:J=RND
:K=RND
:L=RND
C=X:X=X<J>:X<J>=C:C=X
De routine van Hans Vink heeft ongeveer 4 minuten werk om een array met 100 getallen te vullen. Bovenstaand programma doet het in 10 seconden, dus bijna 25 keer zo snel. In de routine van Hans Vink staat in regel 130 een test, om te kijken of het RANDOM-getal groter is dan NUL. Deze test is volkomen overbodig, omdat RND<X> altijd een getal maakt, dat groter is dan NUL. Mijn programma kan eventueel nog sneller worden gemaakt, door de waarde .75 in regel 120 te verlagen tot bijvoorbeeld .5, hoewel er dan wel_ meer kans is, dat de getallen op volgorde blijven staan. Albert Oosting Heemskerkstraat 90 9645 GR Veendam.
\Nil lekeur-i<=le .j
****
H=X:X
If not then yet Het onderstaande programma zal bij een heleboel mensen een groot vraagteken oproepen. 10 IFP=O C=OELSEC=1 20 IFP=O D=OELSED=l 30 PRINT C-·D het wel eens Iedereen zal zijn, dit is een eenvoudig klein programmaatje. Toch doet het iets anders, dan verwacht. Zet uw computer nog niet bij het huisvuil wan~ volgende keer geef ik er een verklaring voor. Ronald Bode Dellaertlaan 3 1171 HE Badhoevedorp .
(h.,) "..._.).
Hoewel het programma uit de vorige Smart Remarks, om willekeurige getallen te maken prima functioneert, is het toch voor verbetering vatbaar. Hoe voller het array namelijk wordt, des te langer duurt het voordat een nieuw getal kan worden toegevoegd. Als er 100 getallen gemaakt moeten worden, en we hebben er al 50, dan is het programma twee keer zo langzaam als in het begin. De kans is namelijk 1 op 2, dat het getrokken getal al bestaat. Zo zal na 90 getallen nog maar 1 op 10 getallen een nieuw getal zijn. Voor het laatste van de 100 getallen zal de RND gemiddeld 100 keer uitgevoerd moeten worden. De controle op dubbele getallen zal dan 99 keer moeten worden gedaan. Ook is het zo, dat indien 100 getallen gegenereerd moeten worden, dit veel meer dan twee keer zo lang duurt als voor 50 getallen. Mijn programma is wel wat langer dan dat uit het vorige nummer, maar wel veel sneller. 100 110 120 130 140
150 160 170 180
REM WILLEKEURIGE GETALLEN --- J BECKERS DIM XC70) CLS: FOR A=1 TO 70: X=A: NEXT A FOR A=l TO 70 X=RND<70l: IF X=O THEN 140
****
hebben
Voor de Model I zijn er vier verschillende ROM's uitgebracht. Om nu te weten t.e komen, welke ROM er in je TRS-8(1 zit, kan het volgende programmaatje worden gebruikt. De rekentijd bedraagt ongeveer drie minuten. 1 0 OEF INT I -J 20 PRINT TABC9>; 30 FOR l=O TO 11265 STEP 1024 40 IA=O: FOR J=O TO 1023 50 IA=IA+PEEf<
11
11
130 140 150 160 170
DATA DATA DATA DATA DATA
141,021,176,142 "ROM 1.2 ",236,128,132,112,123,127,052,023 235,021,176,010 "ROM 1.3 ",004,128,132,112,123,127,052,023 159,021,176,162
\/Oor ~v1odel
Run het programma, en kijk welke waardes uit de ROM tevoorschijn komen. Door deze te vergelijken met de opsomming van de verschil lende ROM's valt te zien welke ROM er in de computer zit. Deze tip stond trouwens in Supermap van Fuller, een boek dat waarschijnlijk niet iedereen in zijn bezit heeft. J.H. Vermeulen Primulastraat 2 3202 RN Spijkenisse Tel. 01880 - 13925.
Lwaan In nummer
van twee gegeven, te voegen open deur
. .-1nn t.......
•....... 1 1
17 van Remarks stond een artikel over het samenvoegen Basicprogramma's in het geheugen. De methode, die werd om twee programma's vanaf cassette in te lezen en samen werkt goed, doch het kan korter. Wellicht trap ik een in, maar hier is toch mijn oplossing.
