186
ZPRÁVY — RECENZE — REFERÁTY
N e n í t ř e b a z v l á š t ě p o d o t ý k a t , že z á z n a m y v p o k l a d n í k n i z e b u d í n s k é finanční s p r á v y u m o ž ň u j í n a h l é d n o u t do h o s p o d i ř e n í s p ř í m ý m i s t á t n í m i d ů c h o d y v d a n é p o h r a n i č n í o b l a s t i , a t í m i do t a m n í c h h o s p o d á ř s k ý c h p o m ě r ů . P ř í j m o v é p o l o ž k y v b u d í n s k é p o k l a d n í k n i z e jsou r o z m a n i t é , i k d y ž j i n a k s á m z á z n a m je z n a č n ě s t e r e o t y p n í , p o d o b n ě j a k j s m e to v i d ě l i i v celních d i á ř í c h . N a u k á z k u zde uvedeme jeden z n ě k o l i k a t a k o v ý c h t o z á z n a m ů z 28. k v ě t n a 1558, o p ě t v p ř e k l a d u a k a d . Feketeho, u v e ř e j n ě n é m v jeho spise Die Siyáqat-Schrift... (str. 259, t u r e c k ý t e x t t a m t é ž n a str. 258, faksimile č í s . X X I I , t u r e c k ý t e x t t a k t é ž v Rechnungsbucher, str. 394): (Monat Š a ' b á n des J a h r e s 965 [19. M a i — 1 6 . J u n i 1658] S o n n t a g , a m 10. des g e n a n n t e n M o n a t s [28. M a i 1558] E i n n a h m e n ) A u s der V e r p f l i c h t u n g der U n g l á u b i g e n der V a r o š - i č e g l e t , als die a m H i z í r - T a g e fállige Ispenge, als L a m m - Z e h e n t der genannten V a r o š u n d als Strafgelder. E i n g e z a h l t v o n d e n U n g l á u b i g e n der genannten V a r o š : 4277 [u.zw.] als die a m H i z i r — Tage, d . i . a m 4. R e g e b des J a h r e s 965 fállige Ispenge u n d als der L a m m - Z e h e n t der genannten V a r o š : . . . 4077, als die Strafgelder der gennanten V a r o š , eingezahlt v o n den g e n a n n t e n U n g l á u b i g e n : N a q d i n e : 32 Hasene: 9 U n g ú r i i s i y y e : 7 G u r u š : 60 z u je 50 V s o u h r n n é m r o z b o r u p ř í s l u š n é h o t e x t u a u t o r poukazuje n a dvojkolejnost fiskálního s y s t é m u v o s m a n s k é ř í š i : f h k á l n í p ř í j m y p r a m e n í c í z v o j e n s k ý c h a a d m i n i s t r a t i v n í c h beneficií (feudální r e n t a z t í m á r ů , z e á m e t ů a c h á s s ů ) b y l y ú s t ř e d n í finanční s p r á v o u e v i d o v á n y , ale j i n a k b y l y pone c h á v á n y d r ž i t e l ů m t ě c h t o beneficií j a k o jejich s l u ž e b n í plat, k d e ž t o p ř í j m y ze s u l t á n s k ý c h c h á s s ů , z d a n ě z h l a v y , z p o z ů s t a l o s t í aj. b y l y p ř í m o s p r a v o v á n y f i n a n č n í m ú s t ř e d í m , resp. jeho p r o v i n č n í m i o d b o č k a m i . A u t o r p a k blíže p o j e d n á v á o z a d á v á n í a z p ů s o b e c h v ý b ě r u p o s l e d n ě j m e n o v a n ý c h s t á t n í c h d a n i a d á v e k , v y č í s l u j e s o u h r n n é č á s t k y r ů z n ý c h m u k á t a a v letech 1558 — 1560, načež si podrobněji v š í m á jednotlivých příjmových rubrik v pokladní knize (daň z hlavy, d á v k y z k o u p ě a p ř e v o d u fiskálních n e m o v i t o s t í , p o p l a t k y z a u s t a n o v o v a c í d e k r e t y a p o u k a z y n a v o j e n s k á beneficia, p ě t i n y z peněžní h o d n o t y z a j a t c ů , d á v k y z p o z ů s t a l o s t í , f e u d á l n í d á v k y z p ř e c h o d n ě u p r á z d n ě n ý c h beneficií, p a c h t o v n é ze s t á t n í c h k r á m ů v B u d í n e a P e š t i , r o č n i d a ň o v ý p a u š á l o d o b y v a t e l s t v a n a n ě k t e r ý c h s u l t á n s k ý c h c h á s s e c h , s p l á t k y z a v y d a n é obilí a m o u k u z p e v n o s t n í c h s k l a d ů , r ů z n é n e d o p l a t k y apod.). V ý d a j o v é p o l o ž k y figurují v p o k l a d n í k n i z e v m e n š í m í ř e . N e j v ě t š í p o l o ž k u činil ž o l d a n ě k t e r á další vojenská vydání. S v ů j v ý k l a d a u t o r u z a v í r á z j i š t ě n í m , že v ý d a j e v n o v ě o k u p o v a n é p r o v i n c i i — b u d í n s k é m e j á l e t u — b y l y t é m ě ř t ř i k r á t v y š š í n e ž p ř í j m y , k t e r é z ní p l y n u l y . Deficitní č á s t k a musela b ý t uhrazena z ř í š s k é p o k l a d n y v I s t a n b u l u . J a k j i ž b y l o p o d o t č e n o , dílo o b o u m a ď a r s k ý c h t u r k o l o g ů je o p a t ř e n o p o d r o b n ý m i r e j s t ř í k y , j e ž j e d n a k v y d á v a j í s v ě d e c t v í o p r a m s n n é m b o h a t s t v í v y d a n ý c h Rechnungsbucher, j e d n a k u m o ž ň u j í o r i e n t a c i v n a h r o m a d ě n é m m a t í r i á l u ; jsou zcela n e z b y t n o u s o u č á s t í edice. Plný překlad textu „účetních k n i h " autoři pořídili jen v m a ď a r s k é m jazyce; b y l v y d á n ve z v l á š t n í m s v a z k u pro p o t ř e b y d o m á c í c h b a d a t e l ů , k t e ř í m a j í n a obsahu t ě c h t o p r a m e n ů bez p r o s t ř e d n í z á j e m . (Budii Výrok szírmdiskonyvek, 1555—1580. B u d a p e S ť , 1962, p p . 658). T o h o , k d o b y s i chtěl u č i n i t p ř e d s t a v u o d o s l o v n é m znění nebo o v n i t ř n í s t r u k t u ř e „ c e l n í c h a po k l a d n í c h k n i h " , lze o d k á z a t n a v h o d n é u k á z k y , u v e ř e j n ě n é v n ě m e c k é m p ř e k l a d e v c i t o v a n é m j i ž díle a k a d . F e k e t e h o Die Siyáqat-Schrift... (I, str. 224—279). V z o r n ě a s p o l e h l i v ě v y d a n é dílo obou m a ď a r s k ý c h t u r k o l o g ů je beze s p o r u v ý s l e d k e m z d l o u h a v é a n a m á h a v é , ale i ú s p ě š n é a u ž i t e č n é p r á c e . J e to p r o s t ě d a l š í z d a ř i l ý p ř í n o s m a ď a r s k é turkologie k e s t u d i u dějin t u r e c k é okupace v U h r á c h . O v š e m j a k o edice p r a m e n n é h o m a t e r i á l u , z a t í m p r v á t o h o t o d r u h u , bude v ý z n a m n o u p o m ů c k o u i p ř i z p r a c o v á n í p o d o b n ý c h a r c h í v n í c h p r a m e n ů v z t a h u j í c í c h se n a j i n é o b l a s t i n ě k d e j š í o s m a n s k é ř í š e . Josef Kabrda
