Jan, Cor en Nol waren tijdens de tweede wereldoorlog als dwangarbeiders in Brandenburg an der Havel te werk gesteld. Terwijl Cor er al in 1942 naartoe gestuurd werd kwamen Jan en Nol in maart 1943 naar Brandenburg. Cor werkte bij de Adam Opel AG waar ze de Opel Blitz voor het leger bouwden. De Adam Opel AG was een nieuwe moderne fabriek die in 1935 in gebruik werd gesteld. Het was een van de modernste fabrieken van de wereld en de frabricatie gebeurde in één grote hal, 178 meter lang en 136 meter breed. In 1940 had de fabriek al 3382 medewerkers en in 1943 bouwden 4200 medewerkers uitsluitend vrachtwagens voor het leger. De Adam Opel AG was toen de op één na grootste werkgever in Brandenburg.
1 Opel fabriek in Brandenburg
Steeds vaker huilden in juli en augustus 1944 de sirenes op het fabrieksterrein. Drie minuten na het alarm ging het licht uit. Meestal gebeurde er niets want de vliegtuigen waren vaak onderweg naar Berlijn. Op 6 augustus 1944 gooien de bemanningen van de engelse Royal Air Force hun bommen echter op de fabriek. Het was maatwerk want 50% van het fabriekcomplex en 20% van het machinenpark werd verwoest. Hoewel men nog probeerde de fabriek gedeeltelijk weer op te bouwen was een productie praktisch niet meer mogelijk. 2 Bombardement augustus 1944
3 De Opel Blitz in het Industriemuseum in Brandenburg an der Havel april 2012
De Russen bezetten de fabriek op 1 mei 1945 en demonteerden de fabriek.
In january 1943 deelt een verantwoordelijke Gauobman (verantwoordelijke functionaris) mee dat de fabriek zonder buitenlandse medewerkers de productie voor het leger niet kan bewerkstelligen. Voor de buitenlandse werknemers heeft men extra barakken gebouwd in de buurt van de fabriek (Hohenzollernstrasse / Gallberg). In april 1943 werkten er al 450 Nederlanders.
4 Barakken op het Opel terrein Jan kwam samen met Nol bij de Excelsior-Fahrradwerke terecht. Hij werd in maart 1943 samen met Nol opgeroepen om in Duitsland te gaan werken. Ze durfden niet te weigeren omdat ze bang waren dat Cor represailles te verduren zou krijgen. Deze fabriek was in het jaar 1896 door de gebroeders Conrad opgericht. In 1906 produceerden hier 80 tot 120 mederwerkes 5.000 fietsen. In 1931 werd de fabriek ombenoemd in de “Brandenburgische Fahrrad- und Motorradwerke Excelsior GmbH”. Tijdens de oorlog werd uitsluitend voor het leger produceert. Jan vertelde mij dat hij trommels voor mitrailleurs in elkaar moest zetten. Geslapen werd eerst in een grote zaal waar hij elke morgen door een duitser met “Heil Hitler, die Nacht ist wieder vorbei” werd gewekt. Later sliep Jan in een van de barakken die in de stad voor de dwangarbeiders was gebouwd.
De fabriek bleef bij bombardementen onbeschadigt en werd in 1945 door de russen gedemonteerd. De kantoorgebouwen bleven tot nu nagenoeg onverandert.
5 De Excesior fabrieken Jan heeft de fabriek echter al vroeger verlaten. Hij werd eind 1943 Polen gestuurd om loopgraven te graven. Begin 1944 werden ze terug gebracht omdat het in Polen al te gevaarlijk werd. Nadat hij weer in Brandenburg terug was gekomen moest hij in een bakkerij (Lorenz) werken en brood bakken. Als hij de kans kreeg smokkelde hij nog wel eens brood naar zijn broers zodat die wat meer te eten hadden. Jan vertelde mij dat hij en Cor elkaar nog wel eens opzochten. Op deze kaart ist te zien waar Jan werkte (A) en waar de barakken van Cor stonden (B). Er reden nog al wat trams en ze konden van de openbare vervoermiddelen gebruik maken.
6 (Google Maps)De weg van de Wilhelmdorfer Landstrasse (Excelsior Fahrradfabriken) naar de barakken aan de Hohenzollernstrasse (nu August-Bebel-Strasse) (Adam Opel AG) waren ca. 3,5 km.
