1 Een verklaring vanuit het fundament Wat is het menselijk genoom? Het endocriene stelsel Het zenuwstelsel 20

Inhoud

Deel 1

Voorwoord 7 De biologische factor 9

1 1.1 1.2 1.3

Een verklaring vanuit het fundament 11 Wat is het menselijk genoom? 14 Het endocriene stelsel 17 Het zenuwstelsel 20

2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7

De rol van de biologische factor in verschillende levensfasen 27 Prenatale periode en geboorte 27 Peuter- en kleutertijd 29 Basisschoolleeftijd 32 De puberteit 35 Seksuele identiteit 38 Adolescentie en volwassenheid 42 Overgang en ouderdom 50

3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

De delicate biochemische balans bij normaal gedrag 54 De theorie van Eysenck: genetische predispositie 54 De theorie van Zuckerman: Sensation Seeking Scale 58 Een overdosis adrenaline 61 Enkele biologische kanttekeningen bij het autistisch spectrum 66 De alchemie van depressie en stress 68

Deel 2

4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6

De biologische factor als basis voor gedragsbeïnvloeding 73 Bioagogische interventies 75 Nature versus natu�� re en nurture via nature 75 Tot tien tellen ofwel een tca-interventie 76 Een evolutionair biologisch-psychologische kijk op adhd 79 Met een depressie op de loop 82 Alcohol, drugs en smartdrugs 85 Voedsel voedt gevoelens 89

De natuur van mensen

5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7

Bioagogische methoden en technieken 93 Het kanaliseren van agressie in groepen 94 Videohometherapie en supernanny 100 Creatief-agogisch: met muzisch meer mans 101 Computergames 107 Van etter tot engel en zo 109 Het belang van aanraken, knuffelen en massage 111 Huisdier als extra therapeut in de zorg 113

6 6.1 6.2 6.3

Epiloog 118 Het Human Genome Project 118 Een life-coach voor neurotransmitters 121 Wetenschappelijke waarheid 122

Tijdpad 127 Literatuur 128 Websites 133 Register 145 Over de auteur 151

5 Bioagogische methoden en technieken Nadat in hoofdstuk 4 aandacht is besteed aan de manier waarop in de alledaagse werkelijkheid de biologische inzichten kunnen leiden tot bioagogische interventies, ga je in hoofdstuk 5 onderzoeken of het mogelijk is om speciale methoden en technieken te herkennen of zelf te ontwerpen vanuit het fundament van de biologische factor. Omdat het gaat om methoden en technieken op agogisch gebied spreek je van bioagogische methoden. Het gaat erom te bekijken of inzichten in de biologische factor methoden en technieken kunnen opleveren waarmee je gedrag op basis van biologische processen kunt aansturen. Je gaat via nurture invloed uitoefenen op de biologische nature. Daarmee sluit je aan op het werk van Sitskoorn, Maguire en andere onderzoekers. Zij kwamen tot de conclusie dat het brein maakbaar is en dat door middel van training het wel degelijk mogelijk is om de structuur van het neuronennetwerk in de hersenen te beïnvloeden en zelfs te wijzigen (Sitskoorn, 2006). De ontwikkeling van het neuronennetwerk in de hersenen heeft een duidelijk patroon, dat gestuurd vanuit het dna in reactie met de omgeving tot ontwikkeling komt. Het is het beste om bij die natuurlijke ontwikkeling aan te sluiten. Bijvoorbeeld, een taal leer je het best tussen één en drie jaar, zelfdiscipline voor je tiende. Toch kunnen door training nog veel neuronen worden geproduceerd, aan het werk worden gezet of van functie veranderen (zie hoofdstuk 4). Dat leidt tot een bijstelling van het schema dat de ontwikkeling weergeeft die loopt van evolutionaire voorgeschiedenis naar concreet gedrag (zie figuur 5.1). Zo leveren agogen, onderwijzers en opvoeders niet alleen een bijdrage aan de nurture, maar beïnvloeden ook de hersenen zelf. Daarmee verandert eveneens de predispositie.

94

Gedragsbeïnvloeding

Variant 2 • Evolutionaire voorgeschiedenis • dna • Nature • Genetische predispositie • Omgevingsfactoren • Nurture • Concreet gedrag

onderwijs opvoeding training agogisch handelen

Figuur 5.1 Van evolutionaire voorgeschiedenis naar concreet gedrag: variant 2 5.1

Het kanaliseren van agressie in groepen

Bij de relletjes in Parijs in het najaar van 2005 was de woede van jongeren vooral gericht tegen de politie. Auto’s en vuilnisbakken werden in brand gestoken en de politie werd bestookt met alles wat op straat te vinden was. De Franse oppositie zei dat het harde beleid er mede de oorzaak van was dat de rellen waren uitgebroken. Een week voor de rellen sprak minister Sarkozy van Binnenlandse Zaken ferme taal. Hij lanceerde een ‘oorlog zonder mededogen’ tegen criminaliteit in de Franse buitenwijken. Politieke tegenstanders van Sarkozy hadden een totaal andere opvatting over de oorzaken van het geweld. Zij meenden dat het geweld veroorzaakt werd door de grote armoede, de hoge werkloosheid en een algemene uitzichtloosheid. Een lokale mensenrechtenorganisatie noemde de woorden van de minister een regelrechte provocatie. Op macroniveau waren de vlammende protesten gericht tegen de politici die probeerden de positie van jongeren op de arbeidsmarkt te verslechteren. Op mesoniveau probeerde de politie een eind te maken aan de illegale handel in drugs en wapens en bedreigde daarmee het territorium van de bendes. Dat territorium lieten deze jongeren zich niet zomaar afpakken. De jeugdbendes opereerden vooral in hun eigen buurt en presenteerden en gedroegen zich net als Amerikaanse bendes: ze maken gebruik van tattoos, kledingcodes, inwijdingsrituelen, geweld en ze ‘werken’ in een afgebakend territorium. Het voorbeeld van de Mara Salvatrucha (ms13), een wijdverbreide jeugdbende in El Salvador, vindt navolging in verschillende landen. ms13 is nu al in vijftien staten van de vs actief en in nog vijf andere landen, waaronder Spanje en Portugal. Daarnaast zijn er honderden zo niet duizenden kleinere bendes actief, die allemaal met plezier hun biologische factor exploreren. Sociale factoren vormen samen met hormonen en neurotransmitters als adre-

Bioagogische methoden en technieken

95

naline, testosteron, en vasopressine een explosief mengsel. Deze melange is op individueel niveau nog relatief onschuldig. Op mesoniveau kan het al leiden tot ernstige verstoring van de openbare orde. Op macroniveau kan het de vrede in de wereld bedreigen. Op microniveau gaat het om het begeleiden van jongeren op weg naar volwassenheid. Daar is het probleem nog te overzien en daar kunnen agogen en opvoeders nog zinvol begeleiding bieden. Op meso- en macroniveau valt er weinig méér te doen dan het inzetten van een politiemacht of het leger. De politieke tegenstanders van Sarkozy kiezen voor een andere benadering van de problematiek door de onderliggende oorzaken, zoals discriminatie, werkeloosheid, armoede, verveling en gebrek aan perspectief, aan te pakken. Daarmee kan op individueel niveau het explosieve mengsel worden verminderd. Sociale controle oefent een disciplinerende invloed uit op ongeremd wangedrag dat loopt via de ta-route: de snelle route op basis van impulsief gedrag. Sociale controle neemt dan de plaats in van zelfdiscipline bij de daders. Zo kan de tca-route in werking worden gezet: de langzame gecontroleerde route in de hersenen. Rituelen zouden een belangrijke rol kunnen spelen in de vorm van sociale controle bij kleine delicten. De slachtoffers van het delict en de mensen in de omgeving hebben dan houvast aan het ritueel om hun afkeuring vorm te geven. Dat geldt bijvoorbeeld voor delicten als een tasjesroof, de aanranding van een meisje en diefstal met geweld. Als de daders gepakt zijn, staat hun anonimiteit als een belangrijke sociale verworvenheid voorop. Het beschermen van de anonimiteit van de daders vormt eerder een aanmoediging om op de ingeslagen weg door te gaan; een aanmoediging voor belangstellende buurjongens en jongere broertjes. Je zou de anonimiteit van de daders kunnen vervanVrouw in brand gestoken tijdens rellen in Parijs Bij de rellen rond Parijs is woensdagnacht een vrouw met benzine overgoten en in brand gestoken. Dat heeft de Franse justitie vrijdag meegedeeld. De 56-jarige vrouw zat woensdagavond rond half tien in een bus in de Noord-Parijse wijk Sevran, toen een molotovcocktail naar binnen werd gegooid. Hierop verlieten alle ongeveer vijftig passagiers de bus. Maar omdat de vrouw gehandicapt was – zij liep op krukken – kon ze de bus niet snel genoeg uitkomen. Een jongen overgoot haar met benzine en anderen gooiden een brandende lap naar haar. De buschauffeur wist haar uiteindelijk uit de brandende bus te bevrijden en bracht haar naar het ziekenhuis. De Kader 5.1

