09 Mei Grenswaarden voor asbest

ADVIES 11/09 | Mei 2011

Grenswaarden voor asbest

ADVIES 11/09 | Mei 2011

Grenswaarden voor asbest

UITGEBRACHT AAN DE STAATSSECRETARIS VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID NR.9 - MEI 2011

SOCIAAL-ECONOMISCHE RAAD

Sociaal-Economische Raad De Sociaal-Economische Raad (SER) adviseert het kabinet en het parlement over de hoofdlijnen van het te voeren sociaal en economisch beleid en over belangrijke wetgeving op sociaal-economisch terrein. Daarnaast heeft de SER bestuurlijke taken met betrekking tot de publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie (PBO), waaronder het toezicht op de product- en bedrijfschappen. Ook is de SER betrokken bij de uitvoering van enkele wetten. De SER is in 1950 ingesteld bij de Wet op de bedrijfsorganisatie (Wbo). Zitting in de SER hebben vertegenwoordigers van ondernemers en van werknemers, en kroonleden (onafhankelijke deskundigen). De raad is een onafhankelijk orgaan dat door het gezamenlijke Nederlandse bedrijfsleven wordt gefinancierd. De SER wordt bij de uitvoering van zijn functies bijgestaan door een aantal vaste en tijdelijke commissies. Enkele vaste commissies zijn onder bepaalde voorwaarden ook zelfstandig werkzaam. Op www.ser.nl vindt u actuele informatie over de samenstelling en de werkzaamheden van de SER en zijn commissies. Ook alle circa 1000 adviezen die sinds 1950 zijn verschenen, zijn daar op te zoeken. Adviezen van de laatste jaren zijn bovendien in gedrukte vorm verkrijgbaar. Het SERmagazine brengt maandelijks nieuws en achtergrondinformatie over de SER, de overlegeconomie en belangrijke sociaal-economische ontwikkelingen.

Inhoudsopgave Advies

7

Bijlagen 1. 2.

Overzicht van de bij de haalbaarheidstoets betrokken organisaties Samenstelling Subcommissie Grenswaarden Stoffen op de Werkplek

15 17

3

4

Advies

6

Aan de staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid de heer drs. P. de Krom Postbus 90801 2509 LV DEN HAAG

BETREFT

Grenswaarden voor asbest

DEN HAAG

27 mei 2011 11.03182/jjb/ipw

ONS KENMERK

E-MAIL TOESTELNUMMER

[email protected] 070 3499 558

BIJLAGE(N)

Mijnheer de Staatssecretaris, In het kader van het grenswaardestelsel dat per 1 januari 2007 is ingevoerd, adviseert de subcommissie Grenswaarden Stoffen op de Werkplek (GSW) van de Sociaal-Economische Raad u over de invoering van wettelijke grenswaarden voor genotoxisch kankerverwekkende en over inhaleerbare allergene stoffen waarvoor geen veilige drempelwaarde kan worden vastgesteld. De subcommissie adviseert u thans over (een verlaging van) de wettelijke grenswaarde voor asbest, een genotoxisch kankerverwekkende stof zonder veilige drempelwaarde. Standpunt Gezondheidsraad

Op 3 juni 2010 heeft de Gezondheidsraad (GR) een advies uitgebracht over de risico’s van milieu- en beroepsmatige blootstelling aan asbest.1 De GR concludeert voor de beroepsmatige blootstelling aan asbest dat op basis van het gehanteerde risicomodel voor kankerverwekkende stoffen zonder veilige drempelwaarde de volgende concentratieniveaus corresponderen met de gebruikelijk gehanteerde risiconiveaus (het zogenoemde streef- en verbodsrisiconiveau):

1

GR (2010) Asbest: Risico´s van milieu- en beroepsmatige blootstelling, publicatienummer 2010/10, Den Haag : Gezondheidsraad.

7

Risiconiveau (gedurende 40 jaar, 8 uur/dag etc.)a

Concentratieniveau uitgedrukt in vezels per m3 (tussen haakjes wordt het concentratieniveau uitgedrukt in vezels/ml) Gemeten met Transmissie-Elektronen-Microscopie (TEM) Chrysotiel

Gemengde blootstelling met max. 20% amfibool

Amfiboolb 100%

4 x 10-3

200.000 (0,2)

130.000 (0,13)

42.000 (0,042)

4 x 10-5

2.000 (0,002)

1.300 (0,0013)

420 (0,00042)

a. De subcommissie GSW gaat uit van het extra risico per jaar en heeft daartoe om pragmatische redenen de risiconiveaus gedeeld door 40: 10-4 (het zogenoemde maximale risiconiveau) respectievelijk 10-6 (het zogenoemde streefrisiconiveau). b. Tot de amfibolen behoren actinoliet, amosiet, anthofylliet, tremoliet en crocidoliet.

