25 jaar ABC - Architectuur en Bouwen in het Centrum

Hand-out bij

€ 3,50

ABC-wijk-te-kijk-tentoonstelling

(versie 300614)

25 jaar ABC - Architectuur en Bouwen in het Centrum 21 juni t/m 15 september 2014

In deze hand-out zijn de meeste toelichtende teksten opgenomen die ook op de tentoonstelling in het ABC te lezen zijn. In sommige gevallen is enige aanvullende achtergrond informatie toegevoegd.

25 jaar ABC - Architectuur en Bouwen in het Centrum ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

1

Jubileumtentoonstelling over kwart eeuw Haarlemse binnenstad Ter afsluiting en apotheose van de Haarlemse activiteiten op de Dag van de Architectuur 2014 is op zaterdagmiddag 21 juni de expositie ’25 jaar ABC Architectuur en Bouwen in het Centrum’ in het ABC geopend. Op deze bijzondere zogenoemde ‘wijk-te-kijk-tentoonstelling’ van het jubilerende ABC Architectuurcentrum Haarlem worden 25 belangwekkende en verrassende projecten getoond die de afgelopen 25 jaar in de Haarlemse binnenstad zijn gerealiseerd. Het ABC bestaat dit jaar 25 jaar. In dat kader laat de expositie ’25 jaar ABC - Architectuur en Bouwen in het Centrum’, de in het oog springende, bijzondere, verrassende maar ook ‘verborgen’ veranderingen zien die zich de afgelopen kwart eeuw in de binnenstad van Haarlem hebben voltrokken. Behalve architectuur en gebouwen komen tevens stedenbouwkundige plannen, kunst in de openbare ruimte maar bijvoorbeeld ook verscheidene – soms veranderende – functies van de binnenstad uitgebreid aan bod. Zo is er onder meer aandacht voor wonen, werken, winkelen, uitgaan en verkeer. Door middel van foto’s, tekeningen, films en maquettes worden de projecten uit verleden, heden en voor de toekomst in een context getoond. Deze bijzondere expositie is geheel samengesteld door vrijwilligers van het ABC in nauwe samenwerking met wijkbewoners en direct professioneel betrokkenen. De geëxposeerde projecten kunnen aan de hand van een door het ABC samengestelde wandelkaart ‘in het echt’ bekeken worden. Deze ‘hand-out’ met de tentoonstellingsteksten kan hierbij als een gids met achtergrondinformatie dienen. In de loop van de tentoonstellingsperiode (21 juni - 15 september) worden er ook nog discussies en rondleidingen georganiseerd. Voor meer informatie en aankondigingen hierover zie de website van het ABC: www.architectuurhaarlem.nl . Voor iedereen De binnenstad is een bijzonder woongebied, maar is er zeker niet alleen voor de bewoners. Iedere dag komen drommen bezoekers van buiten om inkopen te doen of om uit te gaan. Velen vinden er ook hun werk. Geen plek in de regio trekt zoveel mensen als de Haarlemse binnenstad. Het zijn er tienduizenden per dag. Door de combinatie van functies is de Haarlemse binnenstad niet alleen de meest bezochte, maar ook de meest bekende plek in de hele regio. Iedereen kent de Grote Markt, de Grote Houtstraat en de belangrijkste attracties. Het historische karakter zorgt voor een extra dimensie. Iedereen kan daarbij profiteren van alle vernieuwingen van de afgelopen 25 jaar: het vergrote- en vernieuwde theater- en museumaanbod, de vele opgeknapte gebouwen, de herinrichtingen van straten en pleinen met terrassen en de extra voorzieningen voor bijvoorbeeld de auto en de fiets.

Door iedereen Al die vernieuwingen van de binnenstad in de afgelopen 25 jaar zijn niet zomaar tot stand gekomen. Organisaties, ondernemers, particulieren en de gemeente hebben zich er sterk voor gemaakt. Soms waren veranderingen ook zeer omstreden. Toch waren al die vernieuwingen niet tot stand gekomen zonder een breed draagvlak van gebruikers uit Haarlem, de regio en van daarbuiten. Voorzieningen kunnen niet zonder klandizie en ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

2

gelukkig zijn die in het algemeen in ruimere getale gekomen. Door al die bewoners, werkers en bezoekers kan de binnenstad het hart van de regio blijven.

Wonen Bijzonder wonen in de binnenstad Wonen in de binnenstad is populairder dan ooit. Alles is dichtbij en de monumentale omgeving spreekt aan. “In een buitenwijk woon je, in de binnenstad leef je”, vinden veel binnenstadsbewoners. Dat wonen in de binnenstad de laatste jaren populairder is geworden blijkt o.a. uit de gemiddelde taxatiewaarde. In 1990 lag deze voor de binnenstad nog 17% lager dan het Haarlemse gemiddelde, nu is deze 6% hoger. De binnenstad van Haarlem heeft nu bijna 13.000 inwoners, ruim 1.000 meer dan 25 jaar geleden. In de binnenstad wonen vooral veel alleenstaanden. Van alle woningen wordt 60% door één persoon bewoond en maar 15% door een gezin met kinderen. De woningvoorraad in de binnenstad is gemiddeld oud. Van de 7.400 woningen zijn er bijna 4.000 woningen voor het jaar 1900 gebouwd en 1.200 tussen 1900 en 1930. Daarnaast zijn er bijna 2.000 woningen van na 1960. Net als in heel Haarlem is ca. 50% eigen woningbezit. De binnenstad kent daarnaast veel particuliere (36%) en weinig sociale huurwoningen (15%). Veel voorkomende woningtypes zijn de boven- en benedenwoningen met rode en zwarte huisnummers en wooneenheden met gezamenlijk gebruik van keuken en sanitaire voorzieningen. Wonen in bestaande gebouwen Heel wat oudere gebouwen in de binnenstad hebben de afgelopen 25 jaar hun oorspronkelijke functie verloren en zijn omgebouwd tot appartementen. Enkele voorbeelden: In 1990 is de oude brood- en meelfabriek aan de Bakenessergracht gerestaureerd en verbouwd tot twaalf appartementen. Het pand is aangewezen als rijksmonument en nu eigendom van Ymere. In 1898 werd naar ontwerp van J. Leijh aan de Smedestraat 9 een hoofdbureau van politie in neorenaissancestijl gebouwd. Ymere heeft er appartementen in gemaakt. De HBS-B school aan de Oude Zijlvest stamt uit 1906 naar ontwerp van L.C. Dumont. Toen het gebouw zijn onderwijsfunctie verloor, zijn er in 2007 luxe appartementen in gekomen. De ruimten boven winkels stonden vaak leeg of werden als opslagruimte gebruikt. Met haar beleid “wonen boven winkels” stimuleert de gemeente actief de terugkomst van het wonen boven winkels. Ook voor de sociale veiligheid en de leefbaarheid van de binnenstad is dat van belang. De afgelopen 25 jaar zijn er 300 woningen boven winkels gerealiseerd. Zo zijn er boven Xenos in de Barteljorisstraat acht woningen gekomen, boven de Apple Store in de Grote Houtstraat zes, boven slagerij Groot aan de Kruisstraat drie en op de hoek van de Spekstraat en Warmoesstraat twee.

Werken 13.000 banen in de binnenstad De binnenstad biedt velen werk. In 2012 zijn er 13.000 arbeidsplaatsen. Dat is evenveel als 25 jaar geleden. Binnen Haarlemse regio is de binnenstad daarmee nog steeds het op één na belangrijkste werkgebied. Alleen de Waarderpolder heeft met 14.600 meer arbeidsplaatsen. De belangrijkste sectoren in de binnenstad zijn de zakelijke dienstverlening ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

3

(4.700 banen), de groot- en detailhandel (3.600 banen), de horeca (1.800 banen) en overheid en onderwijs (1.800 banen). Vooral in de zakelijke dienstverlening en de horeca is de werkgelegenheid de afgelopen 25 jaar gegroeid. Met een kantooroppervlak van 262.000 vierkante meter zit de binnenstad nog altijd aan de top van de regionale kantorenmarkt. Dit mede door bouw van het rijkskantoor aan het Kennemerplein, het voormalig ING kantoor aan de Wilhelminastraat, en de kantoren voor de rechtbank aan de Jansstraat en aan het Klokhuisplein. Toerisme Een dagje Haarlem is populair. Zo’n 1,2 miljoen Nederlanders doen dat één of meer keren per jaar. Van deze dagjesmensen gaat 58% winkelen. Andere activiteiten zijn het maken van een stadswandeling (18%), museumbezoek (15%) en bezoek aan bioscoop of theater (14%). Het aantal hotelovernachtingen in Haarlem is meer dan verdubbeld van 103.000 in 1992 tot 249.000 in 2012. Ook het aantal hotelaccommodaties in de Haarlemse binnenstad is toegenomen. De meest opvallende nieuwbouw is die van het hotel Frans Hals aan de Damstraat. Het aantal is echter vooral uitgebreid door de verbouw van bestaande gebouwen tot hotel. Door aankoop van etages van aanpalende panden groeide zo een antiekzaak aan de Oude Groenmarkt in de loop der jaren uit tot het Ambassadorhotel met 89 kamers. Ook op de hoek van de Lange en Korte Veerstraat, boven het oude winkelmagazijn ‘De Zon’, zijn twee jaar geleden kantoorruimten verbouwd tot 10 hotelsuites. Stadsherstel kocht in 2009 een aantal panden aan de Spiegelstraat en knapte ze op. Nu is het hostel Hello I’am Local daar met 12 kamers gevestigd. Vernieuwing Janskliniek In de binnenstad werken bijna 1.000 mensen in de sector van de gezondheidszorg en het welzijn. De grootste instelling is de Janskliniek. De geschiedenis daarvan gaat terug tot 1390 toen het Sint Jans Gasthuis werd gesticht voor reizigers, pelgrims, zieken en armen. In 1976 had de Janskliniek op de hoek van de Jansstraat en Ridderstraat nieuwbouw gekregen, die in 2000 echter al weer wordt gesloopt en in opdracht van de Stichting Hervormde Diakonale Huizen (SHDH) wordt vervangen. De Janskliniek biedt nu plaats aan 90 bewoners met elk een eigen zit/slaapkamer en per zeven of acht bewoners een huiskamer met keuken. Daarnaast zijn er onder meer ruimten voor dagbehandeling. Het ontwerp is van architectenbureau Schoute uit Wormer. De industrie verdwijnt, het nieuwe werken verschijnt Vanaf 1965 verlaat drukkerij Enschede de binnenstad waar ooit meer dan duizend mensen werkten. Recent is ook de laatste bedrijvenzone in de binnenstad aan de Harmenjansweg ontmanteld. Volgens de gemeentelijke statistieken is de werkgelegenheid in de binnenstad in de industrie teruggelopen van ruim 1.000 in 1989 tot 160 arbeidsplaatsen nu. Snelle groeiers zijn daarentegen het zogenoemde ‘Nieuwe Werken’ en de creatieve sector. Vertegenwoordigers hiervan vestigen zich opvallend graag in oude gebouwen in de binnenstad. De Friese architect Andries Baart ontwierp in 1936 voor Brocades een bedrijfsgebouw aan de Gonnetstraat 26. Nu is het in het bezit van Ymere en wordt het gebruikt als broedplaats voor creatieve ondernemers. In de oude patriciërswoning Nieuwe Gracht 3 had voor 20 jaar het gemeentelijk bureau Archeologie een plek. Achter de historische gevel gaat nu de wereld van het ‘Nieuwe Werken’ schuil onder de naam Zaamen. Hier kunnen ZZP’ers, freelancers en (beginnende) ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

4

ondernemers een ‘flexplek’ of vergaderruimte huren. Om het onderlinge contact te bevorderen heeft Zaamen een eigen bar en bedrijfsrestaurant. Het marketingbureau Direct Force koopt en verbouwt in 2007 de Gereformeerde Noorderkerk aan de Ridderstraat uit 1888. Midden in de kerk is een kantoorblok met glazen wanden geprojecteerd dat bereikbaar is via een korte brug. Een groot aantal oude elementen is behouden.

Winkelen Dalende omzetten in de beste winkelstad Haarlem-centrum is het hoofdwinkelcentrum van de regio. Veel regiobewoners en dagjesmensen komen naar de binnenstad om er boodschappen te doen of te winkelen. Al meerdere keren is Haarlem uitgeroepen tot beste winkelstad van Nederland. In de Grote Houtstraat, Barteljorisstraat en Anegang zijn filialen van alle landelijke ketens gevestigd. Vooral de omliggende straten zoals de Warmoesstraat, de Kleine Houtstraat, Schaghelstraat, Koningstraat, Gierstraat en Zijlstraat maken Haarlem als winkelstad bijzonder. Hier is een grote verscheidenheid aan gespecialiseerde zaken te vinden van zelfstandige ondernemers. Ondanks het aantrekkelijke aanbod van winkels is de totale omzet van de winkels in het centrum tussen 2004 en 2011 met 13% teruggelopen. Net als elders hebben Haarlemmers door de economische crisis minder te besteden en kopen ze steeds meer via internet. Daarnaast is het winkelaanbod in de Haarlemmermeer flink toegenomen. Het hoofdcentrum van Hoofddorp is fors uitgebreid en de woonboulevard Cruquius heeft zich ontwikkeld tot een speciaalcentrum voor allerlei artikelen in- en om het huis. Vroeger gingen vooral de inwoners van de Haarlemmermeer regelmatig winkelen in Haarlem-centrum. Nu is het omgekeerd: de koopstroom vanuit Haarlem naar de Haarlemmermeer is groter dan vanuit de polder naar de oude stad. Ondanks de minder gunstige ontwikkeling van de omzetten staan in de binnenstad weinig winkels lang leeg. Nieuwe winkelformules, nieuwe winkelfronten Winkelformules zijn trendgevoelig, panden veranderen van eigenaar, huurders komen en huurders gaan. Het winkelaanbod verandert voortdurend en daarmee ook de winkelfronten. Meer dan 100 jaar heeft het kledingswarenhuis Peek en Cloppenburg een filiaal in Haarlem gehad. Nu zitten Pearle en Only in het voormalige pand van Peek en Cloppenburg. Op de hoek van de Grote Houtstraat en de Paarlaarsteeg zaten ooit Allwave en Manfield en nu Vero Moda en Six. Een trend op dit moment is gezondheid en goede voeding. Winkels met biologische producten spelen hierop in. In een voormalige tapijtwinkel aan de Gedempte Oude Gracht komt Marqt, een marktplaats voor verantwoord geproduceerd eten. Een andere trend is de telecommunicatie. Naast winkels van KPN, Bel Company, Telfort, T-mobile Phone House, Hi en UPC is er in de Grote Houtstraat sinds december ook een Apple Store, de tweede Apple Store in Nederland.

ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

5

Van Duivenboden Haarlem Meerdere winkels en horeca onder een dak kan ook als een hedendaagse trend worden beschouwd. Winkelen moet immers een ervaring worden. Een voorbeeld daarvan is te zien bij de panden van de firma Van Duivenboden Interieur op de Gedempte Oude Gracht. Dit complex, bestaande uit diverse in de loop der tijd verworven panden, is in het kader van een afstudeerproject (studie bouwkunde) onder handen genomen door Eric Roest, Jimmy Castie en Bob Enthoven. In het complex dat gekenmerkt werd door een rommelige indeling, achterstallig onderhoud en ongebruikte/leegstaande ruimten hebben zij een ‘experience center’ gerealiseerd. In de verschillende panden zijn nu onder één dak naast Van Duivenboden Interieur, als een nieuwe winkelformule, gevestigd: * SportNStyles – een sportmode zaak; * Meneer Frans – een horecagelegenheid (vernoemd naar de oude eigenaar van Van Duivenboden Interieur) met een grote binnentuin; * Pand 10 – winkel met als ondertitel ‘Jong Wonen & Woonaccessoires’. De drie bovengenoemde studenten werken overigens nu onder de naam ‘Bouwgroep Zuiver’ en zijn ook gevestigd in dit complex.

Cultuur en uitgaan Theaters en bioscopen nieuw en vernieuwd De binnenstad is een centrum voor cultuur en uitgaan. De afgelopen 25 jaar is die positie versterkt, onder andere bij de theaters en bioscopen. De Stadsschouwburg en de Philharmonie zijn totaal vernieuwd. De Toneelschuur is verhuisd van de Smedestraat naar nieuwbouw naast de Philharmonie (foto’s rechts). Het voormalige schoolgebouw van het poppodium Patronaat aan de Zijlsingel is gesloopt en vervangen door nieuwbouw (foto’s links). De bioscopen Luxor, Cinema Palace en de Brinkmann sluiten hun deuren en in plaats daarvan komen de acht zalen van Pathé in het Raakscomplex. De vernieuwingen leiden in totaal tot veel meer bezoekers: 950.000 in 2012 tegen 360.000 in 1990. Vooral Pathé, de Filmschuur en het Patronaat zijn verantwoordelijk voor deze stijging. Bij de andere podia stabiliseert het bezoekersaantal. Ruimer museumaanbod In de jaren tachtig had Haarlem drie grotere musea: het Frans Hals museum, het Teylersmuseum en de Vleeshal. In 1985 trokken deze drie musea samen 250.000 bezoekers. Sindsdien is het museumbezoek in de binnenstad met 75% gegroeid tot 440.000 in 2012. Voor een groot deel heeft deze groei te maken met de uitbreiding van het museumaanbod. Op de Grote Markt komt het Archeologisch Museum en een kunstenaarsvereniging gaat de Vishal gebruiken. Het ABC Architectuurcentrum en het Historisch museum vestigen zich aan het Groot Heiligland in een deel van het oude Elizabeth Gasthuis en aan de Schotersingel wordt het Dolhuys - museum voor de psychiatrie, gerealiseerd. In 2012 trekken deze vijf nieuwe musea samen 148.000 bezoekers. Ook het bezoekersaantal van de drie oudere musea is toegenomen tot nu 290.000. Dit mede door de nieuwbouw bij het Teylersmuseum en de verbouw van de oude herensociëteit “Trou moet blijcken” tot Verweyhal op de hoek van de Grote Markt en de


6

Grote Houtstraat. Samen met de Vleeshal vormt de Verweyhal nu het museum De Hallen voor moderne en hedendaagse kunst. Steeds meer evenementen Sommige evenementen zijn typisch Haarlems en niet meer weg te denken, zoals de luilakmarkt, bevrijdingspop en het bloemencorso. De laatste 25 jaar zijn er ook veel nieuwe evenementen bij gekomen o.a. de Haarlemse grachtenloop (dit jaar zondag 27 juni), Haarlem Jazz & more (13 tot 16 augustus) en de Kerstmarkt (nu 13 en 14 december). Heel veel evenementen spelen zich af in de openbare ruimten op straten en pleinen, die daardoor een extra functie krijgen. Het hoogtepunt wordt dit jaar het Glazen Huis van 3FM/Serious Request, dat van 18 tot 24 december op de Grote Markt zal staan. Vorig jaar in Leeuwarden trok dit evenement een half miljoen bezoekers. Dat is beduidend meer dan de jaarlijks 100.000 tot 150.000 bezoekers van Bevrijdingspop en Jazz & More.

Verkeer Autoluw en toch bereikbaar Het is haast niet meer voor te stellen: vijftig jaar geleden ging het doorgaande auto- en busverkeer dwars door de binnenstad via de Grote Houtstraat en over de Grote Markt. Sindsdien zijn steeds meer straten autovrij en autoluw gemaakt en wordt het autoverkeer via de ‘centrumparkeerring’ om de binnenstad geleid. In jaren zestig begint het parkeren te knellen. Juist in de binnenstad is de ruimte op straat beperkt en de parkeerdruk van bewoners, werkenden en bezoekers groot. Eerst zijn er drie bovengrondse garages gebouwd: de Raaks, de Kamp en het Stationsplein. Later zijn er ondergronds garages bijgekomen (Houtplein en de Appelaar). Meer recentelijk is ook de Raaksgarage ondergronds gegaan. In totaal hebben deze garages bij elkaar nu 2.900 parkeerplaatsen, die vooral door bezoekers van de binnenstad worden gebruikt. Op straat zijn minder parkeerplaatsen gekomen. De resterende 3.000 parkeerplekken op straat worden via het vignettensysteem vooral door de bewoners bezet. Voor bezoekers is parkeren in de garages goedkoper gemaakt dan parkeren op straat. Fiets lust en ook last Fietsen is populair. Steeds vaker gaat men met de fiets naar de binnenstad. Goed voor de eigen gezondheid, de portemonnee en het milieu en de fietsroutes zijn in de loop van de tijd flink verbeterd. Door de toeloop van fietsers vormt het fietsparkeren een probleem. Op een drukke zaterdag worden rond de Grote Markt en Grote Houtstraat 7.500 fietsen geparkeerd, terwijl er in de fietsenklemmen en -stallingen maar plaats is voor 3.500 fietsen. Een tekort dus van 4.000 plaatsen. Voor het plaatsen van extra fietsklemmen heeft de gemeente geen geld en het is ook de vraag of dat veel oplost. In de Smedestraat en op de Botermarkt zijn gratis bewaakte fietsenstallingen. Bij het station heeft de nieuwe enorme ondergrondse fietsenstalling niet alle problemen opgelost. Er kunnen 5.000 fietsen in, maar bij het station is behoefte aan minimaal 7.500 plaatsen. Vooral aan de noordkant van het station is de fietsoverlast op dit moment nog groot. Daar komt nu een bovengrondse stalling voor 1.800 fietsen.


7

Zuidtangent over Gedempte Oude Gracht Sinds 2002 is er een snelle en frequente busverbinding van Haarlem-station via de binnenstad naar Hoofddorp en Schiphol, de Zuidtangent. Dagelijks gaan er zo’n 28.000 passagiers met de rood-grijze Connexxion bussen van lijn 300 over de Zuidtangent. Buiten de binnenstad zijn voor de Zuidtangent eigen, aparte busbanen aangelegd. In de binnenstad van Haarlem was dat niet haalbaar en mengt de bus zich met het andere verkeer. Tot 1985 was de Gedempte Oude Gracht één brede klinkerweg. In 1985 komt er asfalt en krijgt de weg fietspaden. In 2007 volgt een nieuwe herinrichting voor de Zuidtangent. De auto krijgt eenrichtingverkeer, het parkeren langs de weg wordt beperkt en lijn 300 krijgt eigen haltes. De doorstroming voor het openbaar vervoer is hierdoor verbeterd en punctueler geworden. De betonfundatie van de weg maakt tramverkeer in de toekomst mogelijk. In 1995 is op het Verwulft het Millenniumpaviljoen gebouwd naar een ontwerp van Thijs Asselbergs. Achtereenvolgens hebben er onder meer een koffiezaak Segafredo, een ijszaak Haägen Dasz, een broodjeszaak Subway en de VVV in gezeten. Op dit moment is in het paviljoen weer een koffiebar gevestigd. De rode loper De gemeente wil de bezoekers van de binnenstad een overzichtelijke entree bieden. Bij de herinrichting van het stationsplein en de route Kruisweg-Kruisstraat zijn de verkeersstromen daarom meer gescheiden. Het bestaande eenrichtingsverkeer voor fietsers over de Jansstraat-Jansweg en Kruisweg-Kruisstraat is vervallen. Het fietsverkeer is nu in twee richtingen gebundeld langs de winkelstraat Kruisweg-Kruisstraat, de zogenaamde Rode Loper. De ondergrondse fietsenstalling bij het station heeft ook zijn ingang aan de Rode Loper gekregen. Door het autoparkeren langs deze route op te heffen is ruimte ontstaan voor brede trottoirs aan beide zijden. Volgens de oorspronkelijke plannen zou het busverkeer ten noorden van de Parklaan geheel via de Jansweg worden afgewikkeld. Na bezwaren van bewoners is het busverkeer verdeeld over Jansweg en Kruisweg. De stedenbouwers en deskundigen van monumentenzorg zijn in de binnenstad voorstander van bestrating met traditionele klinkers. Volgens de Fietsersbond biedt asfalt voor de fietsers meer comfort. Als compromis krijgt de Rode Loper machinaal strak gelegde klinkers. De enige ontbrekende schakel in de Rode Loper is de voortzetting naar Haarlem-Noord vanaf het Stationsplein over de Bolwerken tot aan de Kennemerstraat. Het beschikbare budget is niet toereikend en het bouwen van een nieuwe fietsbrug over de Bolwerken stuit op weerstand.

De historische stad Van behoud monumenten naar beschermd stadsgezicht De binnenstad is één en al historie. In de tweede helft van de vorige eeuw groeide de aandacht voor het behoud van historische panden. Heel Haarlem heeft nu 1.179 rijksmonumenten, waarvan 931 in de binnenstad. Daarnaast kent Haarlem ook nog ongeveer 2.500 gemeentelijke monumenten. Daarmee is Haarlem de tweede monumentenstad van Nederland. Langzamerhand ontdekt men dat het om meer moet gaan dan alleen het bewaren van afzonderlijke oude panden. Hele gevelwanden en het patroon van straten en pleinen zijn cultuurhistorisch van waarde. In 1990 wordt daarom de totale Haarlemse binnenstad aangewezen als beschermd stadsgezicht. Vanaf 2012 is het inventariseren van de cultuurhistorische waarden en het vastleggen daarvan in bestemmingsplannen verplicht. Cultuurhistorische waardenkaarten laten in één oogopslag de betekenis van een gebied ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

8

zien. Op een uitsnede van een kaart van het noordelijk deel van de binnenstad staan in rood de officiële monumenten aangegeven zoals het station, het Kenaupark en omgeving en panden rond het Ripperdapark en langs de Nieuwe Gracht. Daarnaast staan onder andere langs de Parklaan, Parkstraat, de Korte Herenstraat en Kenaustraat veel panden geel vermeld, omdat die het waard zijn om te worden behouden vanwege hun architectonische of bouwhistorische kwaliteit of hun plaats in de stedenbouwkundige structuur. Ondernemers willen ondernemen. Behoud van het oude in de binnenstad paste daar soms niet in. Langzamerhand zijn echter ook veel ondernemers die de economische waarde van de historische omgeving gaan inzien. Het legt beperkingen op maar geeft het zakenleven in de binnenstad ook identiteit en klanten waarderen de historische sfeer. Behoud door verbouw en nieuw gebruik Gebouwen verliezen soms hun functie. Bedrijven trekken weg en scholen komen leeg te staan. Sloop zou betekenen dat een historisch waardevol pand verloren gaat. Door verbouw en nieuwe gebruikers zijn de afgelopen 25 jaar veel gebouwen behouden. Een mooi voorbeeld is de Bakenesserkerk. Rond 1250 werd het houten bedehuis vervangen door een stenen kerk. In 1530 kwam de huidige toren erbij en in het begin van de 17e eeuw kreeg de kerk haar huidige vorm. Kerkdiensten worden er nu al lang niet meer gehouden. Vanaf 2008 wordt de kerk door Stadsherstel gerestaureerd en ingericht voor het Bureau Archeologie. Naast kantoorruimte zijn er nu ook vitrines voor de expositie van vondsten uit de Haarlemse bodem. Tijdens de stripdagen in 2012 zijn vier glas-in-loodramen onthuld, die ontworpen zijn door striptekenaars. Welke nieuwbouw past? De aanwijzing als beschermd stadsgezicht betekent niet het bevriezen van de binnenstad. Wel wil de gemeente de gewaardeerde historische karakteristieken behouden en waar mogelijk versterken. Met beeldbepalende plekken moet zorgvuldig worden omgegaan. Maar wat betekent dat in de praktijk als oude bebouwing toch gesloopt wordt? Welke nieuwbouw past wel en wat past niet? Moet je karakteristieke gevels terugbouwen zoals ze er vroeger hebben gestaan? Is moderne architectuur gepast of moet het nieuwe zich zo onopvallend mogelijk voegen naar het oude? En tot hoe hoog mag je gaan en welke materialen mag je gebruiken? De meningen zijn verdeeld en de afgelopen 25 jaar zijn in de historische omgeving van de binnenstad heel verschillende projecten gerealiseerd. Historiserend, contrast of dialoog Bij bouwen in een historische omgeving kunnen drie architectuurhoudingen worden onderscheiden: historiserend, contrast en balans. Bij de eerste benadering brengt de architect in zijn project een relatie aan met de historische stad (dit wordt ook wel ‘historiserend’ genoemd). Zowel de vormgeving als het materiaalgebruik zijn traditioneel. Het huisje Burgwal 5 op de hoek met de Leliestraat lijkt oud, maar is toch nieuwbouw en ontworpen door Van Oostrum architecten. Verderop aan de Burgwal op de hoek met de Koolsteeg sluit een recent project met 14 woningen van ontwikkelaar HBB en Braaksma & Roos architecten naadloos aan bij de oudere omliggende bebouwing. Bij contrast is er een duidelijk onderscheid tussen oud en nieuw, traditie en innovatie. De architectuur van het nieuwe gebouw sluit bewust niet aan bij de omgeving. Voorbeelden van panden met een contrasterende architectuur zijn het zwarte pand aan de Gedempte Oude ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

9

Gracht waar momenteel uitzendbureau Randstad is gevestigd (architect: Jaap Graber, Claus en Kaan architecten) en de Toneelschuur aan de Lange Begijnstraat van kunstenaar/tekenaar Joost Swarte i.s.m. architectenbureau Mecanoo (architect Henk Döll) Bij dialoog gaat het om een samenspel van oud en nieuw. In het ontwerp worden elementen van de historische omgeving gecombineerd met een hedendaags vormgegeven architectuur. Voorbeelden zijn hier de vernieuwing van de stadsschouwburg door Eric van Egeraat en de tweelinggevel van De Jonge Olifant van architect H. Zeinstra naast de bijna 4 eeuwen oude tweelinggevel van De Olyphant.