F e r d o č u l i n o v i č : lugoslavija izmedju dva rata. I.—II. Záhřeb 1961, str. 556, 340. O b d o b í m e z i p r v n í a d r u h o u s v ě t o v o u v á l k o u je ve s r o v n á n í s j i n ý m i ú s e k y n o v ý c h a nejnovějších jugoslávských dějin stále ještě poměrně málo zpracované. T a k např. otázky celkového h o s p o d á ř s k é h o v ý v o j e s t a r é J u g o s l á v i e a dílčího e k o n o m i c k é h o rozvoje j e d n o t l i v ý c h částí s t á t u nejsou dosud hlouběji o s v ě t l e n y . N e d o s t á v á se n á m h l u b š í h o m o n o g r a f i c k é h o r o z b o r u v z t a h ů J u g o s l á v i e k v e l m o c e m i k s o u s e d n í m b a l k á n s k ý m s t á t ů m . T a k é o t á z k y třídních a n á r o d n o s t ních rozporů, v z á j e m n ý c h b o j ů v táboře j i h o s l o v a n s k é b u r ž o a z i e , v ý v o j e dělnického h n u t í a d o z r á v á n í revolučního h n u t í v p o d m í n k á c h s t a r é J u g o s l á v i e b y si z a s l u h o v a l y p o d r o b n ě j š í a n a l ý z y . I k d y ž , z v l á š t ě v p o s l e d n í c h letech, s t u d i u m otázek v ý v o j e p ř e d v á l e č n é J u g o s l á v i e pokročilo, j u g o s l á v s k á m a r x i s t i c k á historiografie s t á l e citelně p o s t r á d á větší syntetickou p r á c i
ZPRÁVY — RECENZE — REFERÁTY
187
o problematice m e z i v á l e č n é h o o b d o b í (viz n a p ř . T u d j m a n Franjo, U v o d u historiju socialistické Jugoslavije, F ó r u m 1 9 6 3 , . č . 2, str. 292 ad.)- O b d o b n ě je t o m u o v š e m i v historiografii j i n ý c h balkánských zemí. S p í š e p r a k t i c k ý m p o t ř e b á m v ý u k y n e j n o v ě j š í c h d ě j i n n a v y s o k ý c h š k o l á c h než v ě d e c k ý m c í l ů m v u ž š í m slova s m y s l u m ě l v y j í t v s t ř í c sborník p ř e d n á š e k ,,Iz istorije Jugoslnvije 1918—1945", B ě l e h r a d 1958. K o l e k t i v u a u t o r ů se v š a k p ř e s t o p o d a ř i l o podat ve zhuštěné zkratce v ý s t i ž n ý p ř e h l e d n e j n o v ě j š í c h d ě j i n n á r o d ů J u g o s l á v i e v n e j d ů l e ž i t ě j š í c h p r o b l é m e c h . D o s u d n e j v ý z n a m n ě j š í m p o k u s e m j u g o s l á v s k ý c h h i s t o r i k ů v úsilí o s y n t e t i c k é v y l í č e n í politického, h o s p o d á ř s k é h o a s p o l e č e n s k é h o v ý v o j e J u g o s l á v i e v letech 1918—1941 je d v o u s v a z k o v á p r á c e u n i v e r s i t n í h o profesora F e r d o C u l i n o v i č e : J u g o s l a v i j a i z m e d j u d v a rata, Z á h ř e b 1961.. A u t o r , p u b l i k a č n ě v e l m i činný p r á v n í historik, p ř i s t o u p i l k z p r a c o v á n í d í l a j i ž s d ř í v ě j š í v e l m i d o b r o u znalostí celé p r o b l e m a t i k y (viz n a p ř . C u l i n o v i é o v y d ř í v ě j š í p r á c e : R e v o l u c i o n a r n i pokret u Istri 1921, Z á h ř e b 1951, — Devetstoosamnaesla n a J a d r a n u , Z á h ř e b 1951, — R i j e č k a d r ž a v a , Záhřeb 1953, — Odjeci O k t o b r a u jugoslovenskim k r a j e v i m a , Z á h i c h 1957, — S l o m starc Jugoslavije, Z á h ř e b 1958 a d a l š í ) . R o k 1918 je v ý z n a m n ý m m e z n í k e m v d ě j i n á c h j i h o s l o v a n s k ý c h n á r o d ů . V ý s l e d k e m ná r o d n ě o s v o b o z e n e c k é h o boje j i h o s l o v a n s k ý c h n á r o d ů a n o v ý c h p o m ě r ů ve s v ě t ě po vítězství Ř í j n o v é revoluce a p o r á ž c e Ú s t ř e d n í c h m o c n o s t í b y l o s j e d n o c e n í j i h o s l o v a n s k ý c h ú z e m í R a k o u s k o - U h e r s k a : LSlovinska, Chorvatska, V o j v o d i n y , B o s n y a H e r c e g o v i n y se Srbskem a Černou H o r o u ve s p o l e č n ý stát. V o b s á h l é m ú v o d u p r á c e se autor p o k o u š í na v ý v o j i a p o m ě r e c h v j i h o s l o v a n s k ý c h z e m í c h p ř e d p r v n í s v ě t o v o u v á l k o u a v j e j í m p r ů b ě h u postihnout p ř e d p o k l a d y s j e d n o c e n í a jeho charakter. V l á d n o u c í k r u h y R a k o u s k o - U h e r s k a v p o s l e d n í c h letech p ř e d p r v n í s v ě t o v o u v á l k o u s t u p ň u j í h o s p o d á ř s k ý , p o l i t i c k ý a n á r o d n o s t n í ú t i s k j i ž n í c h Slo v a n ů v R a k o u s k o - U h e r s k u a z v y š u j í a g r e s i v n í p o l i t i k u p r o t i S r b s k u a Černé H o ř e . Tato e x p a n z i v n í p o l i t i k a vrcholí a n e x í B o s n y a H e r c e g o v i n y (r. 1908) a v y h l á š e n í m v á l k y S r b s k u (r. 1914). V l á d n o u c í třídě R a k o u s k o - U h e r s k a v její r o z d v o j o v a c í politice v ů č i j i ž n í m S l o v a n ů m a k t i v n ě n a p o m á h a l v l i v š o v i n i s m u a církve. C h a r a k t e r i s t i c k ý je v tomto s m ě r u n a p ř . postoj v e l k o c h o r v a t s k é tzv. ,.