Betrokkenheid organisaties en gevolgde procedure

Naast het gebruikelijke achterbanberaad via de centrale werkgevers- en werknemersorganisaties heeft de subcommissie brancheorganisaties in de gelegenheid gesteld informatie te geven over de technische haalbaarheid van de voorgenomen grenswaarden voor genoemde stoffen. Daarnaast heeft de subcommissie ook de zogenoemde asbestkoepels betrokken bij de haalbaarheidstoets. Verder zijn betrokken Arbodiensten geattendeerd op de procedure. Voorafgaande aan de start van de haalbaarheidstoets heeft de subcommissie twee bijeenkomsten belegd: ■ op 8 juni 2010 is van de zijde van de Gezondheidsraad een toelichting gegeven op het rapport Asbest: Risico’s van milieu- en beroepsmatige blootstelling; ■ op 9 september 2010 is het rapport van TNO en RIVM over de praktische consequenties van het advies van de Gezondheidsraad over asbest toegelicht. Aan beide bijeenkomsten is deelgenomen door brancheorganisaties, asbestkoepelorganisaties en Arbodiensten; deze organisaties zijn ook in de gelegenheid gesteld van gedachten te wisselen met de inleiders en de leden van de subcommissie. Voor de deelnemers aan beide bijeenkomsten zijn verslagen gemaakt van de gepresenteerde inleidingen en gevoerde discussies. De eerste bijeenkomst heeft ertoe geleid dat de betrokken branches, asbestkoepels en Arbodiensten bij brief van 14 juni 2010 door de subcommissie onder meer zijn geïnformeerd over de voorgenomen haalbaarheidstoets. De tweede bijeenkomst heeft onder meer geleid tot de conclusie dat de grenswaarde voor gemengde blootstelling met maximaal 20 procent amfibool, die de Gezondheidsraad voorstelt, niet in de haalbaarheidstoets zou moeten worden betrokken. Vanuit de praktijk stuit deze waarde namelijk op praktische toepassingsmogelijk-

8

heden. Veelal is van te voren de samenstelling van het asbestmengsel niet bekend. Daarom geeft de praktijk de voorkeur aan een norm voor chrysotiel en voor amfibolen. Huidige grenswaarde

De huidige grenswaarde voor alle asbestsoorten is bij besluit van 7 juli 2006 vastgesteld op 0,01 vezel/ml (10.000 vezels/m3) als tijdgewogen gemiddelde voor de achturige werkdag. Uit een reactie van de directeur Arbeidsomstandigheden van het ministerie van SZW van 25 april 2007 als antwoord op de vragen van de Commissie Arbeidsomstandigheden over het desbetreffende besluit, blijkt dat de grenswaarde voor alle asbestsoorten is vastgesteld op het niveau van de toenmalige zogenaamde vrijgavenorm. Deze werd en wordt gebruikt om vast te stellen of een ruimte waaruit asbest verwijderd is en die in principe dus asbestvrij moet zijn, veilig is om te betreden. De waarde van 0,01 vezels/ml sloot aan bij de volksgezondheidsnormen zoals toen gehanteerd en gezondheidskundig onderbouwd. De Europese asbestrichtlijn (2003) vermeldt een grenswaarde van 0,1 vezel/ml. Deze waarde is echter niet gezondheidskundig onderbouwd. Haalbaarheidstoets

Bij brief van 13 september 2010 (en van 28 september 2010 met enkele kleine correcties) is aan de betrokken brancheorganisaties en asbestkoepels verzocht om voor 31 december 2010 informatie beschikbaar te stellen over de technische haalbaarheid van invoering van een grenswaarde op het niveau van het streefrisico voor: 3 ■ chrysotiel van 0,002 vezels/ml (2000 vezels/m ); 2 3 ■ amfibolen van 0,00042 vezels/ml (420 vezels/m ). Deze waarden gelden voor de werkgerelateerde blootstelling als TGG-8 uur, gemeten met elektronenmicroscopie. De betrokken Arbodiensten zijn hiervan in kennis gesteld. In bijlage 1 staan de aangeschreven organisaties vermeld. Bespreking resultaten haalbaarheidstoets

