E X C U R S U SI : ENIGE ILLUSTRATIES VAN DE HEILIGE PLAATSEN UIT ANDERE BRON DAN DE DALÁ'IL AL-KHAYRÀT De handschriftenvan de Dala'il al-Khayral hebbenniet het monopolieop afbeeldingcn van de heiligeplaatsenin de Hi[áz en Jeruzalem. Die werdenal veel eerderen meestalin een anderecontextafgebeeld.Er moet in Mekka en Medina ecn levendigehandelhebbcnbcstaanvan afbeeldingen van de verschillcnde heiligeplaatsen.Pelgrimszullenze als souvenir hebbenmeegenomen,iets dat trouwenstot op de dag van vandaag gebeurt.Zo zijn certificatenvan pelgrimagedoor een plaatsvervanger voorzien van afbeeldingenvan de verschillende heiligeplaatsen, Mekka,Medinaen somsook Jeruzalem, al bekend uit de dertiendeeeuw,maarnog in het eind van de negentiende eeuwwaren ze in gebruik,en vaak voorzienvan afbeeldingen. OudereaÍbeeldingen van de heiligeplaatsenop lossebladen zijn waarschtlnhlkvaak verlorengegaan,of hoogstcnsernstig beschadigdbewaardgebleven,getuigede staatwaarin de verschillendel3e eeuwsecertificatenverkeren.De tweesets van lossebladendie in 1999in de tentoonstelling over islamitischekunst in de Grote Kerk in Amsterdamwerdengetoonden die beideafkomstigzijn uit de NasserD. Khalili Collectionof Islamic Art in Londen,zijn niet heel oud, en daardoorwaarschijnlijkonbeschadigd bewaardgebleven.'Dezeafbeeldingen zijn waarschijnlijkals (in dit geval vrij kostbare)souvenirsvoor pelgrims vervaardigd.De eneset,die geschatwordt te dateren uit de zeventiendeof achttiendeeeuw,omvat afbeeldingenvan de Haram en Mekka, de moskeein Medina en puntenvan bedevaartbuiten Mekka. De andereset,die geschatwordt te 1 Michail B. Piotrovsky& John Yrteze (eds.),Earthly beauty, heavenlyart. Art oJIslam.London 1999,pp. 80-83,Nrs. 17-18. 218
datcrenuit de achttiendcof ncgentiendceeuw,omvatafbecldingenvan dc Haramen Mekka, puntenvan bedevaartbuiten Mekka cn de moskcein Jeruzalem.Te oordelcnaan de reprozijn zij inderdaadals losseillustraductiesvan de aÍbeeldingcn ties gemaakt.Er lijkt immersgeen tekst op dc achterzijdevan het papierte staan.De dateringenvoor dczelossestukkenzijn overigensgeheclvoor rekeningvan de auteursvan dc catalogus. AÍbeeldingenvan dc heiligeplaatscnals onderdeelvan een tekstover Mekka en Medinakwamenook voor, geïllustrcerdc en het is goedmogclijk dat dezeonderde mcergelctterdcpelgrirns gewildc souvenirsdoor dezelfdekunstcnaarsen schrijdie voor eenanderpubliekook de vcrs wcrdenvervaardigd, Onlangsheeft vcrvaardigden. lossebladenmet afbecldingen 'Aii, Sayyid geïdentificeerd, RachelMilstein zo'n illustrator bekendals kalligraafen rniniaturisten rnogelijkook werkzaam eeuwin als pelgrimsgidsin het rniddcnvan de zestiende gids van Mekka.Hr1bhlkt ook de auteurvan eengcïllustreerdc zijn .r plaatscn te dc heilige In de geïllustrecrdehandschriftenvan dc Turksebiografie van de ProfcetMuhammad, Siyer-i Nebi door Mustafab. Yusuf alDarír (tweedchelft veertiendeeeuw), komt incidenteelook de De Ka'ba komt in dezeenigszins Ka'ba voor op miniaturen.2 bij gctekende aÍbeeldingcnvoor als achtergrond perspcctivisch de van het leven in episoden verschillende van de uitbeelding ProfeetMuhammad. 'Kitab Shawq-nama.An illustratedtour of Holy 1 RachelMilstein, Arabia', inJSAI25 (2001),pp.275-345.Het handschriftin kwestieis MS Haifa.NationalMaritirneMuseum,No. 4576. 2 Zie Zeren Tanrndt,Siyer-iNebí. Islam tasvir sanatmdaHz. h a y a t t . I s t a n b u1l9 8 4 ,p l a t e n1 , 2 2 , 2 3 , 2 4 , 3 5 ,8 0 e n Muhammed'in 8 l. De Turksetekstwerd omstreeks1388in Cairovoltooid,maarde set geillustreerdehandschriftendatcertuit het eind van de zestiende eeuw.
2t9
'dË1h:}p*\b*Lh#-*#à** f.À*;
* 1.*,
r5;
q*.: *
ít
u
..**- .*;-
##.** ..,:j'i'
r;
I
a .*;r
l*
aJ Y,'4-
**&^
"-*-
*t"i'-*-.
