1 De Eerste Wereldoorlog eindigde in De Tweede Wereldoorlog begon in De periode daartussen noemen we het interbellum

Geschiedeniswerkplaats Tweede Fase VWO | Antwoorden Opdrachtenboek

HOOFDSTUK 9 | DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN

INTRODUCTIEOPDRACHTEN 1

De Eerste Wereldoorlog eindigde in 1919. De Tweede Wereldoorlog begon in 1939. De periode daartussen noemen we het interbellum.

2

Colijn, Anne Frank, Gandhi, Hitler, Lenin, Roosevelt, Stalin, Wilhelmina.

3

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: antisemitisme jodenhaat genocide volkenmoord ideologie geheel van opvattingen over de maatschappij en hoe die ingericht moet worden nationalisme voorliefde voor het eigen volk, en/of het streven naar de vorming van een eigen natiestaat propaganda het verspreiden van ideeën om meningen te beïnvloeden totalitaire staat staat die het denken en doen van haar inwoners wil sturen en controleren

4a b

Je eigen antwoord. Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: (1) Het waren alle drie totalitaire ideologieën. (2) Ze vestigden alle drie een dictatuur. (3) In alle drie ging het zogenaamd om ‘het volk’ als geheel, voor individuele vrijheid was weinig ruimte, mensen moesten zich inzetten voor het grotere geheel.

Het instapverhaal 5a

b

c

6a

b

De Duitsers waren een klopjacht begonnen op joden, die uit angst onderdoken, zoals de jongen zelf. De joden werden in concentratiekampen opgesloten en doorgevoerd naar Oost-Europa, waar ze massaal werden vermoord. De jongen wist in elk geval dat hem groot onheil boven het hoofd hing als hij ontdekt zou worden. Amsterdam was een grote stad waar het wemelde van de Duitsers; het was moeilijk daar mensen verborgen te houden en om aan voedsel te komen voor onderduikers. Op het platteland was het rustiger, gemakkelijker om personen te verstoppen, en was er meer voedsel beschikbaar om met onderduikers te delen. ‘Foute’ Nederlanders hielpen de Duitse bezetters, bijvoorbeeld door joden te verraden. ‘Goede’ Nederlanders deden het omgekeerde en hielpen joden onderduiken, zoals in het verhaal van de jongen. Het verhaal van de joodse jongen geeft de barbaarsheid van het tijdperk weer: een complete bevolkingsgroep werd uitgesloten, weggevoerd en vermoord. Democratieën stonden onder druk, totalitaire regimes met sterke vijandbeelden drukten hun stempel op de geschiedenis. De joodse jongen overleefde de oorlog en werd later burgemeester van de stad die hij als jongen had moeten ontvluchten en waarvan tienduizenden joden waren weggevoerd en vermoord.

1


6c

Op de afbeelding zijn Duitse militairen te zien met vuurwapens en legervoertuigen. Dit past alleen bij het tijdperk van wereldoorlogen, want (alleen) in de Tweede Wereldoorlog was het Duitse leger op Nederlandse bodem (het had Nederland bezet).

Kijken op de kaart 7a

b c

De Eerste Wereldoorlog begon tussen Europese staten, maar door de koloniale bezittingen van die staten verspreidde de strijd zich naar andere delen van de wereld, tot ook Amerika bij de oorlog werd betrokken. Ook in de Tweede Wereldoorlog begon de strijd in Europa, maar breidde die zich uit over Afrika en Azië. Italië en Japan. (1) In beide oorlogen bevonden de geallieerden zich aan weerszijden van Europa (West-Europa en Oost-Europa), hun tegenstanders zaten daar tussenin geklemd (vandaar ook de naam Centralen). (2) In beide wereldoorlogen vochten de koloniën van de Europese landen mee in het kamp van hun kolonisator.

Het tijdvak 8a

b

Argument vóór 1900 en 1950 zijn ronde jaartallen die gemakkelijk te onthouden zijn, zoals die ook bij alle andere tijdvakken gekozen zijn. Argument tegen De Eerste Wereldoorlog begon in 1914; de jaren voor 1914 krijgen nu ook het stempel van oorlogsjaren. De Tweede wereldoorlog eindigde in 1945; de jaren 1945-1950 worden nu bij de wereldoorlogen ‘geteld’, terwijl ze misschien eerder bij de Koude Oorlog passen. De ‘roaring twenties’ waren een tijd van economische bloei en optimisme, terwijl de kenmerken van dit tijdvak allemaal gaan over crisis, dictatuur en oorlog. Bij de kenmerken van de tijd van de wereldoorlogen vallen die vrolijke jaren 1920 dus uit de toon.

De wereld, Europa en Nederland 9

Door de twee wereldoorlogen lag een flink deel van Europa. De Europese staten waren niet of nauwelijks meer in staat hun koloniën te behouden (die bovendien in de oorlogen gevochten hadden voor de vrijheid van de kolonisator, die daarvoor eigenlijk wel iets terug moet doen). Tegelijk zette de opmars van twee ‘nieuwe’ supermachten zich voort: de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, beide staten met een enorm grondgebied en met honderden miljoenen inwoners. Tegen hun omvang en economische macht was Europa niet langer opgewassen.

10a

De verzuiling, waarin Nederland ‘verdeeld’ raakte in verschillende sociaalmaatschappelijke ‘zuilen’. Bijvoorbeeld: de crisis van het wereldkapitalisme. Die trof niet alleen Nederland, maar ook de rest van de (westerse) wereld. Dat geldt ook voor verwoestingen door massavernietigingswapens, de rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen.

b

2


Heden en verleden 11a

b

Naarmate de tijd verstrijkt koelen de emoties af die men tijdens en kort na die oorlog beleefde (‘tijd heelt wonden’). Bovendien overlijden gaandeweg de mensen die het allemaal zelf meegemaakt hebben; mensen die na de oorlog geboren zijn, zijn er niet rechtstreeks bij betrokken geweest, ze kunnen (vaak) meer afstand nemen. De gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog waren extreem schokkend; het betrof een massamoord die als een schaduw hangt boven alle prestaties die de mensheid op allerlei andere gebieden heeft geleverd. Veel mensen zijn bang dat als de herinnering aan de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlogen vervaagt, de mens opnieuw de fouten kan maken die eerder tot twee wereldoorlogen leidden.

§9.1 DE EERSTE WERELDOORLOG

OP ZOEK NAAR DE KERN Internationale spanningen 1

In een wapenwedloop hadden de grote mogendheden zichzelf tot de tanden bewapend. Door militairisme en nationalisme werden tegenstellingen versterkt. Militairen hadden veel invloed op de politiek. Mede daardoor werd oorlog gezien als een gerechtvaardigd middel om de nationale belangen veilig te stellen.

Twee blokken 2

Frankrijk wilde wraak op Duitsland voor de vernederende nederlaag in 1871. Duitsland wilde een grotere rol op het Europese toneel, en het wilde eigen kolonies. Rusland industrialiseerde en zijn bevolking groeide; het wilde nu zijn invloed uitbreiden. Groot-Brittannië voelde zich bedreigd door Duitsland, het was bang zijn overmacht op zee en zijn koloniale rijk kwijt te raken.

Het schot van Sarajevo 3

In juni 1914 werd de kroonprins van Oostenrijk-Hongarije vermoord Oostenrijk eiste wraak op Servië omdat de dader vanuit dat land opereerde. Rusland steunde Servië, Duitsland beloofde Oostenrijk-Hongarije steun, en zo sleurden deze landen zichzelf en hun bondgenoten mee in een strijd die al snel uitgroeide tot een wereldwijde oorlog. Veel landen waren bang om door een afwachtende houding militair in het nadeel te zijn Omdat het mobiliseren van het leger veel tijd kostte, wilde niemand de aanval van de vijand afwachten, ze sloegen liever als eerste toe. Landen lieten zich door elkaar dus opjutten om oorlog te voeren. In Europa waren veel bondgenootschappen gesloten Door de bondgenootschappen voelden landen zich ‘veilig’ en stelden ze zich agressiever op dan wanneer ze er alleen voor hadden gestaan. Toen de eerste landen elkaar de oorlog verklaarden, trokken zij hun bondgenoten mee en groeide het conflict uit tot een oorlog op enorme schaal.

3


Een wereldoorlog 4

Doordat ook in de kolonies werd gevochten en uiteindelijk ook de Verenigde Staten bij de oorlog betrokken raakten was er sprake van een wereldoorlog: alle continenten waren er direct of indirect bij betrokken.

Meer fronten 5

Westelijk front tot 1918 Het westelijke front kwam na een snelle opmars van Duitsland tot stilstand en mondde uit in een slopende loopgravenoorlog waar het front amper verschoof. Oostfront Aan het oostfront vochten de Centralen tegen het geallieerde Rusland. In 1917 stortte Rusland in, brak er een revolutie uit en besloot de nieuwe regering de strijd te staken.

Geallieerde tegenaanval 6a

b

Doordat na de val van de tsaar in Rusland vrede was gesloten aan het oostfront, kon het Duitse leger de soldaten van het oostfront inzetten in de strijd aan het vastgelopen westfront en zo wellicht een doorbraak forceren. Zover kwam het niet doordat de Verenigde Staten zich in de strijd mengden. Hun enorme inzet aan soldaten en materiaal gaf de doorslag en dreef het Duitse leger terug tot aan de eigen grenzen. De geallieerden duwden – vooral dankzij het Amerikaanse overwicht – het Duitse leger steeds verder terug. Toen de legerleiding zag dat de strijd verloren was, stelde ze snel een burgerregering aan die moest proberen vrede te sluiten – wat ook gebeurde. (De legerleiding kon nu roepen dat de burgerregering het leger en het land had verraden omdat het een nederlaag had geaccepteerd terwijl de strijd nog helemaal niet verloren was – dat was een leugen, maar veel Duitsers geloofden het.)

Verwoestingen 7

Nieuwe wapens Door nieuwe wapens als het machinegeweer, reusachtige kanonnen en granaten, was de vuurkracht enorm toegenomen en vielen er veel meer doden dan in vorige oorlogen (toen vooral gevochten werd met geweren, bajonet en paarden). Militaire tactiek Om een doorbraak aan het vastgelopen front te forceren, werden eindeloze beschietingen uitgevoerd en telkens opnieuw tienduizenden soldaten in stormloop op de vijand afgestuurd; de legers probeerden elkaar te laten ‘doodbloeden’ – er werd dus niet erg zuinig gedaan met het offeren van mensenlevens.

Betrokken burgers 8

(1) Door de dienstplicht moesten veel gewone burgers dienst nemen in het leger. (2) Wie achterbleef moest de productie op gang houden. (3) De productie werd in dienst van de oorlog gezet, waardoor minder voedsel werd geproduceerd. Dit had hongersnood tot gevolg. (4) Het westelijke front liep door bewoond gebied. Daardoor vielen er veel burgerslachtoffers.

4


Gevolgen van de oorlog 9a b c

10

(1) Sommige soldaten waren verminkt en misten ledematen. (2) Anderen hielden aan de gruwelijke en lange veldslagen ondraaglijke psychische klachten over. In het verdrag werd vastgelegd dat Duitsland als enige schuldig was aan het uitbreken van de oorlog. Dat rechtvaardige alle strenge straffen die in het verdrag werden opgenomen: de schuldige moest gestraft worden. Economisch Duitsland moest herstelbetalingen doen. Territoriaal Duitsland moest onder andere Elzas-Lotharingen afstaan. Militair Duitsland mocht nog maar een klein leger houden. Internationaal-politiek Duitsland mocht geen lid worden van de Volkenbond. De juiste volgorde is: 6, 3, 7, 4, 2, 5, 1.

HISTORISCH DENKEN Kenmerkende aspecten herkennen 1

Hitler raakte in de Eerste Wereldoorlog ervan overtuigd dat het leven een meedogenloze strijd was. Bovendien raakte hij verbitterd door de Duitse overgave, wat hem ertoe aanspoorde dit ‘verraad’ ongedaan te maken. Zodoende werd Hitler politiek actief, wat uiteindelijk leidde tot de Tweede Wereldoorlog.

