3D Printen in de regio Utrecht Samen naar een sterke 3D Printing kennisinfrastructuur gericht op economische groei
SAMENVATTING
Onno Ponfoort Johan Stuiver Geneviève Wolbert 7 april 2015
3D Printen in de regio Utrecht Samen naar een sterke 3D Printing kennisinfrastructuur gericht op economische groei
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting
3
Aanpak
4
1. Interviews en deskresearch 2. Ontwikkellijnen via Business Model Canvas (BMC) 3. Interactieve sessies 4. Interactieve slotconferentie
Ontwikkellijn 1: Kennis & Onderwijs Conclusies aangaande kennis & Onderwijs Advies aangaande Kennis en Onderwijs
4 4 4 4
5 5 6
Ontwikkellijn 2: Utrechtse Maaklabs
6
Conclusies rond Utrechtse Maaklabs Advies aangaande Utrechtse Maaklabs
6 7
Ontwikkellijn 3: Medical 3DP Knowledge Centre Conclusies Medical 3DP Knowledge Centre Advies aangaande Medical 3DP Knowledge Centre
Tot Slot
7 7 8
9
Samenvatting In de periode november 2014 – maart 2015 is in opdracht van de Economic Board Utrecht, de gemeente Utrecht en de gemeente Amersfoort door Berenschot een inventariserend onderzoek gedaan naar de stand van zaken op het gebied van 3D Printen in de regio Utrecht. In het onderzoek is enerzijds het 3D Printing landschap in de provincie Utrecht in kaart gebracht. Anderzijds is er met de actoren in het veld gekeken naar de behoeften aangaande samenwerking, innovatie, onderwijs en de business- en ontwikkelingskansen. Het onderzoek geeft aan dat er momenteel al meer dan 150 bedrijven, organisaties en instellingen actief bezig zijn met 3D printen in de regio Utrecht. De activiteiten betreffen in hoofdzaak het produceren van 3D printers, het verlenen van service op het gebied van 3D printen, het ontwikkelen van onderwijsmodules, en het benutten van 3D printen in het productontwikkelingsproces. In veel gevallen bevinden deze activiteiten zich in de opstartfase. De kennis van regionale en nationale initiatieven is beperkt aanwezig bij de partijen in de regio. Velen van hen bevinden zich in de opstart- en oriëntatiefase. Deze gesprekspartners zijn vooral gericht op eigen organisatieontwikkeling. De onderlinge kennisuitwisseling in de regio moet nog op gang komen. Dit onderzoek heeft daar zeker een start mee gemaakt. Daarnaast wordt er relatief weinig aandacht besteed aan relatiebeheer. De ondernemersgeest moet worden aangewakkerd. Dit geldt overigens niet voor de producenten van 3D printers die zich in de provincie bevinden. Zij zijn zelfs bereid om hierin een kruis bestuivende rol te spelen. Een laatste algemene observatie is dat er nog steeds onduidelijkheid is over de concrete vraag vanuit het bedrijfsleven. De structurele betrokkenheid van bedrijven bij initiatieven, bijvoorbeeld bij FabLabs of bij het onderwijs, is nog gering. Er is een beeld ontstaan waarin drie (economisch) interessante ontwikkellijnen te onderkennen zijn, met de randvoorwaarden om deze lijnen verder uit te werken. Die ontwikkellijnen zijn:
Ontwikkellijn 1: Kennis & Onderwijs Ontwikkellijn 2: Utrechtse Maaklabs Ontwikkellijn 3: Medical 3DP Knowledge Centre.
3
Aanpak 1. Interviews en deskresearch
In totaal zijn meer dan 30 interviews gehouden verdeeld over 2 rondes. In de eerste ronde is gesproken met 12 organisaties die bekend staan om hun activiteiten op het gebied van 3D printen. Tijdens die interviews is naast informatieverzameling ook gekeken naar andere belangrijke spelers in de regio en daarbuiten. (Delphi-methode);
Daarnaast is deskresearch gedaan naar de organisaties, bedrijven en instellingen, waaronder scholen en overige opleidingen, die actief zijn op het gebied van 3D printen;
In het vervolg zijn nog zo’n 20 interviews gehouden met de in de eerste ronde benoemde partijen en met organisaties die vanuit de deskresearch naar voren kwamen; Initiatieven buiten de regio die zijn beoordeeld zijn onder andere: additive Industries (Eindhoven); Duurzaamheidsfabriek (Dordrecht), 3D Makerzone (Haarlem) en het A-lab in Amsterdam.