rS* *í!Ér;
*
Olcg GrabarhecÍtnog verschillendcandcrcgenresvan afbeeldingenvan Mekka en Medinaopgesomd:ln handschriften van de Khamsavan Nizami,o.a.ter illustraticvan het tragischeverhaalvan dc gclicvcnLayla cn Mafnlrn, zicn wc sornsde Ka'ba afgebeeld,en evenzoin handschriften mct lcgcndarische l'erhalcn over dc oudcprofctcn,het genreQisasal-Ánlritz7'.in divinatorischeliteratuur,enz.' In dezesoorttckstcnkan nrendc Ka'ba zien,somsmet de directeomgevingcrbrj afgebccld.Dc beideaÍbeeldingen waamaarGrabarverwijstin dc Prol-ctcngeschiedenissen zijn overigensniet erg overtuigcnd,want de karakteristieke vonn van de Ka'ba is hieropniet zichtbaar.r Een geheelandergenreaÍbecldingcnvan de Ka'ba en anderc hciligcplaatscnin Wcst-Arabiëwordt -eevormd door de muurschilderingen die pelgrirnsop hun huizenaanbrengcn na hun veiligeterugkeer uit het heiligcland.'Dezeschilderingen bchoren tot de volkskunstcn zijn vooral charmantdoor hun onbevangenstijl. Hele Egyptischedorpenziln er mcc vcrsicrd.Niet alleenafbeeldingen van Mekka en Medinakomcnhicrin voor, vaakpars pro toto, door het aÍbceldenvan de Ka'ba en de groenekoepclbovenhct graf van de ProfcctMuhammad,maar ook de middelenvan vervoervan de pelgrim(kamclcn,stoomschepen, vliegtuigen),en niet zeldenook afbeeldingen van de pelgrim zelf, zittendop zijn gebedskleeden getooidmet de witte tulbandwaaruitblijkt dat hij ecn hadji is. Dezesoort van Mekka en Medina is meestalmct simpclc aÍbeeldingen middelenen met weinig of gcenpcrspcctiefgeschilderd. De
Schematische voorstellingvan de Ka'ba en andererituele plaatscnin dc moskeevan Mekka,mct daaromheen opgavevan de oriëntatieop Mekka vanuitde verschillende delenvan dc islamitische wcrcld. Handschriftuit Turkiie. 96011553 (Or. 5 (30).Í. 37a).
I Oleg Grabar,'A preliminarynoteon two lSth centuryrepresentationsof Mekka and Mcdina', in JSAI 25 (2001).pp. 268-271. 2 Zie RachelMilstcin, Karin Riihrdanz& BarbaraSchmitz,Storiesol ntunusc:ripts the Prophets.Illu.strurtacl o/ Qisasal-anbiyá'.Costa Mesa 1999,platenviii cn 5. 3 Ann Parker& Avon Neal, Hajj pointings. Folk art of the great pílgrimage. Washington,etc. I 995.
220
221
**s&
op de iconografievan de al eerder stijl is mogelijk gebaseerd maarhet is ook mogclijk om vol te genoemdepelgrimsprenten, houden datdezestijl kenmerkendis voor dezesoort van schilderkunst. Uit de Leidsecollectievolgenhier enigevoorbceldenvan afbeeldingenvan de heiligeplaatsen,met eenkortc beschrijving van hun culturelecontext. afbeeldingvan de Ka'ba in Mekka in een 1. Een schematische verzamelbundel.'De verzamelbundel astrologisch-magische waarin dezeaÍbeeldingstaatwordt soms,maarten onrechte,geïdentificeerdalsQabsal-Anwar wa-Bah{at al-Asrar welk werk 'Arabï (gest. 1240). aanMuhyTal-DTnlbn wordt toegeschreven afbeeldingvan de Ka'ba De bedoelingvan dezeschematische en enkeleanderebelangrijkepuntenop het binnenpleinvan de GroteMoskeevan Mekka is om aante gevenhoe de de oriëntatieop de Ka'ba vanuitalle landenter wereldtijdenshet rituele gebedplaatsvindt. De buitenstering van de cirkel bevat de aanduidingenvan de vier windstreken(het zuiden aan de bovenzijde)en is verdeeldin elf sectoren,waarvanelke sector eenmihrab (gebedsnis)voor eenbepaalderegio aangeeft.De voornaamstcaanduidingenzijn, te beginnenbij l. Jerusalemen Medina, en dan draaiendmet de klok mee (noord,oost, zuid, Malatia; west):2. Syrië:Aleppo en Damascus;3. Mesopotamië, 4. Baghdaden Kufa; 5. Basra,Isfahan,China;6. Sind en Hind; 7. Kabul en Qandahár;8. Yemen,Aden, San'á' enZabld;'9.a\'ldáb en Abyssinië;10.Nubië; I l. Egypteen Andalusië. 2. Eenafbeeldingvan Mekka en de Mas'á in eenhistorische De afbeeldingbehoortmogelijkbij de tweede verzamelbundel. alKitab al-Wac1l'al-Shartf'al-Sultaní in de band, Surat tekst ql-Muzaííerl al-SulavImamï al-A'zamí al-Khaqoníal-A'dalï
Voorstellingvan de Mas'á, het overdektchardlooptraject bij de moskcevan Mekka. Handschrift,waarschijnlijk uit Turkije, 1005/l597(Or.832.f. 89a).
eindeÓumádá960 I ll2juni 15531, I Het handschriftis gedateerd colofonop f. 46a.Hs.LeidenOr. 5 (30) f. 37a. zz-)
È.i!
ffi
&
w
ïË*
ffi
ffi :ri :::{
i,ë; l*l+'
ti:
I Ll :li\.
i:il'I
:.;;
W ;.itiïÍ' i*$g l' ',.,
\l '1, I
t.j, . ,' 'ia -,. '4!S
]:
,rl I
,;iri {il.