2a

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Bij ‘het voeren van twee wereldoorlogen’: afbeelding 9.6. Bij ‘verwoestingen door massavernietigingswapens en betrokkenheid van burgers’: afbeelding 9.7 en 9.8. - In de oorlog was de inzet van vrouwen essentieel geweest om de oorlogsproductie op peil te houden (zie afbeelding 9.8). Hierdoor kregen ze meer waardering en invloed. - Dit past bij het kenmerk ‘het voortschrijdend democratiseringsproces.

b

Historisch onderzoek doen 3a

b

c d

De Duitse imperialist vertelt dat het opviel dat Duitsland geen koloniën had. Dit past bij het kenmerkende aspect ‘de moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie’. Daarnaast vertelt de Duitser over de nationale trots die oplaait; dit past bij het aspect ‘de opkomst van politiekmaatschappelijke stromingen’, namelijk nationalisme. Uit de bron wordt duidelijk dat er nationale gevoelens heersten bij de Duitsers, waardoor ze hun volk als het beste en machtigste volk van Europa zagen. Dat ondersteunt de theorie uit De Grote Oorlog opnieuw bezien; het plichtsbesef om de eigen natie te verdedigen. Het boek probeert te verklaren waarom men ten tijde van de Eerste Wereldoorlog niet massaal in opstand kwam, maar ogenschijnlijk gewillig de oorlog in trok. Het gaat hier om verklarende vragen. Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Is er een verband te leggen tussen het nationalisme van Duitsers rond de Eerste Wereldoorlog en Duitsers in de Tweede Wereldoorlog?

5


4a

b

Bron 2 beschrijft de gevolgen van een gifgasaanval. Het gebruik van gifgas als oorlogswapen was nieuw in de Eerste Wereldoorlog. Het beschrijft de verwoestende effecten van het vernietigingswapen dat in deze paragraaf centraal staat. De bron is bruikbaar, want het leven aan het front wordt in de bron beschreven. De beschreven effecten zijn typerend voor aanvallen met gifgas, dus voor zulke aanvallen is de bron representatief. De bron lijkt betrouwbaarheid, want het is dan wel het verslag van een ooggetuige, maar niet duidelijk is wanneer hij het heeft opgeschreven: direct of pas na de oorlog?

Verandering en continuïteit onderscheiden 5a

b

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Een strijd op leven en dood die wordt uitgevochten door legers van soldaten, het veroveren van terrein als doel van de oorlog, het verlies van leven en bezit als gevolg van de oorlogvoering. Door het gebruik van massavernietigingswapens vallen in korte tijd veel meer slachtoffers. Doordat ze vaak op afstand worden ingezet, zien de gebruikers niet meer direct de verschrikkelijke gevolgen voor mensen van deze wapens. De oorlog wordt er door ‘ontmenselijkt ‘.

Het verleden beoordelen 6a

b

c

De benaming ‘Grote Oorlog’ is aan het begin van de oorlog ontstaan, omdat er sinds mensenheugenis geen oorlog (in Europa) was geweest met deelname van zoveel landen en met zulke grote verwoestingen. In 1917 ontstond de naam ‘wereldoorlog’ tot stand, omdat toen veel landen van alle continenten ook Amerika - bij de oorlog betrokken waren. De term ‘Eerste Wereldoorlog’ is pas ontstaan nadat er ook een Tweede Wereldoorlog was uitgebroken. De gehele bevolking raakte betrokken bij de oorlog, niet alleen de soldaten. Zo werden de achtergebleven burgers ingezet bij de oorlogsproductie. Ook vielen er relatief veel burgerslachtoffers door het nieuwe wapentuig en doordat de frontlinies door bewoonde gebieden liepen. Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Enerzijds valt er wat voor te zeggen, omdat Duitsland in Versailles als enige schuldige werd aangewezen. De strenge straffen die hun land in dat verdrag werden opgelegd, stemden de Duitsers tot woede, en de ‘democraten’ die dit verdrag hadden ondertekend kregen er de schuld van (de dolkstootlegende: de democratie had het dapper vechtende leger ‘verraden’). Hitler heeft altijd aangekondigd het ‘dictaat’ van Versailles ongedaan te willen maken; Versailles was zo een voortdurende voedingsbodem voor onvrede en radicalisering. Anderzijds waren er na Versailles genoeg mogelijkheden om oorlog te voorkomen. De strafmaatregelen uit het verdrag hadden bijvoorbeeld na verloop van tijd versoepeld kunnen worden (bijvoorbeeld: minder herstelbetalingen; Duitsland toelaten tot de Volkenbond). Dat had Hitler veel wind uit de zeilen kunnen nemen.

6


Het verleden verklaren 7

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Een indirecte oorzaak: de opkomst van nationalisme; militarisme; het sluiten van bondgenootschappen waardoor landen grotere risico’s gingen nemen. Directe oorzaken: de felle houding van Oostenrijk tegenover Servië. De onvoorwaardelijke steun die Duitsland aan Oostenrijk toezegde. De mobilisatie van het Russische leger. Aanleiding: de moord op Franz Ferdinand in Sarajevo. Directe gevolgen: een kettingreactie van oorlogsverklaringen; miljoenen gesneuvelde soldaten; drastische ingrepen van de overheid in de economie; angst, voedseltekorten, burgerslachtoffers; het uitbreken van een revolutie in Rusland – enzovoort. Een indirect gevolg: de vernedering van Duitsland in de Vrede van Versailles, wat een belangrijke voedingsbodem werd voor de Tweede Wereldoorlog.

Betekenis van verleden voor het heden aangeven 8

De klaproos was al langere tijd een symbool van de dood, onder andere vanwege de (bloed)rode kleur van de bloem. Wat de klaproos een specifiek symbool voor de Eerste Wereldoorlog maakte is dat de klaproos erg veel voorkwam in met name Vlaanderen, waar het westelijk front doorheen liep. De roos bloeide in de door explosieven omgewoelde grond.

Samenvatten 9

Je eigen antwoord. Belangrijke onderdelen van zo’n samenvatting zijn: nationalisme, militarisme, bondgenootschappen (aanloop); loopgravenoorlog, enorme schaal van vernietiging, burgerslachtoffers, oorlogseconomie (oorlogvoering); instorten oude keizerrijken (Duitsland, Oostenrijk, Rusland), vernedering van Duitsland in Versailles (kiem voor nieuw conflict), veranderingen in de burgersamenleving (rol van vrouwen; algemeen kiesrecht), verzet tegen kolonialisme/imperialisme. Een begrip dat je in de samenvatting zeker zou moeten gebruiken, omdat het veel van bovenstaande zaken samenvat, is ‘totale oorlog’.

7


§9.2 DE ECONOMISCHE WERELDCRISIS

OP ZOEK NAAR DE KERN Optimisme 1a

b

De grote economische groei stemde mensen optimistisch. Het welvaartspeil bleef stijgen en door nieuwe uitvindingen werd het leven aangenamer en gemakkelijker. Veel mensen dachten dat armoede en gebrek in de nabije toekomst voorgoed zouden verdwijnen. Er was sprake van razendsnelle technologische ontwikkelingen en grote economische voorspoed. Na een allesverwoestende oorlog was een groot deel van Europa wonderbaarlijk snel tot bloei gekomen; door massaproductie kwamen veel nieuwigheden snel binnen het bereik van grote aantallen mensen. De gedachte dat alles in de toekomst beter zou worden, voor steeds meer mensen (misschien wel voor iedereen), is vanuit die context best te begrijpen.

Beurskrach en recessie 2a

b

De waarde van aandelen was jaar na jaar enorm gestegen; de beurskoersen bleven maar groeien. Tot de dag waarop op de beurs van New York de twijfel toesloeg en mensen massaal hun aandelen gingen verkopen (Zwarte Donderdag), waardoor de koersen hard omlaag gingen – waardoor nóg meer mensen hun aandelen besloten te verkopen, tot ze uiteindelijk vrijwel niets meer waard waren. (1) Doordat banken, bedrijven en boeren failliet gingen ontstond een enorm hoge werkloosheid. (2) Doordat er voor werklozen geen vangnet was, leefden miljoenen mensen in uitzichtloze armoede. Ook goed: (3) Mensen die hun spaargeld hadden gestoken in aandelen, waren alles kwijt. Ook de gegoede burgerij ondervond dus de gevolgen van de crisis.

Wereldcrisis 3a

b

In de wereldeconomie waren landen nauw met elkaar verbonden geraakt: ze kochten en verkochten aan elkaar, investeerden en leenden geld aan elkaar, voerden over en weer grondstoffen in. Economische rampspoed verspreidde zich daardoor als een olievlek over een groot aantal landen. De Verenigde Staten hadden in de oorlog veel geld geleend aan Engeland en Frankrijk, en na de oorlog ook aan Duitsland (die dat geld nodig had om herstelbetalingen te kunnen doen). Toen de Verenigde Staten (door de economische crisis) hun geld uit Duitsland terugvroegen, kon Duitsland geen geld meer overmaken naar Engeland en Frankrijk, en daardoor konden die landen hun schulden aan de Verenigde Staten niet meer voldoen. Ook hier was sprake van een olievlekwerking of ‘domino-effect’. (1) Door het stilvallen van de industrie nam de vraag naar grondstoffen uit de kolonies sterk af en daalden de prijzen; er viel dus weinig mee te verdienen. (2) Moederlanden beschermden hun eigen economie tegen concurrentie vanuit de kolonies, door in eigen land subsidies te geven en import vanuit kolonies te verbieden of er hoge belastingen op te heffen.

8


Oorzaken van de crisis 4

(1) Overproductie. In de landbouw leidde overproductie tot dalende prijzen, waardoor miljoenen boeren in de problemen kwamen; in de industrie leidde overproductie tot het ontstaan van enorme voorraden die niet verkocht konden worden en uiteindelijk tot faillissementen. (2) De lonen waren na de Eerste Wereldoorlog niet snel genoeg meegegroeid met de groei van de productie. Omdat er wel volop voedsel en nieuwigheden (auto, koelkast, radio, wasmachine) beschikbaar waren, gingen veel mensen geld lenen om die dingen toch te kopen. Al die schulden vormden tezamen een tikkende tijdbom onder de economie.

Crisisbestrijding 5a b

Een voorbeeld van het handelen volgens de gangbare liberale opvattingen is het geven van zo min mogelijk steun aan werklozen. Een voorbeeld van het overtreden van deze spelregels is het subsidiëren van noodlijdende boeren. Door te bezuinigen en de armen niet te steunen nam de koopkracht onder de massa van de bevolking nog verder af en nam dus ook de vraag naar producten verder af – precies het tegenovergestelde van wat nodig was. Door het subsidiëren van boeren bleven prijzen kunstmatig hoog.

Overheidsingrijpen 6a b c

Banken werden gered met staatsleningen, werklozen kregen financiële staatssteun, huizenbezitters werden geholpen en er werd geld gestoken in openbare werken. Er trad weliswaar herstel op, maar de crisis ging pas echt over na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog (doordat de oorlogsproductie opgang kwam). In de Sovjet-Unie heerste een communistisch regime, waarbij alles in handen was van de staat. Er was geen sprake van een vrije markt waar grote schommelingen in konden optreden. Bovendien was de Sovjet-Unie in de jaren 1930 bezig met een snelle industrialisatie.


Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Afbeelding 9.14, omdat de wanhoop van de werkzoekenden duidelijk naar voren komt.


Uit de bron valt op te maken dat Colijn de uitgaven van de overheid wilde terugdringen: ‘een belangrijke inperking van de publieke uitgaven (is) onafwendbaar’. Minder overheidsuitgaven in tijden van crisis is kenmerkend voor liberale opvattingen over de economie.

9


2b

c

Socialisten vonden juist dat de regering de economie moest stimuleren door banen te scheppen (bijvoorbeeld door publieke werken als wegen, kanalen, spoorwegen en bruggen bouwen) en dat de overheid de mensen zonder inkomen moest helpen met een uitkering. Dat deed bijvoorbeeld Roosevelt in de VS met zijn New Deal. Colijn was voor hen de stuurman die Nederland standvastig door de crisis leidde: bezuinigen en niet afwijken van de gouden standaard.