7 Ingang voormalige Excelsior fabriek april 2012 De meeste dwangarbeiders werden in barakkenkampen ondergebracht die door de stad of door de bedrijven waren gebouwd. Over de hele stad verdeeld kwam men barakken tegen en bijna elke wijk had zijn eigen kamp. Elke keer als er weer ruimte nodig was werd er ergens iets gebouwd, in kelders, in fabrieken, in openbare ruimte, danszalen, restaturants en noem maar op. ´s Morgens konden de bewoners van Brandenburg stromen van dwangarbeiders op weg naar hun werk door de stad zien lopen. Er werd zelfs een voetgangersbrug over de Havel gebouwd om de stroom van mensen beter te kunnen verwerken. Op 18 April 1944 werd de stad Brandenburg de eerste keer door ca. 100 amerikaanse vliegtuigen anngevallen. De schade viel echter mee maar er waren 31 doden en 14 woonhuizen werden verwoest. De aanval op 6 augustus 1944 kostte 64 mensen het leven en er waren 128 gewonden.Vooral de bewapeningsfabrieken Opel en Arado werden zwaar beschadigd. In het voorjaar van 1945 waren er ongeveer 25.000 buitenlandse dwangarbeiders in de stad. Tijdens de laatste dagen kwamen er grote kolonnes mensen uit het oosten de stad binnen. Een deel van de krijgsgevangenen en civile werknemers bleven in de stad, anderen werden in richting westen verder gedreven. Bij de overname van de stad door het Sovjet-leger en vooral door de ongecontroleerde bewegingen van gewezen dwangarbeiders en krijgsgevangenen namen de gevallen van verkrachtingen, het fusileren, moorden en plunderingen toe. Deze gevallen zouden tot in het jaar 1946 duren. Op 1 mei 1945 werden de gevechten in Brandenburg gestaakt. Van de 25.000 dwangarbeider waren er 1.111 om het leven gekomen. Door het verdrag van postdam en het SMAD bevel (Sowjetische Militär.Adminidtration in Deutschland) Nr 124 van 30 october 1945 werden volgende fabrieken gedemonteerd: -
Opel-Werke AG Arado-Werke Havelwerk Mitteldeutsche Stahlwerke Brandenburger Eisenwerke Excelsior-Werke.
Toen het vechten op 1 mei in Brandenburg gestaakt werd waren de broers al weg. Op 24 april 1945 hadden ze besloten naar huis te gaan en op 1 mei waren de broers in Grabow.
8 Brandenburg an der Havel
Het liefst had ik de reis met Jan Seesing nog eens gemaakt. De gezondheid van Jan liet het echter niet meer toe deze reis te maken en daarom besloot ik Brandenburg en de dorpjes aan de Elbe met Elke en Jolijn tijdens een vakantie te bezoeken. Op 07.04.2012 was het eindelijk zover. Mijn wens om de route die Jan, Cor en Nol Seesing gevolgd hebben, tijdens hun vlucht van Brandenburg an der Havel naar huis, zelf te volgen, ging in vervulling. Eigenlijk was het ook een beetje toeval. Elke had gunstig voor 7 dagen een camper gereserveerd en we zouden met pasen op reis gaan. De camper moest echter in Hannover worden afgehaald en de vraag was dus waar gaan we heen. Nadat ik de kaart van Duitsland weer eens bekeken had bleek dat Brandenburg an der Havel maar 240 KM van Hannover weg was. Dat zou dus een mooie gelegenheid zijn om er naar toe te rijden. Natuurlijk moest ik nog wat voor Jolijn vinden want ik kon me niet voorstellen dat ze het spannend zou vinden de reis van haar opa nog eens met de auto over te doen. Een manege en een kampeerplaats waren echter snel gevonden en op zaterdag 7 april gingen we op reis. We zijn om 10.00 uur in Sprockhövel weggereden en waren om kwart voor twee in Wulfstorf aan om de camper over te nemen. In de tussentijd hadden we nog lekker gegeten en na een uitgebreide uitleg over het functioneren van een camper konden we op