2. Ontwikkellijnen via Business Model Canvas (BMC) “Uit het deskresearch en de interviews blijkt dat drie thema’s een prominente rol spelen op het gebied van 3D printen in de regio Utrecht. De thema’s zijn daarom gevormd tot ontwikkellijnen door ze verder uit te werken in een BMC. ־
3DP en opleiding & kennis: samenwerking onderwijsinstellingen en bedrijven;
־
3DP en de FabLabs: samenwerking en kennisuitwisseling;
־
3DP en de medische sector: kennisplatform, medisch manufacturing lab.
3. Interactieve sessies Er zijn twee verdiepende sessies gehouden:
־
Thema 1 (opleiding): interactieve workshop met 24 deelnemers uit het veld;
־
Thema 2 (FabLabs): kennisuitwisselingssessie met de 4 regionale Fablabs (10 deelnemers).
4. Interactieve slotconferentie
Inleiding met overzicht van de onderzoeksresultaten; Workshops gericht op ‘next steps’ per aangegeven ontwikkellijn, inclusief commitment van de ca. 50 deelnemers.
De aanpak heeft geresulteerd in een grote bekendheid van partijen onderling en tastbare afspraken aangaande de verdere ontwikkeling van het aanbod en de samenwerking binnen de regio. Onderstaand gaan we kort in op de uitkomsten van het onderzoek. Per ontwikkellijn worden de voorgenomen vervolgactiviteiten aangegeven. Daarnaast worden ook enige overkoepelende aanbevelingen gedaan.
4
Ontwikkellijn 1: Kennis & Onderwijs Conclusies aangaande kennis & Onderwijs Er is nog geen regionaal netwerk rondom 3DP in de triple helix actief. Maar er zijn wel initiatieven op het gebied van 3DP, waarvan de belangrijkste zijn:
Utrecht: Protospace en Rotslab
Amersfoort: FabLab Amersfoort, Stadslab033/Campus 3DP Bouwmensen/033Energie (project MBO Investeringsfonds, 3DP in het Duurzaamheidscentrum)
Vanuit het onderwijs willen het MBO Amersfoort, Hoornbeek College, ROC MNL, Nimeto, de HU en de HKU initiatieven ontplooien
De Kamer van Koophandel en de Metaalunie richten zich vooral op algemene voorlichting en bewustwording bij bedrijven.
Onderwijs en bedrijfsleven hebben behoefte tot samenwerking. De bereidheid van het bedrijfsleven om te investeren in faciliteiten is gering. Er is vanuit het onderwijs en een aantal bedrijven wel de bereidheid uitgesproken om drie initiatieven verder te brengen: 1. Samenwerking in Amersfoort Trekkers: De gemeente Amersfoort en EBU 1ste vervolgactie: verbindingen leggen tussen Bouwmensen en de Labs, vervolgens zijn zij samen in de lead, de EBU blijft als aanjager en facilitator betrokken. Behoeften:
financiering voor hard- en software en onderwijsontwikkeling;
een trekker;
ondersteuning bij het opstellen van een gemeenschappelijke plan van aanpak en investeringsagenda.
2. HBO lesmodule en bedrijfsscan 3DP Ontwikkel een HBO lesmodule en bedrijfsscan 3DP voor bedrijven (impact, kansen) samen met bedrijfsleven en brancheorganisaties. Laat studenten 3DP praktijkopdrachten doen en stages lopen bij bedrijven en publiceer de praktijkcases. Trekkers: Eyemerge en de Hogeschool Utrecht. Behoefte: financiering voor de ontwikkelingskosten. 3. Programma PO Ontwikkel een scholingsprogramma gericht op de leerlingen van groep 7 en 8 en de leerkrachten in het PO. Trekkers: BilbliotheekServiceCentrum, Nimeto en MyMatics Behoefte: hulp om het idee naar een gedegen projectplan uit te werken samen met meerdere partners die al actief zijn.
5
Advies aangaande Kennis en Onderwijs Om het actieplan ook daadwerkelijk van de grond te krijgen en te versnellen adviseren wij om vanuit de EBU de betrokken partijen te faciliteren met een onafhankelijke trekker. Deze persoon zet vraag en aanbod) periodiek aan tafel. Hij/zij vormt samen met de 3 O’s (onderwijs-overheid-ondernemers) de kerngroep voor verdere ontwikkeling en coördinatie van de 3 initiatieven. Het is van belang dat deze trekker een zeker mate van ‘ownership’ voelt. Bundel (kleinschalige) initiatieven en initiatieven in de opstartfase voor een robuuste business-case en om onderlinge competitie te vermijden. Hij/zij moet een gedegen plan van aanpak en een (meerjarige) investeringsagenda opstellen, en zorgen voor een tijdige subsidieaanvraag bij provincie Utrecht. Verbeter tevens de voorlichting en bewustwording rondom 3DP aan bedrijven en scholen. Daarnaast adviseren wij de trekkers uit het kennis- en opleidingsveld om samen een inspirerend bezoek te brengen aan een succesvol initiatief zoals De Duurzaamheidsfabriek in Dordrecht of 3D Makerszone MRA in Haarlem.