,.- i. j
:.?.,,
.$g
e $ ffiH
ffi
ffiffi
l:
i
maní,'Afschrift van eenstichtingsacte voor eenfondsvoor het onderhoudvan de grotemoskeete Mekka, ingestelddoor of namensde Osmaanse sultanSulaymándc Grote' (rcgeerde I 520-1566).Dit afschriftis gedateerdzondag22 Shawwal1005 door [8 juni 1597,colofonop f. 88a,en werd aÍgeschrevcn Husaynb. Husaynal-Hisàrï.Of hU ook de illustratiesheeft vervaardigdis niet duidelijk.' Rechtsis een aÍbeeldingin platte projectievan dc Grote Moskec van Mekka met de belangrijksteelementenop het binnenplein, en ook met de namenvan de poortenvan de moskee. Links is eenafbeeldingvan de Mas'á, het overdektehardlooptrajectfussenMarwa en Safà. In dezelfdeband zijn nog twee anderetekstendie betrekking hebbenop Mekka en Medina, een verkorteversievan de bekendegeschiedenis van Mekka, al-I'lam bi-A'lam Bayt Allah al-Haramdoor al-Nahrawàh(gest.990/1582)en eenwerk over het herstelvan de moskeein Medinana de brandin 1256, Dhirwat al-LYafA'bimayagibu bi-Hadrat al-Mustffi door alSamhldï (gest.91l/1506).Al-Samh[dTen al-Nahrawàhzijn de twee belangrijksteauteursover resp.Medina en Mekka in de l0e/ I 6e eeuw.Het is mogelijkdat de afbeeldingen in dit handschrift bij een van dezetwee anderetekstenbehoren,maar het is evengoedmogelijk daïzlj louter ter versieringaan het boek zijn toegevoegden niet direct functioneelzijn voor enigevan de drie tekstenin dezeband. 3. Een aÍbeeldingvan Mekka in een Perzischpelgrimshandboek. Futuh al-Haramayn,door MuhyTal-Dln Lán (gest.933115261527),die de tckst van dezegeïllustrc-erde gids voor de heilige plaatsen voltooidein 9l l/15 l5-1516.'
de De moskeevan Mekka, in eenPerzischpelgrimshandboek, Fuíuh al-Hctrama))n door MuhyTal-DTnLán. Handschrift,lran 101211603 íOr. I I .019.f. 27b\. 1'',t Á
I Hs. LeidenOr. 832 (1a) ff. 88v-89a. 2 Het handschriftis gedateerd begin Muharram1012[11juni 1603, colofonop f. 39a1.Hs. LeidenOr. 11.019,f . 27b.
225
De afbeeldingis waarschijnhjkafkomstiguit eenanderhandschrift en is later in dit album geplakt.Opmerkelijk in dit handschrift is de afbeeldingvan personen.Sommigenverrichtenhet gebed,anderenstaanen kijken toe. De personenop dezeafbeelwat blijkt ding hebbende ihrqm, de gewijde staat,aangenomen, uit hun specialewitte kleding,die vereistis voor pelgrims.In is dit eenzeldzaamverschijnsel. devotionelehandboeken bladzijde(f. 28a) is eenafbeelding Op de tegenoverliggende 'Arafat, met cisternes,de tentenvan de pelgrims,de van de berg mahmal's(uit Syrië,Jemenen Egypte),de aldrie verschillende Namira moskec,en de grote kandelabervan de leider van de pelgrimage,Amír al-Hagg. Het boek van MuhyTLàrÍ, dat geziende vele handschriftendie er van bestaan,zeerpopulair moet zijn geweest,bevatillustraties van Mekka, Mcdina (f. 35b) en Jeruzalem(f. 39b), en nog en van van tal van kleinereplaatsenin de Higáz die interessant belangzijn voor de pelgrirn. 4. De Ka'ba in Mekka als het middelpuntvan de wereld,in een Osmaanseverzamelbundelmet historischeen geografische tekstenin het Turks. De kaart is in het handschriftingeplakt.' Mekka is hier voorgestelddoor middel van zijn meestherkenbare landmark,de Ka'ba, en gepositioneerdals het middelpunt van de wercld.Die wereldwordt hier voorgesteldop de traditiornanicr,als eenschijf land,omgevendoor neel Ptolemeïsche zee.Het zuidenis aan de bovenzijdevan de kaart.De kaart doet denkenaandc christelijkewereldkaartenwaarin Jeruzalemals het middelpuntvan de wereldis afgebeeld. De kaart is onderdeelvan cen van de mcrkwaardigsteOsmaansI Uitgevoerdals luxc handschriÍ1,gedateerd3 Muharram 1060[6 januari 1650],aÍgeschreven door Mehmedb. Veli. Hs. LeidenOr. t 2 . 3 6 5í 3 ) . f . 9 0 b .
Ji'^".:_é;).-J::-."
u.f,, : ;{.' ;x g'"i)'j-":;*"J'*;*; r*: ;; nr ',i *'s;"ra. a,*;;i;;r'.;*:;,...'jr;*Jr.."'l' r' ''
j.
: : !'; : ii
t )t@-í
:
J J. t:
y',
-:;
r,J*,;
*rl#-rj
. ï,.
