2.
Welke oorlogsarchieven berusten er bij het NIOD?
Wat hier, wat daar? Om het antwoord op deze vraag te kunnen geven is het van belang te weten dat de kerntaak van het Nationaal Archief is het beheren en beschikbaar stellen van archieven die zijn gevormd door de Nederlandse rijksoverheid en door een aantal particuliere instellingen en personen die op nationaal niveau hebben gefunctioneerd. Krachtens de Archiefwet moeten archieven van de centrale overheid na verloop van tijd naar het Nationaal Archief worden overgebracht. Dit geldt bijvoorbeeld voor de archieven die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn gevormd door de Nederlandse regering in ballingschap te Londen (zie daarvoor het antwoord op vraag 1). Het geldt evenwel niet voor de archieven die zijn aangelegd door bijvoorbeeld het ondergrondse verzet, dat immers geen overheidsinstantie was. Daardoor bevinden zich de archieven van de Nederlandse regering te Londen bij het Nationaal Archief in Den Haag en die van de illegaliteit bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) in Amsterdam, dat, de naam zegt het al, een documentatiecentrum betreffende de Tweede Wereldoorlog is. Anne Frank Een nog concreter voorbeeld: Anne Frank, misschien wel het bekendste oorlogsslachtoffer, zat met familie en anderen ondergedoken in het Achterhuis te Amsterdam. Deze onderduikers werden door verzetsmensen voorzien van de meest noodzakelijke levensbehoeften. De onderduikers werden zeer waarschijnlijk door verraad opgepakt en weggevoerd. Over Anne Frank en de leden van het verzet die haar en haar medeonderduikers hebben geholpen, is informatie te vinden bij het NIOD. Ook de archieven van het Duitse bestuur, dat verantwoordelijk was voor de maatregelen tegen de joden, bevinden zich bij het NIOD. Ten behoeve van de opsporing en berechting van de (vermoedelijke) Nederlandse verrader van de familie Frank en lotgenoten, is na de oorlog een strafdossier gevormd. Dat gebeurde niet zozeer vanwege het verraad (dat was destijds niet bekend) maar wel omdat de vermoedelijke dader bij de Amsterdamse Sicherheitsdienst had gewerkt en dus als Nederlander in Duitse krijgsdienst was getreden, hetgeen bij wet verboden was. Dergelijke strafdossiers werden door justitiële instanties opgemaakt en na hun administratieve nut opgezonden naar het ministerie van Justitie. Krachtens de Archiefwet droeg dit ministerie dergelijke strafdossiers later over aan het Nationaal Archief, reden waarom die daar en niet bij het NIOD berusten. Niet alle oorlogsarchieven van de centrale overheid berusten evenwel bij het Nationaal Archief; een aantal van deze archieven is bij het NIOD terecht gekomen ten behoeve van de geschiedschrijving door L. de Jong, waaruit zijn standaardwerk Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog is voortgekomen. Archieven van particuliere instellingen en personen kunnen zowel in Amsterdam (NIOD) als in Den Haag (Nationaal Archief) berusten, daar het particulieren vrij staat hun archieven onder te brengen waar het hun goeddunkt. Voor een gedrukt overzicht van bij het NIOD en het Nationaal Archief berustende oorlogsgerelateerde archieven zie: E. Somers, M. Pier, Archievengids van de Tweede Wereldoorlog, Nederland en Nederlands-Indië, Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (Zutphen 1994). Opgemerkt zij dat in deze gids de situatie van rond 1993 wordt weergegeven en dat er intussen veel gewijzigd is.