vrouw is ernstig verbrand. Bron: Elsevier, 4 november 2005

96


gen door een ritueel waarbij buurtgenoten (klasgenoten, groepsgenoten) zich duidelijk uitspreken tegen de gepleegde delicten en duidelijk maken dat het gedrag van de daders nadrukkelijk wordt afgekeurd. Wellicht kunnen bureau’s van Halt daarbij een rol spelen. Een beetje naar analogie van de projecten justitie in de buurt in grote steden in Nederland, waarbij recht wordt gesproken in de eigen omgeving van de daders. Natuurlijk, voorkomen is beter. Alle sociaalagogische actie dient erop gericht te zijn om escalatie naar macro-economische en sociologische misstanden te voorkomen. Daarvoor moet je op individueel en kleinschalig groepsniveau methodisch te werk gaan. Bij de analyse van de beginsituatie moet je ervan uitgaan dat het gedrag van jongeren tussen de 12 en 24 jaar wordt beïnvloed door een groot aantal hormonen: testosteron/oestrogeen, adrenaline en vasopressine. De effecten van deze hormonen worden versterkt door het gebruik van alcohol en (smart)drugs. Dit leidt vaak tot onbeheersbaar gedrag, zeker als het in groepsverband plaatsvindt. Houd ermee rekening dat de puberteit een fase is waarin het gedrag een sterke evolutionair biologische basis heeft, waarin het bepalen van de positie in de groep door experimenteren, uitdagen en competitie een grote rol speelt. Realiseer je dat vooral voor jongens het soms ‘onmogelijk’ is zichzelf te beheersen. De evolutie heeft hen voorbereid op het verwerven van een plaats in de wereld van volwassenen. En vanuit de evolutie bekeken betekent dat: vechten om seks, vechten om een positie in te nemen binnen een groep en vechten tegen jan en alleman die je daarbij in de weg loopt. Door middel van mao-a worden de opwindende amines weer snel afgebroken. Mannen hebben minder mao-a ter beschikking dan vrouwen en kunnen zich daardoor moeilijker beheersen. In je analyse van de eindsituatie moet je rekening houden met de kennis omtrent de invloed van de biologische factor. Je wilt graag toewerken naar een stabiele volwassenheid. Je wilt jongeren begeleiden in die moeilijke periode waarin zij moeten leren om straks als volwassene een zinvolle plaats in te nemen in de maatschappij. De sociaal agoog zal zijn cliënten en klanten moeten helpen om de biologische factor onder controle te houden. In de wetenschap dat de bio logische factor ontembare vormen aan kan nemen, moet de aandacht in eerste instantie uitgaan naar preventieve maatregelen. Hoe dan? Op de eerste plaats door ervoor te zorgen dat er voldoende mogelijkheden zijn voor opleiding en beroep. Geschikte stage- en arbeidsplaatsen kunnen jongeren tijdig op weg helpen een eigen identiteit te verwerven. Als die er niet voldoende zijn, betaal je ongetwijfeld als samenleving daarvoor een hoge


rekening. Naast dit sociaaleconomische aspect zijn sociaalpsychologische aspecten van belang: jongeren moeten een positie verwerven in de groep, zij willen een eigen identiteit ontwikkelen en zelfvertrouwen. Je moet jongeren niet wegjagen van hun hangplek, maar een eigen ruimte voor ze creëren voor spannende activiteiten, waarin ze hun grenzen kunnen verleggen, hun krachten kunnen meten en zelfdiscipline kunnen ontwikkelen. Niet een onbeschermde ruimte voor ongeremde seksuele uitspattingen, maar een ontmoetingsplek voor jongens en meisjes, waar seksualiteit, normen en waarden worden besproken en waar goede voorlichting wordt gegeven. Een eigen ruimte waarbinnen ze begeleiding krijgen van iemand die hen begrijpt. Je moet risicogroepen coachen. Het heeft geen zin om een onvriendelijke koude hangplek te creëren, die een vrijplaats kan worden voor ongekanaliseerde agressie en competitie. Kennis van de biologische factoren die het gedrag bepalen kan je de sleutel geven voor het opzetten van regulerende activiteiten. Van Bekkum geeft in Trouw (7 februari 1998) enkele mogelijkheden om jongeren te begeleiden naar volwassenheid door het risicovolle gedrag te begeleiden. Van belang is om de aard en de biologische basis voor het gedrag te begrijpen. Dan zie je ook dat het om onvermijdelijke experimenten gaat. Het is gewoon fysiek onmogelijk om het gedrag te onderdrukken zonder daarbij ernstige schade aan te brengen aan de normale ontwikkeling van een jongeman tot volwassene. Jonge mensen moeten zelf hun grenzen vaststellen en hebben daarvoor ruimte nodig. Een aantal heeft daarbij ook begeleiding en ondersteuning nodig. Dat geldt zeker voor die jongeren die niet tot tien hebben leren tellen. Dan ontstaan gemakkelijk escalaties en kun je als sociaal agoog alleen nog maar de risico’s beperken en er vooral voor zorgen dat er geen onschuldige slachtoffers vallen. Dat proces heeft geen begin en geen einde. Elk jaar stapt een nieuwe groep jongens en meisjes de risicovolle fase van de puberteit binnen. Jongens van tien zullen elf worden en twaalf en op een bepaald moment door hormonen gedreven zich begeven in het young male syndrom (Daly & Wilson, 1988). Dan moet je zorgen, dat er een boksring is, een arena, ravijnen en spelonken. Dan zijn er leraren nodig die tai chi kunnen geven, een survivaltocht kunnen leiden of een berg kunnen beklimmen. Vroeger was de militaire dienstplicht een soort overgangsritueel naar volwassenheid. Voor jongemannen was het de grote stap naar de wijde wereld en weg uit de beschermende gezinssituatie. Misschien zou een nieuwe vorm van sociale dienstplicht, met uitzending naar verre landen, heel gezond kunnen zijn. Daar ligt nog voldoende uitdaging en spanning. Daar kun je je zelf bewijzen en misschien wel het belangrijkste, daar kun je iets betekenen voor anderen. Een relatief klein aantal jongeren slaagt er niet in om zonder ongelukken de weg naar volwassenheid af te leggen. In die gevallen is intensieve begeleiding nodig. De begeleiding moet aansluiten bij sociobiolo-

97

98


gische en biologisch-psychologische inzichten. Van daaruit kunnen effectieve begeleidingstrajecten uitgezet worden. Een alternatief is het bouwen van meer gevangenissen om de samenleving te beschermen tegen de risico’s van onbeheersbare excessen. Balkenende: dienstplicht terug voor opvoedkampen De dienstplichtwet moet actief worden gebruikt om probleemjongeren naar opvoedkampen te sturen. Dat heeft premier Jan Peter Balkenende (cda) gezegd bij een bezoek aan het Algemeen Dagblad, waar hij vragen van lezers beantwoordde. Tijdens de komende kabinetsformatie moet besproken worden waar de zogenoemde prep camps worden gevestigd. Hans de Boer, voorzitter van de Taskforce Jeugdwerkloosheid, pleitte in januari al voor opvoedkampen. Probleemjongeren moesten volgens hem onder militaire leiding worden gedisciplineerd. Eerder bleek uit onderzoek van bureau Berenschot dat het juridisch niet mogelijk is om jongeren die niet op school zitten en geen baan hebben verplicht naar een heropvoedingskamp

Bron: Novum/anp, 26 oktober 2006

Kader 5.2

te sturen. Daarnaast zou het opsluiten geen of onvoldoende effect hebben.