.Yrt.;i.Í l%,Árr
"l
i:À,r
I ,r,: !,: n !: rrr1l: :
Mekka (met de Ka'ba) als middelpuntvan dc wcreld,hier in Ptolemeïscheprojectie,in een verzamelbundelmct Turkse geografische teksten.Handschrift,Turkijc, 1060/1650 (or. 12.365(3), f. 90b). 227
Turkse americana,heÍ Kitah Hadith-i lttruwdar Dhikr-i Ahwal-i Hind-i Gadid1;a'ni YeniDttnva,of kortweg bekend als Tarih-i Hind-i Garhi,letterlijk'de gcschicdenis van West-lndië',dat in meeralgemenezin dc ontdekkingvan Amerikabeschrijft.Het werd in of voor 1580geschreven door eenonbekendOsmaans auteur,die, geletop zijn overwegende behandelingvan ZtidAmerika, kennelijk van Spaansebronnengebruik heeftgcmaakt. De tekst cn zijn bronnenzijn uitgebreidgeanalyscerd door ThomasD. Goodrich, TheOttoman Turksand the New World.A study o/ Tarih-i Hind-i garbiand sixteenthcentut! OttomanAmericana.Wiesbaden1990.De publikatieTarih-i Hind-i Garbi veyaHadis-i nev.Istanbul 1987,is een facsimileeditievan het handschriftIstanbul,Topkapr,RevanKógkii I488. De anderetekst in dezeverzamelbundelis Qaninnama-yi Tawàrrkh-iPadishahan-iChín wa-Khítay,de geschiedenis van 'AlT Chinadoor Akbar Khità'r, die dezetekstvoltooidein 1582. De wereldkaartmaakt deel uit van het inleidcndedeel van deze 'Geschiedenis van West-Indië'waarinde verdelinÍrvan dc wereld in zevcnklimatawordt behandeld. 5. Twee schematische weergavcnvan de Ka'ba in Mekka,in r:enverzamelbundelmet tekstenover astronomischeonderwerpen.'De Ka'ba staatin beideafbeeldingcn, die behorentot de zgn. 'sacredgeography','inhet centrumafgebeeld. Het vierkanten de cirkel zijn beidein de vier windstrekenverdeeld, en die elk weerin tweeën.Bij beideweergavenis het zuiden bovenaan.Dc lcgendageveninformatieover het vindenvan de landcn, Qibla, de oriëntatieop de Ka'ba vanuitde verschillende geografische met vcrwijzingnaarhun lengteen breedte, 1 H s . L e i d e nO r . 1 2 . l 1 8 ,f . 8 9 b . 2 Zie overdit begrip David King, World-maps./br.lindingthe directictnand distanceío Mecc'a.London/Leiden 1999,pp. l5-50.
228
Schematische afbeeldingvan dc Ka'ba in Mekka,rnet aanduidingenvoor de rituele oriëntatie.Daarondereen tekst over de gebedstijden. Handschrift,Turkije, l8e-l9e eeuw ( O r . 1 2 . 1 1 8f ,. 8 9 b ) . 229
en de instructiehoe men daarbij te werk moet gaanmet een eenvoudig astronomischinstrumentarium. De kortc tekstonderdezeillustratiesis getiteldMa'rit'ht al-Sa'at, 'de kennis der uren',en is laterin het handschrifï ingeplakt.Hij hoort echterniet bij de twee aÍbeeldingenvan dc Ka'ba. Het kopiërenvan de tekstis nict gedateerd,maarwerd waarschijnhik eind achttiendeof eerstehclft negenticndeeeuwvoltooid.
7!,
ffiï:Í,
iÍ#$ rn#Ë Ëi irÉii;
6. Eenpclgrimsccrtificaat tcn bewijzc van eenbezoekaanhct graf van de ProfeetMuhamrnadin Medina,afgclegdten behoeve van iemandanders.Lithografie,eind negenticnde eeuw.r Hct certificaatis ongcbruikt.Hct grootstedeelvan het blad wordt ingenomcndoor ccn afbeeldingvan het moskeecomplex in Medina,omgevcndoor enigevoor pelgrimsbelangrijke plaatsen.Het centralegebouwvertoontde mecstevan de gebruikelijkeelementcn:het graf van de Profeet,onder de grote 'Uthmán, koepel,de mihrab van de minhar van de profect,met aanduidingvan de gcbedsplaats voor de Malikietenen Shaf ieten. Daaronderis de tuin van Fatima,met dc gebruikelijke palm,weergegeven. Ook wordenenigelampenafgebeeld.De poortenvan de moskeezijn met hun namenafgebeeld.Opvallend is dat geen meldingwordt gemaaktvan de gravenvan de 'Umar. khaliefenAb[ Bakr en De tekstnoemtalleenfamilie van de Profeet,zijn dochterFátimaen zijn oom Hamza. De tekst in grote letterboven de afbeeldingluidt: 'de Profeet heeft gezegd:"Wie mijn graf bezoekt,hem ben ik verplicht voorspraak[bij Go
ten bewijze dat het bezoekaanhct graf van Pelgrimscertificaat in Medinais afgelegddoor eenplaatsMuhammad de Profeet vervanger.Lithografie, Medina,twecdehelft 19eeeuw (Plano53 F l, nr. 58).
1 Papier,afmeting: 28,5 x22 cm Druk in zwart, inkleuring handmatig aangebracht. Leiden, Plano53 F l , N o . 5 8 .
230
231
via de Báb al-Salàm,hceft Hij is binnengegaan uitgesprokcn. voor het vcnstervan de EdeleKamer stil gestaan,heeft de 'O Profeetgegroetnamens:... (naam),zeggende: Gezant Gods,ik ben tot U gekomennamens:... (naam),als bezoekcr fvan Uw graf] namenshem, en weestU dan eenvoorspraak. Vervolgensheeft hij bij vertcgenwoordigingdegenedie in het graf ligt gegroct,en ook Fatima,en hen die in de Graftuin liggen,cn hij heeft de Fatiha gereciteerd,en hij hceft voor hem gebedenom vergiffenisen vervolgenshecft hij bij vcrtegenwoordigingeenbezockgebrachtaanHamza,aan de martelaren,en aan Quba', en hij heeft eenritueel gebedvan tweebuigingenverrichtin de moskce,en hij heeftvoor hem gebeden,en hij heeftdit allesbezochten gezienin Medina, met God als getuige. Aldus wordt bevestigddoor de getuigcn:... (plaatsvoor vier en stempels).' handtckeningen
Het afbeeldenvan Mekka en Medina op dit soortdocumentcn staatin een oude traditie.Er zljn vergelijkbaredocumentenbewaardgeblevendie uit de dertiendeeeuwstammen.l Het hier behandelde stuk is waarschijnlijkvia Indoncsiëin Leiden terechtgekomen.Het is afkomstiguit eenkleinecollectie islamitischegelithografeerde efemera,meestin plano,die afkomstigis van B.J.O.Schrieke( I S90-1945).
