2009

Jane Goodall Instituut Nederland

Bulletin 02/2009

“Ik ben nu een gerespecteerde vrouw” Een school zonder chimps ChimpanZoo in Beekse Bergen

“We have a choice to use the gift of our lives to make the world a better place” Jane Goodall

Colofon Dit bulletin is een uitgave voor de donateurs, adoptieouders en vrijwilligers van: Jane Goodall Instituut Nederland Adres: Polstraat 48 7411 KC Deventer Tel. 0570-658989 E-mail : [email protected] Website : www.janegoodall.nl Gironummer: 3026 Bankrekeningnummer: 41.09.63.453 Aan dit nummer werkten mee : Redactie: Silvia Temmink Diederik Visser Verder: Keli Houtzeel Marleen Lammers Wim van de Meerendonk Daphne van Meningen Latoya Meuris Luitzen Santman Linda de Vries Yfke van Vuurden Fotografie:

Safaripark Beekse Bergen Roy Borghouts Doug Cress, PASA Cristina Gomes, Max Planck, Leipzig Jane Goodall Instituut USA Wim van de Meerendonk Daphne van Meningen Patrick van Veen Linda de Vries

Bestuur : Roel den Dunnen Sacha Engels Marcel Huisman Patrick van Veen Cora de Wit

Inhoud Redactioneel

3

Steun ons via YouBeDo.com

3

Afrika Projecten & Chimpanseebescherming JGI Studiebeursprogramma voor meisjes “Ik ben nu een gerespecteerde vrouw””

4

Arabische posters tegen illegale handel in apen

5

Chimpansees maken mentaal plaatje fruitbomen

6

Een school zonder chimps

7

ChimpanZoo ChimpanZoo in Beekse Bergen

8

Roots & Shoots Roots & Shoots is springlevend

11

Kort Nieuws Jane Goodall in de top 10

14

(voorzitter)

Oeganda’s oudste chimp wordt 45

14

(penningmeester)

Even Voorstellen

Afvaardiging van de werkgroepen in het bestuur : Margot Dopheide Diederik Visser

Linda de Vries



15

Raad van aanbeveling : Irene van Lippe Biesterfeld Margaretha de Boer Frans Evers Jessica Evers Leoni Jansen Ruud Lubbers Fred Matser Ivo Niehe Willemijn Verloop Hans Wijers Advertenties : Voor advertenties gelden de navolgende tarieven : 1/8 pagina 1/4 pagina 1/2 pagina hele pagina

50 € 90 € 165 € 295 €

Heeft u interesse om een advertentie te plaatsen ? Neem contact op met de redactie Tel. 06-12614164; e-mail [email protected] De redactie kan advertenties weigeren Foto voorkant omslag: Sonso school, Budongo Forest, Oeganda Foto: Daphne van Meningen, juli 2009 Foto achterkant omslag: Chimpansees, Ngamba Island, Oeganda Foto: Andy Nelson Dit bulletin is geprint op FSC-gecertificeerd papier



Redactioneel Vorig jaar bestond het Jane Goodall Instituut in Nederland 10 jaar !! Omdat Jane dat jaar niet naar Nederland kwam en we het toch met haar wilden vieren hebben we het geplande feest doorgeschoven naar dit jaar. Afgelopen mei was het weer zover en mochten we Jane verwelkomen in Nederland. Er werd een druk programma afgewerkt. Jane bezocht de Roots & Shoots projecten op twee internationale scholen (zie verderop in dit Bulletin), en had ze een lunch met sponsor Holtkamper waarbij een tenttrailer werd aangeboden voor het Snare Intervention Team in Oeganda. De nieuwe ambassadrice van het adoptieprogramma, oud-wereldkampioene Kickboksen tot 57 kilo Krista Fleming, verzorgde een clinic zelfverdediging met een grote groep kinderen. Verder bezocht Jane, na een periode van 20 jaar weer de chimpansees van Burgers’ Zoo om daarna voor een uitverkocht auditorium een inspirerende publiekslezing te geven die was doorspekt met anekdotes uit haar nieuwste boek “Hope for Animals and Their World: How Endangered Animals are being Rescued from the Brink”, dat in september zal verschijnen. Houdt u onze webwinkel in de gaten want we hebben een redelijk aantal exemplaren bestelt.

Toen was het tijd om te feesten. Op een schitterende locatie in Epse werd er voor alle vrijwilligers, medewerkers of bestuursleden die zich de afgelopen 10 jaar hebben ingezet voor het Instituut een groots feest georganiseerd. Ook onze zuiderburen van JGI België waren van de partij. Na te hebben genoten van lekker lokaal eten van Passie voor Puur werd er onder begeleiding van de djembé band Mudanthe gedanst en tot in de vroege uurtjes doorgebracht rondom het kampvuur. Jane genoot zichtbaar van al die vrijwilligers die zich voor haar missie en boodschap hebben ingezet. Op naar de volgende 10 jaar. Diederik Visser, Redacteurr

Steun ons via YouBeDo.com YouBeDo verkoopt 80.000 boektitels tegen dezelfde prijzen als internet boekenwinkels en als de reguliere boekhandel. Het bewust bestellen van een boek via de website YouBeDo.com is de eerste stap om te zorgen dat er een geldstroom onze kant op komt.

naar keuze. Zo kan je 10% onze kant op sturen zonder dat het je iets extra’s kost.

YouBeDo is een initiatief dat wil bijdragen aan het welzijn van de aarde door een dialoog te creëren tussen consument, medemens en de wereld. Het wil een forum zijn waarop bekende en minder bekende goede doelen consumenten kunnen betrekken bij hun projecten.

Wil je door de aankoop van een boek ons steunen kan je dit doen door op onze website op het logo van YouBeDo te klicken. In dat geval staat Jane Goodall Instituut Nederland standaard als eerste in de betaalmodule waar de koper kan kiezen waar de gratis donatie naar toe gaat !! Je kan ook het onderstaande website adres intypen of bij de betaling kiezen voor Jane Goodall Instituut Nederland.

