~
/
\
OlE BOUMAN
5 T-R I" D DM T 1..1 D MAATSCHAPPELIJKE INTEGRATIE ALS TIJDPROBLEEM
'-...
./'"
\
/
AR A.04
33400 B
DE BALIE
,I
t
3-
OlE BOUMAN
STRIJD OM TIJD MAATSCHAPPELIJKE INTEGRATIE ALS TIJDPROBLEEM
DE BALIE
Architectuurbeschouwingen
AR A.04
~~~~1~~!~1~!tectuu
r instituut
3340~
.
T
,
P RE A MB U LE
De ze publi cntl c vursc h ijn t in h et kad er va n h et proj ect Tijd c n Huimt e e n w erd m ed e mo gelijk gc m a a k t dool' lïnanci ël c hijdragen va n d c min ist cri cs
va n Verkee r e n Wat el'staat , Soc ia le Zak en e n Wel'kg cl e gcnheid , e n Vo lkshui svestin g, Huimt elijke Ordenin g en Milieu ,
© lebru ari 2 0 03 , Uitge ve ri j De Bali c
Uiige ve r f De Bali e Klein e- Garunanplantsoen 10 1017 BH Ams te rd a m \V\V\v.balie.nl/ui tge vc J'ij Vo rm gev ing: Ste ve n Boland , Ams te rd a m Druk: Wilco , Ame rs foo rt
ISBN
go 66 17 2 8 5
1
Dit pamflet ga a t over de tijd di e h et u ko st h et te lez en. Een uur mi sschien. En dat uur komt nooit m eel' teru g. Zult u na dat uur al s Na pole on zeggen , dit uur is ge w on ne n ? Zult u dat uur betreden al s een arena, doorl even als ee n ve lds lag, be ëindigen al s ee n militaire op eratie ? Dan zult u zijn zoa ls zo ve le n: so lda te n va n de tijd. Int ens levend , al sof oo k het kom end uur h et laatst e is, k nokkend tcgen de tand des tijd s. De na chten in de kazerne , de da gen do ol' marcherend op w e g naar ve lde n va n ee r. or l eeft u al s ja ge r, s tee ds maar op zoe k naar g rote r w ild, kan sen g r ijpe n d e n ho ger mikk end ? or bent u soms zelf de prooi , op gejaagd door ve rwach tinge n, e ise n, ambiti es, protocollen , con troles ofuw supere go en le est u dit bo ekj e omdat h et no g mo est ? De klok h een ve le, uit e enlopende karakters tot zijn slaa f ge m a a kt. Ik zal u vas t bekennen: al s u dit ga a t lez en, do et u geen in vestering. Het is eve nm in al s een tijd elijke overbru ggin g, ee n pauze in ee n druk bestaan. Dit pamflet gaa t niet over h et al dan ni et nuttig cons u mer en van tijd, maal' over het scheppen e rv a n . I-I et ga a t over de zeldzame m enselijke kwalit eiten di e aan de tijd voorbij zijn . Over wijsh eid, over uw ge d uld en ge ne ros ite it, waal' h et ee n beroep op do et. Aa n h et c in d zal de tell er op 10.000 woord en s ta a n . Het is een will ek euri g gc ta l. Laat dat ee n ke el' ni et tell en.