De subcommissie heeft een reactie ontvangen van de volgende organisaties: ■ Fenelab, d.d. 15 december 2010; ■ het Platform Bodemkwaliteit, d.d. 29 december 2010; ■ de Vereniging voor Onderzoek naar Asbest en Milieubedreigende stoffen (VOAM), d.d. 31 december 2010. Van de overige aangeschreven organisaties is geen schriftelijke reactie ontvangen.

2

Te weten actinoliet, amosiet, anthofylliet, tremoliet en crocidoliet.

9

Mede naar aanleiding van de schriftelijke reacties heeft de subcommissie besloten aan een asbestdeskundige van TNO de volgende twee aanvullende vragen voor te leggen: Vraag 1: Voor de werkzaamheden ten behoeve van eenvoudige asbestverwijdering (asbesthoudend materiaal dat zonder breuk, dan wel met een enkele breuk kan worden verwijderd) is een expliciete keuze gemaakt voor klasse 1. Wat is de consequentie voor deze kleinschalige asbestverwijdering, vallend in klasse 1, wanneer de grenswaarde wordt verlaagd? Vraag 2: Is het noodzakelijk de werkzaamheden aan klassen aan te passen en wat zou een eventuele aanpassing voor de verschillende klassen concreet betekenen? Wat zou voorts het effect zijn van een versmalling van klasse 1? De asbestdeskundige heeft de beide vragen schriftelijk beantwoord en vervolgens toegelicht in de vergadering van de subcommissie op 10 februari 2011. Conclusie

De subcommissie concludeert uit de gevoerde discussies met branches en asbestkoepels, de schriftelijke reacties op de haalbaarheidstoets en de nadere toelichting van de zijde van een asbestdeskundige van TNO het volgende: ■ Invoering van de getoetste grenswaarden op het niveau van het streefrisico voor blootstelling op de werkplek is technisch haalbaar en de desbetreffende grenswaarden kunnen daarom worden ingevoerd. ■ Invoering van deze grenswaarden is pas zinvol als de consequenties ervan voor de indeling in risicoklassen van asbestverwijdering en invulling van het maatregelenniveau per risicoklasse nader zijn ingevuld. Onder meer zullen moeten worden aangepast SC 530 en NEN 2990 (en 5897). Van belang is dat de betrokken branches/asbestkoepels daarbij worden betrokken. De subcommissie verwacht dat bedoelde aanpassingen en een goede communicatie daarover met alle betrokkenen ongeveer 1,5 tot 2 jaar in beslag nemen. De subcommissie acht het van belang dat de daarbij ontwikkelde nieuwe werkwijze eerst in de praktijk wordt getoetst (en eventueel bijgesteld) alvorens deze in te voeren. De subcommissie zal zich tussentijds op de hoogte stellen van de gemaakte stappen binnen de branches. Als blijkt dat dit afwijkt van het verwachtingspatroon zoals verwoord in de conclusies van de subcommissie, zal zij zich bezinnen op aanvullende maatregelen.

10

■

■

De periode tot de invoering van de nieuwe grenswaarden zal moeten worden gebruikt voor een aanpassing van de risicoklassen aan de nieuwe grenswaarden en daaraan verbonden maatregelen. De subcommissie gaat er daarbij van uit dat de asbestverwijderingswerkzaamheden die vallen onder de huidige risicoklasse 1, te weten werkzaamheden zonder dan wel met enkelvoudige breuk, ook in de toekomst zullen worden afgewikkeld op eenzelfde wijze als onder het huidige stelsel het geval is. De subcommissie verwacht dat slechts een beperkte verschuiving van werkzaamheden van risicoklasse 1 naar 2 zal plaatsvinden. Het huidige blootstellingsniveau van de asbestwerkzaamheden vallend onder risicoklasse 3 moet drastisch omlaag en ook de handhavingsactiviteiten moeten daarop gericht zijn. De subcommissie is van mening dat van groot belang is dat de asbestverwijderingswerkzaamheden vallend onder risicoklasse 3 op een goede en verantwoorde wijze worden uitgevoerd en strikt worden gehandhaafd door de Arbeidsinspectie. Een verlaging van de grenswaarde zonder specifiek handhavingsbeleid acht zij weinig zinvol. In het verlengde daarvan is aandacht noodzakelijk voor een mogelijke vlucht in de ‘illegaliteit’ als gevolg van invoering van de nieuwe grenswaarden en mogelijke kostenverhoging als gevolg daarvan voor de te nemen maatregelen. De subcommissie vindt dat het ministerie van SZW zijn verantwoordelijkheid in het bijzonder wat risicoklasse 3 betreft moet blijven nemen en het toezicht op de desbetreffende asbestverwijderingswerkzaamheden zal moeten versterken. De subcommissie denkt hierbij met name aan een directere verantwoordelijkheid en betrokkenheid van het ministerie bij de certificering rond risicoklasse 3.