Er zijn veel problemen in onze samenleving en een aantal lijkt onoplosbaar. Sommige problemen worden zienderogen groter en zullen weldra niet meer beheersbaar blijken. Dat geldt bijvoorbeeld al voor de problemen rond voetbalgeweld, de criminalisering van een aantal woonwijken en het fundamentalistisch terrorisme. Je kunt met behulp van de biologische factor deze problemen niet oplossen. Maar je kunt door gebruik te maken van inzicht in de biologische factor anders tegen deze problemen aankijken. Als je bijvoorbeeld naar de problematiek kijkt van voetbalhooligans, dan zie je dat daar een aantal zeer herkenbare biologische aspecten naar voren komen: • De vasopressine wordt aangewakkerd door de identificatie met de eigen voetbalclub, vormgegeven in herkenbare symbolen en kleding. Een schoolvoorbeeld van het afbakenen van een eigen territorium. Afzetten tegenover andere groepen, allochtonen, joden, moslims. Het maakt niet uit wat voor een andere groep, als er maar een andere groep is waarop je die evolutionaire drift kunt afreageren. • De opgehoopte adrenaline, met name bij een verloren wedstrijd, die een uitweg zoekt. Waarop kun je dan je energie kwijt? Hoe kom je aan een lekkere adrenalinekick? Is daar politie in de buurt?


99

• Door alcoholgebruik verliest de neocortex zijn controlerende werking en kunnen gevoelens van evolutionaire oorsprong in het limbische systeem snel winnen. Daardoor kunnen hormonen als vasopressine, testosteron en adrenaline een primitief en explosief mengsel vormen. Kalmerende neurotransmitters als het mao-a zijn vrijwel niet aanwezig. Dat moet dus tot explosie komen. Het is de vraag hoe je deze biologische situatie kunt voorkomen, dan wel kanaliseren. In Nederland ontstaan naar analogie van Mara Salvatrucha en Bloods in Amerika gevaarlijke en criminele jeugdbendes (zie kader 5.3). De Bloods in Nederland Premtime besteedt aandacht aan de populariteit van De Bloods bij de jeugd. In ons land ontstaan op verschillende plekken jongerengroepen die zich spiegelen aan de Amerikaanse jeugdbende The Bloods. Het programma sprak exclusief met leden van De Bloods in Nederland om te onderzoeken of deze groepen net zo gewelddadig en crimineel zijn als hun Amerikaanse evenknie. Het blijkt dat sommige Nederlandse bendes crimineel zijn. Het gaat vaak om minderjarige jongeren, die zich uitgesloten voelen in onze samenleving en aangetrokken worden door de bescherming van de groep en het familiegevoel dat daar heerst. Dit leidt ook tot excessen. Volgens een anonieme getuige kunnen de inwijdingen bestaan uit opdrachten om mensen of winkels te beroven, waarbij geweld niet geschuwd wordt. Ook wordt soms een willekeurig slachtoffer aangewezen door de jeugdbende, dat in elkaar geslagen moeten worden. Jeugdreclassering Amsterdam vertelt in de uitzending, dat als er door alle instanties als cwi, Jeugdzorg en de gemeente, niet beter samengewerkt wordt, de jongerengroepen als De Bloods een uitzichtloos probleem kunnen vormen voor de maatschappij. Premtime is een tv-programma dat wordt gepresenteerd door Prem Radhakishun

Kader 5.3

(Premtime. 27 februari 2007). Bron: http://player.omroep.nl/?aflID=4083483&md5=e2ddf5ab3ce0a360d15102850b3ee92a

Geweld op grote schaal kun je niet met agogische methoden oplossen. Agogische oplossingen zijn alleen te bedenken op microniveau; hooguit op mesoniveau. Vooral preventieve activiteiten kunnen een waardevolle bijdrage leveren in situaties die nog beheersbaar en stuurbaar zijn. Als preventie niet aanwezig is of als deze heeft gefaald, zullen de lasten voor de samenleving financieel en

100


psychisch hoog oplopen. Onvoorstelbaar hoog. Onbeheersbaar op macroniveau. In de rest van dit hoofdstuk worden methoden aangedragen die uitgaan van beheersbaarheid op micro- en mesoniveau. 5.2

Videohometherapie en supernanny

Een van de manieren om zelfreflectie via de neocortex te sturen is videohometherapie. Door middel van video-opnames in het gezin wordt in feite gebruikgemaakt van de tca-route. Deze route loopt van de thalamus, via de neocortex terug naar de amygdala en noem je de thalamo-cortico-amygdalaroute en is de langzame route in vergelijking met de ta-route (zie paragraaf 4.2). Door video in te zetten help je in feite om al die activiteiten waarvan iemand zich niet bewust is via audiovisueel materiaal terug te halen. Vaak levert dit voor ouders een schok op. Vol ongeloof zeggen ze: ‘Reageer ik zo?’ Dan blijkt vaak dat de reactie van de ouders in feite een vicieuze cirkel in beweging zet, waaruit niet te ontsnappen valt. Pas met inzet van videohometherapie wordt duidelijk wat er werkelijk aan de hand is. Niet zelden ontdekken ouders met tranen in de ogen hoe zij reageren op ongewenst gedrag van hun kinderen. Videohometherapie kan een waardevol middel zijn bij gedrag waar de korte ta-route wordt gevolgd. Rachels pdd -site Juist op het moment dat je helemaal niet meer weet waar je mee bezig bent en denkt dat het allemaal fout is wat je doet, juist dan komt zo’n video home trainer jou laten zien wat er wel goed gaat. Want dat is juist de clue: Let op de dingen die wel goed gaan, bouw die verder uit.

Bron: http://members.lycos.nl/rachelspdd/newpage0.html

Kader 5.4

Let daarna pas op de dingen die niet goed gaan, die probeer je te veranderen.

Vanaf 2005 kwam een spraakmakend programma op televisie over opvoeding Super Nanny. Door de New York Times werd het onthaald met woorden als ‘fascinating, must be seen’. Het werd door Oprah Winfrey geprezen en toegejuicht door bladen als Newsweek en Hollywood reporter. Belangrijker nog, het leidde onder ouders van alle lagen van de bevolking tot gesprekken over opvoeding. Frost bleek als supernanny de meest onhandelbare kinderen te kunnen bedwingen en kon gedragsproblemen rond etenstijd en bedtijd voor de verbijster-


de ogen van de ouders laten verdwijnen als sneeuw voor de zon. In Nederland keken wekelijks 1,7 miljoen kijkers naar het strenge, maar rechtvaardige optreden van nanny. Zij gebruikte een methode waarin de volgende sleutelwoorden een belangrijke rol speelden: • een groot inlevingsvermogen in de wereld van de kinderen; • een helder inzicht in de oorzaken van de problemen in het gezin; • het gebruik van creatieve middelen in de omgang met kinderen; • het gebruik van cameraopnames om het gedrag in beeld te kunnen brengen. Omdat het om een televisieprogramma ging, moesten er uiteraard opnames worden gemaakt met de camera. Maar hier was de camera meer dan alleen maar een registratiemiddel. De camera was een actief middel in de opvoeding, niet alleen voor de kinderen, die hun gedrag konden terugzien, maar vooral voor de ouders die konden zien welke ‘fouten’ zij voortdurend maakten. Ook hier is methodisch gebruik gemaakt van de versterking van de tca-route. Feedback door middel van video-opnames werkt zeer direct en is heel effectief. Door inzicht in de biologische factor kun je ook meer inlevingsvermogen ontwikkelen in de wereld van het kind. Je beseft hoe veel een kind moet doormaken om te kunnen groeien. Het kind moet leren om zijn natuurlijk instinct voor zelfbehoud te conformeren aan de geldende waarden en normen. Het moet zijn energie in banen leiden binnen een wereld die vele malen kleiner is dan de wereld van zijn evolutionaire voorgeschiedenis. Je snapt dat een kind van drie jaar gillend en schreeuwend door een warenhuis loopt omdat het vanuit zijn natuurlijke energie al die mooie, uitdagende dingen om hem heen wil pakken. Maar omdat je weet dat het kind nu ook een krachtige pfc moet ontwikkelen, kun je met meer geduld, begrip en inzicht het kind begeleiden. Door inzicht in de werking van oxytocine weet je hoe belangrijk knuffelen is voor hechting. Dat inzicht is vooral van belang als je bezig bent met een kind met een minder grote ‘aaibaarheidsfactor’. Juist zo’n kind vereist in dat opzicht extra aandacht. Juist die kinderen worden vaak weinig geknuffeld. Natuurlijk zijn er nog meer methodische overwegingen die in de aanpak van gezinsproblematiek een rol spelen. Niet alle aspecten komen in dit boek aan de orde omdat het de aandacht wil vestigen op de biologische factor. 5.3

Creatief-agogisch: met muzisch meer mans

Onder creatief-agogische methoden versta je het methodisch inzetten van sport en spel, drama, dans, beeldend vormen, muziek en audiovisuele media.