~
o
EERSTE
DEEL :
DE K IL LE TR IO MF V AN
HET H IER
EN
NU
"
· "
o
1. HOLLAND S E TIJ D
EI' zullen weinig landen zijn waal' hel bes ef va n de lijd zo ste r k is als in ederl a n d. He t volk del' La ge Land en de elt natuurlijk m et de hel e m ensheid de idee va n de eindighe id va n hel le ven , de relali vileil van hel beslaan, la cal/di/ion liumain e. I-Iel is ee n wel en dal zich in vr ijwel elk gel oof heen. ge m a nifes teer d e n daal' bijna allijd de kern va n is. Als on s heslaan eindig is , dan mo el el' we l iels grole rs zijn dan wij. Als wij ve rg a n ke lijk zijn, dan is dat m etee n ee n Godsh ewij s: Hij mo el dan onvergankelijk , soeve re in e n onaantastbaar zijn. In vele culture n komt dez e le ven sopvalling lot uitdrukkin g in ee n zek ere ge late n he id e n deemoedigh eid. Soms zelfs ambitieloosh eid. En als el' va n grootse dad en sprake is, dan vaak in hel licht van een le ven hi erna: ge reïnc a rnee r d, of in hel paradij s. Voor ee n dergelijke promotie zijn vaak een paal' grote mom enten al ge noeg. Nie ts daarvan in Holland. Wanlnaasl een episl emolo gisch bes efvan 's levens eindi gh eid, is er ook altijd hel acut e bewust zijn van de lijd ge we es t. EI' wa s zelfs gee n lijd le verliez en. Hel land was verwikkeld in ee n ee uwige strijd m et hel water, Altijd mo est en e r dijk en bewaakt word en , terpen op geworpen , waterbekken s ge vu ld of pold ers leeggepompt. In ee n mo erassig deltaland is el' altijd iet s urgents te do en . Berusting bet ek ent niet alleen ee n geva a r voor jez elf, maal' ook voor and eren. "Vanl de haast waarm ee dijk en mo est en word en doorgesloken of jui st opge hoogd, was een haast voor ied ereen. Zij sc h ie p haar e ige n so-
~
ciale r e gim e . Wi e ni et m e ed e ed b enade eld e de ander. Wa ssend w a te r sch e pt ee n drach t. Va n d a a l' dal zo ve el schee pjes di e naam voe r de n . Zo ontst a at al s va nze lf ce n n ati e a ls een gevolg va n ee n ge dee ld tiid sb es e f. Bij sp r inglij zijn all e h ens aan dek. E l'I1 a zin gt
G
m en ee n Zuiderze eballade . Hel is gec n wo n der dal dit vo lk va lba a r was voor h el Pr ot e srant se we rc ld bee ltl, wa arin p ersoonlijke ve r a n lw oor delijk he id bo ven d e n est warmt e va n de Heili g e Moe derke r k w erd ges te ld . Ee n m ens mo cht ni et ve rs age n, m oe st bijdra g en a an d e gc m eens chap e n h et al gem e en belan g . Daal' hoord e ee n bijzonder e moraal bij: di e va n vlijt. Ar be id ad elt! Hel a n tw oo rd op h el di ep doorvoeld e id e e va n d e Vanitas was ni et lethargi e , maar juist ec n s te rk arbeidsethos. Ledi gh eid wa s des duivel s oorkussen . Talloos zijn d e prentj e s e n s ch il d e r ije n waarop d e zonde der lu ih e id w erd ge too n d . En in Holland kre e g d e prot e stantse w erk ethi ek een ca lvin is lische int erpretalie dool' h et id e e va n de predc stinatie. Werk was ni et all e en ee n blijk va n p ersoonlijke ve r a n tw oo rd elijkh eid n em en voo r h et hi er e n nu , maar ook voo r h et hi ernamaal s. Wie hard w erkt e be w e es dat hij Gods zijde had ge koze n e n dat zijn za lighe id ve r ze ke r d w as . Wc r k ga fz ie le n r us l e n bo ve n d ie n ee n sp ir it uele r ed en ove r a n de re n te kunnen oord el en. En daarm e e b e gint d e traditi e v a n h et Gids la n d . Wal ee n nati e was , w erd ee n be gin sel. Hel be gin s el Holland. Ee rst voe r h et o nd er e igc n vla g ove r d e w ereldze e ën , e n Slic h tte een imp e rium. Lat er, terwijl h et imp erium w a n ke lde, ging h et voo r t in de ho e dani gh eid va n kapit ali sm e. Daarm e e w erd h et proj e ct Holland uit eind elijk h el gr oo ls te s ucces uit d e w ereld ge schied eni s , ee n s ucces dal no g altijd ni et ten e i n de loopt. 