čistč" strany p r á v a (od r. 1895 v čele s J . F r a n k e m ) . T a t o strana v y t y č o v a l a s e p a r a t i s t i c k ý p o ž a d a v e k „ v e l k é h o C h o r v a t s k a " (v r á m c i h a b s b u r s k é monarchie) a rozvíjela austrofilskou a protisrbskou p o l i t i k u . Idea j i h o s l o v a n s t v í i p o ž a d a v k y j i h o s l o v a n s k é j e d n o t y a s j e d n o c e n í v s p o l e č n ý stát — o b j e v u j í c í se j i ž v d o b ě n á r o d n í h o obrození — se k o n c e m d e v a t e n á c t é h o a p o č á t k e m d v a c á t é h o století s t á v a j í s t á l e n a l é h a v ě j š í m i . V Chorvatsku, S l o v i n s k u a D a l m á c i i p o l i t i k a „ n o v é h o k u r z u " o nutnosti s p o l e č n é h o politického boje Chorvatů a S r b ů p r o n i k á do ř a d o m l a d i n y a p o k r o k o v é inteligence (jejím p ř e d s l a v i l e l e m b y l p ř e d e v š í m v ý z n a m n ý c h o r v a t s k ý p o l i t i k F r a n j o S u p i l o ) . V ú v o d u (.ulinovičovy p r á c e v š a k p o s t r á d á m e v y l í č e n í p o m ě r ů v j i h o s l o v a n s k č m d ě l n i c k é m a socialistickém h n u t i . B y l o t ř e b a u k á z a t n a a u s t r o m a r x i s t i c k ý postoj v e d e n í sociální demokracie v j i h o s l o v a n s k ý c h z e m í c h R a k o u s k o - U h e r s k a (viz n a p ř . L u b l a ň s k á k o n ference r. 1909). S r b s k á s o c i á l n ě d e m o k r a t i c k á strana naproti t o m u chtěla řešit jihoslovanskou o t á z k u v r á m c i celého B a l k á n u , v y t v o ř e n í m b a l k á n s k é federace s o c i a l i s t i c k ý c h r e p u b l i k (viz n a p ř . B a l k á n s k á socialistická konference, B ě l e h r a d 191.0). V ž i v o t ě j i h o s l o v a n s k ý c h n á r o d ů se v á l e č n é u d á l o s t i let 1914—1918 o d r a z i l y v e l m i těžce. J i ž r. 1914 r a k o u s k o - u h e r s k á vojska v s t u p u j í n a ú z e m í Srbska. S r b s k é j e d n o t k y v p r ů b ě h u r o k u 1914 o d r á ž e j í d v ě silné n e p ř á t e l s k é ofensřvy, na p o d z i m r. 1915 v š a k j i ž n e m o h o u odolut s o u s t ř e d ě n ý m ú d e r ů m r a k o u s k o - u h e r s k ý c h , n ě m e c k ý c h a b u l h a r s k ý c h vojsk a jsou p ř i n u c e n y k ú s t u p u . N a s t á v á „ a l b á n s k á Golgota", ú s l u p s r b s k ý c h vojsk p ř e s a l b á n s k é h o r y k p o b ř e ž í J a d e r s k é h o m o ř e . Z b y t k y s r b s k é a r m á d y b y l y p o t o m p ř e v e z e n y n a ostrov K o r f u a o d t u d r. 1916 n a s o l u ň s k o u frontu. Obyvatelstvo o k u p o v a n é h o S r b s k a a C e m é H o r y b y l o v y s t a v e n o persekuci (r. 1917 b y l o k r v a v ě p o t l a č e n o p o v s t á n í v S r b s k u a C e m é H o ř e ) . V ě t š i n a jihoslo v a n s k ý c h buržouzních p o l i t i k ů v R a k o u s k o - U h e r s k u , v čele se s l o v i n s k ý m k l e r i k á l e m A n t o n e m K o r o š c e m , v e d l a v té d o b ě oportunistickou p o l i t i k u , ostře kontrastující s p r o t i r a k o u s k o u a k t i v i t o u l i d o v ý c h mas. V p o l i t i c k é m manifestu členů J i h o s l o v a n s k é h o k l u b u ve v í d e ň s k é m par l a m e n t ě — M á j o v é deklaraci (30. V . 1917) — se oportunismus o t e v ř e n ě p r o j e v i l . M á j o v á deklarace v y z d v i h o v a l a p o t ř e b u řešení j i h o s l o v a n s k é n á r o d n o s t n í o t á z k y , o v š e m pouze v ráinci habsburské monarchie. N a p o z a d í v á l e č n ý c h u d á l o s t í autor konfrontuje činnost s r b s k é v l á d y a j i h o s l o v a n s k é e m i grace. S r b s k á v l á d a N i k o l y P a š i č c z a č a l a p ř i b l i ž n ě j i ž o d p o l o v i n y r. 1916 v c h á p á n í z á k l a d n í c h o t á z e k s o u v i s e j í c í c h s o s v o b o z e n í m rozvíjet s v o u koncepci o p o t ř e b ě p ř i p o j e n í ostatních j i h o s l o v a n s k ý c h z e m í k S r b s k u . Idea V e l k é h o S r b s k a b y l a P a š i č o v ě v l á d ě bližší než m y š l e n k a j i h o s l o v a n s t v í . N a p r o t i tomu j i h o s l o v a n s k á emigrace, p ř e d s t a v o v a n á p ř e d e v š í m J i h o s l o v a n s k ý m v ý b o r e m v I x i n d ý n ě (pod v e d e n í m A n t e T r u m b i é e ) , z d ů r a z ň o v a l a i d e u j i h o s l o v a n s t v í
188
ZPRÁVY — RECENZE — REFERÁTY
a p o ž a d a v e k s j e d n o c e n í j i ž n í c h S l o v a n ů v n o v ý stát. J i h o s l o v a n s k ý v ý b o r v L o n d ý n ě v y j a d ř o v a l v p o d s t a t ě d e m o k r a t i c k é a liberální tendence p o k r o k o v é j i h o s l o v a n s k é b u r ž o a z i e . J i h o s l o v a n s k ý v ý b o r m ě l v š a k s l a b é v z t a h y k d o m á c í m u p r o s t ř e d í . P o l i t i c k ý dosah jeho p ů s o b e n í b y l o m e z o v á n i postojem S r b s k a a p o l i t i k o u d o h o d o v ý c h v e l m o c í (v r. 1915 b y l a u z a v ř e n a v L o n d ý n ě tajná s m l o u v a m e z i Anglií, F r a n c i í , R u s k e m a Itálií, k t e r á z a j i š ť o v a l a Itálii, v pří p a d ě j e j í h o v s t u p u do v á l k y na s t r a n ě D o h o d y , v e l k é ú z e m n í z i s k y , p ř e d e v š í m n a úkor j i ž n í c h Slovanů). I dalším složitým jednáním Jihoslovanského výboru s Pašičovou vládou a událostem kolem K o r f s k é deklarace (20. 7. 1917) je v ú v o d u v ě n o v á n a p a t ř i ě n á pozornost. K o r f s k á deklarace — dohoda m e z i J i h o s l o v a n s k ý m v ý b o r e m a P a š i é o v o u v l á d o u — b y l a p r v n í m s t á t o p r á v n í m aktem, z d ů r a z ň u j í c í m nutnost s j e d n o c e n í v š e c h j i h o s l o v a n s k ý c h z e m í v e s p o l e č n é m s t á t ě B y l a o v š e m jen projevem d o č a s n é h o ú s t u p u P a š i č o v y v l á d y a ne v ý r a z e m z m ě n y její z á k l a d n í politické koncepce. V j i h o s l o v a n s k ý c h z e m í c h n a r ů s t á r e v o l u č n í v ř e n í (hnutí „ z e l e n ý c h k á d r ů " , s t á v k o v é hnutí, v z p o u r y ve v o j e n s k é m n á m o ř n i c t v u v Boce K o t o r s k é , Š i b e n í k u , P u l e ) . N a r ů s t i z m a s o v č n í sociálně-revolučního a n á r o d n ě o s v o b o z e n e c k é h o boje p ů s o b i l n e s p o r n ě v l i v Ř í j n o v é revoluce. V d a l š í m v ý k l a d u se Culinovié z n o v u h l o u b ě j i v r a c í k j i h o s l o v a n s k ý m p o l i t i k ů m v