in als een bom. Hij
veel kiezers geen echt succes voor het land had weten te
roept op tot en soort ethisch reveil, een nieuwe moraal
boeken. Met zijn morele appèl vult Simeon ook de lege
in de politiek. Op drukke kruispunten staat zijn portret
ruimte die de kerk (na de omwentelingen gespleten en
Liberaal Reveil 4
177
door interne ruzies elke politieke invloed kwijt) nagela-
leider, redeneert pessimist-politicoloog Dejan Kjuranov 2.
ten heeft in te nemen. De politieke taal van de koning zou
Het systeem vertoont nog steeds grote afhankelijkheid
men eerder verwachten van de patriarch die met de
van de minister. Dus houden ambtenaren al maanden
gewone mensen meevoelt, dan van een politicus.
vóór de verkiezingen op met effectief werken en even
Met zijn komst is een soort aardverschuiving opge-
lang duurt het tot ze bedaard zijn .Verkiezingen die zoveel
treden. De statistische gegevens wijzen erop dat hij bij
veranderd hebben, scheppen nog grotere problemen. Het
alle sociale groepen heeft gewonnen: in alle leeftijdsgroe-
wetgevende apparaat - het parlement - zal nog langzamer
pen, alle opleidingsniveaus, alle indelingen naar inkomen -
dan normaal functioneren en minder goed werk leveren.
en in alle regio's van het land (met uitzondering van de
Dat valt volgens puur uiterlijke kenmerken te voorspel-
plaatsen waar de Turkse minderheid woont - maar daar
len. Het koninklijke team heeft geen gemeenschappelijke
heeft hij ook geen campagne gevoerd om zijn beoogde
ideologie, geen duidelijke interne opbouw, bestaat uit
bondgenoot, de Beweging voor Rechten en Vrijheden -
politici die grosso modo ongeoefend zijn. Van Simeens
de 'Turkse' partij - niet voor de voeten te lopen). Zo
120 parlementariërs hebben er I IS totaal geen politieke
heeft Simeon een soort super-'Leefbaar Bulgarije'-bewe-
ervaring - na de oprichting in april is de lijst van kandida-
ging gevormd. Formeel is er nog steeds geen sprake van
ten binnen twee weken opgesteld. 65% van het parlement
een partij. Het aandeel ervaren politici is erg klein.Van de
wordt
kandidaten wordt wel morele .ntegriteit geëist.
politieke kennis. Er zijn geen regionale afdelingen. De
via
organisatie
cursussen
moet
eerst
bijgespijkerd
nog
in
opgebouwd
praktische
worden.
Dat Simeon zelf premier wordt (hij aarzelde lang of hij
WAT KUNNEN WE VERWACHTEN VAN
SIMEONS VERKIEZINGSOVERWINNING?
het zou doen) is, vindt Kjuranov, beter voor Bulgarije: het
In Bulgarije is het veel gemakkelijker de verkiezingen te
vereenvoudigt en verduidelijkt de zaak. Hij verwacht
1 •
daarvan een (kortstondige) positieve uitwerking - het zal
winnen dan te regeren, zegt politicoloog Ivan Krastev
De grootste uitdaging is, een nieuwe politieke elite te
het enthousiasme binnen de parlementaire groep doen
creëren. Ernaar gevraagd, antwoordt Simeon steevast dat
opleven om de leider en de maatschappij goede presta-
hij een regering van experts wil, en uit welke partij die
ties te tonen.
experts komen, interesseert hem nauwelijks. Vanaf de zijlijn lijken Simeens beloftes op dit moment
Op lange termijn geeft Kjuranov een negatieve prognose. De nieuwe bewindslieden zullen onervaren politici
ietwat tegenstrijdig. Krastevi vergelijkt die met een fraai
blijven zonder duidelijke ideologische en interne struc-
kristallen glas waarin iedereen de wijn giet die hij zelf
tuur.Voorlopig gaan ze ook geen transparantie uitstralen.
