1608Wursten Naar Pufendorf: Variorum statutuorum et Jurium. Tome III pag 113 e.v. Wurster Wijllkoer Wij Sostein Radtgever und achtein Vulmechtige uth dem Lande tho Wursten, uth allen Carspelenn gekaren, dath wij*1 scholden maken einen Wijlkoer, so dem gantsen*2 lande nuttthe*3. undt gudt sijn mochte. Welkes wij gedaen und nhavolgrende Articull besloten, welcke wij einhellich bewilligedt und dem gantsen lande vor nutthe und gudt achten. Ohrsake des Dodslages und des wrevels und waldes hefft vele averhandt genamen. 1. Inth Erste, Ein Mhansgeldt schall sijn Twintich Stige fresche marck. *4. 2. Thom anderen, So ein frouwe offt ein Junckfrouwe ( der Godt vor sij) ock dodtgeslagen worde, so scholen sehe ock vor twintich stige vresche mark gegulden werden. 3. Thom drudden, offt einer where, dem sijn voedt offt handt affgehouwen, edder sijn Oghe uthgesteken worde, dem schall men sodanes vor ein half mhans geldt betheren. 4. Thom veerden, hussvrede, landtfrede, hoffrede, so jemandt den frede brickt alse blodigen schaden, twintich gulden tho broke an de Overicheidt, und sijnen schaden dubbelth gebeterdt. 5. Thom vofften, So jemandt vortreffliken schaden krege, in solkem frede, de deder schall der overicheidt geven tho broce veertich gulden und dem kleger dubbelde bothe. 6. Thom sosten, so idt sake where, dath in solkenn frede dodtslach schege, ( der Godt vor sij) dath schall sijn twe bothe und twee gelde, und der Overicheidt Achtentich gulden. 7. Thom sovenden schall sijck ein ider fredeliken holden whor he geidt, edder steidt, in solken frede. 8. Thom achten oft dar wholl were, de up sijnen viende lopen wolde, und spande sijnen bogen in sijnem huse up, und worde in sijn hus gedreven und dar schaden averkrege, de hefft den frede sulvesth gebraken. 9. Thom negenden, so dar twe parteyhe under einander feyde hadden, und ein ider uthlendische knechte wunne vor geldt, und worden dodt geslagen, dar schall men noch hoede, noch fuer nha voren , wenthe ere besoldunge schall achte gulden sein. 10. Thom teinden, oft dar wol where, de eyn hus, off fijnster, offt dhoere nha sijnen viende insloge, de schall in de radtgevers vorbraken hebben teinn gulden, deith he wider schaden, der schall he nha betheren, wo vorgeschreven. 11. Thom elfften, offt dar woll where, de den anderen enthweldigede sijne beeste, tho sijnem huse, offt vor dem ploch, edder up sijnen grase, offte korne, de schall geven sos gulden ahn de radtgevers. 12. Thom twolfften, offt jemandt midt gewaldt, de eine dem anderen wes enthweldigede, de schall geven sos gulden tho broke, und den anderen tho freden stellen. 13. Thom drutteinden, so ein Mhan [und ]*6 frouwe echte lude sijndt und hebben ere kijnder geteled, tho hope, twe, dre, offt vere, mijn edder mher, so denne dar eine van den olden in Godt allmechtig vorstorve, und de ander wedder frijedt, offt gefrijgedt warth, und nicht mheer nimpth, alse eijn
kijndes deell: when godt ehm effte ehr, de Mhan offte de frouwe wedder sterven, So scholen de ersten kijnder tho den lesten nicht wedder intasten. Wenthe ein older eigedt woll eines kijndes deell. Idt sij denne sake, dath de oldesten kynder vorstorven up ein kijndt nha. Alsdenne hebben de older und dath kijndt ehre gudere nha dem olden gebruke gedeleth, dath sulve kijndt mach nha dem olden gebruke intasten tho den jungesten. 14. Thom veerteinden, offt dar ein Junchfrouwe where, de ahn erer Eere geswecket worde, der schall men geven tein stige fresche marck, und nicht mheer. So de beklagede tho stahen wyll. So he dar nhen tho secht , so schal de bademoder und de frouwen, de mijdt ehr in der nodt gewesen sijn, Tugen dadt sehe ehr hebben vorhored in eren hogesten noden, dath sehe anders nenen personen schuldich sij geworden, und dath he der rechte vader sij tho deme kijnde. Wijll he denne noch nicht tho stahen, so schall sehe ehm eijn heedt Iseren up beijden henden tho dregen*6 vor de Sostein radtgevers und deme gantsen lande. Wen he *7 dat gedaen hefft, so schall sehe hebben vofftien stige fresche marck. Offt einer ock van buthen landes inn Junckfrouwen kleider inth landt queme, und worde erer Eere geschwecket, de schall kundtschup brijngen, uth erer Landtschup, dath sehe dar ehrliken gehandelt hefft, dath dar nemandt bose geruchte van er gehoredt hebbe, de in erer Eere offt gelympe geidt. Alsdenne nha erkentnisse der Overicheidt, wo vorschreven. 