Het verleden verklaren 3a

b

Omdat na enkele jaren duidelijk werd dat de liberale economische politiek niet tot verbetering leidde. De werkloosheid en armoede zorgden ondertussen wel voor veel politieke onrust. Veel mensen begonnen te denken dat al dat gepraat en geruzie in een democratie geen oplossing bood; de roep om een ‘sterke leider’ die orde op zaken zou stellen nam toe, en extreme politieke stromingen als het communisme en het nationaalsocialisme wonnen snel aan populariteit. Mede daardoor zagen regeringen (ook die van liberale partijen) zich gedwongen om toch actief in te grijpen in de economie. Terwijl in het westen veel arbeiders zonder werk zaten en amper genoeg staatsteun kregen om in leven te blijven, was in de Sovjet-Unie volop werk en leek iedereen een eerlijk deel van de welvaart te krijgen: de staat was eigenaar van grote fabrieken en stond niet toe dat een kleine groep kapitalisten alle winst opstreek en de arbeiders in de kou liet staan.


Door de Grote Depressie nam de steun voor democratie af De liberale economische politiek werkte niet. Gewone democratische partijen leken niet in staat de economische crisis te bezweren. De populariteit van partijen die democratie maar een slappe vertoning vonden (communisten, fascisten, nationaalsocialisten) nam toe. De beurscrisis van 1929 leidde op langere termijn tot een wezenlijk ander sociaal-economisch beleid van westerse overheden De beurskrach van 1929 en de daaropvolgende depressie (die de opkomst van fascisme en nationaalsocialisme leek te bevorderen) leidde tot het inzicht dat een volkomen vrije markt zonder overheidsingrijpen geen garantie is voor stijgende welvaart. In plaats daarvan ontstond het ‘Keynesiaanse’ beleid waarbij de overheid een actievere rol in het ondersteunen van de economie innam.

Het verleden beoordelen 5a b c

De uitgaven van de Amerikaanse overheid namen enorm toe, waardoor ook de staatsschuld groeide. President Roosevelt vond dat de overheid een sterke rol moest hebben in de economie. Hij werd daarom door critici afgeschilderd als communist. Communisme en socialisme wordt geassocieerd met de kleur rood. Anders dan in het communisme nam de staat niet de volledige (productie)markt over; er bleef ruimte voor vrijemarktwerking, waarbij bedrijven winst mochten maken. Beide kenmerken passen niet bij het communisme, waardoor de term ‘red man’ wellicht niet terecht was voor Roosevelt.

10


Betekenis van verleden voor het heden aangeven 6a

b

Er waren in de jaren 1930 maar weinig uitkeringen, waardoor grote sociale ellende kon ontstaan. tegenwoordig kan dit worden beperkt door een stelsel van sociale wetten. Verder was het welvaartsniveau in de jaren 1930 veel lager dan tegenwoordig. (1) Een economische crisis gaat niet vanzelf over (althans, dat duurt te lang), de overheid moet ingrijpen om herstel te bevorderen. (2) Alléén maar bezuinigen (op publieke werken, op salarissen van ambtenaren en ander overheidspersoneel) is niet goed, het is belangrijk de koopkracht zoveel mogelijk op peil te houden. (3) Een sociaal vangnet (uitkeringen voor mensen die zonder inkomen komen te zitten bijvoorbeeld) is nodig omdat armoede een voedingsbodem is voor radicale ideeën: mensen verliezen het vertrouwen in de democratie en gaan op extreme politieke partijen stemmen.

Samenvatten 7a

Investeringen↓

Lonen↓ Binnenland

b

Consumptie↓

Werkgelegenheid↓

Export↓

Protectionisme

↑

Openbare werken sociale uitkeringen staatsleningen

Buitenland

consumptie↑ investeringen↑

productie↑ werkgelegenheid ↑ lonen↑

11


§9.3 DE TOTALITAIRE SYSTEMEN

OP ZOEK NAAR DE KERN Communisten en fascisten 1 2

Het ontstaan van totalitaire ideologieën, namelijk het communisme, fascisme en nationaalsocialisme. In Rusland grepen de communisten de macht (in de chaos van de rampzalig verlopen oorlog) en rekenden ze daarna in een bloedige burgeroorlog af met al hun vijanden. Fascisten marcheerden in het chaotische Italië naar Rome, en dreigden met geweld als ze de macht niet kregen, waarna de koning hun leider (Mussolini) benoemde tot regeringsleider. In Duitsland werd Hitler als leider van de grootste partij in de Rijksdag - de nationaalsocialisten - benoemd tot kanselier, waarna deze zijn macht gebruikte om een alleenheerschappij te vestigen.

Ras, natie en klasse 3a

b

c

d

(1) Extreem nationalistisch. (2) Verheerlijken van geweld en leiderschap. (3) Ze zagen zichzelf als erfgenamen van een roemrijk verleden. (4) Ze hadden beide een partijleger dat straatterreur gebruikte om tegenstanders te intimideren. Het nationaalsocialisme ging uit van de rassenleer waarin het Arische ras superieur was aan andere rassen. Zo mochten enkel ‘raszuivere’ nazi’s lid worden van de elite-organisatie SS. Het fascisme aanvaardden de rassenleer niet. Nationalisme was belangrijker. De nazi’s legden de nadruk op het roemruchte verleden van het Duitse volk en beschouwden het Germaanse ras als superieur. Van socialistische ideeën als klassenstrijd wilden ze niets weten, arbeiders en en dat zou de nationale eenheid (1) Het ging de communisten niet om ras of natie, maar om klassen (de arbeidersklasse om precies te zijn). (2) De communisten hadden een wereldrevolutie tot doel, terwijl fascisten juist extreem nationalistisch waren.

Volledige controle 4a

b

c

(1) Ze wilden het leven, denken en voelen van de bevolking beheersen. (2) Kritiek werd niet geaccepteerd, en tegenstanders werden genadeloos aangepakt. (3) Minachting voor de parlementaire democratie. Ook goed: (4) De staat en de ideologie was belangrijker dan het individu. Alle totalitaire staten zijn dictaturen, want om het beheersen van het leven van de bevolking op zoveel vlakken gaat niet zonder dwang en geweld. Een dictatuur hoeft niet totalitair te zijn: er zijn ook leiders die in de politiek alleenheerschappij willen, maar die geen ideologie uitdragen en er niet op uit zijn het leven van mensen in allerlei opzichten te beheersen. De Hamer stond symbool voor de arbeider in de industrie, de sikkel voor de arbeider op het platteland. Het hakenkruis werd voor de nazi’s het symbool van de Arische herkomst van het Germaanse ‘meesterras’.

12


Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie 5

(1) In de Sovjet-Unie werd de oude elite weggevaagd en werden kerken vervolgd, in nazi-Duitsland niet. (2) In de Sovjet-Unie was de terreur grootschaliger en onvoorspelbaar: iedereen kon naar kampen in de Goelagarchipel worden afgevoerd. In nazi-Duitsland werden minderheden als joden, homo’s en zigeuners, politieke tegenstanders en ‘minderwaardigen’ (zoals psychiatrische patiënten) vermoord, de rest van de bevolking had niet veel te vrezen. (3) In de Sovjet-Unie waren door wilde en onzinnige beschuldigingen en grootscheepse zuiveringen onder de Communistische Partij zelfs de communisten zelf hun leven niet zeker. (In nazi-Duitsland werden – op één uitzondering na, de ‘Nacht van de Lange Messen’ in 1934 waarbij de hele top van de SA werd opgepakt en vermoord – nazi-partijleden niet voortdurend vervolgd. (4) In de Sovjet-Unie werden zelfstandige boeren als klasse weggevaagd: ze werden van hun land verdreven, of gedeporteerd en vermoord.

HISTORISCH DENKEN Kenmerkende aspecten herkennen 1a b c

d

2a

b

Op de afbeeldingen zijn de leiders van verschillende totalitaire staten afgebeeld; het gaat hier om verheerlijking van leiderschap. Het communisme gaat uit van klassenloosheid; gelijkheid. Toch staat Stalin op de afbeelding (letterlijk) boven het gewone volk. Fascisten hechtten groot belang aan nationalisme, terwijl communisten juist over de grenzen van naties heen keken: zij wilden met arbeiders uit al die naties een internationale revolutie ontketenen (en dus nationale regeringen omverwerpen). Onder meer daardoor zagen fascisten de communisten als bedreiging. Het communisme wilde uiteindelijk een einde maken aan bezit en klassen, waardoor ook de fascisten tot de vijand werden gerekend. Die steunden immers het kapitalisme. In een totalitaire staat wil de staat het leven van haar burgers volledig controleren. Om dat te kunnen doen moeten zoveel mogelijk maatschappelijke organisaties onder toezicht van de staat gesteld worden, zodat ze zich gedragen volgens de totalitaire ideologie die wordt aangehangen. Het onder toezicht plaatsen van maatschappelijke organisaties onder invloed van een totalitaire ideologie heet ‘gelijkschakeling’. De bron past bij het communisme, want er wordt gevraagd om een afvaardiging van arbeiders, en gesproken van het nationaliseren (tot eigendom van de staat maken) van alle grond. Dat waren doelen van het communisme. (1) Autoritair gedrag (het opvolgen van orders: ‘gehoorzamen’). (2) Een almachtige staat (‘alles door de staat, niets buiten de staat, niets tegen de staat’).

13


Het verleden verklaren 3

Het nationaalsocialisme ontstonden in het eerste kwart van de 20e eeuw maar won pas aan massale populariteit na de economische crisis die in 1929 begon. De communisten in Rusland grepen de macht in een rampzalige verlopen oorlog die het land in een zware crisis bracht. Het fascisme in Italië kwam aan de macht door de grote onvrede over de ‘opbrengst’ van de Eerste Wereldoorlog en door de crisis van de vele duizenden oorlogsveteranen die na de oorlog niet ‘gewoon’ terug konden (of wilden) naar hun oude bestaan. Ook in eerdere tijdvakken kwamen dictators vaak aan de macht na een crisis: keizer Augustus na decennia van burgeroorlogen, Lodewijk XIV na een periode van opstanden en godsdiensttwisten, Napoleon na het ontsporen van de Franse revolutie – enzovoort.

Ontwikkelingen op langere termijn beschrijven 4a

b

In het absolutisme had de vorst weliswaar onbeperkte macht, maar anders dan in de totalitaire staten probeerde men niet de gehele samenleving te laten doordringen van een bepaalde ideologie (al speelde het beschermen/opdringen van een geloof vaak wel een voorname rol). Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Voor absolute vorsten in de 17e eeuw was er geen reden of noodzaak om zijn onderdanen met zijn ideeën te bestoken: door zijn absolute macht kon hij toch al doen wat hij nodig vond, onderdanen moesten hem gehoorzamen, of daar nu een ideologische gedachte achter zat of niet. Absolute vorsten in de 17e en 18e eeuw zouden daar ook helemaal de technische en logistieke middelen niet voor hebben gehad. In de 20e eeuw waren in West-Europa onderdanen burgers geworden, met kiesrecht (of strijdend voor kiesrecht). Er was veelal een grote arbeidersklasse, die dicht op elkaar gepakt in steden woonde. Om van deze ‘op drift geraakte’ burgers trouwe en gehoorzame burgers te maken, werd veel aan staats- en natievorming gedaan. Totalitaire ideologieën dreven dat nog flink wat stappen verder, zij eisten volledige gehoorzaamheid aan hun (radicale) ideeën over de inrichting van de samenleving. In de 20e eeuw waren daar ook de middelen voor: massacommunicatie werd mogelijk gemaakt door goedkope kranten en blaadjes, door film en radio, door massabijeenkomsten (de verstedelijking en het verfijnde vervoersnetwerk maakten het veel eenvoudiger om grote mensenmenigten op de been te brengen).


Lenin wilde een (internationale) klasseloze maatschappij tot stand brengen; zijn revolutie was vooral een politieke revolutie, waarin de macht werd overgenomen door arbeidersraden (althans, op papier, want in werkelijkheid had de communistische partij een allesoverheersende invloed). Stalin wilde de Sovjet-Unie volledig hervormen tot een sterke industriële macht; hij collectiviseerde de landbouw en liet het land in een genadeloos en geforceerd tempo (dat wil zeggen dat met het welzijn van de burgers geen rekening werd gehouden) industrialiseren.