101

102


Deze methoden komen erop neer dat je voor de communicatie tussen jou als (ped)agoog en de cliënt creatieve middelen gebruikt. Je doet dit vooral omdat niet alle mensen zich zo goed in woorden kunnen uitdrukken. Daarnaast is het doel van deze methoden om het creatief denken van de cliënt op gang te brengen. Door creativiteit kun je tot nieuwe oplossingen komen. Bij agogisch werk heb je meestal te maken met situaties waarbij mensen zijn vastgelopen (Schreurs, 2006). Bovendien kunnen mensen veel plezier hebben in het gebruiken van creatief-agogische middelen. En waar is nu het verband met biologisch-agogische methoden? Creatief-agogische methoden zijn om de volgende redenen vanuit hun eigen aard biologisch-agogische methoden: • Het endorfineniveau in de hersenen neemt toe door het plezier dat iemand aan de activiteiten beleeft. Bij verbale methoden is dat plezier doorgaans minder. Het is in elk geval geen doel. Bij creatief-agogische methoden is plezier wel een doel. • Er komt een verbinding tot stand tussen het limbische systeem en de neocortex. Bij veel creatieve activiteiten spelen basale gevoelens die uit de evolutionaire voorgeschiedenis stammen een rol. • Voortdurend worden spontane emoties onder controle gehouden: het spel mag niet in het werkelijke leven omslaan. Als in een erotische dans (en dans heeft vrijwel altijd een erotische component) testosteron wordt opgewekt, moet deze toch worden beheerst en in creatieve vormgeving worden omgezet. Op die manier kun je je emoties leren beheersen en neemt je zelfdiscipline toe. • Met creatieve middelen kunnen emoties worden uitgeprobeerd, grenzen verkend en onverwerkte emoties verwerkt. Als dit echt het doel is, kom je op het terrein van de creatief therapeut. Een aantal van deze biologische aspecten zullen per creatief medium kort worden toegelicht. Daarbij is het van belang om je te realiseren dat je een aantal aanknopingspunten naar die biologische factor krijgt aangereikt. Hopelijk vind je daarin inspiratie om de biologische factor meer bewust en actief in te zetten binnen het creatief-agogisch werken met individuen en groepen, hetzij als professional, hetzij als opvoeder in het eigen gezin. Sport en spel Sport kan een positieve werking hebben op je gemoedstoestand doordat bij grote inspanning endorfines worden geproduceerd. In januari 2007 kwamen voetbalclubs in het nieuws die hun training speciaal richten op kinderen met adhd. Het voetballen bleek een positieve invloed te hebben op het gedrag


103

van de jongens die eraan meededen. Naast de sportieve spelen die een beroep doen op teamwork en doorzettingsvermogen, is er een groep spelen die meer een appèl doen op durf en grenzen verleggen. Jongeren die voldoende geld ter beschikking hebben, kunnen hun spanning en sensatie zoeken in sporten die doorgaans wat meer geld kosten: bergbeklimmen, parachutespringen, parasailing, kajakken en grotten verkennen. Er zijn verschillende organisaties die zich hebben gespecialiseerd in sportieve outdoor evenementen. Het bedrijf met de toepasselijke naam ‘Adrenaline’ is er daar een van en organiseert ‘Aircraft, events, archery, action, dropping, horse riding, climbing, helicopter, karting, kayak, car control, mountain bike, paintball, obstacle course, quad, life raft, rafting, skiing, caving, crossbow, incentive, shooting and more’. De vraag is telkens of je door deze activiteiten onze evolutionaire oerdriften in goede banen leidt. Leiden deze activiteiten tot een beter evenwicht in onze hersenen? Of zorgen ze ervoor dat we juist door deze activiteiten steeds meer prikkels nodig hebben, steeds agressievere kicks? Leiden ze tot lustmoord en aanranding? Is de volgende stap steaming en happy slapping? Voorlopig kun je ervan uitgaan dat deze activiteiten een escape kunnen bieden voor onze biologisch-evolutionaire predispositie. Over enkele tientallen jaren zul je wellicht door middel van virtual reality en door gebruik te maken van robots bedrieglijk echte levensbedreigende situaties kunnen nabootsen. In zo’n omgeving kun je ‘veilig’ je jachtinstinct uitleven, als je daaraan behoefte hebt. Dossier adrenaline: branie beloond Wil jij het maximale uit je leven halen? Lees dan door en leer hoe je je definitie van ‘gestoord’ kunt herschrijven… door jezelf te laten zien wat het écht betekent om je leven in de waagschaal te leggen, door angsten en alledaagse ‘stress’ van je af te schudden en alleen nog door echte risicovolle stressfactoren je bloed te laten koken. Krik met behulp van adrenaline je zelfvertrouwen op en laat je nooit meer van de

Kader 5.5

wijs brengen door surrogaatstress als deadlines, financiën en grijs worden. Bron: http://www.menshealth.nl/menshealth/show/id=58734

Dans en beweging Van alle creatief-agogische activiteiten biedt dans en beweging wel de meeste aanknopingspunten voor evolutionair-psychologische verbanden. Wie geregeld naar de tv-zender National Geographic Channel (ngc) kijkt of naar Ani-

104


mal Planet heeft talloze malen de balts- en paringsrituelen kunnen bewonderen van insecten, reptielen, vissen, vogels en zoogdieren. Aan deze rituelen kun je zien dat dans en beweging zijn oorsprong vindt in de creatieve en listige manieren die schepsels hebben uitgevonden om de partner ervan te overtuigen dat zij gezond en begerenswaardig zijn. Dans is voor mensen een fascinerende manier om een partner te leren kennen. In de jaren 1960 gebeurde dat heel geritualiseerd: de meisjes zaten in een grote kring aan tafeltjes met in het midden de dansvloer. De jongens stonden aan de bar en dronken zich moed in. Zo gauw het orkest begon te spelen stormden de jongemannen naar de meisjes, maakten min of meer beleefd een uitnodigend gebaar en sleepten de partner mee de dansvloer op. Dat was de plaats waar je elkaar leerde kennen door met elkaar te praten (veilig want het orkest overstemde elk gesprek) en met elkaar te flirten (veilig want het gedempte licht met de spiegelbol zorgde dat blozen onzichtbaar bleef). Na de dans werd het meisje teruggebracht naar haar plaats. Als je haar erg aardig vond en als je dacht dat zij geen ‘nee’ zou zeggen bood je haar wat te drinken aan. Tijdens de avond werden verschillende soorten muziek ten gehore gebracht met telkens een andere dansstijl. Zo kon je via de muziek ontdekken op welke punten je het best bij elkaar paste. Je kon er zo Eysencks persoonlijkheidstheorie op toepassen: van uitbundig extravert tot verlegen stabiel. Ongeveer een half uur voor het einde van de dansavond werden langzame schuifelnummers gespeeld, zodat je kon zien hoe dicht je bij elkaar was gekomen. Op die manier verkenden honderden jongemannen en meisjes volgens een vast patroon of ze elkaar aardig vonden. In geoliede versie van Grease gieren de hormonen uitbundig Alle lichtzinnigheid wordt lekker aangezet in deze jonge retro-Grease. De kirrende meiden in hun roze petticoats zwelgen erop los, de hitsige jongens masseren hun ballen terwijl ze zingend en dansend in een spagaat schieten. Comédienne nummer één is Aafke van der Mey als de panty optrekkende Miss Lynch, regerend directrice van de Rydell High School, waar Grease zich afspeelt in het eindexamenjaar. De hormonen gieren ook door de choreografieën van regisseur Martin Michel: de energieke cast duikt overmoedig in dynamische ensembledansen vol splitsende benen, shakende billen, kraaiende handjes en swingende heupen. Ook hier een knipoog: er wordt geschud met haarsprays, borstels en closetrollen en zelfs de vogeltjesdans sijpelt door de eindejaarswedstrijd. Bron: http://www.volkskrant.nl/kunst/article362118.ece/In_geoliede_versie_van_ Grease_gieren_de_hormonen_uitbundig