Als consumenten bij YouBeDo kopen moeten zij 10% van het aankoopbedrag (berekent over het bedrag exclusief BTW) doneren aan een goed doel

Een overzicht van de gemaakte donaties staat op de YouBeDo website en inderdaad deze bedragen worden aan ons overgemaakt.

https://www.youbedo.com/index/ref/id/138



JGI Studiebeursprogramma voor Meisjes: “Ik ben nu een gerespecteerde vrouw.”

Lerares, journaliste, dokter – veel meisjes dromen van zo’n carrière. Maar het kan een enorme uitdaging zijn om dat te bereiken, vooral voor meisjes in Afrika. Voor jonge vrouwen in Kigoma, Tanzania - waar het Jane Goodall Instituut (JGI) met lokale gemeenschappen werkt om natuur te behouden en een duurzaam bestaan voor mensen te ontwikkelen - zijn de opstakels om naar een middelbare school of hoger onderwijs te gaan groot. Aan de hand van het ‘Lake Tanganyika Catchment Reforestation and Education Program’ (TACARE) zorgt JGI ervoor dat meisjes naar school kunnen gaan. Dankzij het Studiebeursprogramma voor Meisjes, dat mogelijk gemaakt is door het Wanda Bobowski Fund, hebben al 199 jonge vrouwen de kans gehad om naar een middelbare school en/of hoger onderwijs te gaan.

Werken aan gelijke rechten voor vrouwen Het Studiebeursprogramma voor meisjes in Kigoma kwam van de grond in 1998, toen medewerkers van TACARE besloten om iets te doen aan de ongelijkheid tussen het onderwijsniveau van mannen en vrouwen in de gemeenschap. Over het algemeen wordt van vrouwen in kleine dorpen in Tanzania verwacht dat ze trouwen en kinderen krijgen zodra ze volwassen zijn. Voor een familie die het financieel lastig heeft is het geen prioriteit om geld uit te geven aan schooluniformen en schoolmateriaal voor een dochter. Het gevolg is dat er 50% meer analfabeten zijn onder vrouwen dan onder mannen. Maar TACARE maakt mensen ervan bewust dat als de sociale en financiële status van vrouwen verbetert door beter onderwijs, de hele gemeenschap hiervan profiteert. Een verbetering in het onderwijsniveau van vrouwen betekent niet alleen dat er een kans is op een hoger inkomen, het kan ook leiden tot lagere geboortecijfers, waardoor vrouwen voor betere gezondheidszorg, onderwijs, en andere basisvoorzieningen kunnen zorgen voor hun gezin.

Gezinnen die beschikken over basisvoorzieningen kunnen het zich ook beter veroorloven om natuurbehoud te steunen. Om mensen aan te moedigen om zich in te zetten voor natuurbehoud, traint het studiebeursprogramma gezinnen in duurzame landbouwtechnieken en bosbehoud.

Tegenspoed te boven komen Petronila Gwakila, een jonge vrouw in Kigoma, had verder onderwijs nodig om haar werk als supervisor op een kantoor goed te kunnen doen. Maar nadat ze met moeite middelbare school had afgerond, moest ze voor vier wezen en meerdere familieleden zorgen, en kon ze het zich financieel niet verloorloven om verder te studeren. Dankzij TACARE’s Studiebeursprogramma voor Meisjes heeft ze een diploma in plattelandsontwikkeling gehaald. Ze heeft nu een baan als Officier Milieuzaken in Kigoma. “Ik ben nu een gerespecteerde vrouw,” zegt ze. “Nogmaals, bedankt voor jullie steun aan de vrouwen in Kigoma, die ooit afgezonderd waren, maar nu iets betekenen.” Vijfentwintig vrouwen die door het programma een diploma hebben gehaald werken nu in formele sectoren als politie-agente, human resources medewerkster, secretaresse, accountant, verpleegster, ontwikkelingsmedewerkster, of lerares. Anderen werken in informele sectoren en hebben hun eigen bedrijf of boerderij. TACARE’s Studiebeursprogramma voor Meisjes had 59 deelneemsters in 23 middelbare scholen en zes colleges in 2008. Het is een van TACARE’s meest populaire en snelgroeiende programma’s in de lokale gemeenschappen. “Het studiebeursprogramma is een van de meest gewaardeerde projecten in de dorpen in Kigoma,” zegt Alice Macharia, Oost Afrika Programma Manager voor JGI. “Er is een enorme gedrevenheid om te zorgen dat jonge vrouwen deze educatieve kansen aangrijpen.”



Arabische posters tegen illegale handel in apen Deskundigen beweren dat er elk jaar ongeveer vijfentwintig chimpansees en gorilla’s, via Egypte naar het Midden-Oosten, Afrika uit worden gesmokkeld. In het Midden-Oosten worden ze dan verkocht als huisdieren. Alle mensapen staan geregistreerd als bedreigde diersoort en het is strikt verboden om in deze dieren te handelen ‘PASA legt zich er op toe de zwarte markt en de illegale handelsroutes naar het Midden-Oosten dicht te gooien,’ zegt Doug Cress, uitvoerend directeur van PASA. ‘Hoewel mensapen normaalgesproken niet in deze regio voorkomen, worden ze hier wel vaak naartoe gebracht. Wij zijn van mening dat deze posters ervoor zullen zorgen dat grenswachten en douanebeambten in plaatsen als Cairo, Khartoem, Beiroet en Doha in Qatar hun werk op een effectievere manier kunnen uitvoeren.’ PASA kwam al eerder met versies van de poster, in het Engels, Frans en Bahasa Indonesisch. Deze versies werden door de Great Ape Enforcement Task Force van CITES gedistribueerd aan landen in Afrika en Azië waar de mensapen van nature voorkomen. De Arabische poster gepresenteerd tijdens de CITES bijeenkomst in Genève

De Pan African Sanctuary Alliance (PASA), waar Ngamba Island en Tchimpounga deel van uit maken, heeft maatregelen ondernomen om de illegale handel in mensapen in het Midden-Oosten aan banden te leggen door het verspreiden van Arabische posters met kreten tegen het stropen van mensapen. PASA introduceerde deze posters namens de Great Ape Enforcement Task Force van de Convention on International Trade in Endangered Species (CITES). In het Nederlands betekent dit: Overeenkomst inzake de internationale handel in bedreigde uitheemse dieren en planten. De posters, die werden gepresenteerd tijdens de bijeenkomst van de Standing Committee van CITES afgelopen juli in Genève, zullen worden gedistribueerd aan wetshandhavingdiensten, douanebeambten en grenswachten in alle Arabische naties in Afrika en het Midden-Oosten.