14


5b

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De communisten bestuurden het land op net zo’n autoritaire manier als de tsaar eeuwenlang had gedaan; Stalin gedroeg zich in veel opzichten als een tsaar (hij wordt daarom ook wel ’de rode tsaar’ genoemd). Of: De tientallen miljoenen boeren in Rusland en in de Sovjet-Unie werden behandeld als een soort horigen: zij moesten wonen en produceren waar en hoe de machthebbers dat bepaalden.

Indelen in tijdvakken, perioden en samenlevingen 6a b

c

De Sovjet-Unie veranderde van een landbouwstedelijke samenleving in een geïndustrialiseerde samenleving. Volgens het marxisme (en marxisme-leninisme) zou de arbeidersklasse, wanneer zij talrijk genoeg was en onderdrukt werd door een steeds kleinere groep kapitalisten, de macht grijpen en een communistische samenleving stichten, waarin alle productiemiddelen in handen van de staat waren en de bezittende klasse uiteindelijk helemaal zou verdwijnen. Rusland /de SovjetUnie was echter nog een halve boerensamenleving. Om de geschiedenis een handje te helpen, besloten de communisten om niet te wachten tot de revolutie ‘spontaan’ zou uitbreken, maar om de macht te grijpen, de bezittende klasse uit te roeien en het land versneld te laten industrialiseren. Door de plannen voor industrialisering er met harde hand door te drijven. Om voor al die nieuwe fabrieken voldoende arbeid beschikbaar te hebben, werd de landbouw gecollectiviseerd: boeren moesten hun eigen stuk land opgeven en op een gemeenschappelijke boerderij werken, waardoor de landbouw gemechaniseerd kon worden en de staat veel eenvoudiger de voedselopbrengsten kon opeisen en herverdelen.


b

De ‘klassenvijanden’ uit eigen land waren de bezitters, op de eerste plaats de boeren met een eigen stuk grond. Zij waren volgens de communisten alleen op eigen gewin uit, niet op het voeden van zoveel mogelijk monden. Deze ‘koelakken’ moesten worden ‘vernietigd’, want zij zouden toch nooit meewerken of te vertrouwen zijn. De vijanden die het land omsingelden waren de kapitalistische landen, die volgens Stalin uit waren op vernietiging van het communisme. Aangezien de Sovjet-Unie in de jaren 1930 de enige communistische staat ter wereld was, gold het vijandbeeld in feite alle andere landen, of daar nu liberalen, fascisten of nationaalsocialisten aan de macht waren. Stalin was weliswaar communistisch (rood), maar gedroeg zich als een vorst met absolute macht, precies zoals de tsaren dat in Rusland deden.

Historisch onderzoek doen 8

Je eigen antwoord. Voorbeeld van een beschrijvende vraag Wat waren Musserts opvattingen over het Duitse nationaalsocialisme? Voorbeeld van een verklarende vraag Waarom had de NSB van Mussert bij parlementsverkiezingen zo weinig succes? Voorbeeld van een waarderende vraag Was Mussert een landverrader?

15



Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Enerzijds valt er iets voor de bewering te zeggen, omdat in een democratie partijen die de democratie willen afschaffen al snel verboden worden; het bestaande stelsel wordt min of meer als ‘heilig’ gezien en stevig beschermd door een grondwet, die het ondermijnen van de democratie strafbaar stelt. Anderzijds is er in een democratie juist vrijheid van vergadering, persvrijheid en vrijheid van meningsuiting, en vrijwel altijd ook scheiding van de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht. Dat toont aan dat er niet één levenswijze wordt opgedrongen maar juist ruimte wordt geboden aan verschillen, en dat niet wordt gestreefd naar een concentratie van macht maar juist aan een evenwichtige verdeling daarvan – dat is allemaal het tegendeel van totalitair.

10

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Stalin heeft met de collectivisatie van de landbouw en de grootscheepse industrialisering de Sovjet-Unie tot een moderne grootmacht gemaakt. Hij was dertig jaar lang leider van de partij die een einde maakte aan de macht van de tsaar, de adel en de grootgrondbezitters. Onder leiding van Stalin werd in de Tweede Wereldoorlog nazi-Duitsland verslagen. Bovendien was er in de tijd van Stalin een enorme persoonsverheerlijking, en van de minder fraaie kanten van het communisme kregen steevast anderen de schuld. Hoewel er na de dood van Stalin meer kritiek kwam op zijn bewind, is het best te verklaren dat veel Russen hem zien als de man die hun land groot en machtig maakte en bevrijdde van vreemde bezetters.

Samenvatten 11

Zie hieronder:

Communisme Totalitarisme Klasseloze maatschappij Gelijkheid (ideaal) Verheerlijking leiderschap Geheime politie Censuur Planeconomie Collectivisatie

Parlementaire democratie Individuele vrijheid Democratie Gelijkheid Vrijheid van meningsuiting Kapitalisme

16

Fascisme/nationaalsocialisme Totalitarisme Extreem nationalisme Rassenleer Gelijkschakeling Verheerlijking leiderschap Geheime politie Censuur


§9.4 PROPAGANDA EN COMMUNICATIE OP ZOEK NAAR DE KERN Politisering van het volk 1

(1) De samenleving werd grootschaliger, door nieuwe vervoers- en communicatiemiddelen werden alle hoeken van het land met elkaar verbonden. (2) Door teruggedrongen ongeletterdheid gingen ook de lagere sociale klassen kranten lezen. (3) Door de schaalvergroting en uitbreiding van het kiesrecht ontwikkelden politieke partijen zich van plaatselijke tot landelijke organisaties. (4)

Moderne propaganda 2a

b

Voor het voeren van deze grote oorlog was de inzet van de hele bevolking nodig: het was een ‘totale oorlog’, waarin de economie helemaal ten dienste stond van de oorlogsinspanningen. Om de bevolking te overtuigen van de noodzaak en rechtvaardigheid van de oorlog (met alle offers die gebracht moesten worden) werd met propaganda die oorlog voorgesteld als een strijd van helden tegen barbaarse onmensen. Door de uitvinding van nieuwe communicatiemiddelen als de film, radio en krant konden veel grotere groepen mensen bereikt worden dan enkel met pamfletten. Hierdoor werd massaorganisatie mogelijk en kon propaganda veel effectiever verspreid worden.

Totalitaire propaganda 3

(1) Het zwartmaken van tegenstanders en verheerlijken van de eigen maatschappij, bijvoorbeeld in de Sovjet-Unie, dat werd voorgesteld als een waar paradijs van arbeiders en boeren – dit natuurlijk in tegenstelling tot de ‘hel’ van het kapitalisme in andere landen. (2) (2) De verheerlijking van de leider; in de Sovjet-Unie bijvoorbeeld het vaderlijke portret van de geniale, onfeilbare (maar toch bescheiden) man van het volk. (3) Ook goed: totale controle over de arbeiders en de jeugd; in zowel de Sovjet-Unie als in naziDuitsland werden deze gedwongen lid van organisaties die hen buiten werken schooltijden moesten bezighouden (om ze te kunnen doordringen van de communistische / fascistische ideologie.

4a

Via de massaorganisaties kon het volk volledig doordrongen raken van de totalitaire ideologie (vaak al op jonge leeftijd), waardoor de mensen volgzaam of zelfs fanatieke aanhangers van het totalitaire regime werden. Door kinderen al van jongs af aan op te voeden volgens de totalitaire ideologie werden ze volgzaam en fanatieke aanhangers van die ideologie. Een voorbeeld hiervan is het Arbeitsfront, waar arbeiders werden opgevoed tot goede nazi’s. Vaak had de jeugd het in de jeugdorganisaties ook beter dan hun leeftijdsgenoten. Zo werd in cultuurpaleizen allerlei vermaak aangeboden dat nergens anders te krijgen was. Hiermee probeerden de totalitaire regimes de jeugd aan zich te binden.

b

17



Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Afbeelding 9.21 past goed bij het kenmerkende aspect, omdat hier het nieuwe massacommunicatiemiddel film te zien is, wat essentieel was voor de massaorganisatie en de verspreiding van propaganda. Voor afbeelding 9.23 geldt hetzelfde; hier gaat het om radio, een uitvinding uit de tijd van de wereldoorlogen.

2a

(1) Vakbonden. (2) Scholen en jeugdorganisaties. (3) Alle media, zoals radio, film en kranten. De communisten verboden alle niet-communistische organisaties. Scholen moesten het communisme onderwijzen en verheerlijken. Kranten, radio en film stonden volledig ten dienste van de communistische ideologie, en artikelen en programma’s die als ondermijnend voor het communisme werden gezien, werden door censuur getroffen (verboden dus). En ook in de Sovjet-Unie begon het ‘opvoeden’ van de bevolking tot volgzame onderdanen bij de jeugd, met de oprichting van jeugdorganisaties (de Pioniers, de Komsomol). Door de gelijkschakeling van massaorganisaties konden totalitaire regimes hun boodschap en invloed veel gemakkelijker beheersen (elk tegengeluid was immers uitgesloten) en zo hun totalitaire propaganda onder de bevolking verspreiden.

b

c

3

Stalin legde zijn volk een culturele revolutie aan het volk op. Hij wilde een ‘nieuwe mens’ creëren door via propaganda en massaorganisaties de communistische leer te indoctrineren.

4a

Hij hield vurige redevoeringen vol jodenhaat en zette zich volledig in voor de nationaalsocialistische ideologie. Hij liet al zijn kinderen doden omdat hij een toekomst na de ondergang van het nationaalsocialisme afwees. Het doel van het ministerie van propaganda was om het volk volledig van de nationaalsocialistische ideologie te doordringen. Het bemoeide zich met de kranten, de bioscopen, de radio, de boekhandels en de musea. Dat past bij totalitarisme: het streven naar totale controle over het denken en doen van mensen. Door volledige controle over de massamedia te hebben konden totalitaire staten bepalen wat het volk te horen kreeg. Als de massamedia de ruimte zouden krijgen om ook andere (tegen)geluiden te verspreiden, zou het veel moeilijker zijn de samenleving zo in de greep van de eigen ideologie te houden.

b

c

18


Het verleden beoordelen 5

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Voor deze bewering is veel te zeggen, omdat in de totalitaire regimes de propaganda op een nationale schaal werd verspreid onder het volk en geen enkel middel daarbij werd geschuwd. In landen met een parlementaire democratie heerste persvrijheid en vrijheid van meningsuiting; er waren verschillende ideologieën actief, die ieder ook wel succesvol propaganda verspreidden voor de eigen doelgroep - zo raakte de Nederlandse samenleving bijvoorbeeld verzuild in verschillende ‘mini-samenlevingen’. Toch was het effect van propaganda niet zo indringend als in een dictatuur, want mensen kwamen onvermijdelijk in aanraking met andere ‘waarheden’ dan alleen die van hun eigen ideologie.


b

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Nationaalsocialisten brachten de Hitlergroet; gebruikten het hakenkruis als symbool; verheerlijkten hun Germaanse afkomst. Communisten gebruikten de kleur rood en de hamel en sikkel als symbolen; zongen strijdliederen als De Internationale en noemden elkaar ‘kameraad’. De verandering die in bron 6 wordt besproken is de vervanging van religie als verbindend element in de samenleving door de nationaalsocialistische ideologie. De continuïteit die hier wordt weergegeven is dat bepaalde rituelen als liederen, feestdagen en andere ceremoniën ook in de nieuwe situatie bleven voortbestaan.


b

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Hoofdvraag Welke rol speelde de staat bij de opvoeding van de jeugd in het interbellum? Beschrijvende deelvraag Welke jeugdbewegingen waren er in het interbellum? Verklarende deelvraag Waarom bemoeiden de totalitaire regimes zich met de jeugdbewegingen? Waarderende deelvraag Hoe groot was de invloed van de totalitaire regimes op de jeugd? Aan de ene kant is bron 7 bruikbaar, omdat de bron iets zegt over de intenties van Adolf Hitler bij het oprichten van jeugdbewegingen. Aan de andere kant is het maar de vraag of die ideeën ook in praktijk zijn gebracht. Bronnen van de jeugd die deze bewegingen daadwerkelijk heeft meegemaakt zouden dan ook waardevoller kunnen zijn. Ook zal er naar bronmateriaal moeten worden gezocht om andere jeugdbewegingen te onderzoeken.


Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Enerzijds is er wat voor de stelling te zeggen, omdat in een parlementaire democratie de overheid de besluiten van het parlement moet uitvoeren en zelf politiek neutraal moet zijn. Aan de andere kant betekent propaganda strikt genomen ‘het verspreiden van ideeën, het beïnvloeden van meningen’, en is best te verdedigen dat de overheid bijvoorbeeld haar invloed gebruikt voor het propageren van een gezonde levensstijl, voor solidariteit en verdraagzaamheid, en voor de verdediging van de democratie.

19


Samenvatten 9

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:

Kenmerkend aspect

Ontwikkelingen

Organisaties

Persoo n

Gebeurteni s

Propaganda- en communicatiemid delen en massaorganisati e

De inzet van moderne communicatiemiddelen voor de verspreiding van propaganda;

Het ministerie van Volksvoorlichting en Propaganda

Joseph Goebbe ls

Uitbrengen van de film ‘Der ewige Jude’

De inzet van gelijkgeschakelde massaorganisaties voor de verdere beïnvloeding en opvoeding van het volk

De Hitlerjeugd

Adolf Hitler Stalin

§9.5 VERZET TEGEN HET IMPERIALISME

OP ZOEK NAAR DE KERN Rust en orde 1

(1) In de 19e eeuw was er grootschalig gewapend verzet van islamitische opstandelingen geweest terwijl dit in het interbellum niet zo was. (2) In het interbellum groeide onder de bevolking van Indonesië het idee dat ze één natie vormden, terwijl de talloze volken zich vóór die tijd niet verbonden voelden.

Aziatisch nationalisme 2

(1) De Europese mogendheden bevorderden in hun kolonies het onderwijs. Daardoor kwamen inheemse jongeren idealen in aanraking met ideeën over vrijheid, gelijkheid en nationalisme. (2) De Eerste Wereldoorlog had de Europese staten verzwakt, en in ruil voor militaire steun tijdens de oorlog was in veel gevallen meer zelfbestuur beloofd. (3) Zowel de Sovjet-Unie al de Verenigde Staten keerden zich tegen het imperialisme; dat gaf de inheemse bevolking de hoop dat het einde van de Europese overheersing nabij was. De eerste overwinning van een Aziatisch leger op een Europese macht (de Japans-Russische oorlog van 1905) leek een teken aan de wand.

Gandhi 3 In de ‘gewone’ tekst en in de kadertekst ‘Gandhi’ staan de volgende manieren: (1) Met gewelddadige opstanden. (2) Door samenwerken met de Britten. (3)Met de politiek van non-coöperatie en geweldloos verzet. 20


Indonesië 4a

b c

Overeenkomsten In beide gevallen was er sprake van gewapend verzet, van een politiek van non-coöperatie en van massaorganisaties en propaganda. Verschil Het verzet in Brits-Indië leidde al tijdens het interbellum tot onderhandelingen en meer autonomie. Het verzet in Nederlands-Indië werd vanaf hard aangepakt en leek al voor de oorlog te zijn neergeslagen. Ook goed: In Nederlands-Indië waren inheemse communisten in opstand gekomen, in Brits-Indië had het communisme weinig steun. Nederland sloeg het verzet neer met militair geweld, met strenge censuur en het flik verruimen van de bevoegdheden van de politie (die kon min of meer haar gang gaan). Het geweldloze verzet in Brits-Indië was succesvoller, aangezien dit leidde tot onderhandelingen en meer autonomie voor India.

Afrika 5

(1) Afrika was (vergeleken met Azië) dunbevolkt en minder ontwikkeld. (2) De koloniale grenzen in Afrika liepen dwars door de leefgebieden van oude stammen en volken heen; dat bemoeilijkte het ontstaan van een ‘nationaal besef’ en van georganiseerd verzet. (3) Door het ontbreken van Europees onderwijs was er geen inheemse elite ontstaan die bekend was met Europese ideeën over vrijheid, gelijkheid en nationalisme.

HISTORISCH DENKEN Kenmerkende aspecten herkennen 1a b

c

(1) Gandhi was de leider van het verzet tegen het imperialisme in Brits-Indië. (2) De politiek van non-coöperatie van Gandhi was erg succesvol en inspireerde ook andere nationalistische bewegingen. Soekarno past ook bij het kenmerkend aspect, omdat hij een voor Indonesië vergelijkbare rol vervulde als Gandhi voor India. Ook Lenin zou bij het kenmerkend aspect passen vanwege zijn afkeer van het West-Europese imperialisme. Gandhi putte zijn kracht uit het geweldloze verzet tegen de machtige overheerser, wat hem een nobele en moreel superieure uitstraling geeft.

Verandering en continuïteit onderscheiden 2

Kolonialisme is het om economische redenen in bezit nemen van overzeese gebieden. Het besturen van een groot gebied is geen doel op zichzelf. Imperialisme is het veroveren en overheersen van overzeese gebieden met als voornaamste doel de macht van het moederland te versterken. Bij imperialisme is vaak ook sprake van (bewuste) culturele beïnvloeding: de inheemse bevolking krijgt de waarden van de overheersers opgedrongen.


Zowel de communisten als de Indonesische nationalisten wilden een einde maken aan het West-Europese imperialisme: ze hadden een gemeenschappelijke vijand.

21


3b

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De Europeanen leefden in hun kolonies min of meer afgeschermd van de inheemse bevolking. Zij hadden weinig zich op wat er leefde onder de inheemse bevolking en konden zo de weerzin die was gegroeid tegen het koloniale bestuur gemakkelijk onderschatten.


b c

Hatta zag Soekarno in de rol van Willem van Oranje, want die leidde het verzet tegen een vreemde overheerser. De rol van Alva werd waarschijnlijk vervuld door de hoogste Nederlandse gezagdrager in Indonesië, want die was net als Alva gestuurd om het verzet tegen de overheersers neer te slaan. (In dit geval was dat gouverneur-generaal De Jonge.) In beide opstanden verzetten landen zich tegen de overheerser omdat ze door deze overheerser werden onderdrukt; een streven naar vrijheid. Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: In de Nederlandse Opstand speelde de adel een leidende rol, want die was ontevreden over het verlies van invloed. In de strijd van de Indonesische nationalisten speelde de adel geen rol van betekenis (de adel had juist lange tijd met de overheersers samengewerkt). De Nederlandse Opstand was deels een godsdienstoorlog: de vervolging van protestanten leidde tot grote onvrede. In de strijd van de Indonesische nationalisten stond dat niet zo centraal, het ging niet om christendom versus islam.


Omdat Soekarno al voor de Tweede Wereldoorlog had geprobeerd om meer onafhankelijkheid voor Indonesië te verkrijgen zag Nederland hem als een verrader en een vijand van de Nederlandse staat. De Nederlandse regering wilde na de oorlog wel concessies doen, maar niet ten koste van alles. Men zag de andere nationalisten dan ook als meer gematigde kandidaten om mee te onderhandelen. Bovendien had Soekarno tijdens de oorlog samengewerkt met de Japanners, waardoor de Nederlanders hem als landverrader beschouwden.


b

Soekarno doelt met de ‘geestelijke wapens (…) die (…) wakker gemaakt zijn’ op het groeiende nationale bewustzijn en nationalisme in Indonesië. Dat hoort bij het kenmerk ‘de opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen’ uit de tijd van burgers en stoommachines. Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Enerzijds valt er iets voor de bewering te zeggen, omdat het optreden tegen de PNI-leiders te vergelijken valt met het optreden van dictators tegen critici. Dit valt niet de rijmen met de grondbeginselen van de democratie. Aan de andere kant zagen de Nederlanders de koloniën niet als een volwaardig en gelijkwaardig onderdeel van Nederland. De PKI-leiders werden gezien als opstandelingen die de Nederlandse staat ondermijnden, niet als Nederlandse burgers die kritiek uitten op de staat.

22


6c

Bron 8 betrouwbaar Bron 8 is opgetekend tijdens een rechtszaak. Bij (openbare) rechtszaken wordt alles zo precies mogelijk op schrift vastgelegd, wat de betrouwbaarheid van de bron ten goede komt. We kunnen er dus redelijk gerust op zijn dat dit de woorden waren die Soekarno in dat proces heeft gesproken. (Of dat wat hij zei een goede weergave was van de werkelijkheid, is een andere kwestie.) Bron 9 mogelijk betrouwbaar Sjahrir schreef deze brief aan zijn vrouw; de brief was niet voor de openbaarheid bedoeld, dus er lijkt weinig reden om propaganda te bedrijven door de zaken vertekend weer te geven. Bron 9 mogelijk niet zo betrouwbaar Daar staat tegenover dat Sjahrir wel redenen gehad kan hebben om de zaken net iets anders voor te stellen dan hij ze in werkelijkheid ervoer. Misschien wilde hij zijn vrouw niet ongerust maken en stelde hij het allemaal wat rooskleuriger voor dan het was; misschien ook hield hij er rekening mee dat de Nederlandse gezagsdragers zijn brief zouden lezen voordat deze verstuurd werd, en hield hij zich in, of overdreef hij juist.


b

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Enerzijds is er wat voor de bewering te zeggen, aangezien de Nederlandse regering indertijd meedogenloos hard optrad tegen Indonesiërs die opkwamen voor hun eigen vrijheid soevereiniteit. En omdat de Nederlandse regering nu eenmaal de Nederlandse staat en het Nederlandse volk vertegenwoordigd, inclusief de geschiedenis die zij met zich meedragen, kan zij laten zien dat het Nederland van nu het achteraf liever allemaal anders had zien verlopen. Aan de andere kant riepen de leiders van de PNI op tot verzet en ongehoorzaamheid en waren koloniale bestuurders in deze tijd niet bereid om de kolonies los te laten, vaak met redenen die best plausibel waren (bijvoorbeeld dat voor zelfbestuur veel meer scholing nodig was). De regering deed voor die tijd niets ‘raars’; dat wij er nu anders tegenaan kijken, dat kun je de mensen van toen niet kwalijk nemen. Bovendien is de vraag of een regering in het hier en nu verantwoordelijkheid kan en moet dragen voor wat een heel andere regering 70 tot 90 jaar geleden heeft gedaan. Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Tussen het harde optreden tegen elk streven naar autonomie of onafhankelijkheid door Nederland en Indonesië zitten veel overeenkomsten. De Molukkers of Papoea’s hebben net zo min gevraagd om of gestemd over hun inlijving bij de nieuwe staat Indonesië als Javanen en Balinezen dat in de 19e eeuw hadden gedaan toen Nederland het bestuur over hun gebied overnam. Een (belangrijk) verschil is wel dat Nederland in het interbellum weigerde de Indonesiërs kiesrecht en werkelijke politieke macht geven, terwijl de Indonesische regering de bevolking van de hele Indonesische archipel (in elk geval op papier) dezelfde rechten gaf. Voor verzet tegen de Nederlandse overheersing lijkt dus (nog) meer reden te zijn geweest.

23


Samenvatten 8

Zie hieronder:

Leider(s) Doel(en) Middel(en) Geweldloos door Met geweld door Gevolg acties

India Gandhi Onafhankelijke nationale staat met gelijke rechten voor iedereen propaganda, non-coöperatie, geweldloos verzet Gematigden

Indonesië Soekarno, Hatta Onafhankelijke nationale eenheidsstaat

Radicalen

Communisten die het imperialisme bestreden Harde repressie door de Nederlandse regering

Grote mate van zelfstandigheid in jaren dertig

propaganda en non-coöperatie PNI

§9.6 DE TWEEDE WERELDOORLOG

OP ZOEK NAAR DE KERN Duitse revanche 1a b

c

Hitler wilde een nieuwe Europese oorlog uitlokken als revanche voor de Eerste Wereldoorlog en om de heerschappij over Europa te verkrijgen. Bij de conferentie in München stemden Frankrijk en Groot-Brittannië ermee in dat Duitsland het Duitssprekende Sudetenland van Tsjecho-Slowakije zou innemen. Hitler zou verder geen gebiedsuitbreiding meer eisen. Frankrijk en Groot-Brittannië dachten zo de vrede te hebben gered. (1) Duitsland bewapende zich weer, terwijl volgens het verdrag Duitsland maar een klein legertje mocht hebben. (2) Duitsland bezette in 1936 het Rijnland, dat volgens het verdrag van Versailles juist door de geallieerden bezet zou moeten zijn. (3) Duitsland lijfde in 1938 Oostenrijk in, terwijl was bepaald dat Oostenrijk en Duitsland nooit weer één blok mochten vormen.