Ontwikkellijn 2: Utrechtse Maaklabs De Utrechtse Maaklabs zijn: FabLab Amersfoort; Stadslab 033 Amersfoort; Rotslab Utrecht (incl. Jeugdlab) en Protospace Utrecht. Deze FabLabs hebben in het kader van dit onderzoek al een aantal contacten met elkaar gehad. Er is een inventarisatie van de infrastructuur en de gemeenschappelijke aandachtpunten opgesteld waarin is gekeken naar:
3D Printen/Additive manufacturing machine park Verwerkte materialen Benutte software systemen Systemen voor kennisopslag en kennisuitwisseling Klantengroepen die worden bediend.
Conclusies rond Utrechtse Maaklabs Een visie op samenwerking en ontwikkeling van Utrechtse Maaklabs is gewenst. Deze moet zijn gericht op het toegankelijk maken en op het toepasbaar maken van de techniek. Om dit te bereiken is uitwisseling van kennis en ervaringen, van ‘instructables’ en van 3D modellen gewenst. Samen publiceren en het samen opzetten van een 3D Model bibliotheek wordt opgepakt. 1. Verdere kennisontwikkeling en kennisdeling Trekkers: Rotslab, Protospace en Stadslab033 nemen initiatief. a. Rotslab (Maarten Kip) organiseert volgende samenkomst van de Utrechtse Maaklabs; b. Stadslab (Robert Rörsch)organiseert een specifieke sessie over (kennissystemen). Behoeften: niet specifiek benoemd, maar betrokkenheid vanuit faciliterende, onafhankelijke trekker/coördinator (zie Ontwikkellijn Kennis & Opleiding) lijkt wenselijk. Ondersteuning / faciliteren van de opbouw van de kennisinfrastructuur is ook noodzakelijk.
6
2. Betrek extra partners in het netwerk, ten behoeve van kennisuitwisseling Extra partners die zijn genoemd zijn: Setup; Bitlair; Permanent Beta; Bits of Freedom; Made in the Middle; X11; Doodle 3D; Ultimaker; 3D Hubs; DJO; UU; HU; HKU; Grafisch Lyceum Trekkers: Protospace heeft aangegeven een volgende meetup 3D printen in de regio Utrecht te organiseren. Bij deze bijeenkomst kunnen de bovenstaande partners natuurlijk worden uitgenodigd. Advies aangaande Utrechtse Maaklabs Wij adviseren de EBU om het initiatief en het enthousiasme voor verdere kennisontwikkeling en kennisdeling te ondersteunen. Dit kan bijvoorbeeld door elk lab de ruimte te geven om een stagiair aan te nemen (4 in totaal), die zich specifiek richt op vastleggen van ervaringen en ontwikkelde kennis binnen het Maaklab. Wanneer EBU dit faciliteert kan ook worden toegezien op maandelijkse uitwisseling ervaringen, om toerbeurt in elke locatie. Dit hoeft niet veel te kosten (bijv. € 400 stagiair/maand). Een sterkere band van de labs met de 3 O’s (onderwijs-overheid-ondernemers) is noodzakelijk om tot verdere groei te kunnen komen. Ook is daarvoor een sterkere positionering per lab noodzakelijk. Specialismen per FabLab (niet allemaal op een kluitje) en samenwerken in acquisitie en marketing (customer intimacy, channels) wordt door de FabLabs zelf ook genoemd. Een gezamenlijke brochure is een mogelijkheid. Wij adviseren EBU om een marktonderzoek te faciliteren naar positionering en het laaghangend fruit voor verdere onderscheiden positionering en ontwikkeling van de FabLabs:
Inventariseer de daadwerkelijke afname van de verschillende diensten, en beoordeling van klanten (kwaliteit en (herhaal-) aankoopbereidheid); Bepaal sterkten en benoem ontwikkelpunten; Ontwikkel vervolgens gestructureerd relatiemanagement waardoor herhaalaankoop of doorverwijzingen van klanten worden geëntameerd.