De islamitischewet staattoe dat de pelgrimagedoor eenplaatsvervangerwordt verricht. Het verrichtenvan de bedevaartis wel eenzuil van de islam,maarniet eenplicht die altijd op iedereindividuelegclovigerust.Alleen zij die het zich kunnen thuis veroorlovende rcis te maken,zonderdat de achterblijvers tekort komcn, zijn verplicht te gaan.Men mag echterde vervulling van dezeplicht uitstellen,zelfsals men in staatis de tocht Wanneeriemanddie de naarhet Heilige Land te ondernemen. pelgrimagchad kunnenvemichtenechtersterft zonderten bedeop kostenvan de vaart gegaante z1jn,moet eenplaatsvervanger namensde overledenede bedevaartverrichten.' nalatenschap Het hier getoondedocumentmaakt,als het is ingevulden onook nog de ziyara derlekend,duidelijk dat de plaatsvervanger heeft verricht. I Th.W. Juynboll,Handleiding tot de kennisvan de Mohammedaan.schewet volgensde leer der Sia/i'itische,school.Leiden 1930,p. 127
1 Nu bewaardin het Trirk ve lslam EserleriMiizesi in Istanbul.Zie J. Sourdel-Thomine& D. Sourdel,'Certificats de pelerinagepar procuration à l'époquemamlouke', in JSAI 25 (2001), pp. 212-233.
L)Z
z))
EXCURSUS II: DE EERSTEILLUSTRATIESVAN DE HEILIGE PLAATSEN IN EUROPA
Detail van dc afbeeldingvan de moskeevan Mekka, met de Ka'ba. Een Europeseprimeur van Adriaan Reland, De religione mohemmedicalibri duo. Utrecht 17ll (409 F 4, tussenpp. 120-l2l).
De eerstein Europabekendeafbeeldingvan dc grotemoskcein Mckka staatafgebeeldin Hadriani RelandiDe religione mohammedica librí duo.UtrechtIl1l, tussenpp.120-121. Dezeatbeeldingvan hct plein van de GroteMoskeein Mckka is door de UtrechtsegeleerdcAdriaanReland( 1676-1718)als Europescprimeurin 1111gepublicccrd.De transformatie dic heeftplaatsgevondentusscnOostersmodel(projcctiein plat vlak) en Wcstersetekening(in perspectief) is voor dezeafbeelding betergedocumcnteerd dan bij de tekeningenvan Mekka en Medinadoor Fischervon Erlach(zie hierna).Relandsmodel was de tekcningdie eenmoslimsetekenaarhad vervaardigd voor de Zwccdsereizigeren gcleerdeMichaelEneman(1616nA).t OmdatEnemansinformantzich niet crg had bekommerdom proportiesen perspcctiefheeftRcland,zelf ecn niet onbekwaamtekenaaren kartograaf,dit voor dc graveurJan Goeree( I 670-I 73I ) geconigeerd.Relandzegtover deze correctiehct volgende:'Aangcziende Turksetekenaars nogal slordigzijn bij het inachtnemen van dc proporticsvan de ruimtesen de omvang,heb ik gemcenddat het mij toegestaan was om op basisvan de beschrijvingen van dezetempeldie in de Arabischebockenvoorkomensommigefouten van de afbeelding tc verbeteren, en daaruitis dc gravuredic u nu ziet ontstaan.' RelandontvingEnemanstekeningvan Mekka in de loop van 1714,toen Enemanvia de NedcrlandennaarZwedenterug reisdc.Enemanbrachtbij die gelegcnheid ook ccn bezoekaan de oudheidkundigc GijsbertCuper(1644-1716)in Deventer. I Hadriani Relandi De religione mohammedica líbri duo. Utrecht
t717,p.119.
23s
ï
+ ï
:,1.
f
sr"
.q/ 1 : i : % : . : , i : 1 @ , "". , ^ . . " ; ';!.+tËhid;" de"+È
,-
lgF*'
Cuper,die mct vcle gelecrdenen rcizigcrscorrcspondeerde, zal wcl vooral belangstelling hebbengchadvoor dt: kopieënvan Griekseinscriptiesdie Encmanvan zijn rcis had mcegebracht, cn mogelijk ook voor dc complctcmumrniedic Enemanin Egyptehad gekocht.r Behalvede afbeeldingvan MekkabezatEncmanIninstL'ns nog éénandereaÍbcclding,namelijkvan Muzdalifa,ecn van dc stadiain het bedevaarlritucel buiten Mekka.en ook MuzdaliÍa is door Relandafgebceld,ook een Europeseprimeur.rEn ook hier is dc afbeeldingvan de ornheinderuimtecn de minaretin Muzdalifadoor Relandzelf of door de graveurJanGoeree nedesperspectivisch wecrgegeven. We mogenaannemendat ook dezeafbeeldingvan Muzdalifadoor Relandgercconstrueerd is op dezelfdewijze als hij ook de aÍbeeldingvan dc moskeein Mekka heeftbewerkt.En zoudcnwe dan ook mogen aannemendat het voorbecldvan RclandsaÍbeeldingvan Muzdalifa,en om dczclfdercdenook die van Mekka, ecn tweedimensionale tekcningis geweest,zoalswc die bijvoorbceldkennenuit het werk van Muhyr al-DTnLárT(gest.933/ 1526-1527), en van de eerdcrgenoemde losseaÍbeeldingen van Mekka en Medina? 2. Een iets laterewesterseaÍbceldingvan Mekka en Mcdina uit de achttiendeccuw is getekcnddoor JohannBernhardFischcr von Erlach(1656-1723)en door hem voor het eerstgepubliceerdin 1121.3