pad. Het reiden met een camper is eigenlijk geen probleem alleen het langzamer rijden valt niet mee, zeker als je gewend bent wat sneller te rijden. Na 240 KM kwamen we in Brandenburg ander Havel aan en de camping die ik uitgezocht had was makkelijk, dank zij het navigatie systeem, te vinden. De camping “Camping und Freizeitpark Plauer See” is een grote camping direct voor Brandenburg an der Havel. We kregen een mooi plekje toegewezen en het duurde niet lang of we zaten gezellig een hapje te eten. Jammer genoeg was het weer een beetje aan de koele kant, een graad of 5 viel toch wel wat tegen. We bespaken samen de volgende dag en omdat we toch wel moe waren gingen we op tijd naar bed. Het was een lange dag geweest en we vielen alle drie in een diepe slaap. De volgende morgen zijn we eerst naar een manage gereden om eens te kijken of we wat voor Jolijn konden regelen. In Plaue was een manege en we maakten een afspraak direct voor dezelfde middag 14:00 uur. Nu was ik aan de beurt en met de camper was ons eerste doel Brettin. Jan had geschreven dat ze vanuit Brandenburg naar Brettin zijn gelopen en eigenlijk is er maar een weg naar Brettin. Opel Brandenburg en de barakken waar Cor sliep was in het westelijke gedeelte van de stad en om naar Brettin te komen moesten ze over het Silokanaal (Quenzbrücke, Untere Havel Wasserstrasse). Het was de Magdeburger Landstrasse die ze moesten volgen die later overging in de Plauer Landstrasse. Dat was dezelfde straat die we met de camper gereden hadden om bij de camping te komen. Zouden de gebroeders echt over dezelfde straat gelopen zijn? Waarschijnlijk was het toen der tijd nog een gewone weg met keien en veel kuilen. Waarschijnlijk liepen ze over een voetpad naast de weg.
In ieder geval moesten ze nog over de Havel vlakbij Plaue, dat waren vanaf de barakken bij de Opel fabrieken ca. 7 KM. Vanaf de brug waren het ongeveer nog 19 KM naar Brettin. Ze moesten de hele tijd alleen maar rechtdoor lopen en kort voor Genthin rechts af slaan.
9 (Google Maps)Van Brandenburg naar Brettin Na een paar km kwamen we in Brettin aan. Eigenlijk een heel klein dorpje met maar weinig huizen. Jan schreef in zijn dagboek dat ze in een hooischuur hebben geslapen, verdere details had hij niet beschreven. Ik ben naar de plaats gereden waar ooit waarschijnlijk het station is geweest. Er staat een kleine toren en de rails is overwoekerd met onkruit. Een oude schuur was er niet te vinden en het is niet meer te bepalen waar ze eventueel geslapen hebben.
10 In Brettin aangekomen
11 Spoorrails in Brettin
12 Station Brettin Jan beschrijft in zijn dagboek dat ze op woensdag 25 april 1945 eesrt door Duitsers door bossen werden geleidt maar later weer aan hun lot werden over gelaten. Ze waren echter in de buurt van Gladau waar ze in een schuur gingen slapen. De schuur stond op een groot riddergoed. Toen ik het adres in het navigatiesystem ingegeven had en ik een groot riddergoed aan de rechte kant van de weg ontdekte, was ik echter nog niet in Gladau. We waren in Dretzel. Dretzel liegt zwei kilometer nordwestlich von Gladau en heeft ca. 350 inwoners. Nu kan het zijn dat Jan zich vergist heeft en hij dacht dat hij al in Gladau was of vroeger hoorde Dretzel bij Gladau en heette ook Gladau.
13 (Google Maps)Van Brettin naar Dretzel/Gladau
Toen we het dorpje inreden zagen we aan de rechterkant twee huizen met een bijzondere gevel. De gevels waren trapsgewijs gebouwd en achter het eerste huis stond een hoge schoorsteen. Op deze schoorsteen was een ooievaarsnest.