Structuur – Aanloop Lange lijnen In de Structuurvisie Openbare Ruimte, Hoofdlijnennotitie juli 2012 schrijft het gemeentebestuur van Haarlem: Een herkenbare hoofdstructuur van Haarlem De lange lijnen vormen de DNA-structuur van de stad. Het zijn vaak historische lijnen waarlangs de stad gegroeid is en die de stad in het omliggende landschap verankeren. De lange lijnen kunnen waterlopen of wegen zijn en zijn herkenbare dragers van het stedelijk leven. De lange lijnen vervullen meerdere functies: het zijn veelgebruikte routes voor auto’s of fiets, er grenzen winkels, scholen en voorzieningen aan, ze zorgen voor oriëntatie, vertellen iets over het verleden en bepalen het imago van de stad. Geologie Het bebouwde gebied van Zuid-Kennemerland en ook van de Haarlemse binnenstad vormt een geheel eigen bebouwingslijn parallel aan de kust die zich voortzet naar Velsen, Beverwijk, Heemskerk, Castricum in het noorden en via de Bollenstreek tot Den Haag in het zuiden. Deze lintstructuur kent zijn oorsprong in de landschappelijke onderlegger van het gebied, de strandwallen. Deze strandwallen zijn goed te herkennen op de vereenvoudigde geologische kaart van Haarlem en omgeving. Vestingwerken In de huidige structuur van de binnenstad is niet alleen de strandwal bepalend voor de structuur. Bijna alle huidige toegangen tot de Haarlemse binnenstad zijn al honderden jaren aanwezig (zie: Pronkkaart van Haarlem, Romeyn de Hooghe, 1688. [Noord-Hollands Archief]) Op deze kaart is in het midden onderaan de Zijlpoort op de kruising van de Leidsevaart en de oude vestinggracht, nu de Wilhelminastraat te zien. Rechts op de kaart, aan de zuidkant van de binnenstad zijn er twee toegangen tot de stad, bij de Grote Houtstraat en bij de Kleine Houtstraat. Aan de linkerkant van de kaart, aan de noordkant van de binnenstad eindigen de Jansweg en de Kruisweg op de bolwerken, net als nu, met precies in het midden van deze vork de poort naar het noorden, waar nu de Frans Halsbrug ligt. Aan de bovenkant van de kaart, aan de oostkant van de binnenstad was en is de Amsterdamse Poort de toegangspoort tot de binnenstad. Alleen de Amsterdamse Poort heeft de negentiende eeuwse vernieuwingsdrang en sloopwoede overleefd.


10

Structuurplan 1963 In de negentiende eeuw werd er dus flink huisgehouden in de Haarlemse binnenstad: zo rond 1850 werden alle stadspoorten op één na (de Amsterdamse Poort) gesloopt, en de Oude Gracht, de Voldersgracht, en de Raaks gedempt. Ruim honderd jaar later, midden in de twintigste eeuw, stelt het Haarlemse gemeentebestuur het Structuurplan 1963 vast. Een deel van dit structuurplan, namelijk dat voor de binnenstad, is zichtbaar op het Verkeersplan Binnenstad. In dit Structuurplan waren de trefwoorden cityvorming, ruimte voor de auto en het slopen van slechte woningen. Saneren en doorbreken daar ging het om. Dwars door vooral de Vijfhoek werden een aantal belangrijke verkeerswegen en grote parkeerpleinen getekend. Ook werden dwars door de Kamp en de Burgwal verkeerswegen getekend en zouden belangrijke hoeveelheden slechte woningen in zogenaamde asociale wijken opgeruimd worden. Nuancering Zes jaar na het vaststellen van het Structuurplan in 1963 komt het gemeentebestuur met een nieuw Structuurplan Binnenstad Haarlem. De scherpe kantjes van het Structuurplan uit 1963 zijn er af. Een aantal van de in 1963 getekende verkeersdoorbraken in de Haarlemse binnenstad is van de kaart verdwenen. Daarmee leken ook de oudere en vervallen buurten, waar die verkeersdoorbraken gepland waren, van de ondergang gered. De structuur wordt minder ingrijpend gewijzigd.

Structuur - ommekeer Tegenbeweging Eind jaren zestig van de vorige eeuw was het gemeentebestuur begonnen met de uitvoering van de plannen uit het Structuurplan 1963. Oude woningen werden aangekocht en gesloopt om een eind te maken aan, in de ogen van het gemeentebestuur, ongewenste woonomstandigheden en om de noodzakelijk geachte grootschalige verkeersdoorbraken mogelijk te maken. In het Structuurplan Haarlem 1963 is een bijlage opgenomen met een overzicht van te slopen woningen waaronder een groot aantal in de wijk Rozenprieel dat zuidelijk tegen de binnenstad aan ligt. Op 17 november 1970 ontmoetten Nico Andriessen, die toen net ontslag had genomen als stadsarchitect, Jo Klingers, beeldend kunstenaar woonachtig in het Rozenprieel, Jan Willem de Kanter, architect, en Aad van Ake, raadslid voor de PSP, elkaar in het toenmalige café Kitseroo. Door hen werd een pact gesloten om de plannen van de gemeente aan de kaak te stellen. Deze groep noemde zich de AAS-groep (Alternatieve Architectuurstudio) en presenteerde een alternatief plan voor de ontwikkelingen van het Rozenprieel. Dit plan trok ook landelijke aandacht omdat het het eerste plan was dat een andere aanpak voorstond van stadsvernieuwing dan tot dan toe gebruikelijk was in het land. Geen grote verkeersdoorbraken, geen grootschalige sloop van “slechte” woningen, maar herstel van de oude woningen en bouwen voor de buurt. Jo Klingers maakte de artist impression van het AAS-plan voor het Rozenprieel. Parkeergarages Op één terrein komen de ideeën van het Structuurplan Haarlem 1963 en het Structuurplan Binnenstad Haarlem 1969 wel tot uitvoering. Iets noordelijker dan aangegeven op de structuurplankaart van 1963 werd de eerste, gewenste en ook noodzakelijke, uitbreiding van ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

11

parkeergelegenheid gerealiseerd aan de Raaks. Stadsarchitect Nico Andriessen tekende voor het ontwerp. Op de structuurplankaart was deze parkeergarage nog ingetekend op de plaats van het Zuiderhofje dat nu werd gespaard. Met de parkeergarage Raaks had Haarlem als een van de eerste Nederlandse steden met een historische binnenstad, een dergelijke grote parkeervoorziening in de nabijheid van het centrum. Kort daarna volgde de bouw van de parkeergarages De Kamp en Stationsplein. Na 15 jaar werd de Raaksgarage naar een ontwerp van Jan Willem de Kanter, aanzienlijk uitgebreid tot 640 parkeerplaatsen. Aan het begin van deze eeuw werd de garage in het kader van de herontwikkeling van het Raaksgebied gesloopt en volledig ondergronds gebracht en uitgebreid tot 1.200 plaatsen. Structuurplan Haarlem 1981/1982 Het gemeentebestuur van Haarlem stelde in 1981 en 1982 in fasen een nieuw Structuurplan vast. In dit Structuurplan Haarlem wordt weinig gezegd over de binnenstad. Het gaat in dit plan vooral om woningbouw aan de randen van de stad. Alle draconische ingrepen in de verkeersstructuur en in de wijken uit het Structuurplan 1963 zijn geschrapt. Structuurplan Binnenstad Haarlem 1990 Evenals twintig jaar eerder werd het Structuurplan Haarlem 1981/1982 een aantal jaren later (april 1990) gevolgd door een Structuurplan Binnenstad Haarlem. De eerste contouren van dit plan waren al zichtbaar in een eerste schets uit 1985. In dit plan gaat het niet meer om saneren en doorbreken, maar veel meer om behoud en versterking van het bestaande. Het is het definitieve einde van de cityvorming en het denken in grootschalige ingrepen in de ruimtelijke structuur van de binnenstad. In het Structuurplan Binnenstad Haarlem 1990 wordt gepleit voor het behoud van de bestaande ruimtelijke structuur van de binnenstad. Aan de randen van de binnenstad bij een aantal oude “poorten” tot de binnenstad (Raaks, Houtplein en het Enschedecomplex) worden wel belangrijke vernieuwingen voorzien. Vooral op het Enschedeterrein (later De Appelaar) en het Raaksterrein worden mogelijkheden gezien de lineaire structuur van de binnenstad aan te vullen met nieuwe centrumvoorzieningen. Met het aantreden in 1990 van Thijs Asselbergs als stadsarchitect krijgt de aandacht voor de openbare ruimte een nieuwe impuls. Hij stelde samen met Marlies van Diest een nota op: “De inrichting van de openbare ruimte, naar een nieuwe Haarlemse ontwerpopgave”. De Haarlemse gemeenteraad stelde deze nota vast in 1992. De nota bepleit een zorgvuldige, samenhangende inrichting waaraan een opschoning vooraf zou moeten gaan. De Grote Houtbrug wordt in 1993 als eerste onder handen genomen. Maar niet geheel volgens de wens van Asselbergs. Volgens hem verdiende de brug gebakken stenen in plaats van vierkante betontegels. De accentverschuiving naar de openbare ruimte komt vooral tot uiting in het Uitvoeringsplan Binnenstad uit 1994. Dit Uitvoeringsplan Binnenstad heeft voor het eerst ook uitdrukkelijk tot doel tot een integrale aanpak van de binnenstad te komen: verkeer, economie en ruimtelijke ontwikkeling.

Structuur – nu en later Structuurplan 2005 In het Structuurplan Haarlem 2020 uit 2005 wordt voor het eerst ruim aandacht besteed aan de positie van Haarlem in de regio. Voor de binnenstad bevat het plan weinig ingrijpende ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

12

voorstellen behalve dan de verwijzing naar het Masterplan Spoorzone waaraan - op het moment dat het Structuurplan wordt vastgesteld – wordt gewerkt door stedenbouwkundige Riek Bakker. Het Stationsplein en omgeving zouden stevig aangepakt worden. Het plein is heringericht, de Rode Loper is voor een deel tot stand gekomen, en de fietsgarage is gebouwd maar verder hebben zich geen belangrijke veranderingen in dit gebied voorgedaan. HIOR - Handboek Inrichting Openbare Ruimte Na het vaststellen van het Structuurplan in 2005 komt er weer serieuze aandacht voor de binnenstad in het Handboek Inrichting Openbare Ruimte (HIOR) uit 2007. Het Handboek beschrijft de keuzes voor de inrichting van de straten, pleinen en parken (de openbare ruimte) in de binnenstad. De inrichting van de openbare ruimte vond tot dat moment doorgaans projectgewijs per straat of plein plaats. Plaatselijke overwegingen stonden dan meestal aan de basis van de inrichtingskeuzes. Het ontbrak daarbij aan een overkoepelende visie en een afweging op het niveau van de hele binnenstad. Het gevolg was dat vergelijkbare gebiedsdelen verschillende oplossingen kregen. Daardoor kwam de kwaliteit van de openbare ruimte onder druk te staan en ontstond een onsamenhangend beeld. De samenhang in de aanpak en inrichting van de openbare ruimte moest worden vergroot door middel van een overkoepelende visie. Nota Ruimtelijke Kwaliteit Direct na zijn aantreden in 2008 ging stadbouwmeester van Max van Aerschot aan de slag met de modernisering van het welstandstoezicht. Hij gaf de aanzet tot het opstellen van de Nota Ruimtelijke Kwaliteit en het omzetten van de Welstandscommissie in een Adviescommissie Ruimtelijke Kwaliteit. De gewenste ruimtelijke kwaliteit werd in regels opgeschreven en de nieuwe Adviescommissie (de ARK) kreeg een ruimere bevoegdheid. Zo kunnen sinds de vaststelling van de nota ‘plannen in de dop’ aan de ARK worden voorgelegd maar komen ook alle plannen voor de inrichting van de openbare ruimte op de tafel van deze commissie. Heel nadrukkelijk is er ook meer aandacht voor de monumenten (beschermd stadsgezicht) en dus tevens voor de openbare ruimte als belangrijke dragers van de ruimtelijke kwaliteit. Structuurvisie Openbare Ruimte De Hoofdlijnennotitie uit juni 2012 is een eerste stap op weg naar een Structuurvisie Openbare Ruimte (SOR) die moet gaan dienen als een aanvulling op en actualisatie van het Structuurplan Haarlem uit 2005. Volgens het gemeentebestuur is de opdracht van een nieuwe Structuurvisie Openbare Ruimte werken aan een klimaatneutrale stad, aan een duurzame ruimtelijke ontwikkeling, aan mobiliteit, aan bereikbaarheid en aan versterking van ruimtelijke kwaliteit waaronder groen en water. Het vigerende Structuurplan Haarlem uit 2005 geeft op genoemde terreinen onvoldoende richting. Dat wordt als gemis ervaren, immers de druk op de openbare ruimte is groot. Over 25 jaar Jarenlang is er gedebatteerd over het verkeer en parkeren in de binnenstad. Dit debat zal waarschijnlijk ook de komende 25 jaar nog wel voortduren. Hoe gaat het met de auto in de toekomst? Moet de auto uit het stadsbeeld weg? Moeten er nog meer gebouwde parkeervoorzieningen komen? Is er beter en comfortabeler openbaar vervoer nodig? Zal


13

bijvoorbeeld de in het jaar 2005 zo nadrukkelijk uitgesproken wens tot ‘vertramming’ van de Zuidtangent/R-net ooit tot uitvoering komen? LISA Het gemeentebestuur van Haarlem wilde met het Structuurplan van 1963 belangrijke ingrepen in de stad doen. Ook in de historische binnenstad. Veel van de plannen uit dat Structuurplan Haarlem 1963 zijn niet uitgevoerd en alle latere structuurplannen hebben nooit meer zulke ingrijpende maatregelen gekend. Is daarmee het denken over belangrijke veranderingen in de ruimtelijke structuur van de Haarlemse binnenstad in de toekomst gestopt? Nee. Een van de meest opvallende ideeën op dit terrein is gepubliceerd in: “LISA in Haarlem revisited”. Daarin ontvouwt voormalig rijksbouwmeester Jo Coenen zijn visie op het oostelijk deel van de Haarlemse binnenstad.