AÍbcclding van MLlzdalifa,ook een Europcsc primeur van Adriaan Reland, De religione mohammedica libri duo.Utrccht 1 1t 1 ( 4 0 9 F 4 , p . I I 5 ) . llír
I K.U. Nylanderin zijn inleidingbij MichaelEneman,Resai Orienten I 7I I - I 7I 2 . U p p s a l a1 8 8 9p, . x v . 2 Hadriani Relandi De relígione mohantnrcdicalihri duo. Utrecht 1 7 1 7p, . I 1 5 . 3 Hij signeertzijn aÍbeeldingvan Mekka met zijn initialen:'J.B.F.v.E dcl.' 1 ) /
,l r I
WiÈÈiittrÀ*1la1Xtl
r11
De aÍbeeldingen van Fischervon Erlach'zijn gcbaseerd op cen door eenmoslim ('un certainIngenieurArabe') vervaardigd origineel.Maar wie naardezebeidetekeningenvan Fischervon Erlachkrjkt ziet directdat de tekenaarallerleistijlelementen van de Europesearchitectonische tekenkunstheeft toegepast. Zowel Mekka als Medina zijn in perspectiefgetekenden beide zijn ook nog eensvoorzienvan eenstedelijkeomgeving.Men mag echteraannemendat het Arabischemodel voor dezetwee afbeeldingen de bekendevlakkeprojectiesvan de heiligc plaatsenzijn geweest,maar dat was een stijl van tekenendie in het begin van de achttiendeeeuw in Europaniet meer aanvaardbaar was. Nadereinformatieontbreektechterhieroverbij Fischervon Erlach.Het resultaatis eenperspectivisch min of meer verantwoordeafbeelding,die nietteminzeervan de werkelijkheidverschilt. Beide setsafbeeldingenvan Mekka, die van Eneman/Relanden die van Fischervon Erlach,zijn dus gebaseerd op door moslims vervaardigdeoriginelen,wat ook begrijpelijkis omdatMekka en Medinatoen,cn nu, voor christencnniet toegankclijkzijn cn eerstehands informatiedus niet beschikbaarwas.' Op het eerstegezichtlijken de beidesetsaÍbeeldingen nict aan elkaarverwantte zijn noch op csn gemeenschappelijke bron te zijn gebaseerd.Maar als men ecn bewustgemaaktetransformatievan de islamitischetweedimensionele voorstellingnaar een Europeseperspectivische aÍbeeldingveronderstelt wordt
Portretvan Adriaan Reland,bij de gegraveerdetitel van de tweedecditievan zijn baanbrekende bock over de islam,De religione mohammedicalibri duo.lJtrccht 1711(409 F 4).
I In zijn werk EntwurlJ'einerhisÍorischenArchiteklur, Ridgewood, N.J. 1964(reprint van de editie Leipzig 1725),maarvooral bekeken naarde reproductiebij Oleg Grabar 'A preliminarynote on two l8th centuryrepresentations of Mekka and Medina', in.ISAI25 (2001),pp. 268-274. 2 'Il n'êt permisa aucunChretiend'approcherde ce lieu, so0speine d'être brulé vif, ou de prendrele Turban.' Bijschrift bij de afbeelding van de moskeein Medinabii J.B. Fischervon Erlach.
23fl
239
***ê::.:;t
.
-***-''-*:'-
ï È
"&'ts
s
Afbeeldingvan Medina,met de moskccvan de Profeet Muhammad.Een Europeseprimeur door JohannBernhard in ll2l, in zijn Fischervon Erlach,gepubliceerd Entwur/f einer historischenArchitektur.
Afbeeldingvan Mekka,met de grotemoskeeen de Ka'ba. De tweedein Europabekendgewordenafbeelding,door Johann BernhardFischervon Erlach,gepubliceerd tn 1721,in ztjn Entwuríï einer historischenArchitektur.
240
241
voor het verhaaltoch ietsanders.Ik houd het, met die aanname, mogelijk en waarschijnlijk dat de tekcningenvan Fischervon Erlach en van Encmanteruggaanop gelijksoorligeislamitische afbeeldingen.Het moet daarbij gaanom de bekende die projectiesin eenplat vlak vertonen.Ik ken afbeeldingen getekendeafbeeldingen van de islamitische geenperspectivisch heiligdommenin die tijd,' een genrewaarvanGrabarvoorlopig wel het bestaanaanneemtmaarwaarvanhet eerstevoorbeeld nogzal moetenwordcn gevonden.Relandheeft er naareigen zeggenvoor eenbeterbegrip van het uiterlijk van de moskeein Mekka de betrekkelijkeliteratuurop nageslagen,hoewelhij daarovergeendetailsgeeft en evenminin zijn lijst van gebruikte handschrifteneen tekst noemt die daarvoorin aanmerking zou kunnenkomen.2Fischervon Erlach geeft ook nog een afbeeldingvan de moskeein Medina, iets waaroverReland kennelijkniet de beschikkinghad,terwijl Enemanalleennog eenkleineaÍbeeldingvan Muzdalifain de aanbiedinghad.