Appeasement 2a

b

(1) Groot-Brittannië achtte zich te zwak voor een nieuwe oorlog. (2) De Britse premier (Chamberlain) wilde niet met Stalin samenwerken in een strijd tegen Duitsland, omdat de Sovjet-Unie dan teveel invloed in Europa zou krijgen. (3) De Britten hoopten dat Hitler door hem zijn zin te geven tot inkeer zou komen. Bij de conferentie in München stemden Frankrijk en Groot-Brittannië ermee in dat Duitsland een deel van Tsjecho-Slowakije zou innemen (omdat de meerderheid van de bevolking daar Duits sprak) – zonder overleg met de Tsjecho-Slowaakse regering. Frankrijk en Groot-Brittannië hoopten zo een oorlog met Duitsland te voorkomen. De conferentie van München wordt daarom ook wel ‘het verraad van München’ genoemd.

24


3a b

c

4a b

Een monsterverbond is een samenwerking tussen partijen die normaal elkaars tegenstanders zijn. Voor Duitsland was het verbond gunstig omdat de Sovjet-Unie als potentiële vijand werd weggenomen: als er oorlog uitbrak hoefde Duitsland nu niet aan twee fronten tegelijk te vechten. Voor de Sovjet-Unie was het verdrag gunstig omdat de Sovjet-Unie Pools grondgebied kon bezetten, wat meteen ook een bufferzone vormde tegen de vijandige staten in Europa. Bovendien had de Sovjet-Unie nu meer tijd om zich op de oorlog voor te bereiden – want iedereen begreep dat dit monsterverbond niet eeuwig stand zou houden. Duitsland wist dat het uiteindelijk toch tot oorlog zou komen. Na Europa veroverd te hebben keerde Duitsland zich alsnog tegen de Sovjet-Unie. Omgekeerd sloot de Sovjet-Unie toch nog een verbond met de geallieerden, waardoor Duitsland alsnog op meerdere fronten moest vechten. Polen hoort niet in het rijtje thuis. De overige begrippen horen bij de politiek van appeasement, terwijl de verovering van Polen juist de druppel vormde waardoor de oorlog alsnog uitbrak. Sovjet-Unie hoort niet in het rijtje thuis; de andere drie landen waren elkanders bondgenoten. Hoewel Duitsland een niet-aanvalsverdrag had gesloten met de Sovjet-Unie was er geen sprake van een bondgenootschap. Uiteindelijk kwam er dan ook alsnog oorlog tussen de Sovjet-Unie en Duitsland.

Duitse opmars 5

(1) Polen werd in vijf weken veroverd. (2) Denemarken en Noorwegen werden in één dag veroverd. (3) Nederland en België werden in enkele dagen veroverd. (4) Frankrijk werd in vijf weken veroverd. (5) De Balkan werd veroverd.

Geallieerde overwinning 6

(1) De nederlaag bij Stalingrad (31 januari 1943). (2) De nederlaag bij Koersk (juli 1943). (3) De Japanse aanval op Pearl Harbor, waardoor Amerika betrokken raakte bij de oorlog (december 1941). (4) D-Day (6 juni 1944).

De totale oorlog 7a

b

c

Door de nederlagen bij Stalingrad en Koersk werd Duitsland vanaf 1943 teruggedrongen uit het oosten. Bovendien was Duitsland inmiddels ook in oorlog met de Verenigde Staten, een land dat zoveel materiële reserves had en zoveel soldaten kon leveren dat niemand daar tegen opgewassen zou zijn. In het westen was Duitsland nog goed verdedigd, waardoor de geallieerden slechts met veel moeite een doorbraak konden forceren met de invasie op DDay. Ook daarna bleven het Duitse leger tot het uiterste doorgaan. In het oosten hield Japan ook stand. In tegenstelling tot de Eerste Wereldoorlog was bijna de helft van het totaal aantal slachtoffers burger; complete steden werden verwoest door terreurbombardementen of door het gebruik van de atoombommen boven Japan. Ook werden burgers van andere volkeren gedwongen om in de oorlogsproductie van Duitsland te werken.

25


Wreedheden aan het oostfront 8a

b

De nazi’s hadden speciale eenheden die joden en communisten liquideerden. Gevangen genomen Sovjetsoldaten werden doodgehongerd, officieren werden direct geëxecuteerd. De Sovjets deporteerden Duitse krijgsgevangenen naar werkkampen, waar de meesten omkwamen. Ook in Polen en in de Baltische staten werden honderdduizenden mensen weggevoerd naar zulke werkkampen. Aan het einde van de oorlog trok het Rode Leger plunderend, moordend en verkrachtend door Oost-Duitsland. De nazi’s hadden grote minachting voor de Russische bevolking: daar heerste het bolsjewisme, dat als een soort joodse samenzwering werd gezien, en het Slavische ras werd gezien als Untermenschen, een minderwaardige menssoort die zonder pardon kon worden uitgeroeid. In West-Europa, dat in korte tijd onder de voet werd gelopen en werd bezet, werd de bevolking gezien als broedervolken van het superieur Germaanse volk, dus rassenhaat speelde daar geen rol.

Japanse wreedheden 9

(1) In Nanking werden tienduizenden vrouwen verkracht en burgers vermoord; Japan vermoordde in de oorlog circa 6 miljoen Chinezen. (2) In de Filipijnen werden na het verlies van de hoofdstad Manilla uit frustratie honderdduizend burgers vermoord, waaronder veel kinderen. (3) In het door Japan bezette Indonesië kwamen miljoenen mensen om door dwangarbeid, uitputting en ondervoeding.

10

De juiste volgorde is: 5, 2, 4, 6, 1, 3


Centraal in deze paragraaf staan de kenmerkende aspecten ‘het voeren van twee wereldoorlogen’ en ‘verwoestingen door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van burgers bij de oorlog. Eleanor Roosevelt was de echtgenote van de Amerikaanse president die de Verenigde Staten liet deelnemen en zegevieren in de Tweede Wereldoorlog. Als First Lady, maar ook na de dood van haar man zette ze zich in voor mensenrechten en voor de oprichting van de Verenigde Naties. In de Tweede Wereldoorlog was de burgerbevolking zwaar getroffen door het gebruik van massavernietigingswapens; Roosevelt hoopte met de oprichting van de VN dat.

2

Beide afbeeldingen illustreren de verwoestingen van burgerdoelen met massavernietigingswapens die tijdens de Tweede Wereldoorlog op grote schaal plaatsvonden: op afbeelding 9.29 terreurbombardementen op London door het Duitse leger, en op afbeelding 9.30 het gebruik van een atoombom boven de Japanse stad Hiroshima door het Amerikaanse leger.

26


3

Hitler geeft in de toespraak al aan dat er veroveringen op komst zijn: het Duitse volk heeft daar volgens hem recht op. Er zal dus oorlog gevoerd worden. Dit loopt vooruit op het kenmerk ‘het voeren van twee wereldoorlogen’. Hitler maakt duidelijk dat er volgens hem sterke en zwakke rassen zijn, en dat het minderwaardige ras onderworpen zal worden. Een leider die openlijk zo minachtend over andere volken spreekt, zal er waarschijnlijk niet voor terugschrikken massavernietigingswapens te gebruiken. Hoe dan ook is duidelijk dat bij de oorlog burgers betrokken zullen zijn: Duitsland zal gebieden innemen waar nu nog ‘minderwaardige’ rassen leven (en deze rassen onderwerpen).


b

Doordat Japan de Amerikaanse vloot bij Pearl Harbour aanviel, werden de Verenigde Staten bij de oorlog betrokken. Duitsland was bondgenoot van Japan en besloot de Verenigde Staten de oorlog te verklaren. Uiteindelijk bleek nazi-Duitsland niet opgewassen tegen een oorlog waarin het zowel tegen de Sovjet-Unie moest vechten als tegen de westerse geallieerden onder aanvoering van de Verenigde Staten. De Verengde Staten namen wel deel aan de oorlog, maar de oorlog werd niet op Amerikaans grondgebied gevoerd. Daardoor was er geen schade aan de Amerikaanse economie, terwijl bijvoorbeeld in de Sovjet-Unie fabrieken en steden waren verwoest. Het leveren van grote hoeveelheden oorlogsmateriaal was voor de Amerikaanse industrie juist een enorme impuls. Toen de oorlog voorbij was, konden Amerikaanse bedrijven allerlei producten leveren die in de door oorlog verwoeste landen niet meer te krijgen waren.


b

De prent beeldt de Britse premier Chamberlain uit die door Hitler op een loopband wordt gehouden, terwijl hij in de richting van de vrede loopt. Op de loopband is de tekst ‘Duitsche eischen’ te lezen. De tekenaar vond dat GrootBrittannië (en Frankrijk) zich lieten misleiden door Duitsland door, in de hoop om de vrede te bereiken, steeds maar toe te geven aan de eisen van Hitler. Met de loopband maakt de tekenaar duidelijk dat er nooit vrede zal komen, want Hitler zal telkens nieuwe eisen stellen. Tot 1939 dachten veel mensen dat een grote oorlog te vermijden was. De appeasement-politiek leek een verstandige manier om een conflict met het agressieve nazi-Duitsland uit de weg te gaan. In 1939 viel nazi-Duitsland Praag (hoofdstad van Tsjecho-Slowakije) binnen en bedreigde hij Polen. Voor veel mensen werd toen duidelijk dat Hitler nooit zou stoppen met het bedreigen en annexeren van (vooral Oost-Europese) buurlanden; een oorlog was onvermijdelijk, en al dat onderhandelen en toegeven (appeasement) leek achteraf een teken van zwakte.


Het communisme was een internationale beweging die streefde naar een internationale revolutie van het arbeidersproletariaat. De regeringen van hun eigen landen werden immers gedomineerd door kapitalisten, daar moest je niet mee samenwerken. Volgens het communisme hadden arbeiders dus geen vaderland, alleen de (internationale) broederschap van medearbeiders. 27


6b

Door de nadruk te leggen op het vaderland dat zich verdedigd tegen de vijand probeerden de Sovjetleiders het hele volk te verenigen tegen de nazi’s. Kennelijk dachten ze dat de Russische bevolking liever voor hun land zouden vechten (en offers zouden brengen) dan voor het communisme als ideologie.

Historisch onderzoek doen 7

De geallieerde bombardementen begonnen al in 1942; toch duurde het nog drie jaar voordat Duitsland zich overgaf. Het is moeilijk (zo niet onmogelijk) om vast te stellen hoe groot de effecten van die bombardementen waren: ze richtten flinke schade aan, maar nazi-Duitsland verloor de oorlog eerder door gebrek aan soldaten dan door gebrek aan materieel – en dat was te danken aan het enorme gebied dat het Duitse leger moest verdedigen, niet aan de bombardementen zelf, want daarmee werden maar weinig soldaten uitgeschakeld. Ook is het moeilijk om vast te stellen of de bombardementen het verzet van de Duitse bevolking braken (ze gaven de moed op) of juist versterkten. Juist in een dictatuur, waarin elke vorm van verzet tegen het eigen régime hardhandig wordt afgestraft, is het onmogelijk de ‘psychologische gevolgen’ van het massaal bombarderen te voorspellen of te ‘meten’ De bewering is ook moeilijk te weerleggen omdat we nooit kunnen weten hoe de oorlog was verlopen zonder deze bombardementen: er zijn zoveel andere factoren in het spel, dat zoiets niet valt te berekenen en nauwelijks valt te beredeneren.