14

25 projecten in de binnenstad van Haarlem gerealiseerd in de afgelopen 25 jaar 1 - Gasthuisvest 3-5-7-9 - winkels en appartementen Architect van het gehele complex: Heiko Hulsker – Plan Architecten Oplevering: 1998 Programma: winkels en appartementen De toegang tot de stad is – vanaf de Houtbrug gezien, ruim 35 jaar lang gedomineerd door de firma Baja, binnenhuisarchitectuur. In 1947 begon binnenhuisarchitect Jan Janssen deze firma aan de Gasthuisvest 5. In 1951 kwamen daar de panden Gasthuisvest 7 en 9 bij. In 1957 werd vergunning verleend voor de verbouwing van Grote Houtstraat 189. In 1961 ontwierpen de architecten Cees Dam en Pieter Zaanen een nieuwe ingang voor Gasthuisvest 5. In 1972 wordt het laatste nog ontbrekende stukje Grote Houtstraat 187 erbij getrokken. Net voor de Kerst in 1973 is er brand gesticht waarbij vooral het oude pakhuis het moest ontgelden. Cees Dam ontwerpt voor deze plek een nieuw pand dat in 1975 gereed is. Op 27 juni 1982 stopte Baja. In 1998 wordt ‘Residence Groote Houtpoort’ opgeleverd, naar ontwerp van Heiko Hulsker van Plan Architecten. Plan Architecten is opgegaan in SlangenHulsker architecten bv. Het complex bevat 16 appartementen, verdeeld over vijf stadvilla's, drie penthouses en acht appartementen. 2 - Esprit - voormalige bioscoop ‘Palace’ Ontwerp verbouwing: Landmark Vastgoed Management Opdrachtgever: Emmes Vastgoed BV Oplevering: 2011 Programma: winkelruimte in 2 lagen / ca. 1400m2 Foto’s: Chris Hoefsmit Het door architect Nelissen ontworpen pand voor Cinema Palace opent in 1917 als bioscoop haar deuren. Eerst worden hier stomme films gedraaid, muzikaal begeleid door een orkestje. Het film-verhaal werd hierbij verteld door een explicateur. In de jaren 1930 vindt er een verbouwing plaats, deze is ontworpen door architect K. Aanstoot. Vanaf de jaren 1930 kon men voor 20 cent wereldnieuws en Nederlands nieuws volgen. Door de opkomst van de televisie veranderde het (film) aanbod in gewone films. In januari 2011 vond de laatste voorstelling plaats. Cinema Palace kreeg hierna een andere bestemming en is verbouwd tot een winkelpand waar nu de modezaak Esprit zich heeft gevestigd. Oorspronkelijke en authentieke details van het pand o.a. het karakteristieke getoogde plafond met de oude verlichting en ontluchtingsrozetten zijn bewaard gebleven.


15

3 - Lolis Ludwighofje Architect: Collo Architecten Oplevering: 2013 Programma: 4 stadswoningen Op een perceel van maar vijftien bij vijftien meter is een nieuw hofje met vier stadswoningen in de Vijfhoek gerealiseerd. Het hofje ligt aan de smalle Popelingstraat en gaat schuil achter een oude muur. Het is eigenlijk een achterterrein van een pand aan de Raamvest. De oude muur met in het midden een poort is het uitgangspunt voor dit ontwerp. De poort geeft toegang tot het langgerekte binnenhof met aan weerszijden van dit hof twee blokjes van twee woningen. De woningen zijn in houtskeletbouw gemaakt. Ze hebben openslaande deuren naar de gezamenlijke buitenruimte. 4 - Uitbreiding Stadsschouwburg Architect: Erick van Egeraat associated architects Opdrachtgever: Gemeente Haarlem Oplevering: 2008 De Haarlemse Stadsschouwburg, een ontwerp van J.A.G. van der Steur, was in 1918 een geschenk aan de stad en haar inwoners. De tekortkomingen aan het gebouw waren op een gegeven moment talrijk, voor het publiek maar ook voor de artiesten en het personeel. Er is toen zelfs sloop overwogen met herbouw op een geschiktere locatie. De landelijke geroemde intimiteit van de zaal en de status van het voorhuis als Rijksmonument hebben de schouwburg van de sloophamer gered. De architect heeft in de detaillering van het gebouw geprobeerd oud- en nieuwbouw van voor- en achterhuis in elkaar te laten overvloeien. Zo werden de architectonische elementen uit de oudbouw doorgetrokken in de nieuwe gevels. De keramische elementen die in de verticale gevelinsnijdingen van het achterhuis zijn geplaatst, maken de vervloeiing van oud en nieuw zichtbaar. Deze zijn ontworpen door keramiste Babs Haenen. In september 2008 vond de feestelijk heropening plaats in het bijzijn van toen prinses Máxima. Wilsonsplein Aan de oost zijde van het Wilsonplein is een plantsoenachtige open ruimte. Door de bewoners van de wijk wordt dit deel van het Wilsonsplein ervaren als een prettige groene openbare sport-verblijf-en speellocatie. Ook de sculpturen van vogels ontworpen, door Hannes Kuiper, die door de vele veranderingen moesten verdwijnen, wilden de bewoners weer herplaatst hebben tussen de bomen van het plantsoen. De vogels verbeelden de jaargetijden.


16

5 - Voormalige ING kantoor Architect: Max van Aerschot Opdrachtgever: ING Facilitair Bedrijf Nederland Oplevering: 1999 Het kantoorpand staat op het snijpunt van de Wilhelminastraat en de Leidsevaart aan de rand van de binnenstad. Vroeger bevond zich op deze plek een schiereiland tussen de Leidsevaart en de stadsgracht. Het schiereiland verdween toen de grachten werden gedempt. De driehoekige vorm van het schiereiland was bepalend voor de vorm van het gebouw. Het kantoor bevindt zich op de grenslijn van de binnenstad, de architect wilde deze lijn accentueren. Het gebouw heeft twee heel verschillende gevelaanzichten. Voor wat betreft vorm, maten en materialen sluit het aan de zijde van de binnenstad aan bij de bestaande bebouwing. De gevel aan de waterkant heeft echter een meer transparant en open karakter. Sinds 1999 heeft het gebouw dienst gedaan als regio hoofdkantoor voor de bank. Sinds kort staat het pand in de verkoop. De Raaks (inleiding) Ontwerp: Planbureau Urbis / MAB Development Nederland Programma: 219 woningen; 9.000 m² winkels, horeca en dienstverlening; 4.250 m² bioscoop; 10.000 m² huisvesting gemeente; 1.200 parkeerplaatsen. In 1998 leverden 6 projectontwikkelaars hun visie op De Raaks. De twee hectare binnenstad waren toen bebouwd met een parkeergarage en twee schoolgebouwen, te weten het Frans Halscollege (HBS-A) en de Laurens Jansz. Costerschool (HBS-B). Na een uitgebreide discussie in de stad én in de gemeenteraad, heeft de gemeenteraad op 8 juli 1998 besloten om de visie ‘de Salon en Stadshoven’ van projectontwikkelaar MAB/Dura/Amvest te kiezen. In deze visie stond de beeldbepalende bioscoop op de hoek van De Raaks/Zijlvest, centraal. De gemeenteraad koos voor dit plan omdat het een grote ondergrondse parkeergarage heeft, meer economische mogelijkheden biedt en aansloot bij het fijnmazige stratenpatroon van de historische stad. Deze keuze voor dit plan betekende echter wel de sloop van het Frans Halscollege (HBS-A), de bovengrondse parkeergarage en van de Christelijk gereformeerde kerk ‘De Hoeksteen’. In het stedenbouwkundig plan van De raaks zijn veel typisch Haarlemse kenmerken opgenomen zoals hofjes en het type straatprofiel. Daarnaast zijn in het plan belangrijke elementen opgenomen waaronder voetgangerszones, fietsenstallingen, laad- en losplekken en groenvoorzieningen. Ook is er veel aandacht besteed aan de materiaalkeuze voor de verharde straten. In 2006 is gestart met de bouw van fase 1, de woningbouw Lakenhof (architectenbureau Claus en Kaan) en in 2007 is opgeleverd. Fase 2, bestaande uit de grote parkeergarage (Kraaijvanger • Urbis) met daarop Raakspoort (Bolles + Wilson) en het Raakskwartier (Crepain Binst) en de doorbraak naar de Gedempte Oude Gracht (wederom Claus en Kaan).


17

De ontwikkeling van het Raaksgebied met gebruik van historische onderdelen in combinatie met eigentijdse architectuur maakt dit gebied aantrekkelijk. MAB Development heeft in samenwerking Urbis de zogenoemde NRW Jaarprijs 2013 gewonnen voor dit project. 6 - De Raakspoort Architect: Bolles+Wilson – Peter Wilson Oplevering: 2011 De Raakspoort kenmerkt zich door verspringende volumes en een levendige bakstenen gevel met karakteristieke strepen en vlakken, verkregen door het aanbrengen van kleuren structuurverschillen in het metselwerk. Al van verre wordt het gebouw gemarkeerd door een toren met klok. De gevel van het gebouw langs de Zijlvest is in tweeën gedeeld door middel van een passage die naar het Hortusplein voert. Hierdoor is er ook daglichttoetreding in de meer ‘inpandige’ kantoorruimten. De gemeentelijke publiekshal is op de hoek gesitueerd. Een glazen entreehal onderstreept de publieke functie van dit deel van de Raakspoort. Rechts van de publiekshal is de entree naar de bioscoop. Boven de publieke ruimten op de plint zijn kantoren en vergaderruimtes voor de Haarlemse ambtenaren gevestigd. Scheppingsverhaal Raakspoort De zuidgevel van de Raakspoort laat een beeldverhaal zien van de Schepping. De schepping van de reliëfs zelf is vermoedelijk door de Haarlemse beeldhouwer Johan Veldheer in opdracht van Joh. Enschedé gemaakt en bewaard gebleven toen de historische gebouwen van deze Haarlemse gelddrukker in 1999 plaats moesten maken voor een al even ambitieus project als de herinrichting van de Raaks, namelijk De Appelaar. 7 - Hortusplein Architect: Kraaijvanger . Urbis – Hans Goverde Oplevering: 2011 Rondom dit centrale, levendige stadsplein bevinden zich diverse horecafuncties, waaronder een lokale bierbrouwerij (Jopenbier) die zich heeft gevestigd in de voormalige Veste Kerk. De materialisering van het plein is ingetogen, met duurzame materialen. Het Hortusplein en de Drossestraat zijn grotendeels uitgevoerd in natuursteen. De invulling van het Hortusplein is sober, om de ruimtelijke structuur helder te houden. Tevens is het daarmee flexibel bruikbaar voor de aanliggende horeca. Op het plein staat één grote boom met daar omheen een zitrand. Die is in grote mate bepalend voor het beeld en sfeer van het plein. De glazen kubus midden op het Hortusplein is de voetgangersentree en geeft toegang tot de ondergrondse parkeergarage met 1.000 plaatsen verdeeld over drie verdiepingen onder een groot deel van het Raaksgebied. Daarmee is de hoeveelheid parkeerplekken in het gebied verdubbeld: van 640 in de voormalige bovengrondse garage naar 1.000 openbare parkeerplekken in de ondergrondse garage met daarnaast nog 200 plekken in de bewonersgarage. ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

18

8 - Jopenkerk Interieurarchitect: E.S.T.I.D.A Interieurontwerp en –fabricage Oplevering: 2010 In de voormalige Veste Kerk aan de Jacobsstraat is sinds 2010 de Haarlemse brouwerij Jopenkerk gevestigd. Interieurarchitect Michel Ruijgrok van bureau E.S.T.I.D.A tekende voor het ontwerp. De kerkelijke elementen, zoals de glas-in-loodramen, het originele houten klokdak en de ruimtelijkheid werden behouden. De koperen brouwketels en de gisttanks zijn zichtbaar voor het publiek. De Perzische tapijten zijn, als knipoog naar de traditionele cafés, tegen het plafond aangebracht. Het restaurant op de eerste etage is als een hangend object in de ruimte gebracht. 9 - woningbouw Raaksgebied Palazzo Architect: Claus en Kaan Architecten Amsterdam – Jaap Graber Het Palazzo is geïnspireerd op de klassieke palazzi uit Rome, zoals het Palazzo Farnese van Antonio da Sangallo. Acht appartementen zijn verdeeld over vier woonlagen, twee per verdieping. Opvallend zijn de welvende zijmuren en het bijzondere metselverband, waarbij steen en voeg even dik lijken. Dit draagt bij aan de elegante uitstraling van het gebouw, net als het in steen gehouwen tableau boven de entree. Lakenhof Architect: Claus en Kaan Architecten Amsterdam – Jaap Graber Programma: 33 woningen Sommige appartementen zijn slechts 3.75 breed maar de woonkamer is altijd 7,50 breed. De woningen liggen als puzzelstukken in elkaar; de woning die smal begint heeft een woonkamer op de eerste verdieping en vice versa. Dumont Architect: Claus en Kaan Architecten Amsterdam - Jaap Graber Programma: 24 woningen in voormalige HBS-B De HBS-B met zijn rijk gedecoreerde voorgevel en zijn ruimtelijke structuur is behouden en omgevormd tot een wooncomplex, dat ook in naam naar zijn oorsprong verwijst, de architect Dumont. Van twee klaslokalen werd steeds één appartement gemaakt. Daarnaast bevindt zich de nieuwbouw van het Lakenhof. Dumont en Lakenhof vormen samen een binnenhof.