Advies

De Subcommissie Grenswaarden Stoffen op de Werkplek adviseert om als grenswaarden in te voeren: 3 ■ voor chrysotiel: 0,002 vezels/ml (2000 vezels/m ) en ■ voor de amfibolen actinoliet, amosiet, anthofylliet, tremoliet en crocidoliet: 0,00042 vezels/ml (420 vezels/m3) als TGG-8 uur, gemeten met elektronenmicroscopie. Als ingangsdatum van de nieuwe grenswaarden adviseert de subcommissie 1 juli 2013.

11

De subcommissie adviseert verder – zoals onder Conclusie al aangeduid – over de invoering van deze nieuwe grenswaarden en in het bijzonder over de gevolgen en invulling daarvan voor de risicoklassen van asbestverwijderingswerkzaamheden, overleg te voeren met de betrokken (asbest)branches. Met hoogachting,

W.R.F. Notten Voorzitter

J.J. Brokamp Secretaris

12

Bijlagen

14

BIJLAGE 1

Overzicht van de bij de haalbaarheidtoets betrokken organisaties

Brancheverenigingen asbestverwijdering ■ Fenelab ■ Vereniging voor Verwijdering van Toxische en gevaarlijke Bouwmaterialen (VVTB) (Branchevereniging van en voor asbestverwijderende bedrijven) ■ Platform Asbestverwijdering ■ Vereniging van Asbest Verwijderende Bedrijven (VAVB) ■ Vereniging voor Onderzoek naar Asbest en Milieubedreigende stoffen (VOAM) ■ Vereniging voor Kwaliteitsborging Asbestonderzoek en -inspectie (VKBA) Brancheorganisaties (overig) Bond van Fabrikanten van Betonproducten in Nederland (BFBN) ■ BRBS Recycling – Branchevereniging Breken en Sorteren ■ Corus ■ CUMELA Nederland ■ Koninklijke Vereniging Federatie van Ondernemers in het Schilders-. Afwerkingsen Glaszetbedrijf (KV Fosag) ■ Nederlands Verbond Toelevering Bouw (NVTB) ■ Stichting Verenigde Keramische Organisaties (VKO) ■ Vereniging Afvalbedrijven ■ Vereniging FME-CWM ■ Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie (VNCI) ■ Vereniging van Universiteiten (VSNU) ■ VNO-NCW ■

Arbodiensten/ Overige organisaties Achmea Arbo, vestiging Heerlen/ Philips Healthcare ■ Achmea Vitale ■ ArboNed Noord-Holland/ Keurcompany ■ Arbo Unie BV ■ Arbo Unie Oost-Nederland, vestiging Almelo ■ Arbo Unie West-Nederland, vestiging Botlek/Europoort ■ Arbo Unie Zeeland ■ Arbodienst Licom KAM B.V. ■ Arbodienst NedCar ■ Human Capital Care Arbozorg BV ■

15

16

BIJLAGE 2

Samenstelling Subcommissie Grenswaarden Stoffen op de Werkplek (GSW)