Laadt eerst het programma met de laagste regelnummers in. Als dat is gebeurd, moet het volgende programmaatje met de hand worden ingetypt: O IFPEEK ( 16633> <2THEN1ELSEPOKE16548,PEEK(16633l - 2:POKE16549, PEEK ( 16634 l : GOT02 POKE16548,PEEK<16633l+254:POKE16549,PEEKi16634l - 1 2 CLS:PRINT"KLAAR VOOR HET LADEN VAN VOLGEND PROGRAMMA":END Nu het programma met de hoogste regelnummers inlezen van en dan alles herstellen door het volgende in te typen:
cassette
POKE 16548,233:POKE 16549,66 Door een LIST te geven, kan men constateren, dat de beide programma's keurig aaneen zijn gesmeed. Het enige wat nu nog dient te ge beuren is het weghalen van de regels 0,1 en 2. Dit kan bijvoorbeeld door: DELETE 0 - 2 E. van Dijken Slenerbrink 208 7812 HJ Emmen.
Let op: nieuw· centrool Th'.S-80 telefoonnurnrner
023
38.41 .35
III
Hieronder volgen de gegevens welke nodig zijn om de Basicode op Model III te laten werken. Hierbij is uitgegaan van de listing in Remarks 18. Aan een verbeterde versie wordt nog gewerkt. Breng in het programma de volgende wijzigingen en toevoegingen aan met de editor-assembler:
-1 1 !
1
120(> BASIC EQU 1210 ===> vervallen EQU 1220 PRINT 1240 ===> vervallen EQU 1300 POORT EQU 1312 BRI< EQU 1314 VDCLS EQU 1316 DELAY2 ORG 1360 1400 WAIT2 CALL 1410 ===> vervallen 1660 CALL 167(> ===> vervallen 1802 LO PUSH 1803 LBL 1804 LO CALL 1805 1806 POP 1807 DJNZ 2060 LD 3340 WAITS CALL 2350 ===> vervallen NOP 2585 2600 CP NOP 2605 3270 HE ADER LO NOP 3512 NOP 3513 NOP 3514 NOP 3515 NOP 3516 NOP 3517 3830 LO 3840 OUT DEFM 3992 BMESG DEFB :S994 DEFB 4020 DEFB 4045 DEFM 4080 BCODE CALL 4195
1A19H 021BH OFFH 028DH 01C9H 0060H 43E9H BRK BRK
B,3 BC BC,O DELAY2 BC LBL
************* ************* Check alleen break toets Clear screen Delay
************* *************
BC~2280
BRK
*************
20
DE,4100
A,2 <236>,A 'BREAK' ODH ODH ODH 'MODEL 3 BASICODE' VDCLS
Bovenstaande gegevens zijn ingestuurd door B.J. Hemstra, Almelo
Computo ergo sum - 3De vorige afleveringen hebben we ons een beetje bezig gehouden met natuurlijke taal, en de verwerking daarvan. Een belangrijk onderdeel uit de Kunstmatige Intelligentie en tevens een groot hulpmiddel bij het verwerken van natuurlijke taal is de patroonherkenning. Met behulp van de technieken uit de patroonherkenning wordt een machine in staat gesteld, uit een hoeveelheid gegevens een patroon te halen. Op basis van dat patroon wordt orde in de chaos gebracht wat de interpretatie van de volledige gegevens kan vereenvoudigen. Een oud voorbeeld van patroonherkenning is de 'kijkende robot ' , die werd gebruikt om geschreven informatie te ontrafelen. Ee11 dergelijk apparaat heeft men eens gebruikt, Olll geschreven getallen (bijvoorbeeld op giro k aarten> te 'lezen'. Daartoe werd de informatie van het geschreven getal vergeleken met informatie, die in tabellen waren opgeslagen. Iedere letter heeft zijn eigen patroon, en met behulp van gecompliceerde technieken kan een verband worden gelegd tussen een geschreven getal en het getal wat er bedoeld wordt. Nu schrijft geen mens op dezelfde manier, dus het project had nogal wat voeten in de aarde. In de begintijd kreeg men problemen voorgeschoteld, die toendertijd praktisch onoplosbaar leken. Later is de apparatuur verbeterd, zodat het machinaal lezen van informatie op papier goed mogelijk is geworden. In Rusland heeft men, dit even tussendoor, de zaken iets anders aangepakt. Op brieven werd een raster gedrukt, waarbinnen de cij fers van de postcode moesten worden ingevuld. Dit is een beetje te vergelijken met een 7-segments display, waarmee ook alle getallen goed kunnen worden weergegeven. Door nu alle gebruikers te verplichten, hun cijfers binnen het raster te schrijven, werd het lezen van die cijfers een fluitje van een cent. Ook ~en manier, hoewel we daar, in het kader van de kunstmatige intelligentie, niet veel in zien. Het herkennen van patronen wordt makkelijker naarmate de kans groter is dat er ook wer kelijk een patroon aanwezig is. Moe1li..Jk ge zegd, ~aar misschien dat een voorbeeldje het duidelijk _maakt. Als er informatie is, die volkomen RANDOM
kunnen
worden.
