architektenburo veldman | rietbroek | smit
Symposium Pieterskerk Leiden 09/09/2009
Wij zijn als architektenburo sinds 1990 betrokken bij de werkzaamheden aan de Pieterskerk. Aanvankelijk maakten we een 10-jaren onderhoudsprogramma en deden een subsidieaanvraag in het kader van de BROM-regeling. Na toekenning van de subsidie hebben we 10 jaar de uitvoering van onderhoudswerkzaamheden begeleid. Tijdens deze periode kwamen een aantal grote gebreken aan het licht namelijk ernstige houtaantasting van de houtconstructies door de bonte knaagkever en zeer ernstige gebreken aan de natuursteen en het glas in lood van de vensters. Omdat deze grootschalige werkzaamheden niet binnen het 10-jarenprogramma pasten is een restauratie voorbereid. Hiervoor is een volledige grondige opname gedaan, zijn plannen gemaakt, zijn subsidies en vergunningen aangevraagd en is een aanbesteding georganiseerd. Uiteindelijk is de subsidie gefaseerd toegekend, waardoor ook de restauratie gefaseerd is uitgevoerd. De werkzaamheden die hierbij allemaal zijn uitgevoerd kunt u terugzien op de fototentoonstelling in de kooromgang. Ik zal hier 2 onderdelen bespreken: de vensters en de zerkenvloer, omdat deze op een bijzondere manier zijn uitgevoerd.
9015-787
1/13
De Vensters
Bij onderhoudswerk aan de vensters in 1996 werden zowel grote gebreken aan de natuursteen als aan het glas in lood geconstateerd. De tufsteen van de vensters was door en door gescheurd en stukken steen zaten los of waren uitgevallen.
Het glas in lood bestond uit twee voor elkaar geplaatste panelen. Eén paneel van glas in lood en één paneel van kunststof in lood. De panelen waren slechts pas gemaakt, de kunststof was gecraquleerd en zorgde door de grote uitzettingscoëfficiënt voor veel schade aan het lood en aan de voegen.
Het voegwerk van de vensters was uitgevallen. Door al deze gebreken was er ook binnen veel schade door lekkages en was bovendien de kerk moeilijk te verwarmen.
bouwhistorisch onderzoek
Uit het bouwhistorisch onderzoek kwamen een aantal verschillende uitvoeringen van de vensters en het glas in lood naar voren. Het schilderij van de situatie rond 1500.
9015-787
2/13
De interieurafbeelding uit 1653 van Hendrick Cornelisz van Vliet (1611-1675) waarin vaag is te zien dat in de vensters afbeeldingen aanwezig zijn.
De afbeelding van het monument van Meerman met houten vensters. Waarschijnlijk zijn dit ‘noodvensters’ die zijn aangebracht na de ramp met het kruitschip in 1807.
De situatie rond 1900 met nieuwe vensters in de zijbeuken, met houten vensters in het zuidtransept en met eenvoudige bakstenen vensters in het schip.
De bakstenen vensters in het zuidtransept in 1907.
9015-787
3/13
De gerestaureerde vensters van het zuidtransept waarbij Morley is gebruikt, een Franse kalksteen. Het glas in lood is gemaakt volgens een nieuw ontwerp.
natuursteen
De vensters van het zuidtransept in 1996. De heer Overeem van de RCE adviseerde bij deze opname de tufstenen vensters van het schip te vervangen. Uit het bouwhistorisch onderzoek en het onderzoek ter plaatse bleek dat de toegepaste steen van de vensters van de zijbeuken zandsteen was, de vensters van het schip en het grote venster van het noordtransept waren van Weibener tufsteen en die van de transepten Morley.
Bij de Morley is als vervangende steen Portland Stone toegepast, een kalksteensoort uit Engeland.
Bij de vervanging van zandsteen is weer zandsteen toegepast. Bij de vervanging van de tufsteen van het noordtransept is ook zandsteen toegepast. Een goede kwaliteit tufsteen was niet voorhanden en omdat bij het noordtransept de neggeblokken in zandsteen zijn uitgevoerd is voor zandsteen gekozen. Hoogstwaarschijnlijk is dit venster oorspronkelijk in zandsteen uitgevoerd geweest.
9015-787
4/13
Voor de natuursteen van het schip is vervolgens ook de Poolse zandsteen uit Rakowice toegepast. De hier getoonde Franse kalksteen, die ook is onderzocht, vonden we te geel.