GECITEERDELITERATUUR al-'Abbás b. IbráhTm,al- I'lam hi-nan halla Mnrràkr,shwa-Aghmat mi n al-A' Iam. Rabat 1394-1403I 1974- 1983 W. Ahlwardt, Verzeíchniss der arabisc'henHuntl.schri/iottlcr kóniglichenBíbliothekzu Berlin.Berlin 1887-1899 al-Siddrqb. al-'Arabi (SaddiqBcn Larbi), F-ihrís mukhtiltit Khi:t7nut Ibn Yusufbi-Marrakush- Cataloguedes munusc,ritsurubc.sdc Marrakech (BíbliothèqueBen Yousse.f). Bayrut l41111994 'Abd al-Azharr(al-Shaykh al-Magïdal-Shamlbï ), SharhDalá'il alKhayrát[...] lil-Gazlh. Cairo 141411994. Tor Andrae,Die PersonMuhammedsin Lehre und Glaubenseiner Gemeinde.Stockholm I 9 I 8 John Robert Barnes,'The Dervish Orders in the Ottoman Empire', in TheDervísh Lodge,pp. 33-48. Ludowich di Barthema,De uytnentendeen seer wonderlijckeZee-enlandt-Reyse... gedaen inde Morgenlanden, Syrien, Vrughtbaer en woestArahien, Perssen,Indien, Egtpten, Ethiopienen andere.lJyl het Italaensin Hoog-duytsvertaeltdoor Hieronimum Megiserium ... Nu erstmaelin 't Neder-duytsgebrachtdoor F.S.Utrecht 1654 M . B e n C h e n e b , ' a r tp. j a z [ h ' , i n E I r , v o l . I ( 1 9 1 3 ) a , n d i n E I 2 ,v o l . 2
( I e65)
weergavevan Mekka en Medina lijkt pas te I De perspectivische eeuwseaÍbeeldingenvan de bcide beginnenmet de vroeg-negentiende van al-GazllT'sDula il alhandschriften heiligeplaatsenin Osmaanse Khayrat. 2 'Index codicumorientaliummanuscriptorum,quos citavimus,& bladzijdenaanhet eind quibususi sumus...' op l0 ongenummerde van zijn boek. a Á')
Carl Brockelmann,Geschichteder arabischenLitteratur,3 supplement vols, 2 vols.,Leiden 1937-1949 VincentJ. Comell, 'Mysticaldoctrineand politicalactionin Moroccan Sufism.The role of the exemplarin the Taríqa al-Jazuliyya', in al-Qantara13 (1992),pp. 201-231. Vincent J. Comell, Realmofthe Saint. Power and Authority ín Moroccan Suíism.Austin 1998 A. Cour, L'étahlis.gementdes dynasties des Cherifs au Maroc et leur rivalité avec les Turcsde la régenced'Alger 1509-1830.Paris 1904 The Dervish Lodge: Raymond Lifchez (ed.), The Dervish Lodge. Architecíure,Art, and SuJismin Ottoman Turkey.Berkeley, etc., 1992 MichaelEneman,Resai Orientenl7l I -l7I2. Ed. K.U. Nylander. U p p s a l a1 8 8 9 K. Erdmann,'Ka'bah-Fkiessen', in Ars Oriental,r'3(1959),pp. 192197
243
M.V. E,rrazki-vanBeek, Verhalenen gebruiken rond de zevenheiligen van Marrakecft.Ongepublicecrdedoctoraalscriptie,Leiden 1994 al-Fàsi(Muhammadal-'Àbid -) FihrísMakhtutatKhízanatal1400/1980 Qurawiyytn,deel2. Casablanca (Muhammadal-Mahdr-), Mumti' ul-Asnn'Jïl-Ca:ulruulal-FásT 'Abd Tabha'wa-malahumamin al-Atba'.Edd. al-Hayyal'Amráwr 'Abd & al-Kanm Murád.Casablanca141511994 'Social Dimensions Dervish Life as Carler Vaughn Findley, of Seenin the Memoirsof AEgrDede IbrahimHalil', in TheDervíshLodge, pp.175-186. JohannBernhardFischervon Erlach,Entwurffeiner historíschenArchitektur in Abbildung unterschiedenerher[ihmten Gebciudedes Alterthums und fremder Vólcker, umb aus den Geschícht-Bíichern, Ruinen,und eingeholtenwuhrhafftenAbrisGedàchtniss-míintzen, sen,vor Augenzu stellen [...] Ridgewood,N.J., 1964(reprintvan dc editieLeípzig 1725). GAL : Carl Brockelmann,Geschichteder arabischenLitteratur,3 supplement vols, 2 vols.,Leiden 1937-1949 al-óaz[li. Anonieme Engelsevcrtaling van het inleidendegedeelte van de Dala'il al-Khayrut, in een ItaliaanseNaqshbandiwebsite: htto://www.sufi.itlsufismo/Dalail/dalail.html al-óàzulÍ. al-JazulÍ,Guicleto happiness.A manual of'pro.ver.Translatedfiom the Arabic of al-Jazuliby John B. Pearson.With a life of al-Jazuli,and directionsfor using the book from the Arabic by A.G. Ellis. Oxford. 1907 al-Gaz[lr. Al-Jaz0li, 'Dalà'il al-khayràt',in HorízonsMaghrébins2829 (1995),pp. 208-2I I (vertalingvan fragmentendoor Abdcllatif Ghouirgate) 'Ulum al-Ghazzálí, Ihyu' al-Dtn. Cairo 141711996,5 dln. 'Dalà'il GamalGhitany, al-khayràtou les indiccsde gràccsà Marrakech', in HorizonsMaghrebins30 (1995),pp. I l6-l l9 (veftaling door Abdellatif Ghouirgatcuit dc tckst in Akhbar al-Adab, nr. 94 van 30 april 1995) in ZDMG IgnazGoldzihcr,'Ucbcr dic Eulogiender Muhammedaner', 50 (1896),pp.97-128.Herdruktinlgnaz Goldziher,Gesammelte Schriften(hrsg.Von JosephDesomogyi,Hildesheim1970),lV, pp. 3 1- 6 8 . .IAA