graag zou drinken. De een eist hogere salarissen nu
De beide politieke partijen die tot nog toe de politieke
meteen, een ander minder vakbonden, een derde juist
ruimte vulden, UDK en BSP, hebben dat al doende en
méér, de vierde een snelle toenadering tot het Westen
tegen heug en meug moeten leren, na zoveel jaren zijn ze
enzovoorts. Feitelijk weet nog niemand waar de koning
nu zover dat het bij hen duidelijk is, waarom mensen
heengaat. Zijn taak is erg zwaar, maar hij heeft hoop
opklimmen en afgezet worden. Dat hoort ook zo in een
gewekt en een groot deel van de maatschappij steunt
democratie. Die twee partijen zijn nu voorspelbaar op
hem. Mocht hij een lijst van onpopulaire maatregelen pre-
politiek terrein, wat de koninklijke beweging (nog) niet is.
senteren dan zijn die mensen bereid om die te onder-
Optimisten als Asparoech Panov, coördinator van de
gaan. In 1997 had de UDK ook zoveel krediet, maar dat
Friedrich-Naumann-stichting in Bulgarije, geven Simeon
zijn ze nu kwijt. Het is bijna normaal, want overal in Cen-
veel
traal- en Oost-Europa waar een hervormingsgezinde
gevochten voor het opblazen van het bipolaire systeem
regering aan de macht kwam, werd ze na afloop van haar
en
mandaat niet herkozen.
krediet. De liberalen hebben jaren
tevergeefs
de koning presteerde wat hun niet is gelukt.
Deelnemers aan het politieke leven verwachten dat nu
Bij ons bestaat nog geen ambtenarenapparaat dat vol-
een normale parlementaire cyclus zal volgen. Simeens
doende professioneel is en onafhankelijk van de politieke
beweging won langs de normale parlementaire weg.
178
Liberaal Reveil 4
Waarom zouden we haar niet de kans geven om het poli-
maand en kun je in vier jaar geen huis bouwen en een
tieke vak te leren? In elk geval zal de koning een betere
nieuwe auto kopen. Deze demonstratieve verrijking van
premier zijn dan Kostov, die vroeger marxistische politie-
'onze' democraten heeft veel mensen verbitterd, van de
ke economie doceerde en wiens vrouw bij de communis-
democraten had men dat niet verwacht. Volgens Panov
ten partijsecretaris was! Nu is er een serieus centrum in
verschilt de Nationale Beweging Simeon de Tweede qua
de Bulgaarse politieke arena. De beweging moet zich op
ideeën, waarden en normen niet van de UDK.Veel men-
ideologisch gebied nog ontwikkelen, maar Panov ver-
sen vinden het een soort 'betere UDK'.Vandaar dat ze op
wacht veel van de liberale tendenties erin. Simeons ploeg
Simeon hebben gestemd.
vindt hij ook een goede indruk maken - jonge, enthou-
Een van zijn slogans heeft Simeon nu bewezen: dat hij
siaste mensen, die gewerkt hebben in de Londense City.
de Bulgaren niet in partijen en niet in etnische groepen
Ze komen hier niet voor een ministersalaris dat duizend
indeelt. Er zijn twee etnische Tur~en in zijn regering én
keer lager is dan wat ze vroeger verdienden. Hoe ze hun
twee BSP-Ieden - (van de ex-communistische partij, van
radicale liberale opvattingen zullen realiseren zal de toe-
wie hij en zijn familie zoveel te verduren kregen). God is
komst wijzen - maar ze steken zeer positief af bij sommi-
nog steeds hoog, maar de tsaar is nu dichtbij, thans als
ge van de demissionaire politici.
dienaar Nummer I van de republiek. Simeon Saks-
Panov juicht Simeons boodschap op verschillende punten toe. De bureaucratie afslanken is erg noodzake-
Koboerggotski doet zijn best voor Bulgarije - dat heeft het land nodig ook.
lijk. Nu krijgt het plaatselijk zelfbestuur de facto geen kansen, alles loopt via de staat. Daardoor hebben kleine
NOTEN
en middelgrote bedrijven het moeilijk - het registreren
I
van een bedrijf is een ware martelgang. De procedures van de krediet- en van de belastingpolitiek zijn moordend. En er is geen gelijkheid - bij het concurreren om
Krastev is verbonden aan het Bulgaarse Instituut voor Liberale Strategieën.