15. Thom voffteinden, offt dar woll where, de einen knecht oft magedt hadde, und schaden dede buthen deme huse, so de werd und de werdinne dath weten, dath solcke daedt beghan is, ( und sehe beklagedt werden) alsdenne den kenecht offt de magedt in erem brode beholden, so sijn sehe dem klager schuldich, sijnen schaden tho betheren. 16. Thom sosteinden, oft dar einn Mhan edder frouwe geslagenn worde und sehe kijnder nha leten, so horedt den kijnderen was vaders offt moder Dode hals*8. Wenthe ein vader offt moder mochten wedder frijen, und nemen eijn ander wiff offt mhan, so krijgen de kinder nenen vader offt moder wedder sundern sehe nemen woll einen echten gaden wedderr. 17. Thom soventeinden, offt eijner were van buthen landes offt bijnnen landes, und ethwan eijnen tho beklagenden hedde, und de beklagede spreke, he wolde dhoen alle dath jennijge, wath recht were, und dennoch de ander solckes nicht annemen wolde, besundern wolde wijder mijth mordtliker daedt drouwen, alse mijth brande und roven sijn recht to mhanen, so men eme solckes kan gudt dhoen, dath he sodanes gesecht hebbe, so schall mhen ehne holden vor solcken deder, alse de solcke daedt begangen hefft. Wenthe ein ider schall sick ahm rechte genogen lathen. 18. Thom achteinden, de vele wolde mhanen, van buthen landes offt bijnnen landes, idt sij van schaden offt wunde bothe edder dodtslach, de schall nicht mheer mhanen, alse den schaden enthfangen hefft, alse de kan betalen. 19. Thom negenteinden, offt dar woll where, de den anderen in sijne Eere offt gelimpe spreke, mijth worden oft mijth daden, und kan idt eme nicht gudt dhoen, de solcke unnuthe worde gespraken hefft, de schall den anderen bijdden vor de Overicheidt, offt vor dem gantsen Carspell, dath he eme dath umme Gades wijllen wijll vorgeven, und schall geven der Overicheidt sos gulden tho broke. Alle dusse vorgeschreven Articule hebbe wij sostein radtgevers, und achtein vullmechtige gekaren uth dem lande, uth allen Carspelen, und hebben dusse vorgeschrevene Articule vor dem gantsen lande afflesen lathen, den donnerdach nha Margerethe, do men schreff Voffteinnhundert und achte, welcke van einem gantsen lande eijnhellich bewilliget und angenamen worden, solcke khoere vor ehre landrecht to holden, (uthgenamen des dodtslages halven, in Imbser Carspell) wenthe sehe wolden ehren wijllkoer mijth dem Dodtslage vor syck beholden, de hoeger tho gelde leep, alse sunsth in anderen Carspelen. Des Dodtslages halven hebben sijck noch buten bespraken twe sake, alse nomptlick Stederth Eibe Tantes, und Frederick Johan Hinricks , Hanneke Moytes und Hanneke Eibe Adikes mijth erer
frundtschup. Wenthe dar legen van beijden parthen der frundschop dode lude und ein mhansgeldt was vorhen nicht mheer alse Tein stige fresche mark und ein frouwe offt Junckfrouwe, de dodtgeslagen wardt soven stige fresche mark. Item so hebben de Ehrgenanten beijder sake frundtschup vor dem gantsen lande bewilliget, so Godt de gnade geve, dat de sake gesonedt worde, alsdenne nha den dagen wolden sehe alle des landes wijllkhoere und bewilligunge holden und helpenn holden tho ewigen dagen, gelick eijn ander landtmhan. Alle dusse vorgeschrevene Articull hebbe wij sostein radtgevers und gantse gemeinheijdt des landes tho Wursten angenomen und bewilligedt , tho ewigen dagen vor unse landrechte tho holden und tho gebrukenn. Item, oft dar wol where van den sostein radtgeveren, de dusse rechte wolde bekrencken, de schall sijnes Eedes