Kader 5.6


105

Uiteraard biedt dans ook mogelijkheden om alle andere gevoelens tot expressie te brengen. Het in kader 5.6 beschrevene is daarvan een exemplarisch voorbeeld. Muziek De Canadese ontwikkelingspsychologen Hannon en Trehub (2005) hebben experimenteel onderzoek gedaan om erachter te komen of gevoel voor muziek aangeboren is, dan wel aangeleerd. Hun conclusie was dat gevoel voor muziek en met name voor ritme in de muziek niet is aangeboren, maar wordt aangeleerd. The experiments seemed to verify that humans are influenced by the rhythms in the music they are most accustomed to hearing, and that there aren’t particular rhythms that are just naturally easier for the brain to process. (http://www.psychologicalscience.org/pdf/ps/rhythm_nation.pdf ) Gevoel voor een bepaald ritme leer je het gemakkelijkst aan tijdens de babyperiode. Als je in je jeugd alleen maar westerse muziek hebt gehoord, is het bijna onmogelijk om later nog muzieksoorten te waarderen die erg veel afwijken, zoals klassieke Chinese muziek of klassieke Thaise muziek. Muziek kan zozeer afwijken van je eigen muziekgevoel dat je de geluiden nauwelijks als muziek herkent. Waaruit bestaat dan het verband tussen muziek en de biologische factor? Muziek heeft alles met emoties te maken en emoties bestaan uit erupties van neurotransmitters en hormonen. Muziek kan een scala aan gevoelens vertolken en kan sterke gevoelens oproepen. Muziek en dans zijn op dat gebied een ijzersterke, eeuwenoude combinatie. De nacht van fea (fenylethylamine) Het is een nacht die je normaal alleen in films ziet. Het is een nacht die wordt bezongen in het mooiste lied. Het is een nacht waarvan ik dacht dat ik hem nooit beleven zou, Maar vannacht beleef ik het met jou.

Kader 5.7

En ik hou alleen nog maar van jou. Guus Meeuwis http://www.songteksten.net/lyrics/tekst/Guus_Meeuwis/Het_Is_Een_Nacht.htm

106


Je zou kunnen zeggen dat Marco Bossato, Luciano Pavarotti, Anouk en Shakira en Guus Meeuwis zelf als neurotransmitter fungeren in het brein van het opgewonden publiek. Een belangrijk element daarbij bestaat uit het deelnemen aan een collectieve ervaring op muzikaal gebied. Zeker als daarbij de individuele stemmen gezamenlijk kunnen aanzwellen tot een massaal koor. Voetbalfans en hooligans weten daar alles van. Zelf muziek maken geeft nog aanvullende creatief-agogische impulsen, zoals het versterken van het gevoel van eigenwaarde, het vergroten van zelfdiscipline en het afstemmen van je eigen expressie op de ontvangst door anderen (Smeijs ters, 2006: 111). In het kader van de biologische factor ligt de nadruk echter op de opwekking van emoties en stemmingen, op het tot uitdrukking brengen van je gevoel en op het verwerken van angst en verdriet. Beeldend vormen Tijdens een hoorcollege in het kader van de module ‘De Natuur van mensen’ gaf een van de studenten een verrassende presentatie. Zij vertelde dat zij een autistische jongen begeleidde. De jongen wilde niet aangeraakt worden. Uitgaande van haar kennis over de werking van oxytocine en de relatie met hechtingsproblematiek (zie paragraaf 2.6), had ze besloten om te kijken of ze met een beeldende techniek iets voor de jongen kon doen. Ze gaf de jongen een groot vel papier en vroeg of hij daarop wat wilde tekenen. Wat dan? Zij zei: ‘Ik teken iets op je rug en dan probeer jij te raden wat het is en je tekent hetzelfde op het vel papier.’ Dat was goed. Zij tekende een huis en hij tekende een huis. Zij tekende een boom en hij tekende een boom. Na een paar tekeningen verzuchtte hij: ‘Dat was lekker.’ Dit voorbeeld geeft goed weer op welke manier je vanuit kennis van de biologische factor kunt zoeken naar toepassingen. Het gaat er telkens om om via creatieve toepassingen de biologische factor te beïnvloeden. �� Nature via nurture. Drama Toneelspelen geeft de mogelijkheid om in de huid van een ander te kruipen. In een situatie die niet het echte leven is, kun je relaties, gevoelens en inhoud tot expressie brengen alsof het zich in de werkelijkheid afspeelt. Op die manier kun je experimenteren met de relatie tussen jezelf en de wereld. Je kunt dan bijvoorbeeld uitproberen hoe het is om een ontzettend agressieve neonazi te ‘zijn’. Door helemaal in de huid van iemand anders te kruipen kun je proberen om zijn biologische predispositie over te nemen door bijvoorbeeld je natuurlijke gevoel van territoriumdrift om te zetten naar een buitengewoon sterke


vreemdelingenhaat. Pas als je je realiseert hoe nauw xenofobie verwant is aan de natuurlijke behoefte om je familie te beschermen, dan pas ben je echt een gewaarschuwd man die voor twee telt. Drama biedt bij uitstek de mogelijkheid om ongestraft allerlei vormen van gedrag te beleven en ondergaan. Zeker in samenspel met andere spelers is het mogelijk om emoties diepgaand te verkennen en te verwerken. Psychodrama en dramatherapie bieden professionele methoden om met behulp van drama problemen te overwinnen (De Laat, 2005). In een documentaire over de jeugdbendes van El Salvador (bbc, Gangs El Salvador; uitgezonden door de eo, 12 november 1999) zag je een groepje gedetineerde jongeren aan het werk bij een dramatherapeut. Ze speelden na hoe een aspirant bendelid in elkaar wordt getrapt en vervolgens in de groep wordt opgenomen. Waarschijnlijk is het mogelijk om aan de hand van zo’n spelsituatie je bewust te worden van wat er biologisch-psychologisch met je gebeurt. Bovendien kun je voor jezelf nagaan wat er nodig is om je leven weer onder controle te krijgen. Audiovisuele media Het gebruik van video kwam al aan bod bij het bespreken van de methode van videohometherapie. Het opnemen van nagespeelde situaties kan een efficiënte methode zijn voor het opdoen van zelfkennis door de directe feedback van beeld en geluid. Het terugzien werkt sterker dan de feedback van observatoren (Steffen & Steffen, 2007). Ook het opnemen van situaties in de werkelijkheid is uitermate confronterend en leidt vrijwel onontkoombaar tot het onder ogen zien van de realiteit. De tv-omroepen maken daar veelvuldig gebruik van. Vaak levert dat indringende reportages op die informatie geven over wat er feitelijk aan de hand is. Soms kan het in beeld brengen van de realiteit helaas ook aanstekelijk werken. Een croftybom op de internetsite U-tube vermenigvuldigt zichzelf duizenden keren. Een journaalfragment waarin een radeloos gezin zichzelf uitmoordt, leidt in de weken erna tot navolging. Misschien is zelfs een reportage van Premtime over Bloods in Nederland een definitieve bevestiging van het verschijnsel en leidt tot een versterkt eigen identiteitsgevoel bij de leden. Een methodisch dilemma, dat je niet moet onderschatten. 5.4

Computergames

Je kunt je op basis van de kennis die in deel 1 staat wellicht afvragen of het daadwerkelijk deelnemen aan criminele activiteiten, zoals stelen, voor ons bio

107

108


logisch functioneren, met name wat betreft hormonen en neurotransmitters, identiek is met het spelen van een computerspel waarin ‘criminele activiteiten’ worden’ begaan. Zou het kunnen, dat het spelen van deze spelen een kanalisering betekent van oeroude instincten en driften? Als het antwoord daarop ‘ja’ is, zou het spelen van agressieve computerspelletjes criminaliteit kunnen voorkomen. Dat staat lijnrecht tegenover het veel gehoorde standpunt dat agressieve computerspelen agressiviteit aanwakkeren en de opvatting dat door agressieve televisie- en videofilms agressie op straat toeneemt. Wervende tekst op de achterzijde van computergame Command & Conquer Generals Voel de bonkende hartslag van de moderne oorlogvoering. Vecht het uit en geniet van de ongekende details in volledig driedimensionale vormgevingen. Splinternieuwe eenheden en strategieën die je vernietigingscapaciteit maximaliseren waaronder Aurora bommenwerpers, Dragon tanks en veel meer. Vecht ten.