De posters in de Arabische taal komen op een uitermate goed tijdstip, aangezien CITES steeds meer de nadruk legt op de rol van Egypte in de illegale handel in mensapen. Een PASA-missie bezocht Egypte in maart 2009 en deed verslag van grote gaten in de wetshandhaving en het naleven van de regels van CITES. De illegale handel beperkt zich niet alleen tot doorvoerroutes naar het MiddenOosten. Naar schatting meer dan 100 chimpansees en gorilla’s verblijven in privé dierentuinen in Cairo, Giza, Alexandrië en andere toeristische plaatsen. De meeste dieren zijn illegaal geimporteerd. Het gaat veelal om jonge chimpansees, zoals de 2-3 jaar oude chimp op de foto hieronder in een Egyptische privé dierentuin. De moeder is door de smokkelaars doogeschoten om bij de baby te kunnen komen.

Op de poster staat de boodschap: ‘Stop met het doden en smokkelen van deze dieren,’ samen met foto’s van alle vier de soorten mensapen: de chimpansee, de gorilla, de bonobo en de orang-oetan. Ook staan er de contactgegevens van CITES, Interpol, de Great Apes Survival Partnership (GRASP) en andere internationale wetshandhavingdiensten op vermeld.



Chimpansees maken mentaal plaatje fruitbomen

Waar gaan we nu naar toe?

Chimpansees onthouden de exacte locatie van hun favoriete fruitbomen

Een vrouwelijke chimpansee in het dichte Taï regenwoud, Ivoorkust

Primatologen hebben ontdekt dat het ruimtelijke geheugen van chimpansees zo precies is dat zij in een bepaald stuk bos een enkele boom kunnen vinden te midden van 12.000 andere. Bovendien kunnen zij onthouden of een boom weinig of veel vruchten produceert en zodoende besluiten verder te trekken om de bomen te vinden die de meeste vruchten bevatten. Het kan heel goed zijn dat deze vaardigheid heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van de hersenen van primaten.

van een groep chimpansees in het Tai National Park in Ivoorkust groeien. Ze identificeerden elke boom en gebruikten een GPS-systeem om hun exacte positie in kaart te brengen.

Emmanuelle Normand en Christophe Boesch van het Max Planck Instituut in Duitsland, werkten samen met Simone Ban van de University of Cocody in Abidjan, Ivoorkust, om het ruimtelijke geheugen van in het wild levende chimpansees te onderzoeken. ‘We waren verbaasd over het ogenschijnlijke gemak waarmee de chimpansees de bomen met de meeste vruchten terug weten te vinden. En hoe zij, na uren of zelfs dagen gescheiden te zijn geweest van andere leden van de groep, zich weer zwijgzaam bij hun voegden bij een grote fruitboom, alsof ze op die plek hadden afgesproken,’ verklaart Normand. Om erachter te komen hoe de chimpansees dit doen, bracht Normands team eerst de locatie van 12.499 aparte bomen in kaart, die in het leefgebied

Het team identificeerde ook 17 soorten fruitbomen waar de chimpansees regelmatig van aten en legden vast hoe vaak elke van deze 17 soorten per maand vruchten draagt. Op basis daarvan konden de onderzoekers vaststellen hoe groot de kans zou zijn dat een door het bos struinende chimpansee een fruitboom tegen zou komen waar hij van kon eten. Het team ontdekte dat de chimpansees de soorten met de meeste vruchten niet het vaakst opzochten – wat naar verwachting het geval zou zijn als ze zouden navigeren zonder hun ruimtelijke geheugen te gebruiken. Ze sloten tevens de mogelijkheid uit dat de chimpansees de bomen vonden door middel van geur. In plaats daarvan pikten ze er bepaalde bomen uit en liepen daar linea recta naartoe. De chimpansees bezochten bijvoorbeeld een bepaalde fruitboom, de Pouteria aningueri, vaker dan een van de andere bomen, ondanks het feit dat het een van de zeldzaamste bomen in hun leefgebied is, zo meldde het team in het wetenschappelijke tijdschrift Animal Cognition..



behulp van werktuigen. Of als de vruchten van de Sacoglottis vol in bloei staan, zijn de chimpansees uren bezig met het uitpersen van vruchten om zoveel mogelijk sap eruit te krijgen.’ Opvallend is dat de vrouwtjes kortere afstanden aflegden om te eten dan de mannetjes. De onderzoekers weten niet waarom, maar hebben het vermoeden dat de vrouwtjes de locaties van de bomen beter kunnen onthouden, of dat de mannetjes gewoon met elkaar concurreren door grotere afstanden in hun gebied af te leggen. Normand is van mening dat het in zekere zin niet zo verbazingwekkend is dat chimpansees hun vermogen om door hun gebied te navigeren zo fantastisch hebben ontwikkeld.

Op naar een lekker hapje

De chimpansees legden ook veel kortere afstanden naar elke fruitboom af dan men zou mogen verwachten wanneer ze per toeval op de bomen af zouden komen, wat bevestigt dat ze direct en bewust naar bepaalde bomen toe gaan. ‘Wij denken dat het geoorloofd is aan te nemen dat chimpansees de exacte locatie van waarschijnlijk duizenden bomen kunnen onthouden,’ zegt Normand. Van de twee vrouwtjes die op de voet zijn gevolgd door het team at de een van 391 verschillende bomen, met een gemiddelde van 14 bomen per dag, terwijl de ander van 506 verschillende bomen at, met een gemiddelde van 18 bomen per dag. Elke chimpansee bezocht elke boom gemiddeld om de vijfeneenhalve dag opnieuw. Wat nog opvallender is dan het feit dat ze de locatie van hun favoriete bomen schijnen te kunnen onthouden, is dat zij zich ook herinneren welke boom wanneer in bloei staat en de meeste vruchten bevat. Voor deze meer winstgevende bomen reisden ze liever wat langer dan een kortere weg naar een minder productieve boom te nemen.