Zijn
er
meer
voorwerpen, dan worden
deze geteld, door ze in kleine groepje onder te verdel~n. Zeven appels op de. tafel zullen doorgaans worden geteld als 3 Pus 4 · Bij het tellen van de lengte van een woord
makkelij k zijn te tellen. De mens mag dan patronen kunnen herkennen, de computer kan het oo k , vooral als hij wordt geplaatst tegenover de gedragingen van een mens. Die mens, namelijk, is niet in staat, een patroonvrije hoeveelheid informatie te leveren. Dit valt te bewijzen aan de hand v an het onderstaande programma: 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 2 10 220 230 240 250 260 270 280 290 300 3 10 3 20 330 340 3 50 360 370 380 3 90 400 410 420 430 440
*
REM * REM REM T * REM * * * R * REM ****** ******** * S * REM * PATROONHERKENNING * * 8 * REM * ********** 0 * REM * * REM * KUNSTMATIG INTELLIGENT PROGRAMMA * REM RICHARD KEIJZER, HILVERSUM * REM ************************************** CLS:DEFINT A:DIM A<16,1l REM **** EVEN EEN BEGINNETJE MAKEN **** FOR N=l TO 4 IF RND O AND G< >l THEN 280 K=O:FOR N=lT04:K=K+B
*
* *
*
*
* *
*
Dit programma vraagt aan de gebruiker, om afwisselend nullen en enen in te v oeren, en dat volkomen willekeurig. Een mens kan geen willekeurige volgorde van nullen en enen maken, vandaar dat het programma de mogelijkheid heeft, de volgende invoer te ' voorspellen'. Het lijkt dan, of de c omputer gedachten kan lezen, maar dat is n iet zo. Gekek~n wordt n amelijk, wat er de voorgaande keren is inget i kt door de gebrL1 ik er. Hierbij wordt vier maal terug gekeken. S tel je voor, dat d e geb ru iker heeft ingetoetst: 0 0 0 111
0 101011011101011 0
Het programma n eemt d a n de v oorgaande vier
waarden
0
1
(l
(0101)
en be-
schouwt deze als een binair getal. In dit geval dus 4 + 1 = 5. Dan wordt het vijfde element van het array bekeken. Hierin staat het aantal nullen en enen, dat na 0101 is ingevoerd. De mens zal geneigd zijn, nu weer hetzelfde getal in te voeren als de voorgaande keren. De computer rekent daarop, en baseert daar zijn voorspel 1 ing op. Die voorspelling wordt gedaan, door te kijken, wat er meer is in gevoerd na 0101, een 0 of een 1. Het element, dat de hoogste waarde heeft, wordt aangemerkt als meest in aanmerking komende invoer van de gebruiker. Zijn beide elementen gelijk, dan wordt door middel van RND .4 dan invoer is een 1
kleine odvertenties Model I, level II, 48K, exp.int. Epson MXBO printer, diskdrive BASF 40-track, 20 diskette's, div. progr+documentatie: f 3998 D. Groeneveld, tel 02510-43313 K. Smithstraat 98, Beverwijk. Te koop aangeboden: 2 >: 8" floppies, type BASF 6101 inclusief kast, zonder voeding. Prijs n.o.t.k. L. Morel, tel 035-233604 na 20u
Wegens omstandigheden aangeboden TRS-80 model III + Epson MX-80 FT printer met zeer veel papier. Dok veel software o.a. Scripsit, type cursus etc. Nieuwprijs 6300 nu voor 4500 gulden. Tel. 02945 - 35.52.