Kader 5.8

samen met 7 vrienden of tegen elkaar in uitgebreide online multiplayer gevech-

De wervende tekst van het computerspel Command & Conquerer Generals belooft een bonkende hartslag, maar het zou mogelijk ook tot gevolg kunnen hebben dat de hartslag daardoor op termijn daalt, dat stress wordt opgelost en dat de cortisolspiegel wordt verlaagd. Het is mogelijk dat het spelen van een agressief spel op de computer voor mensen die houden van thrill and adventure seeking een goede tegenhanger is. Ook bij een computerspel moet je jezelf beheersen als je aan het verliezen bent. Dat geldt voor de categorie van agressieve vechtspelen. Het geldt ook voor meer maatschappelijk aanvaarde spelen als het Pizza Tycoon, Simcity, Zoo-tycoon en Rollercoaster Tycoon. Daar bestaat de spanning uit het opbouwen van een imperium en het vergroten van je commerciële macht. Ook het spelen van The Sims brengt grote opwinding teweeg doordat je verantwoordelijk bent voor een heel gezin. Maar dat wordt meer gespeeld door meisjes. De methodische inzet van het computerspel Wii kan tot nieuwe inzichten en boeiende toepassingen leiden. Bij dit computerspel worden echte bewegingen omgezet in bewegingen op het computerscherm. Op die manier kun je een virtueel gevecht, een sport of een achtervolging ook fysiek vormgeven. Opvoeders en social workers zullen deze activiteiten methodisch moeten inpassen, omdat tijdig kanaliseren kan voorkomen dat excessen in de echte wereld worden uitgeleefd. Dat betekent dat al in de opleidingen aandacht besteed moet worden aan


109

computergames en virtual reality. Het is van belang deze spelen zelf te spelen en te ervaren. Op basis van die ervaringen kun je dan spelende kinderen begeleiden. Kennis en aandacht voor deze nieuwe spelvormen zijn nodig bij opvoeders en agogen. Een toeziend oog met af en toe een kritische vraag is zeker zinvol. Het is beter dat een jongen zich achter het computerscherm uitleeft in Age of Empires, dan dat hij na een avondje stappen zijn biologische predispositie uitleeft door een onschuldige voorbijganger neer te slaan. Als kinderen zich niet hebben leren beheersen kan hun gedrag in de werkelijke wereld gemakkelijk voor problemen zorgen. Onder begeleiding zou het spelen van computergames een zinvolle biologisch-agogische methode kunnen zijn voor de kanalisering van evolutionaire biologische hormonen als adrenaline, testosteron en vasopressine. Sport en spelen hebben al eeuwenlang die functie vervuld in verschillende varianten. Wat is Second Life? Second Life is een virtuele driedimensionale wereld en kan eigenlijk nauwelijks een spel genoemd worden (in tegenstelling tot World of Warcraft). Er zijn geen opdrachten om uit te voeren, geen zichtbaar begin en zeker geen einde, en in zekere zin ook geen winnaars of verliezers. Het is een simulatie van de echte wereld (real life) met bewoners die elkaar ontmoeten, aan die wereld bouwen en met deels vergelijkbare regels als in het echte leven. Je kunt er winkelen, uitgaan, studeren, rondcrossen, vrienden maken. Je kunt rondvliegen boven een terrein om je te oriënteren en je

Kader 5.9

kunt je laten teleporteren naar andere locaties. Bron: http://elearning.surf.nl/e-learning/artikelen/3677

Nieuwe media roepen ook weer nieuwe problemen op waar agogen en politici nieuwe antwoorden op moeten vinden. Zo roept de virtuele wereld van second life vragen op met betrekking tot virtuele criminele daden. Mag je binnen ‘Second life’ bijvoorbeeld iemand vermoorden? Mag je een minderjarige verleiden? Mag je bij iemand anders virtueel iets stelen? Mag een volwassene in een virtuele wereld ongestraft zijn frustraties en obsessies uitleven? 5.5

Van etter tot engel en zo

In 2005 verscheen een nieuw programma op televisie: Van etter tot engel. Het gaat om een realityserie met als centrale verhaallijn de gebeurtenissen in een

110


opvoedingskamp. In dat kamp, ver weg van de bewoonde wereld, worden de jongeren stevig aangepakt door het gebruiken van orderegels en het laten deelnemen aan stevige sportieve uitdagingen. Simone nou sorry hoor maar ik ben zelf ook tiener en ben vorig jaar naar een school gestuurd waar je tijdelijk heen moest in plaats van je eigen school als je problemen thuis had en op school en dat werkt meer dan hoe het in van etter tot engel gaat! mensen die hun kind daar heen sturen zijn echt gek! als ik daar heen werd gestuurd had ik het mijn ouders nooit vergeven! hoe die kinderen leven in die wildernis is toch niet normaal? ja en dan zeggen ze: ze moeten weten hoe het echte leven in mekaar steek, nou ik zou wel eens willen weten wie hier op de wereld dagelijks in een tentje in de kou zit!?! maar ja verder is het programma wel leuk die james is echt een schatje echt super lekker ding haha, nouja doegdoeg groetjes simone (9 maart

Bron: http://www.mediafreak.nl/mediafreak/nieuwoptv_read.asp?ID=203

Kader 5.10

2006).

Programma’s als Van etter tot engel doen een intensief beroep op het ontwikkelen van zelfdiscipline. Dat is wel nodig ook, want de jongeren zijn door psychosociale problemen behoorlijk in de knel komen te zitten. Onderzoek zal moeten uitwijzen of dit soort programma’s echt zoden aan de dijk zet. Programma’s die via de televisie worden uitgezonden, hebben in elk geval ook een schaduwkant doordat de etters bij thuiskomst een soort etter-voorbeeld zijn geworden en daaraan een krachtig imago ontlenen. Een programma dat soortgelijke doelen heeft als Van etter tot engel is Youth at Risk (yar). Daar worden jongeren na een korte voorbereiding en akkoordverklaring geplaatst in een uitdagende omgeving waarin veel survivalachtige activiteiten mogelijk zijn. In een programma met stevige sportieve activiteiten als kajakken en bergbeklimmen worden dan ’s avonds gespreksavonden gehouden waarin de jongeren worden uitgenodigd en uitgedaagd om hun levensverhaal te vertellen. Niet om te klagen, maar met de bedoeling om het van nu af aan anders en beter te gaan doen. Uit cijfers blijkt dat dergelijke activiteiten door hun intensieve methode een goede slagingskans hebben. De methode yar biedt veel goede methodische uitgangspunten die kunnen leiden tot een gedifferentieerd aanbod van trainingsprogramma’s voor jeugd die risico’s loopt (Berger & Booij, 2002).