2
Eveneens verbonden aan het Bulgaarse Instituut voor Liberale Strategieën.
een opdracht worden firma's voorgetrokken die contacten hebben met de regering. Panov heeft ook kritiek op de manier waarop de privatisering de laatste vier jaar
Mw drs.}. Quak-Stoi/ova is van Bulgaarse afkomst en doceert
werd uitgevoerdVeel zaken werden onderhands gedaan -
Slavische taalkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Voor
dan rijst bij de bevolking de verdenking van corruptie. In
hun medewerking aan dit artikel dankt zij het Centre for
een kleine stad weten de mensen alles van elkaar. Zelfs als
Libero/ Studies (Sofra) en Asparuch Panov van de Friedrich
je minister bent, rekenen ze, verdien je I 000 Ieva per
Naumann Stiftung (Sofra).
Liberaal Reveil 4
179
CONSERVATIEVE ONVOLMAAKTHEID BOEKBESPREKING VAN RONALD VAN RAAK, IN NAAM VAN HET VOLMAAKTE PATRICK VAN SCHIE
Het conservatisme is in diverse Westerse landen een
Nederland beter als pedofiel dan als conservatief bekend
levenskrachtige politieke stroming. Zo gold de Britse con-
staan.lk waag te betwijfelen of hij die uitspraak vandaag de
servatieve partij vrijwel de gehele twintigste eeuw als de
dag zou herhalen, maar voor de schaarse conservatieven
"natuurlijke regeringspartij'. En zelfs in haar huidige (ver-
in Nederland blijft het tobben.
meende?) staat van ontreddering weet zij nog altijd een
Toch is het conservatisme in ons land wel degelijk een
op de drie kiezers achter zich te krijgen. In Spanje is de
politieke stroming van betekenis geweest. In de tijd van
conservatieve Partido Popular er dit jaar in geslaagd om
Thorbecke was het de grote tegenstander van de libera-
haar positie als grootste partij van het land te verstevigen.
len. In de loop van die negentiende eeuw raakten de con-
Zij beschikt sinds de meest recente verkiezingen over een
servatieven echter in het gedrang; uiteindelijk verdween
absolute meerderheid in het parlement, zodat haar leider
de laatste conservatief in de jaren 1880 uit de Tweede
Aznar een regering kon vormen zonder op coalitiepart-
Kamer.Ais verliezers hebben deze conservatieven weinig
ners te hoeven steunen. In de Verenigde Staten bestaat (op
aandacht van de geschiedschrijvers gekregen; zij werden
landelijk niveau) geen conservatieve partij, evenmin als er
voornamelijk en passant behandeld als de politieke groe-
van een liberale, een christen-democratische of een soci-
pering die aan de heersende liberalen tegenstand pro-
aal-democratische partij sprake is. Door opiniepeilers
beerde te bieden. Maar inmiddels hebben zij hun geschied-
wordt echter geregeld aan de kiezers gevraagd niet alleen
schrijver gevonden, in de persoon van Ronald van Raak.
met welke partij zij zich verbonden voelen, maar ook of zij
Opmerkelijk genoeg is deze auteur verbonden aan het
zich als conservative, moderate of libero/ beschouwen. Stee-
wetenschappelijk bureau van de Socialistische Partij. Een
vast noemt een derde tot twee vijfde van het electoraat
conservatief hoeft zich daar overigens niet over te bekla-
zichzelf dan conservative.
gen, want Van Raak heeft zijn professionaliteit goed
In Nederland kan een conservatief slechts dromen
bewaard. De lezer wordt nergens vergast op historisch-
van zo'n luxe-positie. Een conservatieve partij ontbreekt
materialistische beschouwingen en evenmin poogt Van
hier en het kabaal waarmee enkele conservatieven (ver-
Raak om het conservatisme met kreten als 'reactionair'
enigd in de Burke-stichting) de laatste maanden media-
verdacht te maken. Integendeel, de auteur getroost zich
aandacht hebben getrokken, kan hun eenzaamheid niet
alle moeite om het conservatieve gedachtengoed nauwge-
verhullen. Terecht of onterecht, de Nederlander staat niet
zet weer te geven.