Het NIOD Het NIOD beheert ruim 350 archieven op het gebied van de Tweede Wereldoorlog in Nederland en Nederlands-Indië. Het betreft archieven van het Duitse bezettingsbestuur, van joodse, nationaal-socialistische en illegale organisaties en van interneringskampen in Nederlands-Indië. Het gedigitaliseerde archievenoverzicht geeft inzicht in de archiefbestanden van het NIOD (zie de website www.niod.nl). De inventarissen die toegang geven tot de collecties zullen gefaseerd online worden aangeboden. Van groot nut bij het onderzoek is de omvangrijke bibliotheek van het NIOD op het gebied van de Tweede Wereldoorlog. Hieronder volgt een aantal voorbeelden van collecties en documentatieverzamelingen die bij het NIOD aanwezig zijn (dit is dus geen volledig overzicht). DUITSE INSTELLINGEN EN PERSONEN Overheidsinstellingen • Wehrmachtbefehlshaber in den Niederlanden • Generalkommissar für Verwaltung und Justiz • Beauftragten des Reichskommissars Vertegenwoordigers van centrale instellingen van het Duitse Rijk • National-Sozialistische Deutsche Arbeiter Partei • Devisenschutzkommando Niet-overheid • Omnia Treuhandgesellschaft • Deutsche Zeitung in den Niederlanden Personen • O. Graser • F. Reible NEDERLANDSE INSTELLINGEN EN PERSONEN, WERKZAAM VOOR DE DUITSERS Overheid • Departementen en instellingen door de Reichskommissar bij verordening opgericht: • Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming • Departement van Volksvoorlichting en Kunsten (onder meer de Kultuurkamer) • Departement van Bijzondere Economische Zaken (onder meer Landstand, Arbeidsfront en Winterhulp) • Diensten van departementen, voor 1940 opgericht (zie ook bij het Nationaal Archief): • Departement van Algemene Zaken • Departement van Binnenlandse Zaken • Departement van Defensie • Departement van Financiën (onder meer vertaalbureau) • Departement van Handel, Nijverheid en Scheepvaart • Departement van Justitie • Departement van Landbouw en Visserij • Departement van Sociale Zaken • Departement van Waterstaat
Niet-overheid • NSB en aanverwante organisaties (Verdinaso, NSNAP, Zwart Front) • Uitgeverijen: onder meer Driehoek, Volk und Reich, Amsterdamsche Keurkamer • Arbeidsgemeenschap Amsterdam, Handelstrust West Personen • M.H.L.W. Blokzijl • H.C. van Maasdijk • M.M. Rost van Tonningen • P.J. Meulenberg INSTELLINGEN EN PERSONEN ACTIEF IN DE ILLEGALITEIT Instellingen • Landelijke organisatie voor hulp aan onderduikers en landelijke knokploegen (LO/LKP) • Nederlandsche Binnenlandsche Strijdkrachten (NBS) • Spionagegroepen en inlichtingendiensten (onder meer Groep Kees, Luctor et Emergo) • Illegale media ( Parool, Trouw, zender De Arend) Andere instellingen • Groote Advies-Commissie der Illegaliteit • Delfsche Studentencontactgroep Personen • G.A. van Borssum-Buisman • H.M. van Randwijk • M.A. Tellegen JOODSE INSTELLINGEN EN PERSONEN Instellingen • Joodsche Raad voor Amsterdam • Le’ezrath hajeled • Van Leerstichting Personen • D. Cohen • A. Frank BUITENLANDSE INSTELLINGEN Instellingen • Foreign office – State Department Document Center • Gestapo Düsseldorf • Speciaal Archief Moskou – Osobyi
NEDERLANDSE INSTELLINGEN EN PERSONEN IN LONDEN Overheid • Netherlands Office for Relief and Rehabilitation • Commissie Terugkeer • Bureau Inlichtingen • Engelandvaarders Niet-overheid • Gezelschap van Nederlandse Juristen te Londen • Groupement interallié pour l’étude des acitivités des Allemands et de leurs Satellites • Comité Neêrlands Vrijheidsdag Personen • P.S. Gerbrandy (ook bij het Nationaal Archief) • J.A.W. Burger (ook bij het Nationaal Archief) • M. Sluyser • P.C. Harthoorn VOORMALIGE GEVANGENEN Instellingen • Redactie gedenkboek Oranjehotel • Nederlandse Vereniging van Ex-Politieke Gevangenen uit de bezettingstijd • Stichting Centraal Bureau van onderzoek inzake de Vererving van de Nalatenschappen van Vermiste Personen Personen • C.D.J. Brandt • K.F. Mannheimer • H.W. van der Vaart Smit OVERIGE INSTELLINGEN EN PERSONEN Instellingen • Vrije Nederlandsche Omroep in Amerika (via WURL Boston) • United Nations War Crimes Commission (UNWCC) • Office of Chief Counsel for War Crimes Neurenberg • Adviescommissie voor zuivering van Notarissen in de provincie Noord-Holland • Regeringscommissie Nederlandsch-Indië • Stichting Onderzoek Terugkeer Oorlogsgetroffenen (SOTO) • Algemeen Nederlands Persbureau (ANP) • Nederlandsch-Duitsche Kultuurgemeenschap Personen • A.O. Eichmann • J. van Vollenhoven • H.W. van Loon • B. de Gaay Fortman • W. Drees (ook bij het Nationaal Archief) • E.A.P. Puttkammer
COLLECTIES • Kampen en gevangenissen • Onderzoekingen • Documentatie I (over personen) en II (over zaken) • Egodocumenten