Leden

Plaatsvervangende leden

Onafhankelijk lid ir. W.K. Raes (voorzitter tot 01-04-2011) prof.dr. W.R.F. Notten (voorzitter m.i.v. 01-04-2011) Ondernemersleden ing. E.C.M. Dijkman (Bouwend Nederland) C.J. Halm (FME-CWM) mr. W.M.J.M. van Mierlo (VNO-NCW/ MKB-Nederland) M. Korteweg Maris (VNCI) J.A. van de Werken (Koninklijke Metaalunie) vacature Werknemersleden T.P. Hubert (CNV) J.W.H.M. Manders (FNV Bondgenoten) drs. E.R. Haket (MHP) mw. ir. P.H.M. Timmermans (FNV Bondgenoten) drs. W. van Veelen (FNV Vakcentrale) drs. J.C. van Broekhuizen (FNV Vakcentrale)

mw. mr. C.C. de Boer

Adviserende leden prof.dr. G.J. Mulder (Gezondheidsraad) mw. dr. A.S.A.M. van der Burght (Commissie GBBS, Gezondheidsraad) Ministeriële vertegenwoordigers ing. F.M. de Beer (SZW) drs. A.A. Vijlbrief (SZW) ir. Th. Sijbranda (Def) drs. T. van Teunenbroek (IenM)

mw. M.W. Valstar

Secretariaat mr. J.J.A.M. Brokamp mw. mr. B.P.F.D. Hendrikx

17

18

Publicatieoverzicht Algemeen De belangrijkste adviezen en rapporten van de SER komen in boekvorm uit. Een jaarabonnement op deze publicaties kost  90,50. Losse exemplaren kosten  7,50, tenzij anders aangegeven. Van de meeste adviezen wordt een aparte samenvatting gemaakt, zowel in het Nederlands als in het Engels. Deze samenvattingen kunt u raadplegen op onze website. Sommige Engelstalige samenvattingen zijn ook beschikbaar in boekvorm en zijn gratis. De bibliografische gegevens vindt u op onze website. Het SERmagazine, met nieuws en opinies over de SER, de Stichting van de Arbeid en de overlegeconomie, verschijnt maandelijks. Een jaarabonnement is gratis. Een overzicht van alle SER-uitgaven vindt u op onze website (www.ser.nl). 1

Adviezen Grenswaarden voor asbest 2011, 22 pp., ISBN 978-94-6134-029-0, bestelnr: 11/09 Klachtenbehandeling aanstellingskeuringen 2011, 42 pp., ISBN 978-94-6134-027-6, bestelnr: 11/08 Strategische Agenda Hoger Onderwijs, Onderzoek en Wetenschap 2011, 56 pp., ISBN 978-94-6134-025-2, bestelnr: 11/07 Tijden van de samenleving 2011, 124 pp., ISBN 978-94-6134-024-5, bestelnr: 11/06 Werk maken van baan-baanmobiliteit 2011, 166 pp., ISBN 978-94-6134-023-8, bestelnr: 11/05 Toekomst scholing en vorming leden ondernemingsraad 2011, 44 pp., ISBN 978-94-6134-022-1, bestelnr: 11/04 Bevolkingskrimp benoemen en benutten 2011, 200 pp., ISBN 978-94-6134-021-4, bestelnr: 11/03 Zelfstandigen en arbeidsomstandigheden 2011, 38 pp., ISBN 978-94-6134-020-7, bestelnr: 11/02 Toegang tot het recht voor de consument en de ondernemer 2011, 18 pp., ISBN 978-94-6134-018-4, bestelnr: 11/01 Meer chemie tussen groen en groei 2010, 132 pp., ISBN 978-94-6134-015-3, bestelnr: 10/05