Te koop gevraagd: No's 1, 3, 4,9 en 11 van 80 Micro computing. Tevens gevraagd al le nummers van Micro-BO. B.Tabbernee, Dantestraat 275, Te koop aangeboden: 3076 KL Rotterdam. Micro-computer, TRS-80 Level II, Telefoon: 010 - 32.00.81 Model I, van mei '82. Met beeldmedewerkers voor de scherm, cassetterec. en Exatron Gevraagd: Informatie stringy floppy. Al les voor regionale redacties. bij de redactie van Remarks. f 2600.00 Tel: 035 - 23.37.15. Brem, 01820 - 25405, na 18.00u.
t rl r1' Le c,_.
1 T [!\ .
- -- -- - - ] t-.------· r. r.+ r " "l u".r. ".r.. ,r" " e1e1uu111 111111 t:1
~-----------------.- ~-,
r.
.
IJ,• •,
n1ewN cen1J(KJ 11\J- rn_...
023
-1-
1
,r·
38.41 .35
1 1
J 1
CAREL VEDDER
POSTBUS 614- 3700AP ZEIST- TEL.03404-22828
48K RAM IN UW TRS-80 ZONDER E.I. Dank z i j een nieuwe ontwikkelin g in I. C. techniek , is het mog e liik Uw TRS - 80 te voorzien van 4 8K we rkgeheugen , zon d er da t h ier de Expens ion Int er fac e voor no dig is Co mplete ond er delenset voor 48K werkgeh eugen , TRS - 80 Idem vo or TRS - 80 u i t de J apanse p r oduk tie Id e m voor Vi deo Gen ie
f 299 ,-f 299 ,-f 309 ,--
On ze Tec hnis c he Dien st kan deze geheug enuit b reidi nge n oo k vo or U i n de Comp ut er in b ouwen ( all een na telefon i sche afspraPk ) , prij s is onde rd e l en e n i nbouw TRS - 80 TRS - 80 Japanse produktie Video Genie
f 3 7 5 ,-f 399,-f 3 99 ,--
AN DERE GEHEUG EN UITBR EIDINGEN : Ombouwset vé n 4K naar 16K vo or TRS - 80 Idem i ngebouwd Inbouwset voor TRS Expenension Inte r f r ce ( per 16K ) 16K ingebouwd in d e E .I. 32K i ngebouwd in de E .I .
f f f f f
99 ,-165 ,--
f
99,--
DIV ERSEN : Ve r ba tim disket tes 5, 25 Inch enkelz. per 10 s tuk s g ro te re a a n ta l len op aanv r a a g
59 ,-99,-59,--
De 48K geheu ge n inbouw set s z ijn ook verkrijgbaar b ij het COMPUTER COLLECTIEF i n Amster da m
BESTELWIJZE EN VOORWAARDEN: Per brief , briefkaart of telefonisch.verzending onder rembours, of na vooruitbetaling op giro 1900844,of bank: NMB Zeist690813139 of met een betaalkaart. Orders onder f50,00 alleen na vooruitbetaling. Orders tot f 100,00 worden verhoogd met 15,00 verpakkings- en portokosten, tenzij anders aangegeven. Prijzen inclusief S.T. W.
Regionieuws
Bla bla bla
Afdeling Breda deelt mee, dat op maandag 6 september de eerste avond na de zomer-stop zal worden gehouden in de Cordiall Inn. Op die dag zal het telefoondistrict Breda een demonstratie geven van Viditel. Hierbij zullen TV's, modems en dergelijke worden getoond. Tevens zal een TRS-80 op Viditel draaien, met het bekende 'veren1gings-programma'. Iedereen zal het nodige documentatiemeteriaal kunnen krijgen.
Computers laten praten is iets, dat de meeste mensen wel aanspreekt. Tand y had een v oice-synthesizer in het verkooppakket, die ongeveer 1400 gulden kos tte. Met dat apparaat kon spraak worden gemaakt, die redelijk kon klinken. De Nederlandse firma DCG uit Hellevoetslui s heeft nu een soortgelijk apparaat op de markt gebracht. Uw redactie was in de gelukkige omstandigheid, dat apparaat uit t e mog en testen.