111

Gesloten jeugdzorg is succes Geen tralies en dichtvallende hekken, maar een tuintje en een vrolijk ingerichte woonkamer. De eerste gesloten jeugdzorgafdeling van Nederland, Horizon in Rotterdam, draait al ruim een jaar met succes, zegt het ministerie van Volksgezondheid. De tien jonge kinderen met ernstige gedragsproblemen die er wonen en worden behandeld, mogen nog altijd niet gaan en staan waar ze willen. Maar ze zitten niet langer vast tussen criminele leeftijdsgenoten in een jeugdgevangenis. Staatssecretaris Ross (Volksgezondheid) stelde in 2005 de aparte afdeling open als proef. De inspectie, die het functioneren van deze gesloten behandelgroep voor kinderen tussen 7 en 13 jaar inmiddels heeft onderzocht, is tevreden, zo liet het ministerie gisteren weten. Horizon wordt nu een voorbeeld. In 2010 moeten alle kinderen die door de rechter uit huis worden geplaatst niet meer in jeugdgevangenissen met criminelen, maar op gesloten behandelafdelingen worden geplaatst. ‘De meeste van deze kinderen zaten eerst in de gevangenis achter enorme hekken met beveiligers te wachten op behandeling,’ vertelt directeur Hans du Prie (Redactie binnenland, 28

Kader 5.11

december 2006). Bron: http://www.nd.nl/document.aspx?document=nd_artikel&vorigDocument=&id=84132

5.6

Het belang van aanraken, knuffelen en massage

Bowlby had helemaal gelijk toen hij in 1940 poneerde dat de fysieke nabijheid van de moeder voor het kind van groot belang was voor zijn gevoel van veiligheid. Eenzelfde gevoel van veiligheid en hechting is ook bij apensoorten te zien. De baby houdt zich vrijwel constant aan de vacht van de moeder vast en wordt zo de hele tijd door de moeder gedragen. Bowlby concludeert dat de fysieke nabijheid van de moeder de evolutionaire functie van bescherming is tegen mogelijk gevaar. Als een moeder uit het gezicht verdwijnt, dan zal het kind in eerste instantie protesteren, vervolgens zal het wanhopig worden en gaan huilen en schreeuwen en ten slotte als moeder niet (op tijd) terugkomt, zal het zich los gaan maken en de moeder verwerpen. Dat laatste gebeurt bij kinderen die ernstig worden verwaarloosd. Het omgekeerde is eveneens waar: een baby die te vroeg is geboren zal veel sneller groeien als hij minstens drie keer per dag wordt gemasseerd en geknuffeld. Baby’s die intensief geknuffeld worden eten beter en slapen beter. Aanraking versterkt bovendien het immuunsysteem en verlicht pijn. Aanraking en streling brengt de productie van oxytocine op gang. Dit hormoon is de tegenhanger van adrenaline en cortisol.

112


Hoe kun je deze kennis methodisch inzetten in opvoeding, onderwijs en social work? In Denemarken heeft een directeur van een basisschool de Taktil Rygmassage (tactiele rugmassage) bedacht een methode die aansluit op de ideeën van Bowlby. Het gaat om een methode waarbij kinderen elkaars rug masseren. Sinds de invoering van de massage is het aantal kinderen dat wordt gepest, gedaald van twaalf naar één procent.

Worm-Willy 1 Op een dag werd Worm-Willy heel vroeg wakker. Hij wekte wormmoeder en wormvader en zei dat hij vandaag hun gezellige wormenhuis wilde verlaten om de grote wereld te zien. Eerst kronkelde hij een grote afstand over de weg, dan rechts, dan links, dan rechts, ondertussen naderde hij de stad. Streel met een hand per keer – de andere rust op de nek Op een afstand zag Worm-Willy een grote berkenboom, en toen hij er dichtbij was, bedacht hij dat het leuk zou zijn om te proberen duizelig te worden. Dus kronkelde hij rond en rond om de boom. Cirkelbeweging met de handpalm – gebruik beide handen

Het lukte Worm-Willy niet om duizelig te worden, dus een beetje teleurgesteld kronkelde hij weer in zigzagkoers naar de stad. Verplaats de hand in rukjes – laat de andere hand beginnen waar de eerste ophield

Plotseling kon hij niet verder komen, want een ruisend beekje blokkeerde de weg. Laat de vingertoppen langs de ruggengraat kietelen – afwisselend links en rechts

Figuur 5.2 Worm Willy, voorbeeld van tactiele rugmassage uit de Hollandsk Folder van Borch en Jørgensen


Volgens Jørgensen, de bedenker van de methode, respecteren de jongens en meisjes elkaar nu meer, lossen ze gemakkelijker conflicten op en kunnen zij zich beter in de klas concentreren Deze methode is ook in Nederland uitgevoerd en de resultaten zijn verbazingwekkend. Op de Amsterdamse basisschool De Burght en in Deventer op basisschool De Vijfer wordt de methode twee keer per week ingezet. Evers, onderwijsadviseur, leerkracht en trainster noemt het effect ‘fantastisch’, er is minder agressie en ruzies worden uitgepraat in plaats van uitgevochten (http://www.schoolenveiligheid.nl/ Gevonden op 1 mei 2007). Specifiek voor Nederlandse klassen is er een nieuwe methode bedacht: Touching Child Care, die meer rekening houdt met leeftijden van kinderen. In sommige situaties is het wellicht beter om de massage aan professionele therapeuten over te laten. Zo heeft Groeneveld deze massagetechnieken gekoppeld aan haar opleiding Sociaal Pedagogische Hulpverlening (http://www.praktijk-tobeone.nl/uw-therapeuten.htm, bezocht op 1 mei 2007). Er is bovendien een massagemethode die Shantalamassage heet. Dat is een massagetechniek die uit India komt en door de Franse dokter Leboyer naar Europa is gebracht. De techniek wordt vooral gebruikt om pasgeboren baby’s met massageolie te masseren. Ook bij volwassenen wordt de methode toegepast. Het blijkt dat de methode vooral waardevol is voor volwassenen die ernstig ziek zijn en voor terminale patiënten. Masseren, knuffelen, aaien: het zijn varianten van aanraken waardoor hechting ontstaat op basis van het hormoon oxytocine. Daarnaast en in verband daar mee zijn ook andere heilzame effecten te verwachten zoals versoepeling van spieren. Ook worden endorfines opgewekt door het plezierige gevoel, dat bij veel vormen van aanraking ontstaat. Uiteraard vergt de methode een goede voorbereiding en overleg met collega’s. Het gaat immers om handelingen die gevoelens van intimiteit oproepen. Weliswaar is dat ook net de bedoeling, maar je leeft tegelijkertijd in een samenleving waarin ongewenste intimiteit en seksuele intimidatie voorkomen. Daarom is het van belang om met collega’s de methode door te spreken en de activiteit te kaderen in een aantal duidelijke spelregels. 5.7

Huisdier als extra therapeut in de zorg

Het tv-kanaal Animal Planet heeft vanaf 2002 een serie programma’s gemaakt onder de naam Celldogs. In Amerikaanse gevangenissen worden verwaarloosde en agressieve straathonden sinds een aantal jaren toevertrouwd aan zware criminelen. Zij moeten de honden heropvoeden en weer vertrouwen geven. Dit experiment blijkt erg succesvol: zelfs de meest sociaal onaangepaste gevange-