R a k o u s k o - U h e r s k u , a b y osvětlil z m ě n u jejich z á k l a d n í h o postoje. V z m í n ě n é M á j o v é deklaraci hájil J i h o s l o v a n s k ý k l u b j e š t ě p o l i t i c k é pozice monarchie, p o č á t k e m r. 1918 v š a k j i ž v y s t u p u j e da leko r a d i k á l n ě j i s p o ž a d a v k e m p r á v a n á r o d ů n a sebeurčení v p l n é m slova s m y s l u . P ř í č i n u z m ě n y h l e d á autor nejen v c e l k o v é m e z i n á r o d n ě p o l i t i c k é a vnitřní situaci R a k o u s k o - U h e r s k a , ale i v ohlasu Ř í j n o v é revoluce. N a blížící se konce R a k o u s k o - U h e r s k a reagovala j i h o s l o v a n s k á b u r ž o a z i e p o č á t k e m října 1918 v y t v o ř e n í m N á r o d n í r a d y S l o v i n c ů , C h o r v a t ů a S r b ů (Narodno vijeée Slovenaca, H r v a t a i Srba). Tato N á r o d n í rada, v y t v o ř e n á j a k o n e j v y š š í p o l i t i c k ý o r g á n pro v š e c h n y j i h o s l o v a n s k é z e m ě v R a k o u s k o - U h e r s k u , se po odtržení D a l m á c i e , Chorvatska a Slavonie o d R a k o u s k o - U h e r s k a (29. 10. 1918 )stala f a k t i c k ý m nositelem m o c i v n o v ě v y t v o ř e n é m S t á t ě S l o v i n c ů , Chorvatů a S r b ů . Celá k r á t k á existence tohoto s t á t u m ě l a podle autora charakter ,.státoprávního p r o v i s o r i a " . Z á k l a d n í o t á z k y z e m ě n e b y l y ř e š e n y . R o z p o r y se pro j e v o v a l y p ř e d e v š í m v o t á z c e z p ů s o b u s j e d n o c e n í se S r b s k e m a Černou H o r o u . Při j e d n á n í c h 0 sjednocení a v n i t ř n í m u s p o ř á d á n í b u d o u c í h o s p o l e č n é h o státu se z a č í n a l y j i ž u t v á ř e t o b r y s y příštích p r o t i k l a d n ý c h s t á t o p r á v n í c h k o n c e p c í : f e d e r a l i s t i c k o - r e p u b l i k á n s k é , cenlralisticko-rnonarchistické a s e p a r a t i s t i c k é . V n i t ř n í situace z e m ě b y l a c h a r a k t e r i z o v á n a o s t r ý m i r o z p o r y m e z i b u r ž o a z i í a l i d o v ý m i m a s a m i (zvláště rolnictvem), k t e r é m a r n ě o č e k á v a l y z l e p š e n í s v ý c h životních p o d m í n e k v n o v é m státě. N á r o d n í r a d a S t á t u S H S , p ř e d e v š í m z o b a v y p ř e d revo l u č n í m h n u t í m mas, p o ž á d a l a D o h o d o v é s t á t y o v o j e n s k o u pomoc. I m e z i n á r o d n í p o s t a v e n í n o v é h o s t á t u b y l o v e l m i obtížné. D o h o d o v é v e l m o c i i S p o j e n é s t á t y a m e r i c k é ho n e u z n a l y , Itálie t r v a l a n a realizaci tajné l o n d ý n s k é s m l o u v y . N a situaci S t á t u S H S n e p ř í z n i v ě p ů s o b i l o 1 n e r a t i f i k o v á n í Ž e n e v s k é deklarace (9. 11. 1918) srbskou v l á d o u a n o v é p r o h l u b o v á n í r o z p o r ů m e z i v l á d o u N i k o l y P a š i č e a J i h o s l o v a n s k ý m v ý b o r e m . Z a této situace z a č a l v N á r o d n í r a d ě S t á t u S H S p ř e v l á d a t n á z o r o o k a m ž i t é m a b e z p o d m í n e č n é m s p o j e n í se S r b s k e m a Černou H o rou. D n e 24. listopadu 1918 N á r o d n í r a d a p o d tlakem s r b s k é v l á d y p ř i j a l a r o z h o d n u t í o sjed nocení. V Černé H o ř e d o c h á z í k s e s a z e n í k r á l e N i k o l y I. P e t r o v i č e a k v y h l á š e n í o b d o b n é h o rozhodnutí (26. 11. 1918). V N o v é m S a d u b y l o p r o h l á š e n o odtržení V o j v o d i n y od U h e r a její p ř í m é p ř i p o j e n í k S r b s k u (25. 11. J 918). D n e 1. prosince 1918 b y l o s j e d n o c e n í Srbska, Černé H o r y a j i h o s l o v a n s k ý c h oblastí R a k o u s k o - U h e r s k a u s k u t e č n ě n o . A u t o r v e l m i p o d r o b n ě roze b r a l u d á l o s t i b e z p r o s t ř e d n ě p ř e d c h á z e j í c í s j e d n o c e n í a v y r o v n a l se s ú v a h a m i a d i s k u s e m i b n r ž o a z n í historiografie okolo o t á z e k , , s u p e r ú s t a v n o s t i " či , n c ú s t a v n o s l i " a k t u s j e d n o c e n í . Dochází k s p r á v n é m u z á v ě r u , že v y t v o ř e n í s p o l e č n é h o j i h o s l o v a n s k é h o s t á t u b y l o v ý z n a m n ý m a p o k r o k o v ý m j e v e m . V y t v o ř e n í K r á l o v s t v í S r b ů , Chorvatů a S l o v i n c ů i v í t ě z s t v í cenlralisticko-monarcliislického p r i n c i p u se o v š e m stalo p ř e k á ž k o u s v o b o d n é h o rozvoje j i h o s l o v a n s k ý c h n á r o d ů a v ý r a z e m třídních z á j m ů v l á d n o u c í s k u p i n y k o l e m regenta A l e x a n d r a . ;
V j u g o s l á v s k é historiografii se p ř i p e r i o d i z a c i v ý v o j e s t a r é J u g o s l á v i e rozlišují o b v y k l e d v ě e t a p y : 1918—1929 a 1929—1941. Culinovié p ř i c h á z í naproti t o m u s n o v ý m r o z d ě l e n í m : 1918 a ž 1929, 1929—1931 a 1931—1941. T ě m t o t ř e m e t a p á m o d p o v í d á i v n i t ř n í dělení p r á c e . P r v n í etapa, kterou autor charakterizuje j a k o etapu o m e z e n é h o b u r ž o a z n ě - d e m o k r a l i c k é h o p a r l a m e n tarismu, zahrnuje ú d o b í o d v y t v o ř e n í k r á l o v s t v í S H S (1. 12. 1918) do v y h l á š e n í otevřené d i k t a t u r y k r á l e A l e x a n d r a (6. 1. 1929). V e v ý v o j i do v y h l á š e n í d r u h é ú s t a v y (3. 9. 1931) s p a t ř u j e Culinovié d r u h o u etapu, v y z n a č e n o u o t e v ř e n ý m absolutismem k r á l e A l e x a n d r a a po tlačením v š e c h b u r ž o a z n ě - d e m o k r a l i c k ý c h svobod. O b d o b í o d v y h l á š e n í „ o k t r o j o v a n é " ú s t a v y do kapitulace s t a r é J u g o s l á v i e (17. 4. 1941) tvoří třetí etapu s p o l e č e n s k o - p o l i t i c k é h o v ý v o j e , kterou autor c h á p e jako p o k r a č o v á n í r e ž i m u s a m o v l á d y v p o d m í n k á c h t z v . ú s t a v n o s t i a pseudo-