graag als conservatief te boek.AI in de jaren twintig van de
Dat dit gedachtengoed onvoldoende uit de verf komt,
afgelopen eeuw merkte de katholieke politiek leider
valt Van Raak niet aan te rekenen. Als hem een verwijt
Nolens op dat de Nederlander nog liever van diefstal dan
moet worden gemaakt, dan is het eerder dat hij zich soms
van conservatisme wordt beschuldigd. Een halve eeuw
te veel door de negentiende-eeuwse conservatieven op
later moderniseerde de liberaal Geertsema die uitspraak
sleeptouw heeft laten nemen. Dit blijkt bijvoorbeeld waar
in de geest van de jaren zestig: volgens hem kon men in
hij tracht aan te geven wat nu eigenlijk het verschil in
180
Liberaal Reveil 4
opvattingen was tussen een conservatief en een liberaal.
hief boven eigen stellingname. Maar het proefschrift van
Van Raak stelt dat een conservatief het bestuur aan de
Van Raak laat nog eens zien dat ook deze 'strijdbare con-
koning wilde laten, die zou moeten worden bijgestaan
servatieven' er niet in slaagden met een daadwerkelijk
door op hun deskundigheid uitgezochte ministers. De
alternatief te komen.
regeringsvoornemens hoefden vervolgens slechts te wor-
Want in weerwil van Van Raaks conclusie dat 'niet
den getoetst aan de opvattingen die in het parlement leef-
zozeer het ontbreken van uitgangspunten' de oorzaak van
den, zonder dat met dit orgaan een serieuze discussie zou worden
aangegaan.
Het
parlement
het falen van het conservatisme was omdat die uitgangs-
diende,
punten er wel degelijk zouden zijn geweest, blijft na lezing
ondanks zijn beperkte taak, in conservatieve ogen te
van dit boek onduidelijk wat de conservatieven in de poli-
hoeven
bestaan uit volkomen zelfstandig denkende en stemmende
tiek nu eigenlijk concreet wilden bereiken. Er is echter een
Kamerleden, die vanuit een hoge moraal hun oog uitslui-
constante die steeds terugkeert. !::>eze vormde bijvoor-
tend op het algemeen belang gericht hielden. Daartegen-
beeld zowel de leidraad van het 'beginselprogram' van de
over zag de liberaal- volgensVan Raak- in het kabinet een
conservatieve Utrechtse kiezersvereniging 'Koning en
uitvoerder van een in de Grondwet (van 1848) neerge-
Vaderland' als de hoofdmoot van een in 1864 door de
legd politiek program. De ministers zouden - feitelijk
conservatieve journalist Lion opgesteld program. Die con-
voorbijgaand aan de koning - dit program moeten uitwer-
stante is de opvatting dat de hoogste macht bij de koning
ken in samenspraak met een eveneens voor dat program
diende te berusten.
strijdend parlement.
Maar voor zover dit voor een beginsel kan doorgaan,
Van Raak doet het verder in zijn boek voorkomen
vormt het juist een sleutel tot het conservatieve falen. Ten
alsof reeds de liberalen ten tijde van Thorbecke van de
eerste omdat de liberalen er in slaagden om het zwaarte-
parlementariërs partijdig stemvee wilden maken. Onge-
punt te verleggen naar het samenspel tussen kabinet (de
twijfeld zullen de toenmalige conservatieven een dergelijk
ministers exclusief de koning) en het parlement, waardoor
verwijt aan het adres van de liberalen hebben gericht. Van
de conservatieven vanzelf in een omgeving moesten ope-
Raak had er echter goed aan gedaan om die beschuldiging
reren waarin zij in programmatisch opzicht met lege han-
te toetsen aan de destijds gangbare liberale opvattingen
den stonden.Ten tweede omdat het (weer) leggen van de
omtrent het functioneren van de volksvertegenwoordi-
hoogste macht bij de koning, in geen enkel opzicht duide-
ging. Dan had hij ontdekt dat ook liberalen vonden dat een
lijk maakte welke koers het schip van staat vervolgens zou
Kamerlid moreel hoogstaand en (dus) onafhankelijk van
gaan varen. Al helemaal niet omdat Nederland de grillige
externe invloeden behoorde te zijn en slechts het alge-
bullebak Willem 111 als koning had. Menig conservatief die
1
meen belang op het netvlies mocht houden • De plaats die
persoonlijk met deze koning te maken kreeg, moet zich
koning en parlement in het staatsbestel kregen toebe-
toch stilletjes gelukkig hebben geprezen met de ontwikke-
deeld was bij conservatieven en liberalen inderdaad ver-
ling van het staatsbestel op vastere grond dan de woede-
schillend (zij het minder dan Van Raak voorgeeft). Maar in
uitbarstingen van een nukkig en lui aangelegd vorst zou-
hun kijk op het ideale Kamerlid onderscheidden zij zich
den hebben gegeven.