1 e w York be gon al s Nie u w Amste r da m , e n ho ewel h el c ige n do msrech t ni et lan g op Hollandse naam he elt ge s ta a n, h e en d e Hollandse zi el h el e r lol op d e da g va n va n d a ag voo r h el ze g gen. Ge en plek lel' w e r eltl kent zo 'n ste r k vc r tr o u we n in de m etaf ysi s ch e hewij skrn cht va n s ucces. Als je iemand bent in e w York, dan ben je iemand in h el godd e lijk besl el.ln Ne wYor k h eb je dan ook nooit een minuut te ve r lieze n . En al s je h et ge m a a k t h ebt , h eb je ook ee n morc el r e cht op je voo rs p oe d. M issch ie n dat d e Ame r ik aa nse m yth e va n hard we r ke n al s po ort naar de h em el e n igszins ove r zijn hoo gt epunt h e en is e n h el c o n s u me ren s tilaan boven produ ceren w ordt ges te ld. De aflo ssin g s la a t ech te r al klaar. Als w e tenminst e d e ve r h a le n over
,I
h el pot euti c cl va n C h ina m ogen ge lo ve n dal op h el punt s ta a t oo k Hollands te worde n . Nie l zozeer d oo r d e aan le g va n ve r tederend e Vole n da m -ach tlge dorpj es , ma al' voo ra l dool' h et lol o p d e bod em d oorg e voerd e ge loo f in arbe ids p l'od uc liv ite it c n in vc s te r in gs pü c h t. N u is Ch ina h el land d al z ij n s ucc e s m e el in g r oe ip e r ce n tages. Hel ga a l de Iant asi e te bo ven lc bed en ken wa l h el voo r d e were ld bet e kent nu e r we e r ee n m ilja r d m ensen hun cyclisch were ld be e ld in w is s el en voo r e e n lin e ai r tijd sp e rsp e eli ef, zo a ls d e Holl and ers d ed en aan h et e in de va n hun M id de le c uw e n. En ho e s la al h et nu in Ne de rl a n d ze il'? Herk ent h et z ijn e igen e rfe n is no g? Het Ilikt mi s s clu cn dat d e lukk ei all an g c n bre ed is overgedra gen . Hel is ni clmoeilijk h el land te be schrij ven al s ce n volkom en de cad enl oord va n ve rs pill ing. N ie t m e er inno ve renrl , ni et m e er cx pa n dcrc n d , maar voo ra l terend op oud e ro em , va n binn enuil ve r tee r d door on vr ed e e n lc vee l vr ije da g en . In dit be eld wee l m en ni et m e er w a a l' m en h e cn wil , behal ve naar de vo lge n de part y, fe sli val o f brad eri e . Nie l all e en th e oretis ch , maar ook fe ite lijk vo lko m e n po sti ndu su-i e el , po stk npitnli sti s ch e n po stprote stants. Maa r dat is m a al' sch ijn . Wa n l h et.m a g zo zijn d al Ne de rl a n d nu ka n wo rde n ve r bee ld m et p o rtreu en va n Fees t & Pr et , m et e in d e lo os woo ng e n o t waa r e e n s d e ha ven kran en s to n de n , m et s tee el s m e e r bem idd elin g c n muna gem e nt va n stee el s mind e r prim aire processen e n a ld u s e e n ka s te o pleveren d va n m a kelaars e n co ns u lta n ts o p zoek naar in te ri m- klus se n , m et daytraders e n 11 edgefu 11 d s , di e hun ge ld s lech ts vc rd ie ne n m et ko ersb e w e gin g en , m a akt ni et uit om hoog of oml aa g , e l' blijll ee n fundam ent el e houdin g len g ro n ds la g ligg en a a n d eze ni euw e eco n o m ie . Wa n l zc lfs al s Holland lol Se clo m e n Go m o rra wordt, dan no g b el e en m en zi jn lied erlijkh eid op ee n uit erst se rie u ze mani e!'