enthsetted sijn, idt were denne sake, dath he midt untrechter tichte betegen worde. Item, oft dar van der gemente woll where, de sijck mith sijner frundtschup jegen dusse vorbeschreven rechte wolde setten offte streven, so denne de radtgevers de sulvigen tho nenen gehorsam[heit]*9 brijngen konden, so lave wij ganse gemeinheijdt des gantsen landes dath wij wijllen solcken ungehorsamen mannhe helpen gehorsam maken. Item uth dussen vorigen Articulen hefft ein ider Carspell eine uthschrifft genamen. Item, jegen dusse khoere hebben inth erste gedaen des dodtslagers halven und des landvredes halvenn, als nompthlick Hannek Johan Durldes und sijn broder Eibe. Des de Sostein radtgevers und ein gants landt tho felde getagen, und sehe gehorsam gemaketh. Item, ock jegen dusse khoere, delunge der gudere, hebben sijck jegen gesettedt, alse nomptlick Harre Jahan Hates, des hebben de sostein radtgevers ehn darhen geholden, dath he sijne guder moste deelen, alse ein gants landt bewilliget hadde. NOTEN: *1. In de druk bij Pufendorf alle ij's zonder puntjes, hier noodgewongen mèt. *2. Ringel s, hier als s weergegeven, ook in andere gevallen. *3. Bij Pufendorf : mutthe. *4. Het mark à 20 strs, is 400 stuivers en niet 400 pund, zoals de noot bij het gedrukte meent. Want Stige is een 20-tal, in het Fries snees. Er gaan 20 stuivers in dit mark; het is een Carolus gulden. Wie toch in marken als aantallen van 160 wil gaan rekenen komt nog voor een moeilijkheid te staan. Het gaat om het aantal dat er in Friesland in een mark gaat. Dat Vresche is overbodig omdat een mark overal 160 is. Wie mark als gewicht rekent 2/3e van een pond, komt voor hetzelfde te staan, er werden in Friesland geen afwijkende ponds en mark gewichten gehanteerd. De algemene norm werd gevolgd. *5. Tussen haken toegevoegd. *6. lees: dat zij hem een heet ijzer op beide handen zal leggen ten overstaan van de de Zestien. En aan de ernst van zijn wonden zal blijken dat hij schuldig is, te bepalen door de 16. *7. Er staat seh, want hij als beklaagde moet altijd de proef afleggen. Net als punt 6 een mislezing, mogelijk opzettelijke verandering door Pufendorf? *8. De kinderen krijgen het weergeld. Zie noot bij Pufendorf. *9. tussen haken toegevoegd. VERTALING:
Wurster Willekeur. Wij, de zestien raadgevers en de achttien volmachten uit het Landschap Wursten gekozen uit alle Karspelen, [vonden het nodig] dat we een willekeur zouden maken die voor het ganse land goed en tot nut zou zijn. Wat wij gedaan hebben in in [de] navolgende artikel[en] hebben besloten, die eensgezind zijn aangenomen, zodat het gehele land ze goed en nuttig achten. [Want] de reden voor doodslag, wrijving en geweld heeft vele vormen aangenomen. 1. Ten eerste, een zoen- of weergeld geld zal twintig Friese marken van 20 stuivers het stuk zijn. 2. Ten tweede, als een vrouw of een meisje (God verhoede het) ook doodgeslagen wordt, dan zullen zij ook met 20 Friese mark zoengeld betaald worden. 3. Ten derden, in het geval dat iemand zijn voet of hand afgehouwen werd of zijn oog wordt uitgestoken, dan zal men dat vergoeden en verzoenen met een half zoen- of weergeld. 4. Ten vierde vrede in huis, op het land, op het erf; als iemand hier inbreuk op maakt, en er vloeit bloed , dan is [diegene] twintig gulden [lees: stige mark, zie noot 4.] aan de Overheid schuldig, en de schade dient dubbel te worden betaald. 5. Ten vijfden, als iemand in zo'n geval blijvend letsel krijgt, zal de dader aan de Overheid veertig gulden moeten betalen en de klager de dubbele boete. [ is 40 gulden] 6. Ten zesden: in het geval dat er een doodslag wordt begaan ( wat God verhoede) dan valt de familie dubbele boete toe en dubbel weergeld, en de Overheid 80 gulden. 7. Ten zevenden, zal een ieder zich in deze plaatsen [in het algemeen] onthouden van geweld, waar hij ook gaat of staat. 