welbeschouwd niet van elkaar
2
•
Zo pakte het feit dat de geschiedenis uiteindelijk door
Wat de conservatieven bond was hun verzet tegen
personen wordt gemaakt, een feit dat uitgerekend conser-
Thorbecke en diens regeerdaden, maar zij lijken daarmee
vatieven niet (konden) nalaten te onderstrepen (tegen-
geen vaste eigen lijn te hebben uitgezet. Gematigde con-
over de huns inziens doctrinaire stelselbouwers à la Thor-
servatieven als Van Hall namen zodra zij op het pluche
becke), slecht voor de conservatieven uit. De persoonlijke
zaten, de door Thorbecke doorgevoerde hervormingen in
bijdrage van de leidende conservatieven hielp de conser-
feite grotendeels over; zij stonden niet voor niets als 'con-
vatieve beweging overigens evenmin op weg. Van Raak laat
servatief-liberalen' bekend. De conservatieve die-hards,
uitvoerig enkele van deze leidende figuren de revue passe-
waarop Van Raak zich in zijn proefschrift richt, gruwden
ren, in het bijzonder Gerrit Jan Mulder en diens levensge-
van zulk opportunistisch gedrag dat het compromis ver-
schiedenis en -filosofie. Mulder was een Utrechts hoogle-
Liberaal Reveil 4
181
raar in de farmacie en in de chemie, die mede het vuurtje
de lezer het doen. Op die manier kan de vraag waarom
van de antipapistischeAprilbeweging opstookte waardoor
het conservatisme in Nederland niet aansloeg, onmogelijk
Thorbecke in 1853 ten val werd gebrache. Direct na dit
afdoende worden beantwoord.
succes richtte hij in zijn woonplaats de kiezersvereniging
Opvallend aan vrijwel alle in het boek genoemde lei-
Koning en Vaderland op, die het centrum zou vormen van
dende conservatieven is dat zij hun politieke leven als libe-
een netwerk van zulke conservatieve verenigingen.
raal zijn begonnen en zich pas na 1848, soms plotseling
In maar liefst drie van de zes hoofdstukken uit Van
maar soms ook in een proces van vele jaren, tot conser-
Raaks boek speelt Mulder de hoofdrol. Men zou dus den-
vatief hebben ontwikkeld. Was het werkelijk een rijpend
ken dat Mulder de meest vooraanstaande leider van de
inzicht bij het ouder worden, of was het een persoonlijke
Nederlandse conservatieven is geweest. Maar de man, die
afkeer van de liberale leider Thorbecke wat deze mensen
in 1853 inderdaad als organisator naar voren trad, is nooit
tot conservatief maakte? Thorbecke mag zijn naam als
een echt politicus geworden. Perfectionist als hij was
4
,
staatsman en liberaal leidsman stevig hebben gevestigd, als
durfde hij het hem onbekende staatkundige terrein niet te
mens was hij om het zachtjes te zeggen niet gemakkelijk.