14 De hoofdtsraat van Dretzel / Gladau
15 Jolijn bestudeert een pomp
16 St. Sophia Kerk Nadat we uitgestapt waren moest Jolijn eerst een pomp onderzoeken. Een pomp waar heb je die nu voor nodig? Voor water? Hoe kan dat nu! Nadat we uitgelegd hadden hoe zo´n pomp werkt en de mensen vroeger in de huizen geen water hadden konden we een kleine kerk bekijken. Het is de St.-Sophia-Kirche die echter gesloten is en we gaan verder naar de ridderhofstede. Het riddergoed die de gebroeders gezien hebben is na 1807 ontstaan omdat van het eerste bouwwerk na een brand niets meer over was. Naast het riddergoed in Dretzel stond inderdaad nog een grote schuur. Het zou inderdaad de schuur kunnen zijn die Jan beschreven heeft. Na de schuur te hebben gefotografeerd moest ik natuurlijk Elke en Jolijn voor de schuur fotograferen. Misschien zijn de gebroeders inderdaad door deze deuren de schuur in gegaan, bijna 67 jaar geleden. Jan schreef dat ze brood kregen en dat ze hun buik nog eens rond konden eten.
17 Het riddergoed in Dretzel/Gladau
18 De schuur op het terrein van het riddergoed
19 Jolijn en Elke voor de schuur. Zouden de broers hier geslapen hebben?
20 De ingang van het riddergoed
Na nog een paar foto´s te hebben gemaakt zijn we verder gereden waar we na 2 km het dorpje Gladau binnenreden. In Gladau wonen ca. 700 mensen en er staat in het centrum alleen een kerk. De kerk heb ik nog even gefotografeerd en we namen het boek van Jan om te kijken waar we nu naar toe moesten.
21 We rijden Gladau binnen
22 Kerk in Gladau
Ze moesten eerst onder begeleiding van duitsers door bossen verder lopen maar na een tijdje waren de duitsers verdwenen en de mannen waren weer alleen. Ze zetten er de vaart in om een hoop anderen op de vlucht kwijt te raken een twintigtal Itilianen bleeft hun echter op de
hielen. Ze schoten nu harder want ze liepen over een weg naar Grabow. De burgemeester bemiddelde een slaapgelegenheid op een boerderij. Over de weg ligt Grabow op 19 km afstand van Dretzel. Er wonen nu ca. 650 inwoners. Wij kwamen door de dorpen Brandenstein en Stresow. Grabow is maar heel klein maar ook hier stond weer een aardige kerk. De Sint-Jakobi-kerk is in de twaalfde eeuw onstaan. Volgens overleveringen is de kerk een paar maal uitgebreid met zijbeuken. 23 (Google Maps)Van Dretzel/Gladau naar Grabow
Behalve een oude muur viel er niets te ontdekken in Grabow en een boerderij was ook niet direct te vinden.
24 Het dorpje Grabow
25 De Sint-Jakobi-kerk
26 De Sint-Jakobi-kerk met poort
27 Een oude muur in Grabow
Omdat Jolijn om 2 uur paard wilde rijden draaiden we om en zijn we terug naar Plaue gereden. 09.04.2012 Ik ben al vroeg op pad en heb Elke en Jolijn bij de manege afgezet. We hadden besloten dat ik de rest van de reis alleen zou doen. De gebroeders bleven een paar dagen op de boerderij en vertrokken op woensdag 2 mei richting Burg. Na een mars van ca. 10 km kwamen ze in Burg aan. Momenteel heeft Burg ca. 24.000 inwoners en is vergelijking met de andere dorpen groot.
28 (Google Maps)Van Grabow naar Burg Als de gebroeders dezelfde weg als ik genomen hebben zullen ze het eerst de torens van de Oberkirche hebben gezien. In de stad zelf kom je dan langs de Berliner Torturm die in het begin van de 14e eeuw gebouwd. Het is echter te betwijfelen of de broers een oog voor de bouwwerken hadden. Ik ben nog een stukje verder gewandeld en heb een paar straten gefotografeerd.
29 Het stadje burg
30 De torens van de Oberkirche
31 Berliner Turm
32 Stadhuis van Burg met op de achtergrond de Obere Kirche
Jan schrijft dat ze op bonnen eten konden krijgen en dat ze eigenlijk direct weer op pad gingen en een eind voorbij Burg zijn gaan zitten om eens lekker te eten. Met een volle buik zijn ze weer gaan lopen en Jan schrijft dat ze zeker een uur of vier, vijf hebben gelopen en nog ongeveer 10 km van Hohenwarthe verwijderd waren waar ze eigenlijk heen wilden. Schijnbaar heeft Jan zich hier vergist of waren de afstanden niet duidelijk. Jan schreef dat ze al aan Burg voorbij waren en aan een driesprong kwamen. Van Burg naar Hohenwarthe zijn het echter ca. 15 km. Als ze ca. vier tot vijf uur gelopen zouden hebben moesten ze eigenlijk al dichter bij Hohenwarthe geweest zijn.