Een theorie, bekend als de ‘ecologische hypothese’, veronderstelt dat de noodzaak om de locatie van voedselbronnen als fruitbomen te onthouden en terug te vinden een drijfveer is geweest in de evolutie van het brein van primaten. De theorie stelt in het bijzonder dat voor het eten van fruit meer intelligentie nodig is dan voor het eten van bladeren. ‘Dat komt doordat fruitbomen en -planten veel wijder verspreid in een gebied groeien, minder voorspelbaar zijn en veel lastiger te manipuleren zijn dan bladeren. Daar is de vaardigheid van het notenkraken van de Taï-chimpansees een extreem voorbeeld van,’ vertelt Normand. Chimpanees hebben een groter leefgebied vergeleken bij andere apen en eten voor het grootste gedeelte fruit. Dit suggereert dat de ontwikkeling van een uitstekende vaardigheid om naar fruitbomen te navigeren een van de voornaamste drijfveren zou kunnen zijn in de evolutie van de intelligentie van apen.

‘Het lijkt er op dat ze in elk seizoen weer andere boomsoorten prefereren,’ zegt Normand. ‘Als het bijvoorbeeld het seizoen van de kolanoten is, kraken de chimpansees urenlang de noten met

Dit mannetje is genoodzaakt bladeren in plaats van fruit te eten



Een school zonder chimps Begin 2007 begon het Jane Goodall Instituut in Nederland met het zoeken van fondsen voor een bijzonder project: Het verhuizen van een lagere school. Het ging om een school die gebouwd was op het terrein van een voormalige zaagfabriek in Budongo Forest in Oeganda. Het terrein van de zaagfabriek is omringt door bos waar een chimpanseegemeenschap leeft die door de aanwezigheid van een onderzoeksstation geheel gewend is aan de aanwezigheid van mensen. De chimps maar ook bavianen kwamen dan ook regelmatig een kijkje nemen op het schoolterrein. Daarbij waren de lunchpaketten van de kinderen erg in trek. Door een gule gift van de scheidend KLM-directeur Leo van Wijk aan JGI kon eind 2008 worden begonnen met de bouw van de school. In Juli 2009 zijn de leerlingen en leraren verhuist naar hun splinternieuwe schoolgebouw buiten het bos. Iedereen is blij met de huidige situatie. De kinderen hoeven niet meer de lange en gevaarlijke tocht door het bos te ondernemen om naar school te gaan. Ook is het risico dat de chimps ziek worden van een griepje of verkoudheid die door de kinderen mee naar het bos kan worden genomen veel kleiner. Daarnaast is het aantal leerlingen op de school sterk toegenomen.

De inrichting van de lokalen is nog vrij kaal, hiervoor zijn we nog op zoek naar sponsoren

Een heel belangrijk detail van de school is de aanwezigheid van een rij hygiënische toiletten. Er is zelfs een toilet met voorzieningen voor gehandicapten. Toiletten zijn een essentieel onderdeel voor het goed kunnen functioneren van de leerlingen. Er zijn vooral meer meisjes die met plezier naar school kunnen gaan. Uit onderzoeken is gebleken dat in Oeganda vaak tot 30% schoolverzuim optreed onder de vrouwelijke leerlingen doordat ze zich niet kunnen terugtrekken in een afgesloten toilet.

Afluisterpraktijken op het toilet Ook de leraren zijn ontzettend blij met de nieuwe school. Ze hebben zelfs besloten om de school al in gebruik te nemen voordat de bouw volledig afgerond was. Alleen hebben de leraren een dringende behoefte: Een apart toilet. Het is nu namelijk het geval dat sommige leerlingen de leraren plagen door ze af te luisteren op het toilet en de gehoorde geluiden na te bootsen tijdens de lessen ! Leerlingen van de school verwelkomen medewerkers van JGI Nederland

Het project van de school is een goed voorbeeld van het Community Centered Conservation concept van het JGI. De lokale gemeenschap heeft land, arbeidskrachten en bakstenen beschikbaar gesteld om de komst van de nieuwe school te realiseren. Tijdens de bouw van de school zijn de dorpelingen geschoold in nieuwe bouwtechnieken. Voor de mensen uit de omgeving wordt het steeds duidelijker dat chimpanseebescherming uiteindelijk vooruitgang kan brengen voor zowel de mensen als de dieren en het milieu.

“Conservation School” De Budongo Primary School heeft zichzelf de titel “Conservation School” gegeven. Het schoolbestuur heeft jarenlang letterlijk tussen de chimpansees gewerkt en ze hebben altijd op goede voet gestaan met de onderzoekers en de natuurbeschermers. Hoewel ze nu niet meer dagelijks chimps op het schoolplein zullen zien willen ze zich wel blijven inzetten voor de bescherming van hun leefgebied. De leerlingen krijgen tijdens praktijklessen alles te weten over duurzame landbouw, recycling en gezondheidszorg. Op deze manier wordt er geïnvesteerd in een nieuwe generatie die inziet dat zij kunnen profiteren van het ecosysteem waarvan zij deel uit maken.



ChimpanZoo in Beekse Bergen Mijn blik dwaalt over de uitgestrekte savanne. Het is een warme zomerdag. In de verte door de verzengende hitte zie ik hoe giraffen elegant wiegend zich naar een bomenpartij verplaatsen. Dichterbij zijn er veel jonge dieren te bewonderen. De gnoe´s hebben een vruchtbaar jaar en ook lopen er wat jonge zebra´s te dartelen over de vlakte. Links van mij staat een kolonie flamingo’s op één of twee pootjes te baden, en rechts ligt een neushoorn zich te wentelen in een modderpoeltje. Kronkelend en draaiend om alle delen maar zoveel mogelijk van modder te voorzien. Hoezo kunnen dieren niet hedonistisch zijn? Tijd voor aflossing, zo´n aanblik van een heerlijk modderbad doet andere neushoorns kwijlen van genot.

buiten altijd met één hand voor zijn ogen (het waarom hiervan is op dit moment onduidelijk). Nee dan de andere Wouter! Wouter is de branieschopper van de groep. Die heeft duidelijk alfa mannetje ambities. Wouter heeft een meer bruine (en vaak opgezette) vacht.