De afdeling Rotterdam heeft een goedkope vervanging gebouwd voor de RS-232 interface, die werkt via de cassettepoort. De prijs hier van zal beduidend lager liggen dan die van de normale interface. De interface werkt al op 300/300 baud, en in de komende maanden wordt getracht een programma te ontwikkelen voor 1200/75 baud. Wie nog even kan wachten met aanschaf van een RS-232 interface moet dit zeker doen, want de prijs komt in de buurt van de 75 gulden te 1 iggen. Het programma werkt zowel onder Level II, 16K als onder Disk Basic met 32K en 48K. Zo spoedig mogelijk zullen nadere informaties volgen. Nadere inlichtingen bij de afdeling Rotterdam.
De DCG - Talker, zoals het apparaat wordt genoemd, is een kastje ter grootte van een flink kistje sigaren. Uit het apparaat komen twee snoeren, te weten een netsnoer en een bandkabel voor aansluiting aan de computer. Tevens is e r een plugje, waarop een luidspreker mo et worden aange s loten. Bi j de Talker wor dt een Nederlandse handleiding geleverd, samen met een programma op cassette of disk. Hierop bevindt zich de so ftw are waarmee de Talker kan worden aangestuurd. Het is echter oo k mogelijk, om z elf een stuurprogramma te schrijven.
Utrecht zal voor de bijeenkomsten na de vakantie waarschijnlijk nog gebruik maken van de technische school De Bron. In de maand augustus zal geen bijeenkomst worden gehouden, de eerstvolgende zal worden gehouden op maandag 6 september. Er liggen plannen, om een cursus machinetaal te organiseren, waarvoor Gerard de Haan de toezegging al heeft gedaan. Over de precieze aanvangstijd is nog geen beslissing genomen. In september zal de afdeling Rotterdam worden uitgenodigd, om een demonstratie te geven met hun bulletin bord. Als gevolg daarvan zal de cursus Basic later beginnen, dus in oktober. In Utrecht is men bezig met een hardwareproject. De stand van za ken hierbij is als volgt: De bufferprint werkt, en van de pr1ntlayout zijn negatieven beschikbaar voor liefhebbers. Wie niet zelf wil of kan etsen, kan de print bestellen bij Carel Vedder. De prijs van print, kabel en onderdelen zal ongeveer 100 gulden bedragen. Ook de printer-interfacekaart met ruimte voor 2K PROM of RAM is klaar. Tevens is er een prototype voor een floppy contr o llerkaart, en wordt er gewer k t aan een RS-232 kaart. Deze laats t e zal hardwarematig niet compatibel ziJn met die van Tandy. Wat de software Caansturingl betreft, echter weer wel. LET OP LET OP LET OP LET OP LET OP LET OP LET OP LET OP LET OP LE T Het is van het grootste belang, dat alles wat met afdelingsact1 v 1 teiten te maken heeft, naar Casper Diegenbach wordt gestuurd. H1 J is als coördinator verantwoordelijk voor de onderlinge afstemm ing tussen de verschillende regio's, en h1J moet dus op de hoogte zijn van alle activiteiten, data van biJeenkomsten en dergelijke.