19

Zzp’ers in beeld: Een integrale visie op zelfstandigen zonder personeel 2010, 208 pp., ISBN 978-94-6134-013-9, bestelnr: 10/04 Meer werken aan duurzame groei 2010, 200 pp., ISBN 978-94-6134-008-5, bestelnr: 10/03 ARIE-regeling 2010, 24 pp., ISBN 978-94-6134-002-3, bestelnr: 10/02 Advies Overheid én Markt: het resultaat telt! Voorbereiding bepalend voor succes 2010, 234 pp., ISBN 978-94-6134-001-6, bestelnr: 10/01 Benoemingsrecht Sociaal-Economische Raad 2010-2012 2009, 30 pp., ISBN 90-6587-994-3, bestelnr. 09/08 De winst van maatwerk: Je kunt er niet vroeg genoeg bij zijn 2009, 280 pp., ISBN 90-6587-992-7, bestelnr. 09/07 Aanpak inhaleerbare allergene stoffen op de werkplek 2009, 72 pp., ISBN 90-6587-991-9, bestelnr. 09/06 Consumentenrechten in de interne markt 2009, 120 pp., ISBN 90-6587-990-0, bestelnr. 09/05 Europa 2020: de nieuwe Lissabon-strategie 2009, 178 pp., ISBN 90-6587-989-7, bestelnr. 09/04 Diversiteit in het personeelsbestand 2009, 94 pp., ISBN 90-6587-988-9, bestelnr. 09/03 Een kwestie van gezond verstand 2009, 184 pp., ISBN 90-6587-986-2, bestelnr. 09/02 Veilig omgaan met nanodeeltjes op de werkplek 2009, 156 pp., ISBN 90-6587-984-6, bestelnr. 09/01 Duurzame globalisering: een wereld te winnen 2008, 334 pp., ISBN 90-6587-973-0, bestelnr. 08/06 Waarden van de Landbouw 2008, 106 pp., ISBN 90-6587-971-4, bestelnr. 08/05 Zuinig op de Randstad 2008, 82 pp., ISBN 90-6587-969-2, bestelnr. 08/04 Langdurige zorg verzekerd: toekomst van de AWBZ 2008, 288 pp., ISBN 90-6587-970-6, bestelnr. 08/03 Naar een kansrijk en duurzaam energiebeleid 2008, 106 pp., ISBN 90-6587-968-4, bestelnr. 08/02 Evenwichtig Ondernemingsbestuur 2008, 100 pp., ISBN 90-6587-966-8, bestelnr. 08/01 Evenwichtig Ondernemingsbestuur: bijlage met consultatie en onderzoeksrapportages 2008, 215 pp., ISBN 90-6587-967-6, bestelnr. 08/01A

20

Rapporten Nieuwe EU-voorstellen Regulering en toezicht financiële sector 2010, 64 pp., ISBN 978-94-6134-006-1 CSED-rapport: Naar een integrale hervorming van de woningmarkt 2010, 124 pp., ISBN 978-94-6134-004-7 CSED-rapport: Met Europa meer groei 2004, 210 pp., ISBN 90-6587-880-7 N, E, F

Engelstalige publicaties The Dutch Work Councils Act Information brochure, 2011, 38 pp., ISBN 978-94-6134-028-3 The power of consultation: The Dutch consultative economy explained General brochure, 2010, 34 pp., ISBN 978-94-6134-011-5 Europe 2020: The New Lisbon Strategy Abstract, 2009, 40 pp., ISBN 90-6587-991-9, orderno. 2009/04E Nanoparticles in the Workplace: Health and Safety Precautions Translation wiht abridged appendices, 68 pp., ISBN 90-6587-987-0, orderno. 2009/01E Social and Economic Council’s Statement on International Corparate Social Responsibility Statement, 2008, 91 pp., ISBN 90-6587-983-8 On sustainable globalisation: A world to be won Abridged version, 2008, 132 pp., ISBN 90-6587-979-X, orderno. 2008/06E CAP Reform and Public Services of Agriculture Abridged version, 2008, 52 pp., ISBN 90-6587-973-0, orderno. 2008/05E

Overige publicaties Leidraad personeelsvertegenwoordiging – met toelichting en bijlagen 2010, 104 pp., ISBN 90-6587-998-6 Voorbeeldreglement Ondernemingsraden – met toelichting en bijlagen 2010, 264 pp., ISBN 90-6587-997-8

Alle uitgaven zijn te bestellen: ■ telefonisch bij de afdeling Verkoop (070 3499 505); ■ via de website (www.ser.nl); ■ door overmaking van de vermelde prijs op gironummer 333281 ten name van de SER te Den Haag, onder vermelding van het bestelnummer en de titel.

21

Colofon Uitgave Sociaal-Economische Raad Bezuidenhoutseweg 60 Postbus 90405 2509 LK Den Haag T 070 3499 499 E [email protected] www.ser.nl

Tekst Subcommissie Grenswaarden Stoffen op de Werkplek

Fotografie Omslag: Shutterstock

Vormgeving en druk 2D3D, Den Haag (basisontwerp); Huisdrukkerij SER

© 2011, Sociaal-Economische Raad Alle rechten voorbehouden Overname van teksten is toegestaan onder bronvermelding. ISBN 978-94-6134-029-0

22

Sociaal-Economische Raad Bezuidenhoutseweg 60 Postbus 90405 2509 LK Den Haag T 070 3499 499 E [email protected] www.ser.nl © 2011, Sociaal-Economische Raad ISBN 978-94-6134-029-0