Wouter, de branieschopper van de groep

Neushoorn in Beekse Bergen

We zijn op weg naar ons tentenkamp. Vlak voordat we er aankomen, lopen we nog even langs de gevlekte hyena´s. Het blijven merkwaardig gevormde dieren, die lang de naam hebben gehad laf te zijn. Inmiddels weten we beter. Het herinnert me aan die avond dat ik op rand van de Ngorongoro nietsvermoedend door onze gids naar een vuilnisbelt werd gelokt, waar de hyena´s grommend uit elkaar stoven toen hij zijn zaklantaarn aandeed en ik mijn hart in mijn keel voelde kloppen. Gelukkig zitten ze in de prachtige Beekse Bergen achter een omheining. Wouter de hoofddierenverzorger van ´onze` groep chimpansees introduceert de dieren en geeft ons wat karakteristieken waaraan we ze kunnen herkennen. Dat blijkt in het begin niet mee te vallen, maar drie weken later kunnen we de meeste dieren eenvoudig duiden. Er zit wel een bepaald systeem in. 2 oudere mannetjes, 2 oudere vrouwtjes, 3 jonge mannetjes en 4 jonge vrouwtjes, en oh ja nog 1 heel kleintje ‘Stephan’, dus die is sowieso een makkie. Marlies zijn moeder loopt er vaak vlakbij. Frits het alfa mannetje is makkelijk te herkennen. Niet omdat het zo´n macho is, nee eerder het tegendeel. Omzichtig lopend als een oude man met een wandelstok en

Martje is behoorlijk kaal, wat je de indruk geeft dat ze heel oud is. Het tegendeel is waar. Ze is pas 9 en één van mijn favorieten. Waarom weet ik eigenlijk niet, het is iets in haar lichaamstaal wat me aantrekt. Van de mannetjes is Pat mijn favoriet. Pat is met de fles opgevoed en erg gericht op mensen. Ik begin hem er na vijf weken van te verdenken dat hij me herkent. Pat heeft een olijk koppie, een indringende blik en een grappig V-vormig vlekje onder zijn neus.

Martje

Terug in het tentenkamp krijgen we les van Patrick van Veen. Wie zijn die we ? We zijn een groep van ca 12 enthousiaste vrijwilligers die meedoen aan ChimpanZoo. ChimpanZoo (http://www.chimpanzoo. org/) is een mondiaal door het Jane Goodall Instituut in het leven geroepen project, dat het gedrag van chimpansees in dierentuinen bestudeert en dat beoogt het leven van chimps in dierentuinen te veraangenamen. In inmiddels 19 dierentuinen over



de hele wereld loopt een dergelijk project. Wij doen het eerste project in Nederland (en zelfs het eerste in Europa) dankzij de medewerking van de directie van de Beekse Bergen.

Cursus objectief observeren door Patrick van Veen Wie is Patrick van Veen? Patrick is bestuurslid van Jane Goodall Instituut Nederland, bioloog, schrijver van o.a. het boek “Help, mijn baas is een aap”, en heeft een eigen bedrijf waar hij ondernemers de kunst van het objectief observeren bijbrengt. (Patrick zou overigens over zichzelf iets zeggen in de trant van brildrager, donkerblond, zuidelijk accent, kleine oren, ca. 1.85 m groot). Hij tracht ons iets over objectief observeren bij te brengen en vertelt ons over termen als “Sampling bias” (Een steekproef doen die niet overeen komt met de populatie), “observer effects” (observer veroorzaakt het effect), “observer bias” (zien wat je wilt zien) en “inferential bias” (verkeerde conclusies trekken). Objectief observeren blijkt subjectief beschouwd dus behoorlijk moeilijk te zijn. Je bent geneigd om alles wat je ziet meteen te duiden. Een voorbeeld. Objectief is: “Frits loopt met één hand voor zijn ogen”, subjectief is: “Frits loopt wat verlegen met één hand voor zijn ogen, omdat hij graag wil nadenken over de voortzetting van zijn carrière als alfamannetje”. Frits

Het ChimpanZoo Ethogram Een belangrijk element van het ChimpanZoo project, en iets waar we de laatste maanden druk mee zijn geweest is het ethogram. Een ethogram is een objectieve beschrijving van het gedrag van dieren. Voor het ChimpanZoo-project is er een apart ethogram gemaakt dat geënt is op het ethogram van Jane Goodall in Gombe, maar dat vereenvoudigd is omdat de onderzoeksvragen basaal zijn en vrijwilligers weinig ervaring hebben met observeren. Het betreft 6 context codes en bijna 60 gedragscodes. Een voorbeeld, één context code heet PUOR, en staat voor “public orientated”. Maw een chimpansee is gericht op iets of iemand in het publiek en reageert daar op. Een gedragscode geeft aan wat een dier op een bepaald moment doet. Als je in de bovenste context ziet dat een chimpansee op twee benen staat en kijkt naar het publiek dan is dat WATCH en STAND BIPEDAL.

De ChimpanZoo waarnemers oefenen de gedragcodes

Als groep staan we voor de uitdaging om het gedrag van chimpansees te leren herkennen, dit om te zetten via 60 gedragscodes, en het allemaal op eenzelfde manier te doen. Omdat het ethogram een model is van de werkelijkheid, past niet alles wat we zien binnen het model. Daarover maken we met elkaar dan afspraken, want het moet wel zo zijn dat we alles gelijkelijk noteren. Als we er als groep echt niet uitkomen, vragen we raad bij het hoofdkantoor in Amerika. Het schijnt dat we daar inmiddels al een naam hebben, we zijn wel erg kritisch! Alsof dat nog niet genoeg is dan is er ook nog het computerprogramma dat gebruikt wordt om het gedrag vast te leggen en de wijze waarop het gedrag wordt gemeten. Dat vergt van ons beginners wel het een en ander.

10

Oefentijd ! Eenmaal per minuut piept het “machien” en verandert de observator in een alleskunnende duizendpoot. Hij/zij moet dan snel een proefdier herkennen in een kluwen chimps, het gedrag instantaan virtueel fotograferen en versturen naar de visuele cortex, instructies stand te pede doorseinen naar de vertaalcentra en de aldaar aanwezige tolken, die objectief moeten interpreteren, waarna koeriers worden verzonden naar alle windstreken en in het bijzonder de handen om soms wel 5 codes in te typen (staand op een brug in de regen, of kijkend in een vol door de zon beschenen laptop-scherm), waarbij de ogen controleren of we het wel goed doen. En dat allemaal voordat de volgende piep klinkt. U snapt dat kost oefentijd!