Bewering 1 Enerzijds is er iets voor de stelling te zeggen, omdat de Japanners verbeten en vastberaden terugvochten; er was geen enkele aanwijzing dat Japan op het punt stond de strijd op te geven, wat zou betekenen dat voor een overwinning op Japan nog grote militaire offers gebracht moesten worden – tienduizenden, misschien wel honderdduizenden jongemannen zouden voor die overwinning moeten worden opgeofferd. waardoor er dagelijks ook vele doden vielen. De atoombommen bespoedigden het einde van de strijd, wat dus ook levens heeft bespaard – zowel aan Amerikaanse als aan Japanse kant. Aan de andere kant kostten de atoombommen honderdduizenden burgers het leven. Valt dat moreel te verantwoorden? Maakte dat de geallieerden niet even wreed als de nazi’s (en de Japanners) zelf? Een oorlog winnen door je eigen principes opzij te zetten, betekent dat vanuit het oogpunt van democratie en mensenrechten ook niet een kleine beetje verliezen? Bewering 2 Enerzijds valt er iets voor de stelling te zeggen, omdat atoomwapens een ongekend verwoestende werking hebben en je met deze wapens geen onderscheid kunt maken tussen burgerdoelen en militaire doelen: er zullen dus altijd grote aantallen burgerslachtoffers vallen (het militair aanvallen van burgerdoelen is een oorlogsmisdaad). Niet alleen de kracht van de ontploffing is enorm, ook de straling die na de ontploffing vrijkomt kan nog jaren na de ontploffing slachtoffers maken. Aan de andere kant kan niemand voorspellen welke bedreigende situaties zich in de toekomst kunnen voordoen. Een land met kernwapens en een ontoerekeningsvatbare regering kan besluiten zelf deze wapens te gebruiken. In zo’n situatie is denkbaar dat het gebruik van atoombommen de enige manier is om dat met zekerheid te voorkomen of te stoppen. Er kan kortom altijd een moment komen waarop (mensen vinden dat) het doel alle middelen heiligt. 28


Historisch onderzoek doen 9a b

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Welke vormen van verzet tegen het nazi-regime waren er in Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Tegen het nazi-regime was in Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog meer verzet dan algemeen bekend is.


b

c

(1) In de jaren 1930 verzette hij zich (vrijwel als enige) vanuit de oppositie fel tegen de politiek van appeasement. Hij leek (achteraf) de enige die begreep wat er aan de hand was en wat er eigenlijk nodig was. (2) In de oorlog was Churchill regeringsleider; hij gaf de strijd niet op, ook niet toen die uitzichtloos leek, en zorgde er uiteindelijk voor dat de Britten een belangrijke bijdrage leverden aan de overwinning van de geallieerden. (1) Terwijl de Amerikanen al in april 1943 nazi-Duitsland wilden binnenvallen via de Atlantische kust van Frankrijk, eiste Churchill dat de aanval via NoordAfrika en Zuid-Italië zou lopen. (2) Bij die keuze liet Churchill zich vooral door nationale belangen leiden: het was in het belang van het Britse wereldrijk om heer en meester te zijn op de Middellandse Zee. (3) De verovering van Italië verliep veel moeizamer en langzamer dan was gedacht en droeg weinig bij aan het verzwakken van nazi-Duitsland. (4) Mede hierdoor begon de aanval via Normandië zo laat, dat de Sovjet-Unie aan het oostfront al flink was opgerukt. Je zou kunnen stellen (maar niet bewijzen) dat de keuze voor Italië als eerste geallieerde oorlogsdoel uiteindelijk heeft geleid tot de heerschappij van het communisme in Oost-Europa, en daarmee indirect tot het ontstaan van de Koude Oorlog. Pim Fortuyn was een Nederlands politicus die in 2002 werd vermoord. Mede door de moord (die relatief kort geleden plaatsvond) werd hij een soort martelaar, waardoor hij na zijn dood veel sympathie en populariteit verwierf; de keuze voor Fortuyn was meer gebaseerd op emotie dan op een optelsom van wat hij in de geschiedenis voor Nederland betekend heeft. Als de verkiezingen 20 jaar later waren gehouden (en misschien zelfs nog wel eerder), waren de grootste emoties over zijn dood weggeëbd en had de uitslag er waarschijnlijk anders uit gezien.

Samenvatten 11a

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Indirecte Directe oorzaken oorzaken De beurskrach Agressieve van 1929, buitenlandse ‘Dictaatvrede’ politiek van van Versailles, Hitler, dolkstootlegende appeasementpolitiek

Aanleiding Keerpunten Duitsland valt Polen binnen

29

De slag bij Stalingrad, Slag bij Koersk, D-Day

Directe gevolgen Verwoesting in Europa, Wijziging grenzen in Europa, Bezetting van Duitsland, 50 miljoen doden

Indirecte gevolgen Uitbreiding invloed van de SovjetUnie en de VS, Koude Oorlog


11b

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Afbeelding 9.27 Welke rol speelde de Duitse inval in Praag (TsjechoSlowakije) in het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog? Afbeelding 9.28 Welke rol speelde het gebruik van massavernietigingswapens in de geallieerde opmars naar de Rijn in 1944? Afbeelding 9.29 Welke gevolgen had het Duitse gebruik van massavernietigingswapens in Groot-Brittannië op de militaire strategie van de geallieerden? Afbeelding 9.30 Welke gevolgen had het gebruik van de atoombom in Japan voor de burgerbevolking van de getroffen steden?

§9.7 DE HOLOCAUST

OP ZOEK NAAR DE KERN Antisemitisme 1a

b

(1) Het beeld van de joden als moordenaars van Christus. (2) Het beeld van de joden als kapitalistische uitbuiters, geldwolven. (3) Het beeld van de joden als minderwaardig ras dat samenzwoer tegen andere rassen door de verderfelijke leer van het communisme te verspreiden. Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De vijandigheid tegen joden, ook wel antisemitisme genoemd, is een vorm van discriminatie en racisme die al eeuwenlang in Europa voorkwam. Tijdens de Tweede Wereldoorlog gingen de nazi’s nog een stap verder: zij gingen over tot systematische uitroeiing (genocide) van joden, die ook bekend staat als de Holocaust.

Discriminatie 2a b

(1) Joden mochten geen ambtenaar meer zijn. (2) Seks tussen joden en andere Duitsers werd verboden. In de nacht van 9 op 10 november trokken plunderende nazi’s door het land om joodse winkels, huizen en synagogen aan te vallen. De naam Kristallnacht verwijst naar het vele glas op straat (van joodse winkels en huizen werden de ramen ingegooid).

Vernietiging 3a

Bij de Wannsee in Berlijn werden afspraken gemaakt over het bouwen van speciale vernietigingskampen in Polen waar zoveel mogelijk joden zouden worden vergast.

30


3b

Nadat de nazi’s grote delen van Europa hadden veroverd gingen ze systematisch te werk om overal de joodse bevolking op te sporen, te isoleren (in getto’s), te deporteren en te vermoorden. Hiervoor werd een speciale infrastructuur van spoorwegen, concentratie- en vernietigingskampen ingericht om alles zo efficiënt mogelijk te laten verlopen. Ook de ambtelijke organisatie eromheen (het opsporen van joden in bevolkingsregisters; het registreren van joden met een grote J in hun paspoort en een gele Davidster op hun kleding; het ontslaan van joden in overheidsdienst – enzovoort) getuigt van een grondige, systematische aanpak. Het uitmoorden van de joden in Europa was geen uit de hand gelopen pogrom in tijden van oorlog en chaos, maar een geplande, strak georganiseerde en weloverwogen misdaad (van ongekende schaal en wreedheid).


Op het affiche is een onguur kijkende man afgebeeld (het is duidelijke dat hij slechte bedoeldingen heeft) met karikaturale kenmerken van een jood (de grote neus, het donker krullende haar, het hoofddeksel) en, voor alle duidelijkheid, een Davidster op zijn voorhoofd. ‘De jood’ (joden in het algemeen dus) wordt hier neergezet als een duivels figuur met kwade bedoelingen, een bedrieger, die nooit te vertrouwen is – dat is altijd zo geweest en zal altijd zo zijn, zo suggereert de titel ‘De eeuwige jood’.

2

Afbeelding 9.33 is de eerste stap: de beïnvloeding van de beeldvorming van de mensen om de haat tegen de joden aan te wakkeren. Dan volgt afbeelding 9.34: het samendrijven van joden in bepaalde woonwijken (getto’s), waar ze uiteindelijk worden opgepakt en weggevoerd, zoals hier in het getto van Warschau. Tot slot volgt afbeelding 9.35: het deporteren en vermoorden van de gearresteerde joden in kampen; bij de selectie die hier plaatsvindt worden de sterkste joden uit de rij gehaald om nog een paar maanden dwangarbeid te kunnen doen, maar uiteindelijk zullen ook zij sterven (door uitputting of door alsnog vergast te worden).

3a

Niemöller geeft aan dat veel mensen zwegen, omdat ze bang waren zelf gedeporteerd te worden. Daarom hielden veel mensen zich afzijdig en deed men alsof het hen niet aanging. Door de haat tegen bepaalde stromingen werd de bevolking verdeeld, omdat niemand meer met die stromingen te maken wilde hebben. Als men samen had opgetrokken tegen de nazi’s en voor elkaar was opgekomen, had het allemaal anders kunnen verlopen. De boodschap van Niemöller is ook: wie anderen in de steek laat, zal uiteindelijk zelf in de steek gelaten worden. Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De moord op Tutsi’s (en gematigde Hutu’s) door de Hutu’s in Rwanda. De moord op moslims door Servische soldaten in Srebrenica.

b

31


Ontwikkelingen op langere termijn beschrijven 4a

b

c

Joden vormden een relatief gemakkelijk te herkennen minderheid in de gebieden waar zij leefden, doordat zij hun eigen (joodse) rituelen en waarden hadden. De christelijke kerk schilderde joden af als de moordenaars van Christus, als aartsvijanden dus. Om joden buiten te sluiten werden ze uit een hele reeks beroepen geweerd. Door deze combinatie van herkenbaarheid, vijandbeeld en isolement kon in tijden van crisis (wanneer mensen behoefte hadden aan een zondebok) de haat tegen joden gemakkelijk omslaan in geweld – dat geweld was eigenlijk maar één stap verder gaan in het proces van discriminatie en uitsluiting. Hoewel de vervolging van joden geen nieuwe ontwikkeling is in de geschiedenis van Europa en paste in een bestaand patroon (continuïteit), was dit nooit eerder op zo’n grote schaal en met zulke systematisch voorbereiding gebeurd. Dat maakt de Holocaust tot een ‘breukpunt’ in de geschiedenis (in elk geval in de westerse wereld): het leven na de Holocaust zou nooit meer hetzelfde zijn, zowel voor de (nabestaanden van) de slachtoffers en daders als voor de omstanders; de Holocaust drukt zwaar op het geweten van alle nabestaanden en beïnvloedt tot op de dag van vandaag discussies over discriminatie, burgerschap, godsdienstvrijheid – enzovoort. In de middeleeuwen werden in Europa heksen, ‘duivelsaanbidders’ en andere ketters vervolgd. Ook Roma (‘zigeuners’) en homoseksuelen werden vaak vervolgd als zondebokken of minderwaardige wezens.


b

Door de systematische uitroeiing van de joden in Europa zochten veel overlevende joden na de oorlog hun heil in Palestina, waar zij uitgroeiden tot een niet te verwaarlozen minderheid. De Holocaust zorgde onder westerse regeringen ook voor schuldgevoel en sympathie voor de joden, waardoor het joodse streven naar een eigen staat (ook al werd deze gevestigd in gebied waar Palestijnse Arabieren de meerderheid vormden) werd gesteund. Door de systematische uitroeiing van de joden in Europa dachten veel overlevenden alleen veilig te zijn in een eigen joodse staat. Velen vertrokken naar ‘het beloofde land’. De Holocaust zorgde onder westerse regeringen ook voor schuldgevoel en sympathie voor de joden, waardoor stichting van de joodse staat Israël (in een gebied met merendeels Palestijnse Arabieren) werd gesteund.


b

Net als veel andere joden werd ook Tsvi Nussbaum gearresteerd door de nazi’s, gedeporteerd en in een concentratiekamp opgesloten. Aan de andere kant heeft Tsvi als een van de weinige Poolse joden de Holocaust overleefd; bron 13 laat zien dat daar drie miljoen joden vermoord werden, veruit het grootste aantal (gerekend naar land van herkomst). Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Verklarende historische vraag Waarom lag het aantal vermoordde joden in Nederland zoveel hoger dan in andere bezette West-Europese landen? Hypothese In Nederland werden relatief veel joden opgepakt vanwege de goede organisatie en administratie van de Nederlandse overheid.