Ontwikkellijn 3: Medical 3DP Knowledge Centre Conclusies Medical 3DP Knowledge Centre Het UMCU loopt mee voorop op het gebied van toepassen van 3D printen / additive manufacturing. De ontwikkelingen in dit veld zijn globaal, maar lokale ecosystemen zijn de drijvende krachten achter deze ontwikkelingen. Om vooraanstaand te blijven is daarom gerichte inzet en ontwikkeling van dit lokale ecosysteem nodig. Verdere schaalvergroting is gewenst om ontwikkelingen in de rest van de wereld voor te kunnen blijven, c.q. een eigen specialistisch gebied te kunnen blijven claimen.
7
Twee initiatieven zijn genoemd die hieraan een bijdrage kunnen leveren: 1. Ontwikkel een Medical manufacturing & software development lab Het doel van dit initiatief is versnelling te bereiken door de gebruikers van 3D Printen in het ziekenhuis bij elkaar te zetten en zo kruisbestuiving te laten plaatsvinden. Het Bio Fabrication lab wordt in september 2015 reeds centraal georganiseerd. Het Manufacturing en Software development lab kan daarbij aanhaken. Trekkers: Betrokkenen vanuit UMCU (orthopedie, chirurgie, kaakchirurgie, Biofabrication) Overige partijen: Verzekeraar, Scope als catalysator, ICT & Wiskunde studenten vanuit technische universiteit -> Eindhoven of Twente. Behoefte: Enige financiële rugdekking (stap 1 en 2 van de business case) vanuit EBU. 2. Secure World leadership in medical additive manufacturing Ondersteun de groei van het ecosysteem rond een of enkele specifieke ‘Medical additive manufacturing’ gebieden om world leading te kunnen blijven (initieel idee: Bio Fabrication irt het nieuwe Bio fabrication lab). Breidt de groep onderzoekers uit van 12 naar 100, om de doelstelling en het leadership tastbaar te maken Kies een ambitieus doel, bijvoorbeeld: eind 2017 hebben we printbaar weefsel, kraakbeen of bot Trekkers: Betrokkenen vanuit UMCU ( Biofabrication). Overige partijen: UMCU, Pharma (Glaxo), Verzekering (CZ), bedrijfsleven (Scope, Electa/Nucleton) technische universiteit -> Ehv of Twente. Behoefte: support om de kerngroep bij elkaar te brengen.
Advies aangaande Medical 3DP Knowledge Centre Wij adviseren de EBU om de verdere ontwikkeling van het Medische 3D printing cluster te faciliteren. Inhoudelijk ligt de lead daarvoor bij het UMCU. Maar ten aanzien van het organiseren van het netwerk, het ontwikkelen van het ecosysteem en het stimuleren van de groei, zijn wel degelijk stappen te zetten. Financiële ondersteuning is daarbij mogelijk door rugdekking te geven aan initiatieven, waardoor deze sneller van de grond te krijgen zijn. Of door het ondersteunen van de inzet van personen op de kruispunten van het medische en het technologische veld (vgl Rol Koen Wit binnen UMCU). Netwerkopbouw kan worden gefaciliteerd door specifieke aandacht van de domein managers Gezond en Slim, en eventuele verdere facilitering. Daarbij kan worden gedacht aan het mede organiseren van bijeenkomsten en het aanhaken van partijen.
8
Tot Slot Steeds meer ondernemers, instellingen en overheden worden zich bewust van 3D printen. De mogelijkheden voor de eigen organisatie zijn nog niet voor iedereen duidelijk. De bekendheid met 3D printen en de specifieke propositie van de verschillende aanbieders moet worden vergroot. Daarbij is vooral meer contact met bedrijven gewenst, om te borgen dat vraag en aanbod precies op elkaar aansluiten. Het onderzoek naar 3D printen in de Regio Utrecht heeft naast het opleveren van een grote hoeveelheid informatie vooral ook bijgedragen aan het in contact brengen van de actoren en het uitwisselen van kennis en ideeën. Het was enthousiasmerend om te zien dat juist deze contacten tot enorm veel extra energie en de wil tot samenwerken leidde. De adviezen en aanbevelingen vanuit dit traject zijn in grote mate reeds omarmd door de betrokken partijen, vervolgstappen worden al gezet. Enige regie en duwtjes in de rug vanuit EBU (en de gemeenten) zal de spoedige en effectieve voortgang, en daarmee de economische ontwikkeling, ten goede komen.
9