Verrijking Uiteindelijk is het de bedoeling dat we, zodra we echt gestart zijn, een beschrijving maken van het gedrag van de chimpansees in de Beekse Bergen. Door te vergelijken met de andere dierentuinen die meedoen aan ChimpanZoo kunnen we zien of er verschillen zijn en of we die verschillen kunnen begrijpen. Vervolgens willen we kijken of we meer afleiding kunnen bieden. En dat is nodig want zijn in de vrije natuur chimpansees alleen al circa 40% van hun tijd kwijt met eten zoeken, in een dierentuin is dit beduidend minder en moeten ze op een andere manier hun tijd zien door te komen.

Samen oefenen bij de chimps

bijgewoond en ze willen ons graag vertellen hoe leuk het is om in de Beekse Bergen te mogen werken. Ik kan het graag geloven want het is een prachtig opgezette dierentuin. Dank voor jullie hulp en enthousiasme!

Termietenheuvel als verrijking in Beekse Bergen

Verrijking door eten te verstoppen in ijs. vlnr Frits, Martje, Sam en Fangi

De medewerking die we krijgen van de Beekse Bergen is geweldig. Het enthousiasme is groot, men staat altijd klaar om ons te helpen, en te voorzien van koffie en koekjes. Op het kantoor Hans Orbons kunnen we onze spullen stallen en onze laptops opladen. O.a. Gaby en Judith van publieksvoorlichting hebben een groot deel van onze trainingen

De laatste keer in de Beekse Bergen, zag ik iets vreemds. Tijdens het voeren terwijl alle dieren richting de verzorgers togen om hun aandeel paprika´s te krijgen, bleef Marlies wat achter, steeds steunzoekend aan een balk of een touw met Stephan geklemd aan haar voet. Heel af en toe liet ze die steun los, rende naar eten wat vlak bij haar op de grond lag, om meteen weer terug te keren naar die steun. Soms kon ze eten bereiken zonder het touw waaraan ze vasthield los te hoeven laten. Gebiologeerd keek ik toe. Hoewel ik niet snapte wat er aan de hand was realiseerde ik me dat ik iets bijzonders had gezien. En ook dat ik door te oefenen enig begrip begin te krijgen van wat er binnen een groep chimps gewoon is en wat niet. Een geruststellende gedachte. Wim van de Meerendonk

11

Roots & Shoots is springlevend Roots & Shoots is springlevend in Nederland dankzij twee internationale scholen die in het afgelopen schooljaar aan het programma hebben meegedaan. De Arnhem International School (AIS) en de American International School of Rotterdam (AISR) wijdden zich in de herfst van 2008 aan het programma. Als resultaat van hun eerste bijdrage aan het programma kregen ze een extraatje in mei 2009, namelijk een bezoek van Jane Goodall zelf!

wilde helpen met het beschermen van de bij (Save the Bees) en maakte een honingbijreservaat op het schoolterrein. Gedurende hun activiteiten op deze specifieke gebieden slaagden de kinderen er helemaal zelf in om verschillende informatiebronnen aan te boren, de materialen te verzamelen en de projecten uit te voeren. En het allerbelangrijkste ze leerden met elkaar samen te werken !!

Dr. Jane is enorm enthousiast over het Roots & Shoots-programma en wilde graag via de kinderen zelf meer te weten te komen over de R&S projecten van deze twee scholen. De R&S-leden van beide scholen ontvingen het voorrecht om een bezoek van Dr. Jane te organiseren. Dit resulteerde in een dag die ze nooit zullen vergeten.

De projecten van het AIS Binnen de twee scholen werden afgelopen herfst vijf groepen gevormd. Op de Arnhem International School deden zowel de basisschool als de school voor het voortgezet onderwijs mee aan Roots & Shoots. Zij rondden hun projecten in de lente af. De AIS-basisschool vormde vier groepen. Een leerkracht verwerkte het R&S-programma in het curriculum voor de klas en binnen de klas werden vier groepen gevormd waarvan alle leerlingen rond de tien en elf jaar waren. Eén groep maakte een

Het honingbijreservaat in wording

De school voor het voortgezet onderwijs van de Arnhem International School had een kleine groep, bestaande uit twee leerlingen. Ondanks hun geringe aantal hadden ze een groot effect op hun gemeenschap; deze leerlingen waren zeer gepassioneerd over kwesties aangaande huisdieren en besloten de plaatselijke kattenopvang in Arnhem te helpen. Door het houden van bakfeesten, het maken van posters, het schrijven van artikelen voor hun schoolkrant en het vragen om gelddonaties voor verzorgingsmaterialen met een in de schoollobby geplaatste donatiedoos, konden zij geld binnenhalen. De leerlingen slaagden er in een paar honderd euro op te halen en een flinke donatie aan materialen aan de opvang te schenken.

Jane krijgt uitleg bij de insectentuin

insectentuin, een andere groep organiseerde een “Go Green”-recyclingcampagne op school en de laatste groep hield campagne bij een plaatselijk winkelcentrum voor minder energieverbruik en afval. Een ouder en een vrijwilliger van de basisschool leidden een naschoolse Roots & Shoots-groep met negen scholieren van tussen de zeven en elf jaar oud. De naschoolse groep besloot dat ze

Groepsfoto van de R&S groepen van het AIS met Jane

12

Op 8 mei 2009 bezocht Jane Goodall de Arnhem International School (Alette Jacobs school) om de vijf groepen te ontmoeten, hun projecten te bespreken en enkele resultaten hiervan in eigen persoon te zien.