ZPRÁVY — RECENZE — REFERÁTY
189
p a r l a m e n l a r i s m u se z ř e j m ý m i z n a k y „ s t á l e v ý r a z n ě j š í h o m o n o p o l i s t i c k é h o v y k o ř i s ť o v á n í stát ního k a p i t a l i s m u a k o r u p č n í a k u m u l a c e k a p i t á l u " (I, str. 297). D o m n í v á m e se, ž e p ů v o d n í periodizace 1918—1929 a 1929—1941 b y l é p e o d p o v í d a l a cha r a k t e r u historického v ý v o j e s t a r é J u g o s l á v i e . R o k 1929 b y l z á k l a d n í m p ř e d ě l e m v d ě j i n á c h s t a r é J u g o s l á v i e nejen v p o l i t i c k o - s p o l e č e n s k é m , ale i v e k o n o m i c k é m s m y s l u . P r o celé o b d o b í 1929—1941 je p ř í z n a č n é i n t e n z i v n ě j š í p r o n i k á n í cizího k a p i t á l u a ekononiicko-polilickč p ř e t v á ř e n í z e m ě ( p o d o b n ě j a k o i ostatních b a l k á n s k ý c h států) v „ p o l o k o l o n i i " , n a r ů s t á n í p r v k ů f a š i s m u , p o t l a č o v á n í z á k l a d n í c h o b č a n s k ý c h p r á v a krajní v y h r o c o v á n í sociálních a n á r o d n o s t n í c h r o z p o r ů . V y h l á š e n í d r u h é ú s t a v y v r. 1931 je z tohoto h l e d i s k a j e n v n ě j š í m , for m á l n í m j e v e m , k t e r ý se podstaty z á k l a d n í c h p r o b l é m ů nedotknu). O b d o b í 1918—1929 je z e k o n o m i c k é h o h l e d i s k a c h a r a k t e r i z o v á n o j i s t ý m h o s p o d á ř s k ý m r o z v o j e m (po p ř e k o n á n í p o v á l e č n é h o s p o d á ř s k é k r i z e ) . J i ž od r. 1927 lze o v š e m pozorovat ú p a d e k cen z e m ě d ě l s k ý c h v ý r o b k ů a n a r ů s t a j í c í z n a k y h o s p o d á ř s k é k r i z e . Z politického hle d i s k a je v ý v o j v y z n a č e n p o s t u p n ý m o p o u š t ě n í m b u r ž o a z n ě - d e m o k r a t i c k é h o p a r l a m e n l a r i s m u (zvláště o d konce r. 1925). Existence k r á l o v s t v í S H S b y l a v tomto o b d o b í p r á v n ě l e g a l i z o v á n a v c r s a i l l e s k o u soustavou m í r o v ý c h s m l u v . V zahraniční politice J u g o s l á v i e důležitou úlohu h r á l a i její ú č a s t v M a l é D o h o d ě . S p o r n á o t á z k a j u g o s l á v s k o - i t a l s k ý c h h r a n i c b y l a řešena te p r v e R a p a l l s k o u s m l o u v o u (r. 1920). Z á s l u h o u k a p i t u l a n t s k é p o l i t i k y v l á d y k r á l o v s t v í S H S se dostalo do r u k o u Itálie ú z e m í , n a k t e r é m žilo asi 600 tisíc J i h o s l o v a n ů (v z á p a d n í m K r a ň sku, P ř í m o ř í , Istrii a na n ě k t e r ý c h ostrovech v J a d e r s k é m m o ř i ) . Z ú z e m í R j e k y b y l v y t v o ř e n „ n e z á v i s l ý " n á r a z n í k o v ý s t á t m e z i Itálií a J u g o s l á v i í . I m p e r i a l i s l i c k ý tlak Itálie p r o t i k r á l o v s t v í S H S se b r z y p o t o m p r o j e v i l n o v ý m ř e š e n í m o t á z k y R j e k y ( z í s k á v á j i I t á l i e — r. 1924) a uza v ř e n í m n e t t u n s k ý c h ú m l u v (1925). V y t v o ř e n í k r á l o v s t v í S H S neznamenalo řešení p a l č i v ý c h p r o b l é m ů z e m ě a z l e p š e n í situace l i d o v ý c h mas. O b d o b í po s k o n č e n í p r v n í s v ě t o v é v á l k y b y l o i v J u g o s l á v i i c h a r a k t e r i z o v á n o m o h u t n ý m rozmachem r e v o l u č n í h o hnutí ( v y v ě r a l o z nespokojenosti l i d o v ý c h mas a n a r ů s t a l o v souvislosti s p o v á l e č n o u revolučnjí v l n o u ve s v ě t ě ) . V r. 1919 je n a sjezdu v B ě l e h r a d ě z a l o ž e n a k o m u n i s t i c k á strana, k t e r á příštího r o k u na d r u h é m sjezdu ve V u k o v a r u p ř i j í m á statuit a program. V l i v k o m u n i s t i c k é strany v m a s á c h r y c h l e roste (např. p ř i v o l b á c h do ú s t a v o d á r n é s k u p š t i n y r. 1920 z í s k á v á strana 58 p o s l a n e c k ý c h m a n d á t ů a s t á v á se třetí nejv ě t š í p o l i t i c k o u stranou v c s t á t ě ) . P o v y d á n í „ O b z n a n y " (30. 12. 1920) a „ Z á k o n a n a o c h r a n u s t á t u " (1921) b y l a k o m u n i s t i c k á strana p ř i n u c e n a p ř e j í t do i l e g a l i t y . V i d o v d a n s k á centralistická ú s t a v a (1921) z a b e z p e č i l a n a d v l á d u v n o v é m s t á t ě s r b s k é bur žoazii. J e autorem s p r á v n ě pojata j a k o „ p o č á t e k n o v é etapy politického boje, ale okolo s t a r ý c h n e ř e š e n ý c h o t á z e k z e m ě " (I, str. 352). A u t o r v této části snesl ř a d u n e z n á m ý c h faktů, osvět lujících p o l i t i c k é z á p a s y v p r ů b ě h u d v a c á t ý c h let m e z i v l á d o u „ r a d i k á l ů " a opozicí, z j e v n é z a s a h o v á n í d v o r s k é s k u p i n y do činnosti N á r o d n í s k u p š t i n y i v l á d n í teror p r o t i v š e m „proti s t á t n í m ž i v l ů m " . D u s n á a t m o s f é r a d o b y , k d y vnitřní boj m e z i centralismem n fcderalismem na b ý v á d r a s t i c k ý c h forem je e v o k o v á n a v ě r n ě . Atentát v N á r o d n í s k u p š t i n ě n a p ř e d á k y C h o r v a t s k é r o l n i c k é strany Stjepana R a d i č e a jeho nejbližší s p o l u p r a c o v n í k y lze c h á p a l jako jeden z pro j e v ů procesu, s m ě ř u j í c í h o k nastolení otevřeného k r á l o v a absolutismu. T ě ž k á p o l i t i c k á k r i z e , k t e r á nastoupila po a t e n t á t u (20. 6. 