betreden. Tot tweemaal toe - in 1854 en in 1856 - weiger-
Opererend met een zelfs voor de negentiende eeuw
de hij een aanbod om als minister het onderwijsvraagstuk
opvallende afstandelijkheid, vloerde hij degenen die het
naar zijn inzichten te regelen. En dat terwijl hij over dit
niet met hem eens waren veeleer met bijtende opmerkin-
vraagstuk een geprononceerd 'eigen' inzicht had waar-
gen
voor hij zich erg druk maakte; hij meende dat het onder-
geschiedschrijver Rogier, die alle waardering had voor
wijs (ook bijvoorbeeld de universitaire opleiding in de
Thorbeckes staatkundige werkzaamheid, schreef dan ook
dan
met zakelijke
argumenten. De
katholieke
chemie) niet zozeer op kennisverwerving als wel op
bijna een halve eeuw geleden: 'Niet geheel ten onrechte
morele verheffing diende te zijn gericht. In 1856 trad wel
heeft men in de Aprilbeweging een uiting van diep-gewor-
een door conservatieven gedomineerd kabinet aan, waar-
telde Thorbecke-phobie gezien.Thorbecke werd in brede
in Mulders vriend Simons als minister van Binnenlandse
kringen gehaat.... Men haatte hem hier en daar om zijn
Zaken het onderwijsvraagstuk had kunnen regelen. Door
beginselen, maar in brede kringen om zijn optreden.' 5
politiek amateurisme, vooral in de omgang met het parle-
Van Raak gaat grotendeels aan deze factoren voorbij.
ment, kwam Simons echter al na enkele maanden ten val.
Volgens hem zijn de conservatieven ten onder gegaan
Hoezeer Mulder als mogelijk conservatief leider faalde,
omdat zij er niet in slaagden hun vanouds in de achterka-
blijkt alleen al op dit moment. Want in plaats van de zaken
mertjes bedreven politiek aan te passen aan een stelsel
(nog zoveel mogelijk) naar zijn hand te zetten, keerde Mul-
dat om optreden in de openbaarheid vroeg. Anders
der teleurgesteld de politiek de rug toe.
gezegd: de conservatieven wisten niet hoe zij de kiezers
Vreemd genoeg krijgen de conservatieven die zich
moesten bereiken. Dit is een merkwaardige redenering
wel in de politiek begaven, als minister of als Tweede
omdat Van Raak tevens laat zien dat Mulder en zijn cern-
Kamerlid, maar weinig aandacht van Van Raak. Enkele pas-
panen in 1853 (met de Aprilbeweging) wel degelijk wisten
sages van het boek worden gewijd aan Jan Heemskerk
hoe het Nederlandse volk kon worden bereikt: namelijk
Azn., bij wie eind jaren zestig de leiding van de conserva-
door kerkelijke tegenstellingen uit te buiten voor politieke
tieven terecht leek te zijn gekomen. Maar uitgerekend
doeleinden. Maar wie dat beseft begrijpt ook waarom de
deze cruciale jaren, waarin de conservatieven hun laatste
conservatieven het later wel moesten afleggen tegen de
kans kregen om zich blijvend als politieke stroming in
antirevolutionairen, wier politieke leider Kuyper immers
Nederland te vestigen, blijven zwaar onderbelicht. Van
grootmeester was in het bedrijven van politiek op basis
Raak releveert wel dat de conservatieven zich niet als één
van religieuze emoties.
man achter Heemskerk opstelden en dat diens oratori-
Al met al bevat het proefschrift van Van Raak zonder
sche kwaliteiten achterbleven bij die van de succesvolle
dat hij een en ander expliciet maakt, toch de ingrediënten
Britse conservatieve leider Disraeli, maar met deze
van het conservatieve falen. Door het ontbreken van een
schaarse mededelingen (zonder nadere verklaring) moet
krachtige leidersfiguur en van een duidelijk eigen program,
182
Liberaal Reveil 4
waren de conservatieven niet opgewassen tegen de
2
Thorbecke in 1872 verdween de figuur die de conservatieven laaiend had gemaakt en met de opkomst van Kuy-
Zie ook: Ren de Jong, Van standspolitiek naar partijloya-
liteit Verkiezingen voor de Tweede Kamer 1848-188 7,
omstandigheden van de jaren zeventig: met de dood van
Hilversum, 1999, pp. 66-69,72-73,79 en 83. 3
De Aprilbeweging is de benaming voor de grootscha-
pers antirevolutionairen werd een nieuw vuur ontstoken
lige agitatie van Nederlandse protestanten tegen het
in welks nabijheid het conservatisme wel moest ver-
herstel door de katholieke kerk van de bisschoppelij-
schroeien.