19

De Entree Architect: Claus en Kaan Architecten Amsterdam - Jaap Graber Het eigenzinnig zwarte gebouw aan de Gedempte Oude Gracht markeert de ingang van het nieuw ontwikkelde Raaksgebied en omvat ca. 520m2 commerciële ruimte en 8 woningen. Raakskwartier Architect: Crepain Binst Architecture - Jo Crepain Programma: wonen en winkelen / werken De Belgische architect Jo Crepain, die in 2003 overleed en het resultaat niet meer heeft kunnen aanschouwen, zette de traditie van Vlaamse invloeden in de Haarlemse binnenstad voort met zijn ontwerp voor het Raakskwartier (Zuiderstraatblok en Raakshof). Veel variatie in materiaal, kleur en vorm maar toch één geheel dat zich desgewenst naar binnen keert (de woningen) of naar buiten opent (naar het winkelend publiek). 10 - Boekhandel de Vries Architect verbouwing: Yske Braaksma Oplevering: 1999 H. De Vries Boeken vierde in 2005 hun 100 jarig bestaan. Tijdens deze eeuw zijn diverse aankopen van belendende panden gedaan. In 1905 is men gestart met het eerste pand, kort daarop zijn in 1908 en 1912 twee panden toegevoegd. In 1984 is de boekhandel zelfs in zes verbonden panden in de Jacobijnestraat en Gedempte Oude Gracht gevestigd. Tijdens een verbouwing in 1994 in het pand aan de Jacobijnestraat 7 duikt een middeleeuws huis op, het oudste van Haarlem. De laatste grootscheepse verbouwing vindt plaats in 1999, onder architect Yske Braaksma. Toen is de binnentuin overdekt en een uitnodigende leestafel ingewijd. Het bedrijf met 40 medewerkers steunt anno 2014 op 3 pijlers: Zakelijke dienstverlening, Studieboeken en algemene boekwinkel. 11 - Zijlpoort Architect: Max van Aerschot Interieurarchitect: Döll architecten Oplevering: 2014 Op de hoek van de Raaks en de Gedempte Oude Gracht bevindt zich Zijlpoort, van oudsher het hoofdpostkantoor van Haarlem. Het monumentale gebouw uit 1920 werd ontworpen door architect J. Crouwel. Dit gebouw is na de Tweede Wereldoorlog uitgebreid met meerdere vleugels. De bouwdelen aan de Korte Zijlstraat en de Zijlstraat zijn voor het ontwerp van de nieuwe Zijlpoort gesloopt. Bij de gevels zijn de stalen ramen met de fijnmazige roedeverdeling die in 1970 werden afgebroken, weer gereconstrueerd. De centrale hal aan de Gedempte Oude Gracht wordt met een groot bedrijfsrestaurant opnieuw het kloppend hart van dit stadskantoor voor de gemeente Haarlem. De nieuwe kantoorvleugels in de noorden zuidrichting zijn uit gebroken donkerrood metselwerk ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

20

opgetrokken. Deze stedelijke blokken, met fijnzinnige vensterdetails, omsluiten een stadstuin die vanuit de Zijlstraat openbaar toegankelijk is. De 13.000 m2 kantoorruimte bestaat uit een variatie van maatwerk en standaard werkplekken. Onder Zijlpoort is een kelder waar onder meer plaats is voor archief en de stalling van fietsen en motoren. 12 - Glazen winkelpand - Superdry Store Architect: Andre Oosterhuis Oplevering: 1988 Sinds 25 jaar is dit glazen winkelpand onderdeel van de winkelstraat. Het was ontworpen als nieuwe winkel voor een opticien, sinds 2010 is het als kledingwinkel Superdry Store in gebruik. De gevel wordt bepaald door twee materialen (staal en glas) en heeft een symmetrische opbouw, alleen de entreedeur is asymmetrisch geplaatst. Tevens is het licht gebogen dak over de hele diepte in glas uitgevoerd. Door de materiaalkeuze heeft de winkel een transparant aanzien gekregen. In het interieur bevinden zich twee vides met lichtkappen en een glazen lift. 13 - Woningbouw Krocht Architect: drk architecten Interieur: Jorine Tieleman Oplevering: 2006 De voormalig HBS voor vrouwen aan de Krocht werd opgeknapt en verbouwd tot een complex met woningen van verschillende grootte. Het complex bestaat uit 12 appartementen, twee penthouses met beschutte patio in de kapverdieping en twee woonlofts in de voormalige gymzaal. Het oude schoolgebouw aan de Krocht heeft belangrijke esthetische waarde voor het centrum van Haarlem. De gevels van het gebouw verkeerden in erbarmelijke staat en zijn volledig gerestaureerd. De prachtige oorspronkelijke dakkapel aan de voorzijde van het pand is in de loop van de vorige eeuw verdwenen en is tijdens deze verbouwing weer terug geplaatst. Op deze wijze werd het authentieke beeld van de oude meisjes HBS weer in ere hersteld. 14 - Stationsplein en fietsenstalling ontwerp: Wurck architecten opdrachtgever: gemeente Haarlem, STB/PMB oplevering: 2012 Het stationsplein van Haarlem werd vrij algemeen beschouwd als zo ongeveer het lelijkste en meest onherbergzame gedeelte van de binnenstad. Dat het monumentale station hiermee geen eer werd aangedaan was voor de gemeente Haarlem de reden om het stationsplein en omgeving grondig te vernieuwen. Het ontwerp van Wurck architecten wil van ‘gisteren’ weer ‘morgen’ maken waarmee wordt verwezen naar de situatie waarbij sprake was van een Stationsstraat met, in lengterichting, zicht op het station. Voor het stationsplein is gekozen voor een afwijkend materiaalgebruik. Baksteen als ‘hoofdmateriaal’, kenmerkend voor de ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

21

Haarlemse binnenstad, maar met nieuwe patronen en natuurstenen details. Het stationsplein krijgt zo een sterke eigen identiteit binnen het Haarlemse stadsweefsel. Voor de busbaan is gekozen voor natuursteen als contrasterend materiaal. Natuursteen banen ‘De Sporen’ refereren naar treinrails in het station en accentueren de richting waarmee de bezoekers van Haarlem de stad binnenkomen en waar langs ze vertrekken. Op het plein accentueren de sporen in het horizontale vlak de ruimtelijke geleding maar het zijn ook de ‘magneten’ die de verschillende componenten binden. Fietsenstalling Direct ontsloten vanaf de Kruisweg, de centrale ‘fietsloper’ door de stad, bevindt zich onder het Stationsplein de grootste fietsenstalling van Europa met ruim 5.000 fietsparkeerplaatsen, het Fietssouterrain. Een ondergronds interieur ter grootte van een voetbalveld, over één lange zijde op theatrale wijze aangesneden door de ‘daglichtzone’, een betonnen baldakijn afgedekt met glazen vloerlichten in het plein. De Fietsgevel, een gestapelde fietsparkeervoorziening aan de noordzijde van het station, biedt niet alleen plaats aan ongeveer 1.700 fietsen, maar geeft tevens vorm aan de stedelijke ruimte van het Kennemerplein en fungeert als nieuwe entree voor het station. Het luchtige gebouw is op te vatten als een half-transparante, stedelijke ‘vitrage’, uitgevoerd in verschuivende ritmes van aluminium lamellen. Het Fietscarré met circa 1.100 fietsparkeerplaatsen bevindt zich in het bestaande gangenstelsel onder de sporen en perrons. De hier reeds gehuisveste stalling wordt visueel en ruimtelijk opgeschoond en opgewaardeerd naar de huidige maatstaven van stallingscomfort. In het beeld wordt de bijzondere staalconstructie van het bestaande station benadrukt. 15 - Noord-Hollands Archief / voormalige Janskerk Opdrachtgever en uitvoering: gemeente Haarlem (Martin Busker en Joop Slangen) Oplevering: 2007 De Janskerk is de oudste in zijn oorspronkelijke vorm bewaard gebleven kerk van Haarlem. In 1930 wilde de Diaconie van de Hervormde Gemeente de kerk slopen om er bejaardenwoningen voor in de plaats te zetten. De kerk werd door de stad aangekocht met als bedoeling er het gemeentearchief in te vestigen. Na verbouwing werd de kerk in 1936 als Haarlems Gemeentearchief in gebruik genomen. Tussen 1975 en 1980 werden de kerk en de aangrenzende gebouwen grondig gerestaureerd. In 1993-1994 werd de studiezaal vergroot en werden een nieuwe ingang en secretariaat/infobalie gerealiseerd. In 2007 onderging de kerk een ingrijpende modernisering en werd ze ingericht als publiekscentrum van het Noord-Hollands Archief. Het Noord-Hollands Archief is het historisch informatiecentrum voor de provincie Noord Holland maar ook voor de gemeente Haarlem.


22

16 - De Adriaan Herbouw molen na 70 jaar In 1778 laat de Amsterdamse ondernemer Adriaan de Boois een industriemolen bouwen op de onderbouw van een oude stadstoren. De wieken steken hoog boven het Spaarne uit en vangen veel wind. Op 23 april 1932 gaat de molen in vlammen op. In 1963 koopt de gemeente de grond en belooft herbouw van de molen. Deze herbouw start echter pas in 1999 na veel publieke actie van onder anderen Henk Vijn. De stenen onderbouw is als werkervaringsproject herbouwd door jongeren van de Stichting Jeugdwerk Haarlem. De molen zelf is gemaakt door het molenmakersbedrijf Poland uit Oterleek. Op 23 april 2002, 70 jaar na de brand, wordt de nieuwe Adriaan heropend. De wieken kunnen wel draaien, maar echt malen kan de molen niet meer. De molen is te bezichtigden en biedt vanaf de stelling 12 meter boven het Spaarne uitzicht over de stad. Vernieuwing rond de molen Al heel vroeg ontstonden binnen de stadswallen op de oostelijke oever van het Spaarne de eerste Haarlemse scheepswerven en industrieën. In 1915 komt de werf in de schaduw van de molen Adriaan in bezit van de familie Zuidam. Eerst worden er houten schepen gebouwd en onderhouden. Later legt de werf zich toe op de bouw en verhuur van stalen dekschuiten en sleepboten. In 1985 wil een projectontwikkelaar het gebied kopen en er twee flatgebouwen neerzetten. De gemeente is voor behoud van het buurtje en koopt de werf in 1990. Het hele buurtje wordt opgeknapt en in de voormalige scheepswerf komt het restaurant Zuidam. Sinds 1902 wordt de buurt ontsloten door de Catharijnebrug, een karakteristieke ijzeren draaibrug over het Spaarne. Na een eeuw is de brug versleten en wordt in 2002 vervangen door een exacte kopie. De brug is nu rijksmonument. 17 - Spaarnoog - woningbouw Architect: Subash Taneja van Taneja Hartsuyker architecten Ontwikkelaar: Elan Wonen Oplevering: 2005 Programma: 104 woningen (Verhouding koop en huur: 19% koop, 81% sociale huur) Het buurtje ligt ingeklemd tussen de koepelgevangenis aan de zuidkant en de spoorlijn Haarlem-Amsterdam aan de noordkant. In 1839 bij de komst van de eerste spoorlijn werd het gebied eigendom van de spoorwegen. In 1914 koopt de woningbouwvereniging Spaarnoog het terrein en bouwt er 96 arbeiderswoningen vooral voor werknemers van de spoorwegen. In 1998 besluit de woningbouwvereniging Elan Wonen de woningen te slopen. De woningen zijn slecht en te klein en de houten heipalen zijn aangetast door de palenpest. In de sociale sector worden 84 woningen teruggebouwd. Langs het spoor komt een appartementencomplex en parallel daaraan drie gebogen rijtjes eengezinshuizen. Dwars hierop staan langs de Oostersingel en de Harmenjansweg herenhuizen en woonwerkwoningen in de koopsector. Het gebied wordt autovrij door de parkeergarage onder de opgehoogde Spaarnoogstraat. Er staan 40 objecten van dieren, gemaakt door beeldhouwers uit Mutare, de zusterstad van Haarlem in Zimbabwe. Foto links onder het complex van de woningbouwvereniging Spaarnoog in 1922 met de toen nog niet gedempte Oostersingel. ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

23

100 opdrachtgevers Elan Wonen heeft in 1998 eenzijdig besloten tot sloop en herbouw van het wooncomplex Spaarnoog. De nieuwbouwplannen zijn echter wel in nauw overleg met de bewoners gemaakt. Na een bustocht langs een aantal architecten hebben de bewoners Subash Taneja als architect uitgekozen. De architect heeft een Indiase achtergrond en weet wat heimwee is. De architect en de woningbouwvereniging hebben intensief met de bewoners gesproken via informatieavonden, een bewonerscommissie en huisbezoeken. Mijlpalen zoals de eerste paal en het opleveren van de eerste woning zijn met de bewoners gevierd. In veel opzichten kon worden voldaan aan de wensen van de bewoners. Door de participatie van de bewoners ontstond ook draagvlak en zijn meer oorspronkelijke bewoners dan normaal teruggekeerd in de nieuwbouw. In het boekje ‘100 opdrachtgevers’ zijn de ervaringen met de participatie van de bewoners van de bijna 100 woningen te vinden. De Appelaar (inleiding) Op 21 juni 1703 (309 jaar geleden!) trad Izaak Enschedé toe tot het gilde van boekdrukkers in Haarlem. In 1761 kocht Johannes Enschedé enkele huizen aan de Coolmarkt (nu Klokhuisplein). Hij kocht ook een woonhuis aan de Damstraat. En zo ging hij verder: Op het smalle perceel tussen Damstraat en Nauwe Appelaarsteeg verrees in 1913 een bedrijfsgebouw, aan het oude complex vast. In 1918 werd een nieuwe toren naar het model van de Klokhuistoren op het Klokhuisplein gebouwd. In 1924 werd een – vijf verdiepingen tellend – zwaar fabrieksgebouw voor waardepapieren gebouwd. In 1938 verrees er het noodgebouw voor Chemez, de clichéfabriek. Het grootste huurobject was de oude synagoge, op de hoek van de Lange Begijnstraat en de Wijde Appelaarsteeg. Deze was in de oorlog geschonden en na afloop door Enschedé als papiermagazijn in gebruik genomen. Op 11 april 1953 legde een felle brand het gebouw compleet in de as. Op deze plek verrees een nieuw gebouw. (Later de locatie voor de Toneelschuur). In deze periode werd op grond van het Teylers Museum Gebouw Zegelwaarde gebouwd. De laatste toevoeging aan de lappendeken die het Enschedé-complex was, vond plaats in 1960 en werd gebouwd op het laatste lapje grond dat aan de Wijde Appelaarsteeg beschikbaar was. In 1965 werd besloten om een nieuwe fabriek te bouwen in de Waarderpolder. Tussen 1967 en 1988 vond de verhuizing van de diverse onderdelen plaats. In 1987 kocht de gemeente Haarlem het complex van Enschedé. De binnenstad van Haarlem heeft nog de gave organische structuur die een Nederlandse stad van voor de Industriële Revolutie kenmerkt. Compacte pleinen en straten worden gevormd door aaneengesloten gevels waarin ook de openbare gebouwen zijn opgenomen. In deze context ligt, ingeperst tussen de middeleeuwse Bavokerk en het Teylers Museum, het voormalige Johan Enschedécomplex. Om de diversiteit van stedelijke functies op deze centrale plek zo groot mogelijk te laten zijn heeft de gemeente Haarlem gekozen om een hotel, een uitbreiding van het concertgebouw met 4.000 m², een Gerechtsgebouw van 16.000 m² en een parkeergarage voor 350 auto’s bij elkaar te brengen. Bovendien eiste de gemeente een openbare wandelroute door het terrein van het Gerechtsgebouw. De voorgeschiedenis van deze ontwikkeling is problematisch verlopen.