“de wereld veranderen in een maand”, beginnend bij hun eigen school. Dit project van één maand bestond uit een thema dat wekelijks veranderde, met voor iedere subgroep een eigen week. Bijvoorbeeld; de ene week ging het om het verminderen en recyclen van het schoolafval, de week erna draaide alles om het besparen van energie door het verminderen van water- en elektriciteitsverbruik. De kinderen slaagden daar op verschillende manieren in. Hoewel ze met weinig waren, creëerden ze meer bewustzijn in de gehele school en inspireerden ze met hun activiteiten andere kinderen – vooral de jongere kinderen – om ook betrokken te raken en hun eigen projecten te beginnen. Aan het eind van het project van één maand had de groep met vallen en opstaan geleerd wat ze de volgende keer zouden kunnen doen. Ze zijn aan R&S verslaafd geraakt en zijn van plan om het programma volgend schooljaar voort te zetten.

Jane plant symbolisch een boom op het schoolplein

Eerst hield ze een privéontmoeting met de groepen in een klaslokaal, waarbij ze hun projecten op verschillende manieren aan haar presenteerden. Jane sprak met de leerlingen over hun projecten en overhandigde hen een door haarzelf persoonlijk ondertekend R&S certificaat. Daarna leidden de leerlingen, die bij de tuinprojecten betrokken waren, Jane naar buiten en naar het schoolplein om hun voltooide percelen te laten zien. Na het bekijken van de tuinen plantte Jane samen met de rest van de schoolkinderen een boom in het midden van het schoolplein ter herinnering aan haar bezoek. Vervolgens kwam Jane naar het auditorium om de kinderen en hun ouders toe te spreken over haar levenservaringen en het R&S-programma.

De wereld veranderen in een maand De American International School of Rotterdam (AISR) integreerde het Roots & Shoots-programma met haar “Global Initiatives Club” (club voor wereldwijde initiatieven). Deze groep was al actief in het aankaarten van wereldwijde kwesties met betrekking tot mensen en andere culturen. Maar toen ze over het R&S-programma hoorden, voelden ze dat dit een perfecte schakel was om op een ander niveau iets te bereiken, zowel globaal als plaatselijk wat de drie R&S-gebieden (dieren, het milieu en de menselijke gemeenschap) betrof. Een tiental kinderen van de Global Initiatives Club vormde de nieuwe R&S-club en besloot om alle gebieden te dekken door zich in subgroepen te splitsen. Ze creëerden het concept

Jane luistert naar de presentaties van de leerlingen van AISR

Op 9 mei 2009 kwam Jane Goodall de kinderen van het AISR bezoeken. De kinderen toonden hun resultaten aan Jane via een PowerPointpresentatie. Jane vond het fantastisch om zoveel energie en enthousiasme te zien en het verzekerde haar er des te meer van dat deze kinderen, samen met alle andere leden van het R&S, deel uitmaken van een grotere beweging die een positieve invloed op de wereld heeft, nu en in de toekomst. Na het houden van een privéontmoeting met de R&S-scholieren reikte Jane een R&S certificaat aan de groep uit, om vervolgens in het auditorium van de school de overige leerlingen, leerkrachten en ouders toe te spreken. Chief Marketing Officer Mai Elmar heette haar welkom namens de stad Rotterdam en Wiert-Jan de Raaf sprak het publiek toe namens het Rotterdam

13

Climate Initiative. Jane Goodall tekende voor een beter klimaat en bij wijze van steun aan Jane en het toegewijde harde werk van de R&S scholieren mocht AISR een zonnepaneel van het Rotterdam Climate Initiative in ontvangst nemen. In samenwerking met Eneco kunnen zij binnenkort ‘real-time’ de opbrengst van dat paneel in de aula van de school aflezen. Al met al was het een gedenkwaardige dag voor beide internationale scholen en een veelbelovende dag voor het Roots & Shoots-programma in Nederland. Dit programma bracht ons samen met alle succesvolle programma’s binnen Jane Goodall Instituut Nederland tot het eind van het eerste, succesvolle decennium van onze organisatie en leidde ons naar het begin van een inspirerend nieuw decennium - Roots & Shoots inbegrepen.

Jane tekent het Rotterdam Climate Initiative

Kort Nieuws Jane Goodall in de top 10 Jane Goodall heeft de top 10 aller tijden gehaald van de vrouwelijke wetenschappers. Slechts twee moderne wetenschappers hebben deze top 10 gehaald, naast Jane was dat de astrofysicus Jocelyn Bell Burnell. In opdracht van L’Oreal is de enquete uitgevoerd door New Scientist Magazine onder 800 wetenschappers en mensen uit het algemene publiek. Het doel van de enquete was om de rol van vrouwen in de wetenschap te vieren en tegelijkertijd aandacht te geven aan het feit dat er maar weinig moderne rolmodellen zijn om jonge vrouwen te stimuleren een carrière in de wetenschap na te streven. L’Oreal heeft haar bestaan voornamelijk te danken heeft aan de wetenschap. Het L’Oreal “UNESCO For Women In Science awards programme” is 10 jaar geleden opgericht met de slogan “de wereld heeft de wetenschap nodig en de wetenschap heeft vrouwen nodig”. Het programma stimuleert de participatie van vrouwen in de wetenschap via het uitgeven van postdoc-aanstellingen. De poolse wetenschapster Marie Curie, die heeft ondekt dat je met stralingstherapie kanker kon behandelen, heeft de top 10 gewonnen met 25.1% van de stemmen. Op nummer twee eindigde Rosalin Franklin, de engelse biofysicus die de structuur van DNA mee heeft helpen ontdekken met 14.2 %.

Oeganda’s oudste chimp wordt 45

Kampala - Zakayo, de oudste bekende chimpansee in gevangenschap in Oeganda vierde op 15 augustus jongstleden zijn 45e verjaardag. Het Uganda Wildlife Education Centre (UWEC) in Entebbe waar de alfa Zakayo is ondergebracht had voor de gelegenheid een speciale verjaardagstaart gemaakt. Omringt door zijn familie, waaronder zijn vrouwtjes Amina en Ruth, gaf Zakayo echter duidelijk de voorkeur voor fruit in plaats van de taart. Toen Zakayo werd geroepen om zijn taart aan te snijden, die op een schaal met fruit was geserveerd, koos hij voor een bogoya (banaan) en liep vervolgens weg. Pogingen om hem te overtuigen toch nog een stuk taart te pakken liepen op niets uit, zijn tweede keuze was een stuk ananas. De jongere chimps hadden echter geen moeite met de taart en de rest van het fruit. Er werd stevig om gevochten.