Alle vensters zijn uitgetekend en de digitale tekeningenbestanden zijn op ware grootte op folie geprint. De prints zijn vervolgens gebruikt voor de maatvoering van de blokken.
Voor de rechte blokken zijn de gegevens in de zaagmachine ingevoerd en zijn de profileringen computer gestuurd gezaagd. Vervolgens werden de blokken handmatig afgemaakt. Alle blokken kregen als eindafwerking een handmatige schareerslag.
Het stellen van de blokken is een precies werk en is uitgevoerd door de steenhouwer in samenwerking met de timmerman. De timmerman maakte hiervoor mallen met behulp van de tekeningen.
9015-787
5/13
glas
Het nieuwe glas in lood is uitgevoerd in een diagonaal patroon. Gebruikt zijn 7 kleuren mondgeblazen glas die willekeurig zijn gemengd. Dit patroon komt overeen met de situatie van voor de grote restauratie van 1907-1930. Het licht dat binnenvalt is nu veel sprankelender en de lichtopbrengst is fantastisch.
Aan de buitenzijde is beschermende beglazing aangebracht; zogenaamd voorzetglas. Hiermee staat het glas in lood in een beschermende opstelling waardoor dit minder onderhoud vraagt. Het voorzetglas is 10 mm dik en zorgt daarmee voor verbetering van de geluidisolatie zodat in de kerk meer concerten of evenementen kunnen worden gegeven zonder overlast voor de omwonenden. Het voorzetglas zorgt daarnaast voor een verbetering van de warmte-isolatie.
Voor de plaatsing van het voorzetglas is de detaillering van de brugstaven en dekstrips aangepast.
9015-787
6/13
Het glas is digitaal ingemeten door Glasatelier Hagemeier. Vervolgens is de opmeting digitaal bewerkt en zijn mallen gesneden met de waterjet. Nadat de mallen in het werk zijn gecontroleerd zijn ook de glaspanelen gesneden met de waterjet.
De onderdelen zijn vervolgens in de glasoven nogmaals verwarmd waardoor het glas zijn licht oneffen oppervlak heeft gekregen.
Vervolgens zijn om de glaspanelen de loden kaders aangebracht en is het glas in de steensponning geplaatst.
Als laatste zijn de glas in lood panelen aan de binnenzijde tegen de brugstaven geplaatst en bevestigd. Het uiteindelijke resultaat ziet u op grote schaal om u heen. In totaal zijn 115 vensters opnieuw beglaasd.
9015-787
7/13
Zerkenvloer
De zerkenvloer is een onderdeel waar de Pieterskerk al lange tijd veel problemen mee heeft.
De vloerverwarming is bij de vorige restauratie aangelegd onder een ca. 50 cm dikke zandlaag waardoor het rendement zeer beperkt was. De stabiliteit van de vloer was door deze zandlaag erg slecht, hierdoor ging het voegwerk steeds kapot. Aan de plavuizen en aan de zerken ontstond daardoor veel schade.
Bij evenementen werden kabels over de vloer aangelegd en vastgetaped. Deze situatie was bezwaarlijk voor de brandweer in verband met het gevaar van struikelen.
De wens was dus om de vloerverwarming te verbeteren, de vloer beter te isoleren, een nieuwe infrastructuur voor de installaties in de vloer op te nemen en de stabiliteit van de vloer te verbeteren. Voor dit alles moest de kerk worden gesloten, dus het moest wel snel!
onderzoek Bij de restauratie van de vloer in 1980 is door de heer R.M.Th. Oomes uitgebreid onderzoek gedaan naar de oorspronkelijke posities van de zerken en de graven. Wat hij aantrof was een bankenplan in het schip van de kerk. Onder dit bankenplan waren alle zerken verwijderd en deze hadden een nieuwe positie gekregen in de zijbeuken en de transepten. In het archief heeft de heer Oomes aan de hand van de grafboeken onderzoek gedaan en vervolgens zo goed mogelijk 9015-787
8/13
de posities van de zerken bepaald. Dit onderzoek is zeer grondig uitgevoerd, daarom was voor ons de huidige positie van de zerken uitgangspunt. De vloer in het koor is in de huidige situatie afgedekt met een parketvloer en maakt daarom geen deel uit van de restauratie. Wij nemen aan dat de zerken hier nog aanwezig zijn zoals zichtbaar op oude archieffoto’s. De vloer in de kooromgang is onderzocht door Bureau voor Bouwhistorie J.F. Dröge. Eén veld is als steekproef gecontroleerd aan de hand van de grafboeken, dit blijkt te kloppen. Er is in het verleden ook geen aanleiding geweest om deze zerken te verplaatsen. De huidige positie van de zerken in de kooromgang was voor ons dan ook uitgangspunt. De stroken met plavuizen die in 1980 zijn aangebracht ter plaatse van de funderingen bleken in de praktijk erg kwetsbaar. Besloten is om de plavuizen te vervangen door nieuwe hardstenen platen met afmetingen corresponderend met de omliggende zerken.