1928) b y l a k r á l i A l e x a n d r o v i a d v o r s k ý m k r u h ů m jen z á m i n k o u k r o z p u š t ě n í s k u p š t i n y , zrušení ú s l a v y , o d s t r a n ě n í v š e c h p o l i t i c k ý c h stran a zave dení režimu osobní moci. V d o b ě o t e v ř e n é d i k t a t u r y (1929—1931) se v l á d n o u c í s k u p i n ě o t e v ř e l y daleko širší per s p e k t i v y pro v š e s t r a n n é o v l á d á n í státu bez k o n t r o l y v e ř e j n o s t i . V y h l á š e n í p r i n c i p u „ n á r o d n í h o u n i t a r i s m u " m ě l o sloužit k u p e v n ě n í centralismu (v souvislosti s tím b y l r. 1929 z m ě n ě n n á z e v s t á t u n a „ k r á l o v s t v í J u g o s l á v i e " ) . V y h l á š e n í n o v é h o „ Z á k o n a n a ochranu s t á t u " (1929) postiho v a l o v š e c h n y o d p ů r c e absolutismu (uvězněn b y l např. p ř e d s e d a S a m o s t a t n é d e m o k r a t i c k é s t r a n y S. P r i b i č c v i ó . T e p r v e na z á k r o k dr. B e n e š e u j u g o s l á v s k é v l á d y 7nu b y l u m o ž n ě n odjezd do z a h r a n i č í ) . N e j v ě t š í m u p r o n á s l e d o v á n í b y l a v y s t a v e n a k o m u n i s t i c k á strana (v r. 1929 b y l např. zavražděn generální tajemník K S J D j . Djakovič), která nejdůsledněji vystupovala p r o t i absolutismu. O t e v ř e n ý absolutismus d o v e d l z e m i do n o v é těžké k r i z e , z které v l á d n o u c í s k u p i n a hledala v ý c h o d i s k o . V y h l á š e n i n o v é ú s t a v y z r. 1931, v o l b y do N á r o d n í s k u p š t i n y , f o r m o v á n i v l á d n í J u g o s l á v s k é n á r o d n í s t r a n y g e n e r á l a Z i v k o v i č e a l o a j á l n ě opoziční J u g o s l á v s k é l i d o v é s t r a n y o z n a č u j í j e n o p u š t ě n í p o l i t i k y o t e v ř e n é h o absolutismu, n i k o l i v v š a k jeho podstaty. A u t o r v e l m i s p r á v n ě v y z d v i h l p o s t u p n é n a r ů s t á n í p r v k ů f a š i s m u v t ř i c á t ý c h letech. P a v e l K a r a d j o r d j c v i é a v l á d y M i l a n a S t o j a d i n o v i é e a D r a g i š e C v e l k o v i č e jsou p ř e d s t a v i t e l i z m ě n ě n é h o z a h r a n i č n ě politického k u r z u v l á d n o u c í s k u p i n y po s m r t i k r á l e A l e x a n d r a r. 1934 (odklon od Francie, p ř í k l o n k Itálii a N ě m e c k u ) , v oblasti vnitřní p o l i t i k y v š a k p o k r a č u j í v jeho s t o p á c h . P o s t u p n é
190
ZIRAVY — RECENZE — REFERÁTY
p ř i p o u t á v á n í J u g o s l á v i e k N ě m e c k u a Itálii v y v r c h o l i l o v í d e ň s k ý m a k t e m p ř i p o j e n í J u g o s l á v i e k s i l á m Osy (25. 3. 1941). L i d J u g o s l á v i e r o z h o d n ě p r o t i fašistické v l á d ě v y s t o u p i l . Při hodno cení protifašistického „ d ů s t o j n i c k é h o p ř e v r a t u " g e n e r á l a S i m o v i č e (27. 3. 1941) je p o d n ě t n ě u k á z á n o n a úlohu l i d o v ý c h vrstev a k o m u n i s t i c k é strany v těchto u d á l o s t e c h . K o m u n i s t i c k á strana, jejíž v l i v v m a s á c h roste z v l á š t ě o d r. 1937 (po p ř e k o n á n í v n i t r o s t r a n i c k é krize), bojuje p r o t i fašisaci z e m ě , p o k o u š í sc o f o r m o v á n í N á r o d n í fronty. U d á l o s t i 27. b ř e z n a 1941 o z n a č u j í v l a s t n ě j i ž p o č á t e k etapy n á r o d n č o s v o b o z e n e c k é h o boje j u g o s l á v s k ý c h n á r o d ů . F a š i s t i c k é m u p ř e p a d u J u g o s l á v i e (6. 4. 1941), d v a n á c t i d e n n í v á l c e a k a p i t u l a c i s t a r é J u g o s l á v i e jsou v ě n o v á n y z á v ě r e č n é části C u l i n o v i č o v y p r á c e . N a z á k l a d ě b o h a t é h o p r a m e n n é h o m a t e r i á l u n e j r ů ž n ě j š í p o v a h y v y s t i h l Culinovič v ý v o j J u g o s l á v i e do d r u h é s v ě t o v é v á l k y jako složitý proces n a r ů s t á n í třídních a n á r o d n o s t n í c h roz p o r u v celé v n i t ř n í členitosti, o v š e m n a š k o d u věci i z o l o v a n ě od širšího b a l k á n s k é h o a evrop s k é h o r á m c e . D ů s l e d k y autorova i z o l o v a n é h o c h á p á n í sc n a m n o z e z p ě t n ě zrcadlí i p ř i v ý k l a d u vnitropolitických problémů. T a k např. vyhlášeni „ O b z n a n y " proti komunistům a p o k r o k o v ý m s i l á m i „ Z á k o n n a ochranu s t á t u " jsou v y s v ě t l o v á n y pouze v n i t r o s t á t n í m i d ů v o d y , bez zřetele na c e l k o v ý v ý v o j ve střední E v r o p ě a na B a l k á n ě . Vztahům Jugoslávie k ostatním balkánským a nástupnickým státům, vnitrobalkánskýni r o z p o r ů m a jejich souvislostem s r o z p o r y i m p e r i a l i s t i c k ý c h států n e n í v ě n o v á n a d o s t a t e č n á pozornost. V p r á c i p o s t r á d á m e i h l u b š í rozbor ú l o h y J u g o s l á v i e v M a l é D o h o d ě a B a l k á n s k é m paktu, a zobrazení h o s p o d á ř s k é h o p r o n i k á n í N ě m e c k a do j i h o v ý c h o d n í E v r o p y jako p ř e d p o k l a d u p o s t u p n é infiltrace p o l i t i c k é v t ř i c á t ý c h letech. H l a v n í přínos C u l i n o v i č o v y p r á c e s p o č í v á v p o d r o b n é m r o z b o r u p r o b l é m ů s t á t o p r á v n í h o a vnitropolitického v ý v o j e . N e v y ř e š e n é o t á z k y sociální a n á r o d n o s t n í b y l y u z l o v ý m i p r o b l é m y s t a r é J u g o s l á v i e . J e autorovou z á s l u h o u , ž e ze z o r n ý c h ú h l ů třídních a n á r o d n o s t n í c h r o z p o r ů a stavu řešení z á k l a d n í c h p r o b l é m ů z d ů v o d n i l n e m o ž n o s t jejich o p r a v d o v é h o řešení v tehdej š í c h p o d m í n k á c h a z e v r u b n ě sledoval s p o l e ě e n s k o - p o l i t i c k ý v ý v o j . J e d i n ě K o m u n i s t i c k á strana J u g o s l á v i e p o j í m a