24

Het eerste plan van de Spaanse architect prof. Busquets met rechtbank ontwerp van architect Jeanne Dekker, werd na jaren procederen in 1998, tot opluchting van een belangrijk deel van de Haarlemse bevolking, door de Raad van State van tafel gehaald. Het zou ernstige schade aan het silhouet – vanwege de voorgestelde bebouwingshoogten - van Haarlem hebben aangebracht. De nieuwe gemeenteraad vroeg architect Henket een nieuw Appelaar-ontwerp te maken. 18 - Toneelschuur Architect: Joost Swarte, Henk Döll / Mecanoo architecten Oplevering: 2003 Nadat het grootste deel van het voormalige Enschedé terrein was ingevuld, bleef er tussen de Wijde Appelaarsteeg en de Korte Begijnenstraat nog een bouwlocatie over. Tot 1953 stond hier een synagoge uit 1841, die in de Tweede Wereldoorlog was ontruimd en afgebrand en daarna dienst had gedaan als opslaggebouw van Joh. Enschedé’s drukkerij. Deze locatie werd toebedacht aan de Toneelschuur, een Haarlemse culturele voorziening die op de tot dan toe gebruikte locatie aan de Smedestraat uit het gebouw dreigde te groeien. Het gemeentebestuur stelde de plek aan de initiatiefnemers van de Toneelschuur voor. Vervolgens stond het bestuur en de directie van de Toneelschuur voor de keuze van de ontwerper van het nieuwe gebouw. Dat werd Joost Swarte, een Haarlemse striptekenaar, illustrator en vormgever, die tot dan toe al het grafische werk voor de toneelschuur verzorgde. Hij nam de uitdaging aan en kwam in 1996 met een schetsontwerp dat hij onder meer vervatte in vier zeefdrukken in de typische Swarte-stijl. Vervolgens werd het gerenommeerde architectenbureau Mecanoo aangezocht om het schetsontwerp uit te werken. Henk Döll werd de projectarchitect. Swarte had het gebouw opgedeeld in verschillende volumes, die in samenwerking met Döll werden voorzien van eigen vorm, kleuren en materialen, die bij elkaar worden gehouden door de zeer op buiten gerichte centrale verkeersruimte bij de kassa’s en het trappenhuis, opvallend goed uitgewerkt in het gebouw zijn verder de laad- en losruimte voor decors onder het filmzalenblok, alsmede de vlakke-vloerzalen (publiek en acteurs zitten op dezelfde vloer) met een zodanige omloop dat het speelveld op iedere gewenste plaats betreden kan worden. Ook aan (de ruimtes voor) de theatertechniek is bijzondere aandacht besteed, waarbij in het oog springt dat er in de theaterzalen daglicht kan worden toegelaten. Swarte en Döll hebben zo een van de spectaculairste gebouwen in de binnenstad van Haarlem gerealiseerd. Het gebouw wordt niet alleen geroemd door de architectuurkritiek maar ook door gebruikers en bezoekers. 19 - Johan Enschedéhof Architect: Joost Swarte en Henk Döll Oplevering: 2007 Tijdens het ontwerpproces bleek dat de Toneelschuur niet de gehele bouwlocatie zou gaan gebruiken. Een stuk grond van ruim 100 vierkante meter zou onbenut blijven. Deze locatie ligt naast de nieuwe toneelschuur en naast het oudste hofje van Nederland, de ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

25

Bakenesserkamer of het Hofje van Bakenes uit 1395. De regenten van de Bakenesserkamer namen in samenwerking met Woonmaatschappij Haarlem het initiatief om op de restlocatie een nieuw hofje te ontwikkelen. Architect Henk Döll ontwierp het hofje in samenwerking met tekenaar en kunstenaar Joost Swarte. Hun succesvolle samenwerking bij de in 2003 opgeleverde Toneelschuur werd zo voortgezet, al lagen de accenten in de samenwerking nu enigszins anders. Döll ontwierp de hoofdopzet en Swarte versterkte de beeldende kwaliteiten van het ontwerp door onder meer zijn ontwerpen voor verschillende onderdelen die de gevels verrijken (hekwerk en ramen). Het in 2007 opgeleverde complex bestaat uit 5 hofjeswoningen in twee lagen en vijf appartementen in drie lagen met lift aan weerszijden van een ruime buitenruimte. Het hofje is beperkt toegankelijk. 20 - Uitbreiding Teylersmuseum Ontwerp 1990-1993/Realisatie 1994-2002 Architecten: BiermanHenketarchitecten Opdrachtgever: Teylers Stichting Haarlem In het Teylers Museum, het oudste openbare museum van Nederland, vertegenwoordigt elke ruimte zijn eigen ontstaansperiode. De ruimten zijn in de loop van de tijd niet aangetast door behoefte aan verandering. Overal in het gebouw zijn verschillende soorten daglichtzalen. Sinds het eind van de negentiende eeuw was het complex niet meer gemoderniseerd. In 1990 werd er een prijsvraag uitgeschreven voor uitbreiding van het museum. Bovendien bestond de opdracht uit het renoveren en geschikt maken van het naburige gebouw Zegelwaarde, (zie elders beschreven bij Enschedecomplex) voor alle facilitaire activiteiten van het museum, die tot dan her en der verspreid waren in en rond het museum. Het belangrijkste uitgangspunt van het ontwerp was om de bestaande beleving geheel in tact te laten. Om het daglicht in de instrumenten- en fossielenzalen zo min mogelijk te beïnvloeden, is de nieuwe zaal voor de wisselexposities los gezet van de bestaande bebouwing. De nieuwbouw heeft een eigen identiteit terwijl het materiaalgebruik aansluit in kleur en textuur bij het reeds aanwezige. In de zaal voor wisselexposities is gekozen om geen ramen in de wanden op te nemen. De relatie tussen te exposeren objecten en de buitenwereld vindt plaats in de verbindingsgang die tevens een rondgang in het museum mogelijk maakt. In deze gang heeft men uitzicht op de tuin en op de Bakkenesser toren in de verte. In 2002 is het museum uitgebreid met een museumwinkel en multimediaruimte. 21 - Gerechtsgebouw de Appelaar Architect: BiermanHenketarchitecten Opdrachtgever: ING Real Estate in opdracht van Rijksgebouwendienst Oplevering: 2005 Tussen de Klokhuistoren nabij de Bavo en het Teylers Museum is een nieuwe hof, binnenplein, gemaakt met een openbare wandelroute waaraan de entree van het nieuwe Gerechtsgebouw zich bevindt. Om het plein heen zijn het rechtbank specifieke deel, het publieksgedeelte en de kantoren gesitueerd. Hierdoor ontstaat een geleidelijke overgang van ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

26

het lawaai en de drukte van de stad naar de rustige en ingetogen hof en vandaar naar de concentratie op de rechtspraak in de zittingszalen. Stempels Hotel/Restaurant Architect: Yske Braaksma Oplevering: 2006 Nadat in 1990 de Koninklijke Joh. Enschedé verhuisde, (zie elders bij Joh.Enschedécomplex) stond het monumentale pand er een aantal jaren verwaarloosd bij. Totdat het in 2005 werd gekocht door twee voor Haarlem bekende, horecaondernemers. Na een ingrijpende verbouwing onder leiding van architect Yske Braaksma, waarbij de oorspronkelijke details en interieurs zoveel mogelijk bewaard zijn gebleven, is het monumentale pand nu een modern horecabedrijf. De dagelijkse leiding is in handen van Frans van Capelle, één van de initiatiefnemers van destijds. De naam Stempels is gekozen uit respect voor het ambacht dat hier drie eeuwen lang werd uitgeoefend. Ook in het logo, de huisstijl en de naamvoering van de diverse Zalen wordt de historie van het pand gekoesterd. 22 - Concertgebouw de Philharmonie Architect: De Architecten Cie/Frits van Dongen Opdrachtgever: Gemeente Haarlem Oplevering: 2005 Het concertgebouw van Haarlem, heeft een ingrijpende metamorfose ondergaan. Naast een grondige renovatie en restauratie van de bestaande bouw heeft een ingrijpende uitbreiding plaatsgevonden. Het gebouw, dat van oorsprong een verenigingsgebouw uit 1878 is en vanaf begin 20e eeuw dienst doet als concertzaal, is zo getransformeerd tot een compleet muziekcentrum met vijf zalen. Het nieuwe muziekgebouw heeft een eenvoudige, heldere en logische opzet. De grote zaal is verlengd en het podium vergroot. Door de zaal te verdiepen, de balkons door te laten lopen en klassieke plafonds en detaillering aan te brengen, is er een akoestiek gecreëerd die zich kwalitatief op Europees niveau doet gelden. De nieuwe kleine zaal, die door de ronde vormen en houten uitvoering een intieme en warme sfeer ademt, is door middel van een schijnbaar zwevende constructie in de foyer gehangen. De foyer vormt dé centrale plek in het gebouw waar oud en nieuw met elkaar verbonden worden en zorgt voor samenhang tussen de verschillende ruimten. De foyer fungeert als een 'marktplaats', waar de bezoekers elkaar ontmoeten. Behalve de grote zaal voor symfonische, en de kleine zaal voor moderne muziek, zijn drie klassieke muzieksalons gecreëerd waardoor een uiteenlopende culturele programmering mogelijk is. De glazen gevels van de nieuwbouw zijn bedrukt met een door Karel Martens ontworpen grafische weergave van de compositie 'Klokken voor Haarlem' van Louis Andriessen. Deze componist baseerde zijn melodie op het eeuwenoude klokkenspel (‘Damiate-melodie’) van de nabij gelegen St. Bavokerk.


27

Extra: Renovatie Rechtbank Haarlem Ontwerp: Bakers architecten BNA BV Opdrachtgever: Rijksgebouwendienst Oplevering: 2010 De rechtbank Haarlem aan de jansstraat bestaat uit een viertal gebouwen, waaronder de rijksmonumenten Johezhuis en Bisschoppelijk museum en heeft haar hoofdentree aan de Jansstraat 81. Het totale complex beslaat ca.11.000 m2 bvo (bruto vloer oppervalk), waarin de sectoren Familie- en Jeugdrecht, Kantonrecht en Civielrecht zijn ondergebracht. Het huidige complex kenmerkt zich door de vele niveauverschillen, zoals die tijdens de verbouwingen in de loop der tijd zijn ontstaan. Hierbij is het ensemble van gebouwen volledig opgenomen in het stedelijk weefsel van de oude binnenstad van Haarlem. In het ontwerp is het karakter van het bestaande complex behouden maar is de overzichtelijkheid en structuur verbeterd. Het gebruiken van de aanwezige mogelijkheden, zoals de fraaie binnenhoven, monumentale panden en de karakteristieke voorgevel, hebben gediend als uitgangspunt. Door een aantal ingrepen, waaronder extra trappen en nieuwe liften is de interne routing van het complex verbeterd.. Door de integratie van vernieuwde installaties zijn de ruimtes beter bruikbaar en voldoen aan de eisen van een moderne werk omgeving. Er wordt onder andere een warmte-koudeopslagsysteem gerealiseerd. De monumentale gevels zijn gerenoveerd en bouwtechnisch zodanig aangepast dat zij voldoen aan de hedendaagse beveiliging- en klimaateisen. 23 - De Verfroller Ontwerp: Thijs Asselbergs Opdrachtgever: gemeente Haarlem Realisatie: 1994 en 2013 De oude Langebrug stamde uit 1930. Tot 1957 reden de blauwe trams van de lijn Amsterdam-Haarlem-Zandvoort erover. Na 60 jaar was de brug versleten en in 1994 werd ernaast een nieuwe brug gebouwd met een schuine val over het Spaarne. De ophaalbrug hangt met twee armen aan één pyloon. Aan de andere kant bevindt zich een rolvormig contragewicht, waaraan de nieuwe Langebrug haar bijnaam ‘de verfroller’ heeft te danken. In 2013 is een bedieningspost met de bijnaam ‘het verfpotje’ geplaatst op een verhoogde driepoot aan het bruggenhoofd. Dit ontwerp van Thijs Asselbergs is mede gebaseerd op ideeën van zijn zoon Abel. Om de verbinding tussen Haarlem en haar zusterstad Mutare in Zimbabwe te symboliseren is aan de onderkant van de brug een schildering aangebracht van de Zimbabwaanse kunstenaar Amigo Bondiya. Europan Architecten: G.Young en G. Higgs in samenwerking met Thijs Asselbergs Opdrachtgevers: gemeente Haarlem en Woonmaatschappij (nu Ymere) Realisatie: rond 2003 Programma: 89 woningen (Verhouding koop en huur: 52% koop, 48% huur) ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