Het apparaat wordt gel,· oppel d aan poort nummer o, zodat met behulp v an de comma n do's OUT en INP signalen naar de Talker kunnen worden ge s tuurd. Met INF' kan wor·den gekeken, of de Talker klaar is om een
In totaal zijn er 64 van dergelijke fonemen die elk in 4 v erschi l lende toonhoogtes kunnen worden uitgesproken. Om een woord door de Talker te laten uitspreken, dienen we dit eerst te ontleden in de afzonderlijke fonemen. Een woord als DEUR, bijvoorbeeld. bestaat uit de volgende fonemen: DEUR
'D'
+ 'UH'
+ 'UH'
+ 'R'
Door deze vier fonemen naar de Talker te sturen wordt het woord 'deur' gesproken. Uit de luidspreker komt nu een klank, die wel iets wegheeft van het gesproken woord 'deur'. Het apparaat is opgebouwd rond een speciale synthesizer ch i p. n a melijk de SC-01 van de Amerikaanse firma Votrax. Deze chip is . v e r antwoordelijk voor het genereren van de k lanken. Ingebouwd zijn de fonemen, die vo o rkomen in het Engels. Willen we het apparaat Nederlands laten spre k en. dan stuiten we al gauw op moeilijkheden. Onze taal heeft namelij k klanken, die i n het Engels niet voorkomen. Voorbeelden daarvan zijn de ' e u' . de ui en de harde -,g~ - klan k . Deze klanken kan het apparaat ni et ma ken, en proberen we ze te simuleren, dan klinkt het al gauw ner gens naar. Het blijkt, dat plat Haags veel overeenstemming vertoont met h e t Engels, want dit d i alect komt haast feilloos uit de Tal k e r . Ook woorden, waarin geen typisch Nederlandse k lanken voorkomen, do en het goed. Andere woorden z ijn o ok redel i jk synthetisch te mak e n, al s er maar v o ldoende tijd in wordt gestopt. Bepaalde comb i naties v an foneme n g even nameli j k p r e c ie s de ju i ste klank. Na veel p r o b eren kom. je er du s wel uit. Conclusies. Met een p rij s v an 5 49 gulden (excl. BTWI is de DGC-Talker niet iets, wat men 'even gaat halen in de winkel ' . Inclusief ko mt de prijs altijd nog op z o 'n 650 gulden, en dat is veel geld. Wi e interesse heeft in het genereren van kunstmatige spraak za l meestal wel o v er dit bedrag heen kunnen stappen. Het is j ammer, dat er apart een luidspre k er moet worden bijgekoc ht van 8 ohm en minimaal 0,5 Watt. Dit komt weer op een e >: tra i nve stering v an t wee tientjes. Een andere tekortkoming i s het ontbreken van een volumereg e l a a r . alle spraa k komt eruit op het z elfde volume. Zachter zett e n i s er dus niet bij. De handleiding verdient ook n o g een woordj e van kri ti ek. In d e eerste plaat s st aan er en k el e fout en i n . Zo wordt in plaa t s v a n e en nul
Tot zover de echte fouten die ons zijn opgevallen. Wat we ook graag hadden gezien, was een Nederlandstalige lijst van fonemen. De fonemen staan er nu in het Engels, en niet iedereen is bij machte de Engelse klanken te kennen. Aan die vertaling van de foneemlijst wordt, zo werd ons verteld, gewerkt. Tevens is een verbeterde versie van de Talker in ontwikkeling. Bij de huidige versie treedt namelijk overspraak op, waardoor de geluiden van de computer (zet er maar eens een radiootje naast> door de spraak heenklin k en. Na een tijdje raak je daar wel aan gewend, maar een ietsje storend is het toch wel. gezegd, dat een machinetaal routine nodig In de handleiding wordt Basic programmaatje is, om de Tal k er aan te sturen. Met een simpel k an het echter ook. Na eventjes proberen kwamen we tot het volgende: 100 0 U SUBROUTINE VOOR AANSTURING DGC-TALKER U 101 0 FOR I=l TO K: READ B: OUT O ,B 1020 IF INP
eens wil e >: perimenteren met het opwekken van spraak heeft in nu een oplossing, die goedkoper is dan de Voice Synthesizer van Tandy. Bovendien heeft de DGC Talker meer mogelijkheden, z oals uitspraak van fonemen op verschillende toonhoogte. De Voice synthesizer van Tandy, daarentegen, beschikt over een ingebouwde luidspre k er en een volumeregeling.
de DGC-Tal ker
, - - --1 1
l l
~
/- r
.__ ,
'' _7 .· ,·n, . . . .1_l' .
'
' (,'
•, "
-
.
1"-nal r·n "~ r..-..-.,.,,...,nufn r_,L..,!,...•j',r , .'" l_AA ,1 n/t.-/ t .•l._.,. lJ! ,l ,~ 1. . . 1 l-H 17.• J.Jh.JIJC:-/.1 /l,i 1
J.'
-
,• i~ rlnrl.--r ~·
,1
~"C'.'fJt::;:' ) tJl 'JiJ__,
'
'
lii/e,.rnaa' L<1eur::i'! ze ee.rJ ol arJtkre il7lÓnTJafie.. .~: n .--l ue t' uJi .• SCJurn.•,'l~ il,.'" ue
7,.'/ f.
t_ " i
--1.~
1
WJll Tl WJi7
fe 11196'
i'
' vertfet7/ieS
CliJ./