l a n á r o d n o s t n í o t á z k u (od 3. sjezdu strany ve V í d n i r. 1926 a z v l á š t ě o d r. 1937 p ř e c h á z í strana n a f e d e r a l i s t i c k ý p r i n c i p ) jako n e d í l n o u s o u č á s t s p o l e č e n s k é p r o b l e m a t i k y . T u b y l a rozhodnuta řešit r a d i k á l n í z m ě n o u s p o l e č e n s k é h o řádu, socializací v ý r o b y a obchodu, v y v l a s t n ě n í m v e l k o s t a t k á ř ů a p ř e d á n í m p ů d y r o l n í k ů m a b e z z e m k ů m . N a existenci n e ř e š e n é a g r á r n í o t á z k y u k a z o v a l y i p r o g r a m y r o l n i c k ý c h stran (např. C h o r v a t s k é r e p u b l i k á n s k é r o l n i c k é strany, S r b s k é z e m ě d ě l s k é strany, S v a z u z e m ě d ě l c ů , L i d o v é rolnické strany). P ř e s v í c e či m é n ě r ů z n á h l e d i s k a v p o m ě r u k sociální otázce, s c h á z e l y se v š e c h n y m a l o b u r ž o a z n í a b u r ž o a z n í p o l i t i c k é strany n a s p o l e č n é z á k l a d n ě s o u k r o m ě vlast nického s p o l e č e n s k é h o s y s t é m u . A v š a k v p o m ě r u k n á r o d n o s t n í otázce a j e j í m u řešení se na v z á j e m z n a č n ě Ušily. Culinovič ukazuje, jak k d y s i p o k r o k o v á m y š l e n k a j i h o s l o v a n s k é h o u n i t a r i s m u v s p e c i f i c k ý c h p o d m í n k á c h s t a r é J u g o s l á v i e m ě n í s v ů j charakter a slouží v l á d n o u c í m k r u h ů m k i d e o l o g i c k o - p o l i t i c k é m u o s p r a v e d l n ě n í n á r o d n í h o a sociálního ú t l a k u . V l á d n o u c í m v r s t v á m s t a r é J u g o s l á v i e (např. v e l k o s r b s k y o r i e n t o v a n é R a d i k á l n í s t r a n ě v d v a c á t ý c h letech) n i k d y v p o d s t a t ě n e š l o o s k u t e č n é j i h o s l o v a n s t v í . Centralismus b y l f a k t i c k ý m v y j á d ř e n í m jejich p o j e t í u n i t a r i s m u , k t e r é se proto n u t n ě muselo stát s y m b o l e m m o n a r c h i s t i c k é h o zřízení, n á r o d n o s t n í h o ú t l a k u a faktorem násilí. N á r o d n o s t n í o t á z k a b y l a p ř i t o m v y d á v á n a za „ v y ř e š e n o u " . Nelze o v š e m p ř e h l é d n o u t , ž e i v m e z i v á l e č n é m o b d o b í i d e a skutečného j i h o s l o v a n ského u n i t a r i s m u m ě l a ř a d u s t o u p e n c ů , kteří sami a k t i v n ě v y s t u p o v a l i p r o t i centralismu a n á rodnostnímu útlaku. F e d e r a l i s t i c k é p r o g r a m y n a rozdíl o d centralistických p o u k a z o v a l y n a nespornou existenci více n a r o d i l v J u g o s l á v i i . V p r o t i k l a d u s f e d e r a l i s t i c k ý m p r o g r a m e m K o m u n i s ú c k é strany J u g o s l á v i e (a jeho s o c i a l i s t i c k ý m charakterem) m ě l m a l o b u r ž o a z n í a b u r ž o a z n í fcderalismus jen dílčí charakter (např. C h o r v a t s k á r e p u b l i k á n s k á r o l n i c k á strana z d ů r a z ň o v a l a nutnost řešení hlavně „chorvatské otázky") a oportunistické zaměření. Taktizování s národnostní otázkou v politické p r a x i těchto stran r o z e b í r á Culinovič v e l m i p o d r o b n ě . C h o r v a t s k á r e p u b l i k á n s k á r o l n i c k á strana u z a v í r á j i ž r. 1923 s v l á d n o u c í R a d i k á l n í stranou d o č a s n é p ř í m ě ř í (tzv. M a r k ů v protokol), v r. 1925 se z ř í k á n a čas ú p l n ě r e p u b l i k á n s k é h o p r o g r a m u (v souvislosti s tím m ě n í i s v ů j n á z e v : C h o r v a t s k á rolnická strana) a fcderalismu. O p o r t u n i s t i c k é „ s p o r a z u m a š s t v o " vrcholí k o n c e m třicátých let dohodou C v e t k o v i č — M a č e k (23. 9. 1939) a v y t v o ř e n í m C h o r v a t s k é b a n o v i n y . N á r o d n o s t n í r o z p o r y n e j e n ž e nejsou ř e š e n y , ale d á l e se p r o h l u b u j í . Z v l á š t ě v Chor vatsku s t u p ň u j í f a š i s t i c k é a s e p a r a t i s t i c k é elementy (stoupenci P a v e l i č e ) za p ř í m é p o d p o r y Itálie a N ě m e c k a a k t i v i t u za rozbití J u g o s l á v i e a v y t v o ř e n í „ n e z á v i s l é h o c h o r v a t s k é h o s t á t u " . Culinovičovi sc p o d a ř i l o u k á z a t n a ú l o h u e k o n o m i c k é h o f a k t o r u v procesu z o s t ř o v á n í p o l i tického boje k o l e m n á r o d n o s t n í o t á z k y , a neopomenout p ř i t o m a n i i d e o l o g i c k o - p o l i t i c k é as pekty. V ý k l a d n á r o d n o s t n í c h r o z p o r ů je v š a k autorem v p o d s t a t ě r e d u k o v á n jen na i-horvat-
191
ZPRÁVY — RECENZE — REFERÁTY
s k o - s r b s k ý p o m ě r . J e a ž zarážející, ž e v prúci t a k ř k a t i s í c i s t r á n k o v é je m o ž n o m a k e d o n s k o u o t á z k u , n e j d ů l e ž i l ě j š í v n i t r o b a l k á n s k ý p r o b l é m , přejít m l č e n í m . B y l o třeba u k á z a t n a r o z p o r y v l á d n o u c í c h tříd J u g o s l á v i e , B u l h a r s k a a Ř e c k a , n a p o l i t i k u j u g o s l á v s k é v l á d y , n a m í ř e n o u p r o t i z á k l a d n í m p r á v ů m m a k c d o n s k é h o n á r o d a , n a situaci v M a k e d o n i i i n a činnost Vnitřní m a k e d o n s k é revoluční organizace, j e j í ž pravice se m ě n í ' v teroristickou organizaci ( a u t o n o m n í V M R O v čele s V . M i c h a j l o v e m ) , z a t í m c o levice ( s j e d n o c e n á V M R O ) bojuje za n e z á v i s l o u M a k e d o n i i v r á m c i B a l k á n s k é federace. I p o s r b š ť o v a c í p o l i t i k a a p o m ě r y v m e n š i n o v ý c h oblastech si z a s l u h o v a l y h l u b š í h o rozboru. V ý k l a d d ě j i n J u g o s l á v i e m e z i d v ě m a s v ě t o v ý m i v á l k a m i je d o p l n ě