28

Vlakbij de Verfroller is tien jaar geleden het woningbouwproject Europan gerealiseerd. Een aantal woningen en bedrijfsgebouwen van onder ander de voormalige wasserij Rookmaker zijn daarvoor gesloopt. Het ontwerp is van twee jonge Engelse architecten, die een prijsvraag in het kader van Europan 3 hadden gewonnen. Het project omvat drie onderdelen: aan het Spaarne naast de Verfroller staan 43 huurappartementen voor senioren, aan de Kampersingel 8 koopwoningen met bedrijfsruimten en op het binnenterrein 38 eengezinskoopwoningen. Een deel van deze laatste woningen staat op de parkeergarage. Kenmerkend voor het hele complex zijn de gebogen daken met dakkapellen. 24 - Woningbouw - Essenstraat 9 Architecten: AG architecten Haarlem Ontwikkelaar: bouwbedrijf van der Worp Oplevering: 2013 Programma: 6 woningen (Verhouding koop en huur: 100% koop) Weggestopt in de Essenstraat, een zijstraatje van de Gedempte Oude Gracht direct naast de parkeergarage De Kamp, is vorig jaar een blok met zes appartementen opgeleverd. Gezien de nabijheid van de parkeergarage waren parkeerplaatsen op eigen terrein niet vereist. De lange gevel met verdiepingshoge puien op het zuiden geeft uitzicht op een afsluitbare binnentuin. De westgevel aan de Essenstraat is meer gesloten. Het oorspronkelijke gebouw (zie foto onder) diende als opslag voor winkels. De bovenste appartementen hebben een loft-uitstraling met een schuine kap en grote daklichten. Bouwen in een binnenstad blijft bijzonder. In overleg met de gemeente is een boom gekapt, zodat de bouwkraan bij de locatie kon komen. 25 - Kleine Houtstraat 92-96 - winkel en woningen Architect: Max van Aerschot Oplevering: 2010 Gezien de plek in het centrum van Haarlem is de architect bij het ontwerp uitgegaan van de stedenbouwkundige bepaling die in het ontwerp-bestemmingsplan zijn vastgesteld waaronder met name het belang van behoud en herstel van cultuurhistorische waarden en de ruimtelijke en structurele samenhang, zoals deze zijn vastgesteld in het ‘beschermd stadsgezicht Haarlem’. Er is gekozen om een deel van de bestaande elementen in de nieuwe voorgevel terug te plaatsen op de bestaande posities zodat er een nagenoeg zelfde gevelaanzicht ontstaat. De opmerkelijke bouwstijl en de zorgvuldige afwerking geven het gebouw een representatief monumentaal karakter. Het project bestaat uit zeven luxe appartementen en één winkelruimte. Drie woningen zijn voorzien van een privé-dakterras en één parkwoning is voorzien van een ruime patio.


29

Innovatie Duurzaamheid en groen Duurzaamheid speelt anno 2014 een belangrijke rol in de bouw. Enkele voorbeelden voor het toepassen van duurzame middelen en elementen zijn: Renovatie Provinciehuis Houtplein Verticale tuin in publiekshal Raaks Boereplein, een bewonersinitiatief Renovatie Provinciehuis Houtplein Ontwerp: Kraaijvanger Het gebouw van de Provincie Noord-Holland aan de Houtplein 33 is geheel gerenoveerd en geschikt gemaakt voor 1.000 flexibele werkplekken. Karakteristiek voor het nieuwe kantoor zijn natuurlijke materialen en energiebesparende technieken. Duurzaamheid is een belangrijk uitgangspunt. De kleur van de nieuwe bakstenen gevel is afgestemd op de omgeving. Er komen verzonken, hoge ramen die veel natuurlijk licht doorlaten. Dat geeft een prettige sfeer en is milieuvriendelijk. Ook het dak draagt bij aan duurzaamheid. De sedumplanten op het dak vormen een natuurlijke isolator voor warmte en kou. Overal in het gebouw zijn energiebesparende technieken toegepast. Op het dak komen bijvoorbeeld sedumplanten (vetplanten die een natuurlijke isolator vormen). En er wordt gebruik gemaakt van zogenaamde warmte- en koudeopslag. Water loopt dan via een netwerk van leidingen door de vloeren. In de zomer koelt het water uit de koele bron het pand. Daarna vloeit het opgewarmde water weer terug in de warmtebron. ’s Winters is dit precies omgekeerd. Verticale tuin publiekshal Raaks Ontwerp: Döll architecten Dit project is gerealiseerd door Andres Ambauen van Döll architecten. De planten in deze verticale wand verwijzen naar een bijzondere, historische plattegrond van Haarlem waarin toen voor het eerst dieptelijnen zijn aangegeven. Boereplein Op een braakliggend stukje gras achter de Jopenkerk bij de Raaks ligt De Boeretuin op het Boereplein, een bijzonder bewonersinitiatief. Samen met planoloog Fer Daalderop werd het plan opgevat om het braakliggend stukje grond, dat voorlopig niet bebouwd zou gaan worden, te ontginnen. Er zijn plannen en verschillende tekeningen voor deze plek gemaakt. De gemeente heeft de grond in bruikleen gegeven aan de bewoners en in 2012 kon een start worden gemaakt met de tuin. Met veel enthousiasme en ‘low budget’ wordt het perceel ontwikkeld. De grond blijkt echter ongeschikt als ‘landbouwgrond’. Bakken bieden nu uitkomst en men breidt het areaal steeds aan bakken verder uit. ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

30

Daklandschap In de binnenstad is weinig ruimte om uit te breiden, het is belangrijk om de ruimte efficiënt te gebruiken. Dit geldt ook voor platte daken en kapverdiepingen. Het maken van een daklandschap is ook belangrijk voor de uitstraling van een stad. Sommige daken in het centrum worden gebruikt als daktuinen, daarnaast worden ook andere functies aan daken toegekend. Hieronder enkele voorbeelden van daktuinen (met de klok mee): Daktuin Koningscarree, ontwerp Copijn landschaparchitecten Binnentuin is helemaal ingesloten door gevels en bevindt zich op het dak van de parkeergarage. Het is een kwetsbare tuin en is alleen toegankelijk voor bewoners. Kinder Dagverblijf (KDV) Nieuwe Gracht, ontwerp: KPG architecten Speelplaats op dak in binnenstedelijk gebied Daktuin/binnentuin Raakshof, ontwerp: bureau Schadenberg Binnentuin op het dak van winkels. Daktuin Zara, ontwerp: B+O Architecten Daktuin op winkel (niet toegankelijk voor publiek) Koningscarree Architect: Atelier Pro Tuinarchitect: Copijn Landschaparchitecten gerealiseerd: 1998 Bijzonderheden: lavagranulaat op daktuin parkeergarage De tuin van het appartementencomplex Koningscarree ligt ingesloten tussen de gevels van de panden aan de Gedempte Oude Gracht, het stedelijk gymnasium aan de Jacobijnestraat, de voormalige Mariaschool en het huis van Schagen met zijn monumentale ingang aan de Koningsstraat. Aan de Stoofsteeg is een nieuwe gevel opgetrokken met appartementen en entrees. Volgens het uitvoeringsplan binnenstad van november 1996 zijn er geen bomen of planten in de Koningstraat gewenst, want dat zou het stedelijk karakter van de straat verzwakken. Er staat nu nog 1 plataan. In de tuin van het Koningscarree wordt het gebrek aan bomen enigszins goed gemaakt. In een rij langs de slangenmuur en de achtergevel van het Stedelijk Gymnasium staan lindes in boomkratten in een rij opgesteld. De bomen in de kratten zorgen voor de nodige ruimte en hoogte om succesvol te kunnen groeien op het dak van de parkeergarage van het Koningscarree. Er is in de dikke laag van 60 cm lavagranulaat op het dak van de garage aangelegd en het heeft een computergestuurde watersproeisysteem. KDV Nieuwe Gracht (kinderdagverblijf) architect: Taetske van Dijk van KPG Architecten Gerealiseerd: 2011 Het ontwerp van een afscheiding voor een kinderspeelplaats op het dak van een kinderdagverblijf, gelegen in het historische centrum van Haarlem. Er waren een aantal voorwaarden waar het aan moest voldoen, zoals veiligheid en het beperken van geluidsoverlast voor de omwonenden. De ‘tuin’ is niet zichtbaar vanaf de straat en inkijk is tot een minimum beperkt.


31

Winkelpand Zara architect: Ralph Willemse (bureau K3H), realisatie: Arnoud Olie (B+O Architecten) Gerealiseerd: 2013 De realisatie van het dakterras bij winkelpand Zara aan de Grote Houtstraat stuitte op veel weerstand bij bewoners in de omgeving. Er was angst ontstaan dat er inkijk zou zijn. Bij de realisatie is er daarom gekozen om een klein gedeelte van het dak te verharden en af te schermen met beukenhaag in corten stalen bakken in een zigzaggende lijn. De rest van het dak is ingericht met sedum en een enkel looppad langs de rand van het dak. De veiligheid wordt gegarandeerd door een afscheiding. Deze tuin is niet toegankelijk voor publiek. Gravinnehofje Architect: Dolf Floors Tuinarchitect: Annemieke Diekman landschapsarchitecten Gerealiseerd: januari 2001 In opdracht van De Principaal in Amsterdam en in overleg met de architect Dolf Floors is er een ontwerp gemaakt voor het Gravinnenhof in Haarlem. Het Gravinnenhof is een nieuw hofje, het hofje van de 21e eeuw. Dit hofje is bestemd voor 55-plussers en zal een punt van rust en bescherming bieden aan de bewoners. Het ontwerp voor het hofje sluit aan bij de gedachten dat het hofje, een hofje is van de 21e eeuw. De inrichting past bij de landschapsstijl van deze tijd en het gebruik van vandaag de dag. Het ontwerp speelt in op het ontwerp van de bebouwing. In het hofje zijn twee elementen geplaatst: een langgerekte vijver en een bloemenstrip. Deze elementen versterken de lengte van het binnenhof. Hiernaast ordenen deze elementen de routing door het hofje. Passanten worden, vanaf het Spaarne gezien, langs de muur geleid en komen als vanzelfsprekend uit bij de uitgang in de steeg. Bewoners hebben ruimte om in de verbreding van de tuin bij elkaar te zitten onder de boom. Door deze minimale ingrepen wordt de ruimte helder ingedeeld en vastgelegd. Het gehele hofje wordt verhard met platen graniet, een natuurproduct dat aansluit bij de materiaalkeuze van de bebouwing waarin onder andere metaal, hout en hardsteen zijn gebruikt. Door de eenduidigheid van de verharding ontstaat een tapijt waar de vijver en de bloemenstrip op zijn geplaatst.


32

Toekomst Het bouwen in het centrum gaat gewoon door. Grootschalige ontwikkelingen zoals het Scheepmakerskwartier en kleine projecten zoals het nieuwe Brugwachtershuisje bij de Melkbrug zijn (bijna) in aanbouw. Voor de Brinkmanpassage heeft de gemeente een gebiedsvisie opgesteld en in de toekomst wordt de Metropoolregio Amsterdam steeds belangrijker. Scheepmakerskwartier Architect: Inbo Architecten Amsterdam Ontwikkelaar: woningcorporatie de Key en Dura Vermeer Start bouw: 2013 (Programma: 66 woningen en 42 ligplaatsen (Verhouding huur en koop: 62 % koop, 38% vrije huursector) Dit voorjaar is direct ten noorden van de molen Adriaan gestart met de bouw van het Scheepsmakerskwartier. Langs de Spaarne-oever komen 16 kadewoningen. De kopers van deze woningen hebben mede de indeling en het uiterlijk van de woningen bepaald, waardoor langs het Spaarne een gevarieerde gevelwand kan ontstaan. Dwars op de oever komen vijf rijtjes met ieder vijf eengezinskoopwoningen. De woningen staan deels op de halfverdiepte parkeervoorziening voor het Scheepsmakerskwartier. Tegenover de molen Adriaan worden twee gebouwen met samen 25 appartementen in de vrije huur sector gebouwd. Tussen de nieuwbouw en de molen wordt een passantenhaven met 16 ligplaatsen aangelegd. Langs de oever van het Spaarne zijn er daarnaast nog eens 26 ligplaatsen gepland. Het nieuwe wijkje staat op het voormalig terrein van Cavex, een bedrijf voor tandartsproducten dat verhuisd is naar de Waarderpolder. Tegen de sloop van de oude vierkante fabrieksschoorsteen is nog vergeefs bezwaar gemaakt. Het terrein direct ten noorden van het wijkje tot aan de spoorlijn blijft voorlopig onbebouwd. De Brinkmann Passage De Brinkmann Passage is in 1981 geopend. De Brinkmann Passage verkeert al jaren in een deplorabele toestand. Niet alleen de winkels en bioscoop op de eerste twee lagen en in de kelder zijn verdwenen, eind 2014 komen ook de gemeentelijke kantoren op de bovenverdieping vrij. In de Gebiedsvisie Brinkmann (2009) zijn een drietal ontwikkelstrategieën beschreven met betrekking tot de herontwikkeling van het Brinkmanncomplex. Uit oogpunt van flexibiliteit, fasering en duurzaamheid is gekozen voor de variant met hergebruik van de draagconstructie. Op dit moment worden de onderste winkellagen verbouwd, inclusief het rooilijnherstel in de Smedestraat en Schoutensteeg. Op termijn volgen het hergebruik van de kantoorlagen en de uitbouw van een gevarieerd daklandschap. Het uiteindelijke doel is het Brinkmanncomplex te herontwikkelen tot een hoogwaardig complex met aantrekkelijke functies waar behoefte aan is in de historische Haarlemse binnenstad. Enkele belangrijke uitgangspunten die worden genoemd zijn: • een publiekstrekker toevoegen aan de binnenstad van Haarlem • 'bruisend' maken/verlevendigen van het stadscentrum • aantrekken extra bezoekers naar het centrum ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