8. Ten achtsten, wanneer er iemand is, die zijn vijand wil treffen, en hij trekt met zijn volk op, en hij wordt in zijn huis teruggedreven en daar schade bij lijdt, heeft de vrede zelf verbroken [ en staat zelf voor de schade.] 9. Ten negenden, wanneer er twee partijen onder elkaar in een vete gewikkeld zijn, en elk van hen neemt betaalde soldaten van buiten de streek [in dienst], en die worden doodgeslagen, daar zal men noch weergeld voor vragen, noch een zaak van maken, want hun handgeld was 8 gulden. 10. Ten tiende wanneer er iemand een huis, of een venster of een deur van het huis van zijn vijand inslaat, die zal de raadgevers tien gulden schuldig zijn, doet hij het weer, dan zal hij de schade betalen en hetzelfde als schade vergoeding geven, zoals geschreven is. 11. Ten elfden, wanneer iemand die een ander zijn beesten ontneemt,[ hetzij ] in zijn huis, of voor de ploeg, of op zijn weidegrond, of zijn korenveld, die is de raadgevers zes gulden voor de inbreuk schuldig. 12. Ten twaalfden, wanneer iemand met geweld een ander iets ontneemt, die zal zes gulden boete betalen en de andere schadeloos stellen. 13. Ten dertienden; wanneer een man en een vrouw getrouwd zijn, en te samen kinderen hebben gekregen, twee, drie vier, meer of minder, dan is het zo, dat als er een van de ouders sterft, (........) en de een weer een partner vindt, dat hij of zij, niet meer neemt dan een kindsdeel, wanneer God eerder [of later] het zo wil, dat de man of de vrouw [die overbleef] overlijdt, dan zullen de eerste kinderen geen deel hebben van [ het goed dat bij het laatste huwelijk is ingebracht] doch dat de
laatste kinderen laten houden. Want een ouder erft wel een kindsdeel. In het geval dat de oudste kinderen zijn gestorven op een kind na , dan hebben de [overgebleven] ouder en het kind hun goederen volgens aloude gebruik gedeeld, en dan kan na het overlijden van de laatste ouder, het oudste kind mee delen met de jongsten. 14. Ten veertienden, in het geval dat er een maagd word aangerand [en zwanger wordt] dan zal de dader haar tien mark van 20 stuivers moeten betalen en niet meer dan dat. Als de beklaagde het toegeeft. Als hij dit ontkent dan zal de vroedvrouw en de vrouwen die bij de bevalling geweest zijn, getuigen dat ze haar op het benauwdste moment voor de bevalling hebben uitgevraagd, dat ze niet zwanger kan zijn geworden van andere personen en dat de aangewezene de echte vader van het kind is. Wil deze dan nog niet bekennen, dan zal zij hem een heet ijzer op beide handen neerleggen in het bijzijn van de zestien raadgevers en van het ganse land. Wanneer ze dat gedaan heeft, dan zal ze vijftien Friese marken van 20 stuivers ontvangen. Ook, wanneer er een meisje nog in jeugdkleding in dit land komt, en ze wordt in haar eer aangetast, dan zal zij laten navragen in haar landschap, [om te bevestigen] dat ze daar van onverdachte zede was, en dat niemand kwade dingen over haar gehoord heeft, die over haar eer of haar seksuele gedrag gaan. Als dit uit het onderzoek door de overheid blijkt, dan zal [het gerecht hier handelen] als hier boven beschreven. 15. Ten vijftienden in het geval dat iemand een knecht of een dienstmaagd heeft, die schade buiten het huis veroorzaakte en de waard en de waardin weten dat zulk een daad begaan is, ( en de knecht of maagd er van beschuldigd worden ) en dan deze knecht of maagd [toch] in dienst houden, dan zijn zij de klager schuldig om de schade te vergoeden. 16. Ten zestiende, of daar een man of vrouw gedood wordt, en ze kinderen nalaten, dan komt de kinderen het weergeld van de overledene toe. Want de overblijvende, het zij de vader of de moeder, kan met een ander samen gaan [wonen*], en een andere vrouw of man nemen, daarmee krijgen de kinderen geen vader of moeder terug, behalve wanneer ze een huwelijk aangaan. 