33 (Google Maps)Van Burg naar Niegripp Hoe het ook zij, de gebroeders hoorden dat in Hohenwarthe niemand meer overgezet werd en ze besloten naar Niegripp te lopen. Ik weet niet of ze door de bossen of over de wegen gelopen zijn maar het zullen ongeveer 10 km geweest zijn tot ze kort voor Niegripp een Wagon zagen staan waar ze ingekropen zijn. Ze waren bang dat ze niet in Niegripp zouden kunnen slapen en in de wagon was zelfs een kacheltje. Een paar man namen poolshoogte in Niegripp maar kwamen terug om te vertellen dat ze naar Blumenthal moesten. Ze besloten in de wagon te blijven en de volgende dag om 6 uur te vertrekken.
34 Het dorpje Niegripp aan de Elbe
35 De kerk in Niegripp
36 Een gebouw links aan de weg richting Elbe
37 Een huis kort voor de Elbe
38 Ik sta de eerste keer aan de Elbe
39 Blik vanaf de Elbe richting Niegripp
Moeilijk te zeggen welke weg de gebroeders de volgende dag naar naar Blumental genomen hebben. Over landwegen zullen het ca. 9 km geweest zijn, met de auto waren het er 12 km. 40 (Google Maps)Van Niegripp naar Blumenthal Ze kwamen om half tien in Blumenthal aan en zijn aan de Elboever gaan zitten. Blumenthal bestaat maar uit een paar huizen en in het internet ist er zelfs niets over te vinden. Er is echter maar één weggetje wat van Blumenthal naar de Elbe leidt, een weggetje wat uit betonnen platen bestaat. Typisch DDR, ik neem aan dat het in 1945 een zandweg was. Toch voel ik iets vreemds in mijn buik. Dit MOET het weggetje zijn die de gebroeders van Blumenthal naar de Elbe ook gelopen zijn, het is de enigste weg. Links kom ik nog een oude steenfabriek tegen die er volgens mijn recherchen in het internet ook in 1945 heeft gestaan. Oorspronkelijk is de steenfabriek in 1840 gebouwd en in 1920 werd hij gedeeltelijk afgebroken omdat de fabriek niet meer rendabel was.
41 Blumenthal, een paar huizen
42 De weg richting Elbe
43 De steenfabriek aan de linker kant
44 De weg vanaf de Elbe richting Blumenthal
Eindelijk kwam ik bij de Elbe aan en ben maar eens op een bankje gaan zitten. Dit was ook voor de gebroeders de eerste keer dat ze de Elbe zagen, de rivier waar ze over heen moesten. Op dat moment waarschijnlijk ook de vervloekte rivier omdat ze door deze rivier van de vrijheid gescheiden waren. Nadat ik enkele opnames gemaakt heb ben ik naar het water gelopen om zelf ze ondervinden wat voor een gevoel het geweest zou kunnen zijn een meter of 30 van de vrijheid af te zijn. Het water stroomde snel en de overkant leek zo dicht bij. Er kwam nog een binnenvaartschip voorbij met een duitse vlag en de gebroeders zouden waarschijnlijk gelukkig geweest zijn als hun hetzelfde zou zijn overkomen. Een schip die hun naar de andere kant gebracht zou hebben.
45 Met het boek van Jan aan de Elbe
46 Binnenvaartschip op de Elbe
47 De overkant dichtbij maar onbereikbaar 48 De Elbe bei Blumenthal
Aan het water liggen nog wat stenen en betonnen platen, geen idee wat dat te betekenen heeft. Waarschijnlijk uit de DDR tijd. 1945: Er was een aak die mensen naar de andere kant heeft gebracht maar om ca. 22:00 bleek dat hij niet meer over zou steken. De gebroeders moesten, net zoals ongeveer 1.000 andere mensen, onderdak voor de nacht gaan zoeken. Ze gingen terug naar het dorp en vonden onderdak in een hooischuur waar al heel veel andere mensen onderdak gevonden hadden. Een hooischuur heb ik niet meer kunnen vinden, er stonden alleen nog wat oude gebouwen, maar ik weet niet waar die bij hoorden.