'A Oleg Grabar, preliminarynote on two 18thcenturyrcpresentations of Mekka and Mcdina'. tn JSAI 25 (2001),pp. 268-274 Michel Hayek, Le Chríst de l'l.slam. Textesprésentes,traduitset annotés.Paris 1959 Philip K. Hitti (e.a.),De.scriptivecatalogueof the Garrett collectiono/' Arahic'manuscriptsin the Princcton Universít,vLibrar.v".Princeton 19 3 8 . TahaHusayn,al-Ayyam,vol. 2. Cairo 1964 Ibn al-AkÍànÍ.z.ie:J.J.Witkam 'Ah -), al-Mlthiqát. Dalá'il al-Khayrátal-Sahrhát Ibráhrm(Marz[q C a i r o1 9 8 9 . Marilyn Jenkins(ed.).Islamic Art in the Kuwaít Natíonal Musetrm. The al-SabahCollectíott.London 1983 -/Sl-I.JerusalernStudiesin Arabic and Islam 'Shu'bab. al-Hajjaj(d. 1601716) and his position G.H.A. Juynboll, amongthc traditionistsof Basra',in Le MtrséonI I I ( 1998),pp. 181-226 Th.W. Juynboll,Handleidingtot de kennisvan de Mohammedaansche wet volgensde leer der Sjali'itische school. Leiden 1930 'Al-Jazirli, auteur desDalá'il al-Khayrdt', in HoriJaaÍàrKansoussi, zonsMaghréhins23-24(1994),pp.57-61 N.J.G. Kaptein,Muhummad'sbírthdayJëstival.Early histoty in the central Muslim lands and developmentin the Mu.slimwest until the 1}th/l6th centuty.Leiden 1993 Abdoel Hakicm Kasim, De zevendagen van de mens.Roman uit Egypte.Vertaalddoor Richard van I-eeuwenen Johande Bakkcr. Weesp,etc., 1984('Abd al-HakTmQásim,Ayyam al-lnsan alSab'a). David King, World-maps/br Jinding the direcÍion and distunce to Mecctt. Innovationand traditíon in Islamic science.London/Leiden 1999 -l220. E. Lévi-Provengal, art. 'Záwiya'. in 61r.TV. RachelMilstein, Karin Riihrdanz&Barbara Schmitz, Storiesof the Prophets.Illustrated manuscriptso/Qisas al-anbiyá'. CostaMesa 1999 Rachcl Milstein, 'Kitab Shawq-ndme.An illustratedtour of Holy Arab i a ' , i n J S A I 2 5 ( 2 0 0 1 ) ,p p . 2 7 5 - 3 4 5
245
'Abd al-Rahmán-), Waqqfat al-Maghráwr(a1-ShaykhMuhammadb. .an ma'a ul-Kitab al-MusammaDala'il al-Kha1'ratwa-ma'gahha 'ala1,hi min Dala'il al-Khayrat Cairo 141611995 al-Nahí./ïal-Salat ConstanceE,.Padwick,Muslim devotions.A study of pra,,-er-ntanuals in commonuse.Oxford 1996(repr.van 196l). Ann Parker& Avon Neal, Hajj paintings. Folk art of the great pilgrimuge. Washington,etc. 1995 Michail B. Piotrovsky& John Vrieze (eds.),Earthly beautv.heavenll, art. Art oí Islam. London 1999 'Ahd-er-Rahman el-Mejdub.MystícismepctpuA.L. de Premare,Sídi laire, socíétéet pctut,oirau Maroc au I6e siecle.Paris/Rabat1985 Adriaan Reland,De relígione mohammedicalibri duo. Utrecht 17 I 7 'AlT 'Abdallah), ít/aJà'ol-Wafa' bi-Akhbur b. al-Samhudï(Nlr al-DÍn Dar al-MustaíA.F.d.Qásim al-Samarrá'r.London/Jeddah142212001 (s dln) AnnemarieSchimmel,(JndMtthammadist sein Prophet.Die Ver' ehrung des Propheten ín der islamischenFrómmigkeit Diisseldorf 1981 al-shinqitr (Muhammadb. al-Mukhtar -), Mawlid al-Tigantal' Musantmd'[JnwanMatati' al-Gamal./ïMawlid Insan ul-Kamcll, Wád Madanï!9691. 'Une image musulmanede Jérusalemau début J. Sourdel-Thomine, Rome,Constan' du XIIIe siècle',in DanielPoirion(ed.),Jérusalem, lge. Paris 1986, Moyen la ville au mythe de L'image et le tinople. pp.2l7-233 'Certificats de pèlerinagepar J. Sourdel-Thomine& D. Sourdel, procurationà l'époquemamlouke',inJSAI25 (2001),pp.212-233 E.H. Swift, Hagia Sofia,New York 1940 Rashïdal-Talïq,Cybergallery,Marrakesh2000, websitein het kader : van een'ProyectoTuruq Intercultural' idaltaliq/indexT.html http://www.skyboom.com/786rash Zeren Tantndt,Síyer-iNebi. Islam tasvir sanatmdaHz. Muhammed'ín hayah.lstanbul1984. The Unity of Islamic Art. Riyadh 1405/l985 P. Voorhoeve, Handlist of Arabic manuscriptsin the Library o/ the Universítv of Leiden and other collections in TheNetherlands. The H a s u e 21 9 8 b 246
A.J. Wcnsinck (and others),Concordanc:e et Indit:esde la Tradition M u s u l m o n eL. e i d e n1 9 3 6 - 1 9 8 88. v o l s . ', A . J . W e n s i n c k , ' a r tI.s r a l - i l i n E I : . 'Enkele J.J.Witkam. miniaturenvan Mekka en Medinauit een viertal l9e eeuwscIslamitischegebedenboeken' . ír'tAntiek l4 ( 1979).pp. 215-280 J.J.Witkam, De Eg,,ptisc'he arts Ihn al-Akíi|ní (gest. 749/1318)u:iin Indeling van de wetenschappen. Editie van het Kitáb lrshad al-Qasid ilá Asná al-Maqásid,met een inleiding over het levcn en x,erk t\tn de auteur.Leiden 1989 J.J.Witkam, 'The battleof the images.Mekka vs. Medinain the iconographyof the manuscriptsof al-Jazult'sDalA'il al-Khavrot' (in de pcrs).
)Á1