14

Even voorstellen Mijn naam is Linda de Vries. Ik houd van apen, chocola en patat, kunst en schilderen, m’n hond, reizen in warme, kleffe landen, niet van skiën, wel van m’n “macho” puber, m’n verlegen puber en m’n eigenwijze man. Zo nu weten jullie alles. Of niet? Ik kan wel vertellen hoe het zo gekomen is. Want waarom staat “apen” vooraan in de lijst? Het antwoord is simpel. Het grootste deel van mijn tijd houd ik me bezig met apen. Niet direct, maar via het vrijwilligerswerk voor het Jane Goodall Instituut. Apen, met name chimpansees maar ook andere dieren, en hun bedreigde toestand in de wereld beheersen mijn gedachte. Een paar jaar geleden werd het gevoel sterker dan ooit; ik MOET iets doen, iets proberen, om de toestand van een mishandeld of bedreigd dier te verbeteren. Zij zijn hulpeloos, voor hen verandert er niets als ik of een ander mens niets doet. Waar dit vandaan komt, weet ik niet precies. Ik weet alleen dat ik als kind al gefascineerd was door dieren en hun gedrag. Ik denk dat mijn liefde voor dieren gewoon is ontstaan door de ervaring met huisdieren. Van een hond als huisgenoot leer je dat dieren ook emoties hebben. Ieder kind weet wanneer een hond blij is of boos. Onder mijn kussen lag een boek over apen en ik verzamelde “weetjes” over dieren. Later zou ik ook in het gras gaan liggen met een verrekijker om dieren te observeren. Dat dit een echt beroep was, wist ik toen eigenlijk niet. Dus ging ik ná de middelbare school iets anders doen: Culturele Antropologie. Dit kwam overeen met mijn interesse in reizen, ontdekken en andere volken leren kennen. Ook in deze studie kon ik veldwerk doen en trouwens… ook wij zijn apen (primaten)!

Linda en Jane “pant-hooting” tijdens de opening van de Bijzondere Dierenwinkel in 2007

gevangenschap met het doel de omstandigheden van de dieren te optimaliseren. Sindsdien staat mijn leven in het teken van mijn passie: de chimpansee! Zoveel mogelijk probeer ik me te concentreren op dit project. Dit houdt in besprekingen voeren met dierentuinen, een training opzetten en observatieonderzoek doen in Beeks Bergen. Maar ik kan het niet laten om me ook bezig te houden met duizend en één andere dingen voor het Jane Goodall Instituut. We zijn bijvoorbeeld druk bezig een lespakket voor scholen te ontwikkelen. Hiervoor heb ik een verhaal, een sprookje over de vriendschap tussen een chimpansee en een jagerszoon, geschreven waarin alle aspecten van de chimpansee aan de orde komen: de bushmeat, het verdwijnen van het regenwoud en de projecten van het JGI in Afrika.

Ik besloot mijn studie aan te vullen met een aantal extra modules: “primate conservation” en “gedrag en evolutie” aan de Universiteit van Groningen. In mijn vakanties ging ik “poep scheppen” en meehelpen in opvangcentra voor chimpansees in het buitenland.

Mijn creativiteit kan ik ook kwijt in een winkeltje aan huis waar allerlei dierenspulletjes worden verkocht of waar je een chimpansee kan kopen (adopteren): de Bijzondere Dierenwinkel. De opbrengst is volledig voor het JGI. Erg populair zijn de “dierenkroonluchters”. Oude lampen worden met gips en dierfiguurtjes omgetoverd in sprookjesachtige dierenkroonluchters. De lampen worden in opdracht gemaakt, net als portretten van uw huisdier. Er is genoeg te doen! Ik heb gemerkt dat het binnen het JGI wordt gewaardeerd als je initiatief neemt. Je kan zelf een plan bedenken waarmee je de chimpansees of het JGI kan helpen. JIJ kan het verschil maken!

Ongeveer 3 jaar geleden meldde ik me aan bij het Jane Goodall Instituut als vrijwilliger. Op de website had ik gelezen over het ChimpanZoo project. Een onderzoeksproject gericht op chimpansees in

De Bijzondere Dierenwinkel is open op afspraak of gewoon even aanbellen als u een bezoekje brengt in Broek in Waterland: 020-4031136; email: [email protected]

Pas jaren later kon ik er niet meer omheen; tijdens mijn reizen lieten de beelden van mishandelde dieren me niet meer los. Ook het beeld van vrachtwagens die af en aan rijden uit de jungle volgeladen met gekapte bomen verdween niet van mijn netvlies. Ik realiseerde me dat ik de handen uit de mouwen wilde steken. De woorden van Jane Goodall kregen betekenis voor mij: “JIJ kan het verschil maken”, “ieder individu kan een rol spelen in deze wereld”. IK kon ook IETS doen…

15

JGI en R&S kantoren wereldwijd JGI Australië www.janegoodall.org.au

JGI Hong Kong www.janegoodall.org.hk

JGI Uganda www.jgiuganda.org

JGI België www.janegoodall.be

JGI Italië www.janegoodall-italia.org

JGI UK www.janegoodall.org.uk

R&S Caraïbisch gebied [email protected]

JGI Japan www.jgi-japan.org

JGI USA - Hoofdkantoor www.janegoodall.org

JGI Canada www.janegoodall.ca

JGI Nederland www.janegoodall.nl

JGI USA - ChimpanZoo www.chimpanzoo.org

JGI China-Bejing & Chengdu www.jgichina.org

JGI Oostenrijk www.janegoodall.at

JGI Zuid Afrika www.janegoodall.co.za

JGI China-Shanghai www.jgi-shanghai.org

R&S Portugal www.spedh.net/htm/roots1.htm

JGI Zweden www.swedenchimp.se

JGI Congo [email protected]

JGI Singapore www.janegoodall.org.sg

JGI Zwitserland www.janegoodall.ch

R&S Costa Rica www.inbio.ac.cr/roots

JGI Spanje www.janegoodall.es

R&S Programma www.rootsandshoots.org

JGI Frankrijk www.janegoodall.fr

JGI Taiwan www.goodall.org.tw

JGI Hongarije

JGI Tanzania [email protected]

www.janegoodall.hu

Jane Goodall Instituut Nederland