49 De dijk aan de Elbe
50 Een oud gebouw in Blumenthal
Nadat ze volgende dag nog eens bij de Elbe zijn gaan kijken zagen ze de aak midden op het water liggen. De kapitein vertelde echter dat er niemand meer werd overgezet omdat aan de andere kant al veel te veel vluchtelingen waren. De broers besloten weer naar Niegripp te gaan. Ze kwamen echter een paar duitse soldaten tegen die vertelden dat in Hohenwarthe overgezet werd. Na een beetje getwijfeld te hebben besluiten ze naar Hohenwarthe te gaan. De huidige situatie bij Hohenwarthe wijkt duidelijk af van de situatie in 1945. Het Mittellandkanaal is intussen afgebouwd. In 1942 waren er twee sluizen die de Elbe en het kanaal verbonden maar bouwerkzaamheden waren door de oorlog gestaakt. In 1939 had Hohenwarthe 1059 inwoners en de autobaan A2 had een brug over de Elbe. In april 1945 was de brug door de Wehrmacht opgeblazen en de broers zullen waarschijnlijk alleen nog maar het puin gezien hebben. 51 (Google Maps)Van Blumenthal naar Hohenwarthe Toen ze het dorp binnenkwamen viel hun op dat er overal witte lakens uit hat raam hingen. Het bleek dat er Amerikanen in het dorp waren en het duurde niet lang of ze kwamen de
eerste Amerikanen tegen. Ze moesten maar naar het water gaan, dan zouden ze worden overgezet.
52 Hohenwarthe
53 Richtingaanwijzer in Hohenwarthe
Op mijn wandeling door het dorp heb ik eerst de kleine kerk bezocht. De evangelische kerk staat direct op de dijk aan de Elbe. Nadat ik een paar foto´s gemaakt heb ben ik verder het dorp in gelopen. Er is eigenlijk maar één plek waar je aan het water kan komen om overgezet te worden en deze straat ben ik afgelopen.
54 Straat in Hohenwarthe
55 Dorpskerk
Aan het eind van deze straat, bijna aan het water, kwam ik een ruine tegen. Ik vroeg mij af wanneer het gebouwd zou kunnen zijn en wat er mee gebeurd was. Bij recherchen op het internet bleek dat het de ruines van het restaurant “Elbschlöschen” waren. Dit restaurant moet in 1945 nog intact geweest zijn en de broers zullen er langs gelopen zijn.
56 De ruine van het restaurant
57 Het restaurant gezien vanaf de Elbe
Er lag een boot op de Elbe maar de broers slaagden er niet in de andere kant te bereiken. Met een duizend andere personen moesten ze wachten op de dingen die zouden gebeuren. In Hohenwarthe was het dat de broers met een roeiboot naar de andere kant zijn geroeid maar door de Amerikanen weer terug zijn gestuurd odatt er al te veel vluchtelingen aan de andere kant waren. Nadat ik een tijdje bij het water heb staan kijken ben ik een klein stukje langs de oever gelopen. In de dijk vond ik nog een oude trap, zou die er in 1945 ook geweest zijn? Ik heb nog wat schuren gefotografeerd en een oud en vervallen landhuis. Moeilijk te zeggen of die er in 1945 ook al was. Van binnen een grote ravage, hier hebben ze nog een hoop werk aan.
58 Blik op de Elbe richting A2
59 Een oude trap naar boven
60 Landhaus in Hohenwarthe
61 De inrichting een ravage
Jan schrijft verder dat ze met de Russen naar een ander dorp gingen en later nog eens in Hohenwarthe terug kwamen. Op maandag 7 mei 1945 zijn ze dan richting Belzig vertrokken. Omdat Jan verder geen plaatsnamen meer heeft genoemd kan ik alleen maar gissen hoe ze verder gelopen zijn. Bekeken heb ik de mogelijke dorpen niet meer. Natuurlijk hebben we Brandenburg ook nog bekeken. De stad was voor een groot gedeelte alweer opgebouwd en maakte een opgeruimde indruk. Onderstaand wat foto´s uit Brandenburg.