33

• kwalitatieve opwaardering Smedestraat en Schoutensteeg • beeldkwaliteit versterken toegang op Grote Markt • oude Brinkmann-allure terugbrengen met hoogwaardig programma • de bouwhoogte voegt zich in de ruimtelijke opbouw van de gebouwde omgeving. Nieuwe hoogteaccenten zijn daarbij mogelijk, mits zorgvuldig ingepast. Dit laatste uitgangspunt heeft betrekking op het daklandschap waar wordt gestreeft naar ruimtewinst bovenop de platte daken van het Brinkmanncomplex. In de Criteria Ruimtelijke Kwaliteit Brinkmann uit 2012 zijn de de volgende criteria voor dit nieuwe daklandschap geformuleerd: De dakverdiepingen zijn voorzien van een kap: De panden aan de Barteljorisstraat, Grote Markt en begin Smedestraat zijn voorzien van een individuele kap welke past bij het onderliggende gebouw. De overige dakverdiepingen krijgen een nieuwe kap. Hiervoor geldt een goothoogte die samenvalt met bestaande platte dak, een maximale nokhoogte van 12m. en een hellingshoek tussen de 30 en 70 graden. Alle dakinstallaties zijn uit het zicht en opgenomen in de gebouwde volumes. De overgang tussen het nieuwe daklandschap en de daken van de bestaande panden aan de Barteljorisstraat, Grote Markt en Smedestraat is zorgvuldig vormgegeven met respect voor cultuurhistorische waarden van de bestaande kappen. In principe ligt de hoofdtoegang naar het daklandschap in de Schoutensteeg. De locatie van het tweede stijgpunt wordt onderzocht. Het resultaat is een veelkappige bovenwereld dat een kwalitatieve toevoeging is aan het stadssilhouet van Haarlem. De Brinkmann Passage - Winkels De Brinkmannpassage is begin jaren ‘80 van de vorige eeuw gebouwd achter monumentale gevels gelegen aan de Grote Markt en Barteljorisstraat in Haarlem. De opzet met een passage werkt niet meer en wordt getransformeerd tot een agglomeratie winkels met een oppervlakte van ongeveer 10.000 m2 die niet meer naar binnen gekeerd is, maar juist naar buiten gericht is met adressering aan de Grote Markt en Barteljorisstraat. Medio 2014 zal de helft van de transformatie afgerond en verhuurd zijn. Een belangrijke stap is gezet. De winkel SISSY-BOY, ontwerp van studio Ina Matt, is half juni 2014 geopend. De winkelruimte bestaat uit een transformatie van een bestaande winkelpassage en een winkelruimte in een Rijksmonument. Door lokaal doorkijken te realiseren, behoudt het monument zijn schaal en karakter maar wordt het zowel visueel als fysiek gekoppeld aan de grotere aangrenzende ruimte. In totaal heeft de winkelruimte een grootte van 650m2. The Form Foundation. is verantwoordelijk geweest voor het gehele ontwerp traject van de casco ruimte van schematisch ontwerp tot bestektekeningen. ’t Melkhuisje - brugwachtershuisje Ontwerp: Marjolein van Eig Prijsvraag – publiek kiest Het brugwachtershuisje bij de Melkbrug in Haarlem moet worden vervangen. Het gebouwtje voldoet niet meer aan de huidige eisen. De gemeente heeft voor deze beeldbepalende plek aan het Spaarne een prijsvraag onder jonge architecten uitgeschreven. Uit 65 aanmeldingen heeft een vakjury vijf architecten geselecteerd. Deze vijf hebben allen een ontwerp aan de jury gepresenteerd waaruit de jury twee ontwerpen heeft gekozen: ‘Boegbeeld’ van architect Johan Selbing en ’t Melkhuisje’ van Marjolein van Eig. Het college stemde in met deze keuze ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

34

en vervolgens werden deze twee voorgedragen voor een publieksverkiezing die plaatsvond in het ABC. Tot en met 6 mei 2014 kon daar op één van de twee geselecteerde ontwerpen door eenieder van 16 jaar en ouder één maal worden gestemd. Op 8 mei maakte wethouder Ewout Cassee in het ABC bekend dat ’t Melkhuisje’ van architect Marjolein van Eig het winnend ontwerp is. Zij werkt het ontwerp nu verder uit. Medio 2015 moet het huisje gerealiseerd zijn. Ontwerp Voor de architecte is alzijdigheid een leidend beginsel geweest, naast de afstemming op de omgeving. De schuine lijnen en afwisselende gevelindeling leveren een bijzonder, gevarieerd silhouet op; het brugwachtershuis oogt van geen één zijde hetzelfde. Het reliëfrijke metselwerk van de gevels zet zich door in de kap, wat voor een hoge mate van continuïteit zorgt in het aanzien. Raam- en deurkozijnen zijn evenals de gevelpanelen groen, waardoor een link ontstaat met de kleurstelling van de brug. Sommige ramen kunnen worden geopend. Het grote overstek zorgt voor tempering van het zonlicht in de cabine. Op het dak zijn zonnepanelen aangebracht; de helling van het dakvlak is hierop afgestemd. De muren zijn extra dik uitgevoerd om het object zo zwaar te maken dat de opwaartse druk van de kelder tegenspel wordt geboden. Bovendien zorgen deze geïsoleerde muren ervoor dat er in de winter relatief weinig hoeft te worden verwarmd. Het publiek kan terecht aan een servicebalie op de begane grond; in een apart, uitstulpend gedeelte ligt de traforuimte. De bedieningscabine boven kenmerkt zich door een niveauverschil van de vloer (splitlevel). Het bordes van de kelder is richting brug doorgetrokken. Wanneer de functie van brugwachtershuis komt te vervallen is het gebouwtje gemakkelijk her te bestemmen als vakantiewoning.

Haarlem in de metropoolregio In een globaliserende economie concurreren niet alleen internationaal opererende bedrijven, maar vooral ook stedelijke regio’s met elkaar. Ze moeten wel. Het neerstrijken van internationale ondernemingen om hun globale netwerken ergens vaste voet aan de grond te geven werkt immers in economisch opzicht als een ‘multiplier’, het genereert nationale en lokale bedrijvigheid in de meest brede zin van het woord. De beslissing waar een internationale onderneming zich vestigt (of waar zij blijft) is in sterke mate afhankelijk van wat zo’n bedrijf in een regio aantreft: soort woonmilieus, kwaliteit aan personeel, niveau van verbindingen met andere gebieden in Europa of elders in de wereld, de mogelijkheden van de technologische infrastructuur, veelzijdige culturele voorzieningen, allerlei ontspanningsmogelijkheden en mooie natuur. Vast staat dat internationale bedrijven dan niet alleen kijken naar wat zich in de buurt van het stadhuis bevindt of op het bedrijventerrein nabij de luchthaven. Nee, dan speelt het hele pakket, de sfeer, de traditie, de cultuur, de moderniteit, de dynamiek, het klimaat, het groen, het water. Niet de afzonderlijke gemeenten, maar de Metropoolregio Amsterdam als totaal heeft daarvoor de beste papieren. De aantrekkelijkheden liggen als het ware voor het oprapen, niet alleen voor de elite, maar voor alle mogelijke bevolkingsgroepen. Alleen moeten deze wel met elkaar in verband en vervolgens in stelling worden gebracht. Ze moeten van aparte geschiedenissen een gezamenlijke toekomst, een samenhangende metropolitane identiteit zien te maken. (Bron: Metropoolregio Amsterdam. Ontwikkelingsbeeld Noordvleugel 2040.)


35

ABC Architectuurcentrum Haarlem Al 25 jaar ontmoetingspunt voor publiek en ontwerpers In de afgelopen 25 jaar is er in het ABC ongelooflijk veel gebeurd. Hieronder volgt een korte opsomming, verre van volledig maar die wel een beeld schetst van een aantal bijzondere feiten en activiteiten van dit centrum.

Bouwstenen van het ABC (enkele voorbeelden): Initiatiefnemers: 1989 - bouwhistoricus Bart Uittenhout en secretaris van de Schoonheids-commissie Piet Roos. Eerste voorzitter van het bestuur Wim van Luyken. Eerste architectuurgids van Haarlem: 1992 - onder redactie van architectuurhistoricus Wim de Wagt, Bart Uittenhout en Piet Roos. Heruitgave 2005. Verbouwing van het onderkomen van het ABC: 1994 - jaar van een tijdelijke huisvesting in het vm. woonhuis van de familie Enschede. Toenmalig minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur Hedy d’Ancona ‘brengt een ton mee’ voor de verbouwing van de dependance van het voormalige St. Elisabeth gasthuis. Plan van architect Yske Braaksma voor Groot Heiligland 47: een nieuwe entreehal en balie met latere winkelruimte; uitbreiding van de collegezaal door het integreren van een kleine binnenplaats met een glazen overkapping; doorbraak naar de laatste van de vier expositiezalen om een circulaire routing te creëren. Coördinatoren en vrijwilligers van het ABC: Coördinatoren en directie: Ellen Siebert en sinds 2008 Gabriël Verheggen Klein vast team aan medewerkers en momenteel zeventig enthousiaste en betrokken vrijwilligers. Huidig bestuur: Voorzitter: Ronald Huikeshoven; Penningmeester: Roel Steenbeek; Secretaris: Dré Kraak; Lid: Ruud Bergh, Véronique Leenhouwers, Willem Meuwese,

Het ABC stimuleert het architectuurdebat het ABC fungeert als een platform (enkele voorbeelden): - voor de stadsarchitect om zijn visie voor de stad te presenteren aan een breed publiek Thijs Asselbergs; Joop Slangen; Max van Aerschot - voor lezingen en meningen 1994 LISA IN HAARLEM Landschap - Interieur - Stedenbouw - Architectuur Cees Dam; Ben Eerhart; Alle Hosper; Maarten Kloos ABC Architectuurcentrum Haarlem – Groot Heiligland 47 – 2011 EP HAARLEM T. 023 534 05 84 - Website: www.architectuurhaarlem.nl

36

- voor de jeugd 2002 “de Blokkendoos” prijs uitgereikt door Joost Swarte 2013 - heden “Archikids” architectuurworkshops voor kinderen - voor een openbaar debat 2012-13 WEDEROPBOUWARCHITECTUUR IN HAARLEM Piet Roos, Johannes v/d Weiden en Henny Brakel spreken uit eigen ervaring over cultuurhistorisch erfgoed en leefbaarheid - voor discussie over de toekomst 2013 LISA REVISITED Deskundigen geven hun visie op ontwikkelingen in Haarlem: Mark van Rijnberk; Marlies van Diest; Jo Coenen; Maarten Kloos - voor de relatie tussen Haarlem en Amsterdam (MRA) 2013 VAN POORT TOT POORT een zoektocht naar een dynamische as door ARCAM (o.l.v. Maarten Kloos) en het ABC (o.l.v. Gabriël Verheggen) - voor een burgerverkiezing en de sociale media 2014 ontwerp nieuw brugwachtershuis - maquettes en tekeningen en stemlokaal in het ABC. Website: www.architectuurhaarlem.nl, Facebook en twitter @ABCHaarlem

Bijzondere tentoonstellingen in de afgelopen 25 jaar (een selectie): 1991 Potsdam – de Hollandse wijk 134 huizen in Hollandse stijl gebouwd in de 18e eeuw door Amsterdamse bouwmeesters – expositie geopend door Dr. K.J. Citron, de ambassadeur voor Duitsland in Nederland 1993 twee exposities uit Berlijn en Praag prijsvraag ontwerp van Pi de Bruijn voor de Reichstag in Berlijn en glaswerk & paviljoen van Borek Sipek, Rijksbouwmeester Praag 1997 nieuwe toneelschuur Haarlem samenwerking tussen Joost Swarte en Mecanoo – expositie geopend door Adri Duivestijn en Janwillem Schrofer, directeur Rijksakademie voor Beeldende Kunsten 2005 prijsvraag voor jonge Europese architecten “Europan Haarlem” gewonnen door engelse echtpaar Gibbs & Young voor hun woningbouw ontwerp N-O hoek Rozenprieel 2009 en in 2012 - internationaal rondreizende expositie over Noorse architectuur “Hedendaagse Noorse architectuur” geopend in beide jaren door de toenmalige Noorse ambassadeur in Nederland 2013 Speciaal geschenk van bureau HOSPER cadeau van maar liefst 60.000 LEGOsteentjes voor de jeugdige ontwerpers 2014 Speciaal geschenk van gemeente Haarlem In het kader van het gekozen jaarthema “innovatie” schenkt de gemeente aan het ABC een 3-D printer. Deze wordt direct ingezet voor een expositie, demonstraties en lezingen


37

WIJK TE KIJK-tentoonstellingen: een jaarlijkse spotlicht op een deel van de stad (bijzonderheid: deze expositie worden geheel verzorgd en samengesteld door de vrijwilligers van het ABC) titel Heiliglanden - de Kamp Stadsvernieuwing Mensenwerk Leidsebuurt Stadsvernieuwing Gekkenwerk Rozenprieel Slachthuisbuurt Bosch & Vaart De Vijfhoek Molenwijk Florapark – Floraplein Kleverpark Welgelegen Het Ramplaankwartier Waarderpolder Het Rozenprieel Stad naast de Stad (Schalkwijk) De Heemsteedse wijken Van Schoten naar Delftwijk 25 jaar ABC - Architectuur en Bouwen in het Centrum

jaar september 1990 feb – maart 1991 april – mei 1991 mei 1992 november 1992 maart 1995 april – sept 1996 sept – nov 1997 dec 1998 – mrt 1999 maart – juni 2001 aug – oktober 2003 sept – oktober 2007 jan – maart 2010 jan – april 2011 april – mei 2012 april – juni 2013 juni – sept 2014


38

Colofon ABC 25 jaar - Architectuur en Bouwen in het Centrum Productie: ABC Architectuurcentrum Haarlem Samenstelling, teksten, ondersteuning, vormgeving, opbouw en uitvoering ABC, door: Juan Carlos Alonso, Alan Barker, Erica van Brussel, Kees Damave, Walther Eigeman, Tineke van den Essen, Bert Harmsen, Claartje Janssen, Renate Kooijmans, Michaël Maas, Gery Meijer, Anneke de Nobel, Truus Penaat, Eelke Penaat, Susanne Spiessberger, Hans van der Straaten, Helen van Tol, Bernadette Traïdia, Ko van der Veldt, Peter de Weijer, Ilse Zuiderduijn Vormgeving Susanne Spiessberger, Ilse Zuiderduijn Coördinatie: Erica van Brussel, Susanne Spiessberger, Ilse Zuiderduijn Eindredactie: Gabriël Verheggen (directeur ABC) Bruikleengevers en herkomst afbeeldingen: betrokken kunstenaars, architecten en architectenbureaus Noord-Hollands Archief Chris Hoefsmit Harry van Beelen Haarlem Marketing/Hans Guldemond Dik Bol Subsidiegevers en sponsoren: Gemeente Haarlem Printhuis Noord-Hollands Archief Koninklijke Moorman Karton Jopenbier Vijn Partyservice Wijnkoperij Ockhuysen Chocolaterie Pierre Bakers Architecten bv Kraaijvanger architecten Mecanoo Architecten bv Max van Aerschot architect bv met speciale dank voor het verzorgen van al het drukwerk:


39

25 jaar ABC - Architectuur en Bouwen in het Centrum

Recommend Documents