113

114


nen vertoonden sociaal gedrag. Het heeft bovendien een positieve invloed op het geweld in de gevangenis en het gedrag tussen bewakers en gevangenen onderling. Een van de afleveringen speelt zich af in Nevada State prison. In deze aflevering komt op een geven moment Steve Olausen, een tot levenslang veroordeelde moordenaar, aan het woord. Hij ontwikkelde een hechte band met zijn hond Roxy en verklaart: ‘Ik had nooit gedacht, dat ik iets of iemand zou kunnen missen. Door Roxy weet ik dat ik een hart heb. Een groot hart. Ik voel het.’ Het feit dat het verzorgen van een huisdier positieve effecten heeft op het welbevinden van de verzorgers, heeft ertoe geleid dat het houden van een huisdier ook als therapeutisch middel kan worden ingezet in zorgcentra. Zo zijn de zorgcentra van Orbis in zee gegaan met de stichting ZorgDier Nederland. De aanpak is gebaseerd op de methode van Delta Society, een stichting die in de Verenigde Staten al decennialang aan de weg timmert. Dieren kunnen van onschatbare waarde zijn voor mensen; niet alleen voor gezonde mensen die een stevig straatje om kunnen lopen, maar ook voor mensen in hun laatste levensfase. De verklaring daarvoor kun je vinden in de niet te stuiten aanhankelijkheid van met name onze trouwste viervoeter. Ook het feit dat het huisdier aandacht vraagt, verzorging nodig heeft en daardoor aanzet tot eenvoudige handelingen als borstelen, eten geven, balletje gooien en dergelijke heeft het effect van spontane gymnastische oefeningen, waardoor de gezondheid en het welbevinden van de verzorgers wordt bevorderd. In een artikel van Adriaens is te lezen: De sfeer is ook meer ontspannen en de mensen reageren vrolijker. Dat de ouderen het contact met de dieren daadwerkelijk prettig vinden, blijkt uit de constatering van de onderzoekers van de Universiteit van Utrecht. Zij volgden drie groepen bewoners met een verstandelijke handicap: een groep die bezoek kreeg van alleen vrijwilligers zonder zorgdier; een groep die bezoek kreeg van vrijwilligers met een huisdier en een groep die helemaal geen bezoek kreeg. De meest positieve effecten op het welzijn van de ouderen werd geconstateerd bij de groep ouderen die bezoek kregen van vrijwilligers met een zorgdier (Limburgs Dagblad, 21 mei 2005). Het vrijkomen van oxytocine, de hugdrug, vormt de gemeenschappelijke biologische schakel tussen het plezierige gevoel van een vrijpartij, het rustgevende gevoel van lekker friemelen, de kalmerende invloed van een huisdier op zwaargestrafte gevangenen en de weldadige invloed van zorgdieren in een zorgcentrum. Oxytocine heeft vanuit de evolutie gezien een belangrijke func-


115

tie gehad in vertrouwelijke contacten tussen mensen. Ook het omgekeerde is waar: het onthouden van diezelfde vertrouwelijke contacten leidt tot duidelijke beschadigingen en tot een agressief wantrouwen. Het is niet voor niets dat bij het trainen van waakhonden er streng op wordt toegezien dat de hond niet wordt geknuffeld of geaaid. Een waakhond die de dief met kwispelende staart tegemoet loopt, is geen goede waakhond. Het onthouden van knuffels is ook in de opvoeding bij mensenkinderen een wezenlijke basis voor een agressieve houding en wantrouwen. Knuffelen is een belangrijk element in de opvoeding en knuffelen heeft een belangrijke invloed op het vrijkomen van oxytocine en daarmee op het ontwikkelen van acceptatie en vertrouwen. Zelfs de productie van phenylethylamine komt op gang en soms is de verliefdheid tussen mens en dier duidelijk zichtbaar. In Nederland worden zo’n 1,4 miljoen honden, 2,1 miljoen katten en 1 miljoen andere zoogdieren als konijnen en cavia’s gehouden. In Amerika is de Annimal Assisted Therapy (aat) ontwikkeld. In Nederland is dezelfde naam in gebruik voor deze gespecialiseerde methodische inzet van huisdieren. In wat minder gespecialiseerde vorm heet het Animal Assisted Activities (aaa), waarbij eveneens veel met vrijwilligers wordt gewerkt. In de Amerikaanse literatuur wordt een duidelijk verband gelegd tussen de toepassing van deze therapie en de heilzame werking van oxytocine. Pets provide internal chemical therapeutics for people ‘Community programs that bring animals and people together for companionship and therapy began in the 1970s, and are growing rapidly. The introduction of animals into the patients environment is a way of humanizing health care. This is becoming increasing important because the more that high technology is introduced into society, the greater the need for high touch,’ (Naisbitt, 1982). Tests show that within minutes of petting a dog, the humans and dogs alike experience massive release of such beneficial hormones as prolactin, oxytocin and pheKader 5.12

nylethylamine. Bron: http://www.pawsandhearts.org/P&Hbenefits.htm

De ontdekking dat dieren een belangrijke factor voor welzijn kunnen vormen, is ook terug te zien in het grote aantal zorgboerderijen. Het aantal zorgboerderijen is in 2005 opgelopen van 432 naar 591. Steeds meer boeren willen een bijdrage leveren aan zorg en welzijn door hun boerderij als therapeutisch me-

116


dium ter beschikking te stellen. In 1999 is het steunpunt Landbouw en Zorg opgericht, dat als doel heeft het stimuleren, promoten en ondersteunen van perspectiefvolle initiatieven op het gebied van landbouw en zorg. De meeste zorgboerderijen bieden dagbesteding aan voor mensen die zorg en begeleiding nodig hebben. Je vindt er mensen aan het werk die een verstandelijke beperking hebben, mensen met een psychische hulpvraag, mensen met een lichamelijke beperking, (ex-)gedetineerden, (ex-)verslaafden, mensen met autisme, mensen met een hersenbeschadiging, en jongeren en ouderen die speciale begeleiding nodig hebben. De boerderijen worden gerund door boerenechtparen. Soms zijn er ook sociaal agogen aan het werk, met name vanuit de sociaal-pedagogische hulpverlening. De werkzaamheden op een zorgboerderij zijn vanuit hun eigen aard al biologisch-agogische activiteiten: ze doen een beroep op zelfdiscipline en doorzettingsvermogen, ze vereisen een stevige lichamelijke inspanning en kunnen daarmee endorfines opwekken, en ze bieden de mogelijkheid om dieren te aaien en te knuffelen. Wellicht voelen mensen zich door deze werkzaamheden weer verbonden met de basis van het leven, en ontwikkelen ze weer een band met medemensen en zichzelf. Samenvatting De bioagogische interventies uit hoofdstuk 4 kun je uitbreiden tot bioagogische methoden door de kennis uit hoofdstuk 1, 2 en 3 systematisch vanuit een weloverwogen visie toe te passen in je (ped)agogisch werk. Door deze methoden toe te passen binnen training, opvoeding, onderwijs en agogisch handelen maak je bewust gebruik van de werking van onze biochemische huishouding bij problemen die een wat zwaardere aanpak vragen dan de interventies uit hoofdstuk 4. Het is belangrijk dat je bij de analyse van de beginsituatie de biochemische kennis betrekt. Je zult dan anders aankijken tegen de problemen van jeugdbendes, voetbalhooligans en fundamentalistisch geweld. Je ziet als het ware onder het concrete gedrag die bijna onbedwingbare chaos aan biochemische lichaamseigen stoffen. Een chaos die vaak versterkt wordt door kunstmatig ingenomen biochemische stoffen als alcohol en drugs. Ook bij langdurige problemen in de opvoeding en bij psychische problemen kun je methodisch gebruikmaken van kennis rond de biologische factor. Bovendien komen hierdoor een aantal reeds langer bestaande methoden in een nieuw daglicht te staan. Zo kun je videohometherapie en creatief-agogische vakken zien als bioagogische methoden, omdat zij een heel directe invloed uitoefenen op onze lichaamseigen biochemie. Computergames kunnen een belangrijke rol vervullen door binnen een veilige omgeving agressie te kanaliseren. Met computergames kun je op een speelse manier vaardigheden als zelfcontrole


oefenen. Bovendien kun je methodes ontwikkelen die geënt zijn op bekende televisieprogramma’s als Van etter tot engel, waarmee jonge mensen leren om het heft weer in eigen hand te nemen en de baas te worden over hun situatie. Interventies uit hoofdstuk 4 op het gebied van knuffelen kun je uitbouwen tot een complete methode, zoals Shantalamassage, de methode van Taktil Rygmassage en de methode van Touching Child Care. Met deze laatste twee methoden kun je voorkomen dat kinderen in een klas elkaar gaan pesten. Ten slotte bleek aan het eind van dit hoofdstuk dat een hond, een kat of een konijn de basis kan vormen van een bioagogische methode en dat zelfs tot levenslang veroordeelde gevangenen daardoor weer voelen dat ze een hart hebben. Dit gevoel wordt veroorzaakt door het gegeven dat het verzorgen en aaien van een knuffeldier het levensnoodzakelijke hormoon oxytocine weet op te wekken.

117

1 Een verklaring vanuit het fundament Wat is het menselijk genoom? Het endocriene stelsel Het zenuwstelsel 20

Recommend Documents