17. Ten zeventienden, in het geval er iemand ofwel uit dit land ofwel uit een andere streek en op een of andere manier iemand te beklagen heeft, en de beklaagde spreekt dat hij al datgene wil doen wat het recht eist, en de ander dat dan toch niet wil aannemen, en dreigt met moord of met brandstichting en beroving zijn recht te halen. Wanneer men dat duidelijk kan bewijzen dat hij dit gezegd heeft, dan zal men hem de [nog niet begane] daad aanrekenen, alsof hij al begaan is. Want niemand zal zich aan het gerecht onttrekken. 18. Ten achttienden. Wie veel mensen wil manen hetzij van schade, wonden of boeten, of van doodslag hier in dit land of buitenlands wonende, die zal niet meer personen laten oproepen als hij de totale schade ontvangen heeft, ..................?*1) [ook] als de ander[en] kan (kunnen) betalen. 19. Ten negentienden, in het geval dat er iemand is die een ander in zijn eer aantast of over zijn geslachtsleven [kwaad] spreekt, in woorden of in daden, en kan kan hij niet ontkennen dat hij zulke kwalijke woorden gesproken heeft, die zal de beledigde voor de overheid, of voor het hele karspel dat hij hem om Gods wil wil vergeven, en zal de Overheid zes gulden wegens de vredebreuk betalen. Al deze bovengenoemde artikelen hebben wij zestien raadgevers en achttien volmachten, zoals gekozen ut het landschap en uit alle karspelen, en hebben deze voorschreven artikelen, voor het ganse land laten oplezen op de Donderdag na Sint Margriet, ( 31 augustus) toen men schreef vijftien honderd en acht, welke door het hele land eensgezind mee is ingestemd, en zijn aangenomen, deze keuren als hun landrecht te erkennen. ( Uitgezonderd die van het kerspel Imsum, betreffende de doodslag) want zij wouden hun eigen regel betreffende de doodslag aanhouden, waarvan het bedrag hoger was als in de andere karspelen.
Wat betreft de doodslag zijn hier twee zaken hierbuiten gehouden, met name die van Stederth Eibe Tantes en Frerick Johan Hinricks [en] Hanneke Moykes en Hanneke Eibe Adikes, met hun verwanten. Want daar liggen van beide kanten in de familie nog doden [ onder de oude regeling gevallen] en een weergeld (mangeld) was hiervoor niet meer dan tien Friese marken, en voor een vrouw of maagd zeven Friese marken. Voorts zo hebben de hiervoor genoemde beide families ingestemd zich te verzoenen ten overstaan van het gehele land, in de hoop dat God hun verhoort, en dan na de periode van afwikkeling wilden zij ook in alle 's lands willekeuren en instemming meegaan en te helpen deze tot eeuwigen dagen te houden. Al deze voorschreven artikelen hebben wij, de zestien raadgevers en de gehele bevolking van het Land Wursten aangenomen en er mee ingestemd, om dit ten eeuwigen dage voor ons landrecht te houden en te gebruiken. Voorts, als er misschien een van de zestien raadgevers zou zijn, die deze rechten wil beperken [ op zij zetten] die zal uit zijn eed ontzet worden, behalve wanneer hij met valse bedoeling daarvan beschuldigd wordt. Voorts wanneer er iemand uit het volk is, die zich met zijn maagschap* tegen deze rechten zou willen verzetten of tegenwerken, en de raadgevers hem niet tot tot gehoorzaamheid konden dwingen, dan doen wij de eed [gestand] dat wij de meene meente dat wij mee zullen helpen zo'n ongehoorzame tot gehoorzaamheid te dwingen. Voorts, uit deze Artikelen heeft elk van de karspelen een afschrift overgenomen. Voorts, tegen deze keur betreffende de doodslag en de vrede in het land zijn Hanneke Johan Durldes en zijn broeder Eibe [als eersten] tegen in gegaan. Daarop hebben de zestien raadgevers het hele land te wapen geroepen en hun tot gehoorzaamheid gedwongen. Voorts, ook tegen deze keur, de verdeling van goederen is verzet geweest, namelijk door Harre Jahan Hares (Fiares?) waarna de zestien raadgevers hun daaraan gehouden hebben, dat hij zijn goederen zo zou delen zoals het ganse land besloten had. NOTEN. 1. Her lijkt me in het gedrukte iets te ontbreken. 2. Maagschap. Een wat breder begrip dan uitsluitend de familie, iedereen die is aangetrouwd, ook verwanten uit eerdere generaties. Mogelijk ook huurders en arbeidskrachten zouden er bij kunnen horen.