n v e l m i s t r u č n ý m sou b ě ž n ý m p ř e h l e d e m v ý v o j e Istrie, R j e k y , K o r u t a n a Z a d a r u . K d í l u jc p ř i p o j e n o o b s á h l é anglické resumé. K a u t o r o v ě p r á c i lze m í l n ě k t e r é v ý h r a d y . H l a v n í a d ů l e ž i t é věci jsou m n o h d y k l a d e n y do j e d n é r o v i n y s o k r a j o v ý m i . Nedostatek p o z n á m k o v é h o a p a r á t u , citace a o d k a z y v textu p o n ě k u d z v y š u j í n e p ř e h l e d n o s t p r á c e . Citace p r a m e n ů v n ě k t e r ý c h částech díla p ř e v y š u j í v l a s t n í a u t o r ů v v ý k l a d . P r a m e n n ý m a t e r i á l nejrůznější p o v a h y je k l a d e n m n o h d y s p í š e pouze vedle sebe, n e ž aby b y l hlouběji z k o u m á n . P r o orientaci v tak b o h a t é m m a t e r i á l u b y b y l v h o d n ý j m e n n ý a v ě c n ý rejstřík (který je jen zčásti n a h r a z e n p o d r o b n ý m obsahem). L z e K l o v a t , žc není uvedena p o u ž i t á literatura. N a p r á c i je p a t r n ý chvat, k t e r ý Culinovié v y v a ž u j e lehkostí v y j a d ř o v á n i a p o u t a v o s t í v ý k l a d u . Celkově m o ž n o říci, že k l a d y k n i h y p ř e v y š u j í j e j í nedostatky. J u g o s l á v s k á historiografie z í s k a l a C u l i n o v i č o v ý m d í l e m p r á c i z á k l a d n í , z níž b u d o u n e s p o r n ě v y c h á z e t i příští p o k u s y o s y n t é z u v ý v o j e J u g o s l á v i e v m e z i v á l e č n é m o b d o b í . N o v é širší o b e c n é z á v ě r y b u d e p v š e m m o ž n o formulovat teprve n a z á k l a d ě p o d r o b n é h o m o n o g r a f i c k é h o r o z b o r u dílčích o t á z e k . Pavel R o b e r t - H e n r i des chartes (20
Hradečný
B a u t i e r : Legon ď o u v e r t u r e du cours de dlplomatlque á 1'Ecola
octobre 1961).
R i b l i o l h ě q u e de 1'Ecole des chartes 119 (1961), P a ř í ž 1962,
str. 1 9 4 - 2 2 5 . R . - H . B a u t i e r zaujal v c s v é s l a v n o s t n í z a h a j o v a c í p ř e d n á š c e z d i p l o m a t i k y (pronesené poté, co b y l j m e n o v á n profesorem na p a ř í ž s k é Ě c o l e des chartes) v l a s t n í stanovisko k ř a d ě z á k l a d n í c h m e t o d i c k ý c h p r o b l é m ů , s n i m i ž se s e t k á v a j í b a d a t e l é v oblasti p o m o c n ý c h v ě d historických, n a u k y o p r a m e n e c h a archivnictví. P o v y p o č t e n í a zhodnocení v ě d e c k ý c h p r a c í s v é h o učitele a p ř e d c h ů d c e G e o r g e s c Tessiera se B a u t i e r z a m ý š l í nad p ř e d m ě t e m d i p l o m a t i k y a n a d d ě j i n a m i této o t á z k y . M a b i l l o n o v i v y t ý k á j e d n a k to, ž e d a l v ě d ě j í m z a l o ž e n é b i z a r n í n á z e v , jednak, ž e n i k d e p ř e s n ě nedefinoval, co p o d p o j m e m l i s t i n y (diploma) v l a s t n ě r o z u m í . U Toustaina u T a s s i n a vysoce o c e ň u j e j e j i c h š i r o k é pojetí d i p l o m a t i c k é h o m a t e r i á l u z t o t o ž ň o v a n é h o j i m i s v e š k e r ý m m a t e r i á l e m a r c h i v n í m , jak to teoreticky p r o k l a m o v a l i v ú v o d u ke s v é N o u v e a u traité; a v š a k konstatuje, ž e v p r a x i o m e z i l i tito M a b i l l o n o v i p o k r a č o v a t e l é s v á z k o u m á n i (stejně jako M a b i l í o n ) pouze n a l i s t i n y v ú z k é m slova s m y s l u . D á l e p a k B a u t i e r sleduje, jak se p o z d ě j i s p r o h l o u b e n í m a z p ř e s n ě n í m p o j m u l i s t i n y p ř e d m ě t d i p l o m a t i k y p o s t u p n ě z u ž o v a l , a pozastavuje se z v l á š t ě n a d tím, ž e to, co T o u s t a i n a T a s s i n činiK j e n p r a k t i c k y , d o v e d l i do teoretických d ů s l e d k ů n ě m e č t í a r a k o u š t í b a d a t e l é F i c k e r (o S i c k e l o v i se B a u t i e r v této souvislosti z m i ň u j e j e n m i m o c h o d e m ) , R e d 1 i c h , Thommen a S t e i n a c k e r , k d y ž o m e z i l i d i p l o m a t i k u n a p o u h o u n a u k u o listinách (Urkundcnlehre), z níž nadto v y t v o ř i l i p o u h é o d v ě t v í p r á v n í historie, a to j e š t ě j e n s t ř e d o v ě k é . P o d l e B a u t i e r a to b y l p r á v ě f r a n c o u z s k ý h i s t o r i k p r á v n í ( s o u č a s n ě v š a k a r c h i v á ř ) A u g u s t e D u m a s, k t e r ý ve t ř i c á t ý c h letech n a š e h o století p o p r v é r o z r a z i l z a č a r o v a n ý j u r i s t i c k ý k r u h , j í m ž b y l a d i p l o m a t i k a s v í r á n a , a s t a n o v i l za p ř e d m ě t d i p l o m a t i k y n i k o l i j e n p r á v n í obsah K s t i n y , n ý b r ž p ř e d e v š í m formu l i s t i n . S o u č a s n ě D u m a s p o ž a d o v a l , a b y se d i p l o m a tické b á d á n í neomezovalo j e n n a s t ř e d o v ě k . P o d o b n é n á z o r y v y s l o v i l i G . Tessier. B a u t i e r se v š a k n e z m i ň u j e o tom, ž e p r o rozšíření h r a n i c d i p l o m a t i k y s m ě r e m do n o v o v ě k u a p r o mate r i á l o v é rozšíření p ř e d m ě t u d i p l o m a t i k y se v y s l o v i l i j i ž v roce 1908 B r a n d i , Bresslau « T a n g 1 v I. s v a z k u j i m i založeného č a s o p i s u A r c h i v fůr U r k u n d c n f o r s c h u n g . (Bautier p r á v ě naopak p o v a ž u j e n á z e v tohoto č a s o p i s u — Ur/cundcnforschung — za j e d e n z d o k l a d ů toho, j a k němečtí d i p l o m a t i k o v é p ř e d m ě t d i p l o m a t i k y z u ž o v a l i ) . D u m a s e (vedle Tessiera a M e i s n e r a ) o z n a č u j e za jednoho z teoretických p r ů k o p n í k ů n o v o d o b é (a s o u č a s n é — ..contemporaine") d i p l o m a t i k v , opominut v š a k zůstal F . K u c h , j e m u ž náleží č a s o v á priorita (1904).