ke hiërarchie in Nederland. Dat de paus in ons land
Van Raaks verdienste is dat hij de politieke stroming
(dat tot 1853 missiegebied was, het gevolg van eeu-
van het Nederlandse conservatisme aan de vergetelheid
wenlange achterstelling van katholieken door de
heeft ontrukt. Maar zijn poging om eerdere verklaringen
staat) weer bisschoppen kon benoemen, was moge-
over het wezen en het falen van de conservatieven te cor-
lijk gemaakt door Thorbeckl:s Grondwet van 1848,
rigeren, is naar mijn mening mislukt. De werken van histo-
die immers vrijheid van godsdienst en vereniging
rici als Kossmann en Von der Dunk blijven onmisbaar voor
waarborgde.
kennis van het Nederlandse conservatisme. Ja, zelfs een
4
Aardig is dat Van Raak vermeldt dat het perfectionis-
tijdgenoot van de negentiende-eeuwse conservatieven
me van Mulder hem ook in zijn persoonlijk leven
wist al feilloos aan te geven waardoor het mis zou gaan.
opbrak. Wie niet aan zijn hoge morele eisen voldeed,
Het liberale staatsrechtelijk geweten Buys riep de conser-
raakte bij Mulder onverbiddelijk uit de gratie. Zo ook
vatieven namelijk meer dan eens op een inventaris op te
zijn vrouw, van wie hij zich liet scheiden (een stap
maken van hun eigen beginselen, zodat Thorbeckes begin-
waarmee hij zich in conservatieve kringen onmogelijk
selen - die Buys onderschreef- niet langer de alleenheer-
populair kan hebben gemaakt). Helaas gaat Van Raak
schappij zouden hebben. 'Aan Thorbeckophobie in hare
niet in op de vraag wat de tekortkomingen van Mul-
tallooze kleurschakeeringen bestaat waarlijk geen gebrek,
ders vrouw zouden zijn geweest. Wel schrijft hij dat
maar Thorbeckophobie is nog geen regeeringsbeginsel',
Mulder zelf meermalen vreemd ging. De lezer moet
schreef Buys in januari 1865. Ruim vier jaar later consta-
zo wel het vermoeden krijgen dat Mulders vrouw de
teerde hij dat de conservatieven de door hem gegeven
verre van volmaakte levenswandel van haar man in haar schoenen geschoven kreeg.
opdracht niet hadden weten te volbrengen: 'Hun beginsel is om er geen te hebben, hun geheele bestaan de karika-
5
L.J. Rogier en N. de Rooy,ln vrijheid herboren. Katholiek
6
J.T. Buys, 'De donkere dagen vóór kersmis', in:W.H. de
Nederland 1853-1953,Den Haag,l953,p.IOI.
tuur van eene politieke partij.'
Ronald van Raak, In naam van het volmaakte. Conservatisme
Beaufort en A.R. Arntzenius uitg.• Studiën over staat-
in Nederland in de negentiende eeuw, Amsterdam, 200 I
kunde en staatsrecht van mr. J. T. Buys I, Arnhem, 1894,
(ISBN 902841910 I; 269 pagina's; f59,90).
pp. 3-25, p. 23.
7
J.T. Buys, Onze kieswet, in: ibidem, pp. 293-316, p. 315.
NOTEN
I
Zie bv. de schets zoals gegeven door: Remieg Aerts,
De letterheren. Liberale cultuur in de negentiende eeuw:
Drs. P.G.C. van Schie is historicus en wetenschappelijk mede-
het tijdschrift De Gids, Amsterdam, 1997, pp. 195-200.
werker bij de ProfMr. B.M. Teldersstichting
Liberaal Reveil 4
183