de uitvoering Om de zeer korte bouwtijd te kunnen realiseren is in 2006 een proefvak uitgevoerd. De conclusie van het proefvak was dat het hele proces heel industrieel moest worden benaderd en dat, om zoveel mogelijk risico’s uit te sluiten, de vloer nauwkeurig moest worden ingemeten. Door TNO is met de radar de dikte van de zerken bepaald en door Willem Beex zijn alle zerken van bovenaf gefotografeerd en deze foto’s zijn bewerkt tot digitale tekeningen. Deze gegevens en alle andere informatie, zoals steensoort, afmetingen, details, gebreken en uit te voeren werkzaamheden zijn door ons vastgelegd in het zerkenboek. Het zerkenboek is gebruikt voor de prijsvorming, voor het maken van de planning van de werkzaamheden en voor het registreren van de gegevens tijdens de uitvoering (revisie).
9015-787
9/13
Een belangrijk uitgangspunt bij de restauratie was dat alle zerken even dik moesten worden met een vlakke onderkant.
Dit is opgelost door de zerken aan de onderzijde op te dikken met mortel waardoor ze op een vlakke vloer snel konden worden teruggelegd.
De uitvoeringsvolgorde was daardoor als volgt:
De exacte posities van de zerken vastleggen door de gehele vloer in te meten met een GPS systeem. Alle zerken voorzien van een sticker met restauratiegegevens.
Deze informatie is door ons verwerkt op tekening zodat de afmetingen van alle nieuwe platen hardsteen exact konden worden bepaald en dus konden worden geprefabriceerd.
9015-787
10/13
De zerken werden uitgenomen met vacuümzuigers en gesorteerd op het plein in zerken die eerst gerestaureerd moesten worden en in zerken die konden worden opgedikt.
Het zandbed is uitgereden en de oude installaties zijn verwijderd.
Daarna zijn direct de leidingkokers aangepast en zijn hierin de nieuwe installaties aangebracht. Op de foto de verwarmignsleidingen die deels zijn geprefabriceerd. De ondergrondse leidingkokers moesten weer snel dicht zodat de vloer kon worden aangestort.
Op de foto de oude betonvloer. Deze is eerst geëgaliseerd. Vervolgens zijn hierop aangebracht een 100 mm drukvaste isolatie en een wapeningsnet met vloerverwarming, opgenomen in een betonvloer van 90 mm.
9015-787
11/13
Op de nieuwe betonvloer is, opnieuw met het GPS-systeem, de posities van de zerken en de vloerkokers uitgezet.
Met de vacuümzuigers zijn vervolgens de zerken teruggeplaatst.
Op de stramienen zijn vloerkokers gemaakt. Onderin de kokers is de basisinstallatie aangebracht van de 230 V en krachtstroomgroepen, de geluidinstallatie, de data-installatie en de stuurinstallatie van de verlichting. Bovenin de kokers is ruimte gereserveerd voor de tijdelijke installaties bij evenementen zoals bij televisieopnames. In de vloer zijn verder nog openomen: - een distributienet voor water en riolering zodat op verschillende posities tappunten kunnen worden geplaatst kabels van een zogenaamd power-lock systeem waarmee met behulp van additionele generatoren grote vermogens kunnen worden geleverd
Nadat alle componenten in de vloer zijn geplaatst zijn de overgebleven velden aangestort exact op hoogte voor de nieuwe hardsteenplaten. Daarna restte nog het voegen van de vloer, het afmonteren van de installaties en het plaatsen van roosters en deksels.
De foto geeft het resultaat. Op de vloer valt het mooie licht via de glas in lood ramen. De vloer met gerestaureerde zerken en geïntegreerd de vloergoten.
Paul Rietbroek Architektenburo Veldman | Rietbroek | Smit 9015-787
12/13
9015-787
13/13