32


Het verleden beoordelen 7a b

c

Holocaust betekent ‘brandoffer’, wat een soort religieuze of hogere bedoeling suggereert. Daarom spreken veel joden liever over shoah, dat ‘vernietiging’ betekent en veel duidelijker de kwade opzet van de nazi’s duidelijk maakt. Veel ‘gewone’ soldaten waren betrokken bij gruweldaden, en ook andere ‘gewone’ Duitsers als politieagenten, spoorwegbeambten en grenswachten moeten dingen gezien hebben die weinig aan de verbeelding overlieten: hier werd een hele bevolkingsgroep afgevoerd – en er kwam in omgekeerde richting nooit iemand terug. De verhalen van deze tienduizenden ooggetuigen moeten vroeg of laat zijn doorgesijpeld naar een veel groter deel van de Duitse bevolking. Totalitaire regimes zoals dat van de nazi’s hebben vaak een strikte controle op beeldvorming door controle over de massamedia, propaganda en censuur. Kritiek en geruchten werden vaak in de kiem gesmoord. Het is mogelijk dat de geruchten en verhalen over de gruweldaden door de nazi’s grotendeels zijn ‘gefilterd’. Er gingen verhalen rond, maar niemand was in staat om te verifiëren of die verhalen wel klopten – erover praten was taboe. Denkbaar is dat veel mensen de verhalen hebben afgedaan als de gebruikelijke sensatiepraatjes in tijden van oorlog, en dus kunnen volhouden dat zij er echt niet van hebben geweten (in de zin van ‘waarnemen’, harde bewijzen, enzovoort).


Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ja, het boek bevat racistische ideeën. Het verspreiden van racistische ideeën is verboden, en voor Mein Kampf moet je geen uitzondering maken. Nee, ideeën die je verwerpt moet je niet verbieden, je moet ze met argumenten bestrijden. Bovendien is Mein Kampf een interessant/leerzaam historisch document, omdat het laat zien hoe haat tegen joden en bolsjewieken (communisten) werd aangewakkerd.

9a

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Het Internationaal Strafhof in Den Haag, of het Joegoslavië-tribunaal. Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ja, het draagt bij aan een rechtvaardiger wereld, waarin daders voor hun misdaden ter verantwoording worden geroepen. Heel misschien heeft dat ook (een heel klein beetje) invloed op het gedrag van politieke leiders in het heden.

b

33


Samenvatten 10

Zie hieronder:

5: Vernietigingskampen (b.v. Auschwitz)

4: Kristallnacht

3: Joden mogen geen ambtenaar meer zijn, verbod op seks tussen Joden en Duitsers

2: Actie: ‘Koopt niet bij joden, of: ‘Wir haben es nicht gewusst’.

1: Schelden op joden of ze belachelijk maken in liedjes, karikaturen maken in prenten.

b

- Afbeelding 9.33 past het beste bij trede 3. - Afbeelding 9.34 past het beste bij trede 5 (opgepakte joden werden afgevoerd naar vernietigingskampen). - Afbeelding 9.35 past het beste bij trede 5.

34


§9.8 DE BEZETTING

OP ZOEK NAAR DE KERN Aanpassing 1

Ze waren verbijsterd over de snelle nederlaag, maar opgelucht dat ondanks dat de Duitsers de macht hadden overgenomen veel bij hetzelfde bleef.

2a

De gebruikelijke houding was er één van aanpassing: zo goed en kwaad als het ging verder leven. De Nederlandse regering had een instructie afgegeven waarin ambtenaren werden opgeroepen de Duitse maatregelen na te leven. Daarnaast was het altijd nog beter om zelf het bestuur uit te oefenen dan dit door nazi’s of collaborateurs te laten doen. Aanvankelijk leek de Nederlandse Unie een handig middel voor de bezetter, omdat de Unie de Duitse leiding over Europa aanvaardde. Later bleek echter dat de Unie niet in alles mee wilde gaan met de bezetter (zoals het werven van soldaten), waardoor deze alsnog werd verboden.

b

c

Collaboratie 3

Collaboratie is vrijwillig en bewust samenwerken met de vijand/bezetter. Voorbeelden hiervan waren het vrijwillig meevechten in het Duitse leger en helpen in de jacht op joden.

Verzet 4a

Zie hieronder:

Staking Februaristaking (Amsterdam) April-Meistaking (landelijk) Spoorwegstaking (landelijk)

b

1941

1943 1944

Jaar en Reden verzet tegen deportaties van joden tegen gedwongen arbeid om Duitse troepentransporten te verhinderen

Reactie Negen stakers doodgeschoten; 20 gefusilleerd 175 stakers doodgeschoten Stilleggen van voedseltransporten naar West-Nederland

Regelen van onderduikadressen, valse persoonsbewijzen en voedselbonnen voor Joden, het drukken van illegale kranten, gewapend verzet.

Jodenvervolging 5

Het begon met pesterijen en discriminatie, zoals het tekenen van een Ariërverklaring en het ontslaan van joodse leraren en ambtenaren. Daarna werden joden gedeporteerd naar doorgangskampen om vervolgens te worden vermoord in vernietigingskampen.

35



Afbeelding 9.36 laat een groep joden zien die worden afgevoerd naar een concentratiekamp, wat paste bij de Duitse Jodenvervolging in bezette gebieden. Afbeelding 9.37 is een foto van historicus Lou de Jong met zijn werk over de geschiedenis van Nederland in de Tweede Wereldoorlog. De Jong werd verweten dat hij een (te) harde scheiding aanbracht tussen ‘goed’ en ‘fout’. Afbeelding 9.38 is een foto waarop soep wordt uitgedeeld tijdens de Hongerwinter. De Hongerwinter ontstond doordat de nazi’s in reactie op de Spoorwegstaking de voedseltransporten naar West-Nederland staakten, waardoor duizenden mensen verhongerden.


Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Aan de ene kant is er wat voor de bewering te zeggen, omdat de omstandigheden mensen kunnen dwingen tot dingen die ze onder andere omstandigheden nooit zouden doen; je kunt je afvragen of het kiezen tussen twee kwaden wel een echte keuze is. Aan de andere kant kun je stellen dat wanneer mensen vasthouden aan hun morele overtuigingen en bereid zijn de gevolgen daarvan te aanvaarden, ze over het algemeen de ‘juiste’ keuze zullen maken.

3a

Je kunt de dwangarbeiders als slachtoffers van de nazi’s zien, want ze werden gedwongen in Duitsland te werken en ondergingen daar verschrikkingen als ziekte, ondervoeding en bombardementen. Je kunt ze ook als collaborateurs zien, want ze hielpen bij het draaiende houden van de Duitse oorlogseconomie; ze hadden ook kunnen weigeren of onderduiken. Omdat voormalige dwangarbeiders dat dubbele gevoel waarschijnlijk ook zelf hebben, praten ze er niet graag over; ze zijn bang dat ze als halve landverraders worden gezien. De Nederlanders hadden zelf ontberingen geleden door de bezetting, zoals de Hongerwinter en executies. Toen de joden terugkwamen konden veel Nederlanders zich niet voorstellen dat zij nog veel grotere verschrikkingen hadden meegemaakt; over de vernietigingskampen was toen nog niet alles bij iedereen bekend, en de verhalen waren ook te afschuwelijk om te bevatten. Misschien was er ook schuldgevoel over hun eigen passiviteit bij het afvoeren van de joden uit Nederland. Hoe dan waren de mensen zo vol van hun eigen nare ervaringen dat er maar weinig ruimte was om de verschrikkelijke ervaringen van anderen onder ogen te zien. Bovendien was het antisemitisme van al die eeuwen daarvoor nu niet plotseling verdwenen: er waren ook Nederlanders een hekel hadden aan joden, en geen zin hadden om ze nu als slachtoffers te behandelen.

b

36



b

c

De Duitsers zagen de Nederlanders als ‘Arisch’ broedervolk dat (bijna) gelijkwaardig was aan het Duitse ras; het waren eigenlijk een soort halve landgenoten, en er was (in hun ogen) geen reden om die slecht te behandelen. Bovendien hoopten ze dat de Nederlanders door een goede behandeling voor de Duitse zaak gewonnen zouden worden (de nazi’s zouden steunen of in elk geval niet zouden tegenwerken). Samenwerken met de Duitsers leek voor veel Nederlanders het verstandigste om te doen. Zo konden Nederlanders zelf het bestuur in handen houden en zo veel mogelijk van de Nederlandse cultuur konden behouden. Bovendien werd de Unie gezien als een goed alternatief voor de ‘verraders’ van de NSB. Je eigen antwoord. Bedenk dat de Unie samenwerkte met de Duitsers, maar dat ze weigerde om bijvoorbeeld soldaten te werven voor het Duitse leger. Er zaten dus wel grenzen aan hoe ver de Unie wilde gaan met die samenwerking.


b c

Een bedoeld gevolg was dat de transport van Duitse troepen en goederen werd bemoeilijkt en vertraagd. Een onbedoeld gevolg was de Duitse vergelding: het staken van voedseltransporten naar West-Nederland met de Hongerwinter als gevolg. Het zuiden van Nederland was ten tijde van de Hongerwinter bevrijd door de geallieerden. Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Enerzijds is er wat voor de bewering te zeggen, omdat het streng afstraffen van verzet ander verzet ontmoedigde. Door de brute wraakacties tegen de Nederlandse burgers bleef het gewapend verzet bijvoorbeeld beperkt. Aan de andere kant wakkerden de vergeldingsacties van de Duitsers bij veel Nederlanders grote verontwaardiging op, en nam daarmee de bereidheid toe om ‘kleine’ verzetsdaden te plegen.


b

Met name bij nabestaanden van slachtoffers uit de oorlog zal dit moeilijk liggen, en ook bij veteranen die tegen de Duitsers hebben gevochten. Toch wordt dit gedaan, omdat het belangrijk is om met de Duitsers van nu een goede, normale relatie te hebben, en het samen verwerken van de oorlog is daar onderdeel van; Duitse nabestaanden zijn in zekere zin ook slachtoffers, want zij worden buiten hun schuld om in verband gebracht met de misdaden van hun voorouders. Je eigen antwoord. Bedenk dat het nu nog ondenkbaar is dat een zo ingrijpende gebeurtenis als de Tweede Wereldoorlog niet wordt herdacht, maar over honderd jaar wordt daar waarschijnlijk anders over gedacht – zeker wanneer er geen directe nabestaanden meer zijn, zal de herinnering aan de oorlog ‘normaliseren’: het was een oorlog – een verschrikkelijke, dat zeker – maar daar waren er in de 17e, 18e, 19e en 20e eeuw wel meer van.

Samenvatten 7

Je eigen antwoord.

37


8

Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Zie hieronder. continuïteit

Mensen probeerden zo goed en kwaad als het kon normaal verder te leven.

verandering

De anti-Duitse gevoelens namen steeds meer toe. De Oostenrijkse Seys-Inquart nam alle bevoegdheden van regering en parlement over. Het dagelijks bestuur bleef in handen van Nederlanders. Joden werden steeds meer gediscrimineerd, vervolgd en uiteindelijk gedeporteerd.

Dagelijks leven

Parlementairedemocratie Ambtenarenapparaat Behandeling joden

verandering

continuïteit verandering

38

1 De Eerste Wereldoorlog eindigde in De Tweede Wereldoorlog begon in De periode daartussen noemen we het interbellum

Recommend Documents