. Vr ije lijd e n ge n o l zijn hi er hard w erk en ge b la ze n . Het ga a l no g altijd ni et om ge woo n lui eren , n e e , e l' zal e n e l' mo el geprest e erel word en. Wal e l' a ch lel' al di e ni euwe gc n ie linge n zit is no g a lt ijd h el vc r tr o uw de ge voe l dal e r ge pr od ucee rd mo et w o r d en. E n w a l d aar w e er a ch lel' zit is h el be s ef dal e l' no g s tee els ge e n seco n de ve rl o re n m a g ga a n . Hel is du s ni et zoze e r h el ve rborgen moli ef van d e c u lt u ur dal in on gered e is ge ra a kt, a ls w e l h el r ic h tp u n t. Hollands e Ti jd is n og a ltijd uit erst ko s t ba re lijd. Gee n w o n de r d al h el pl eid ooi voo r de zoge n a a m d e on lhaas lin g n iet werke lij k w e e rkl a nk kr ijg t e n e e r d e r a ls ee n vo r m va n se-
G
~
,I
culiere gods las te r ing wordt ge zie n dan al s re ël e opti e. Zolan g zelfs de ontaarding in dil vlakke land zelotisch wordt aan gepakt , is el' ni et s aan de hand e n zijn we no g altijd ge he el onsz elf . Nog altijd word en wc aan gespoord naar h et Oudhollands s pree kwoord: al s tijd ge ld is, leen ied ereen ho ven zijn sta n d.
G
2. DE
TIJD AL S ORD E E N H E T E I NDE DAARVAN
.J c mo et el' altijd op venla cht zijn: dat je interesses zijn ingegcven dool' de well en van je ci gen le vensloop e n di e va n jc ge ne ra tie. Daarom is de vraa g ge rcch tvaa r dlgd of h et ond erwerp va n dil pamflet sa mc n h a ng t me t het oud er word en. Nic t all een va n mij, maal' ook va n de naoorlo gse bab yboom die mij voorg aa t naar het e inde . Zou h et kunn en dat dil hoekj e, de manifestatie waal' h et deel va n uitmaakt e n voora l de weerklank di e het eve ntuee l krij gt , ge lege n is in h et s te rk groe ie n de besef va n ' res te re n de tijd '? EI' ligt m eel' acht er dez e ge ne ra tie dan voor haar, dat mo et de perceptie va n de werkelijkheid toch kleuren ? De tijd die no g te gaa n is, is bo vendi en plot seling in ee n h eel and er da gli cht kom cn te staa n . De babyboom ers ge loofde n lan ge lijd dat ze de sociale schuld van h et Ik-tijdperk tijd en s hun (vervro egd) pen sio en wel kond en allossen . lviaa r de tel eurstelling is groot: Cl' is h el emaal gee n geld voor di e pcnsiocnen. Het ziel e l' naar uil dat de laatste zee van lijd die in het vcrschi et la g nu sne l droo gvalt. Zou dil het werkelijke moti ef va n de henvaard erin g van de tijdsfactor kunnen zijn? Het z ~llIh esl kunnen , maal' ik vlij mc m et de gedach te dat el' no g ict s and ers aan de hand is. Als je het wilt zien heen all es zijn eige n klok . EI' is een tijd va n de aard e . EI' is een lijd va n de natuur. EI' is een tijd va n de m en s. En e l' is ee n tijd va n de cu ltu u r die dool' de m ens gesch a pe n wordt. Wat al dez e temporel e ord cningen kenmerkt , is dat Cl' gee n ontkom en aan is. Alt h a ns, daal' heen het altijd naar uit gezi en . Als
G
-
G
ge o fys isc h ge hee l kent de aard e h e t r itme d er zonn ewend e s e n da g elijks e ro tati cs . Als ecosy s tee m kent d e na tuur de voe dse lk et en s e n biodi versit eit , ge ne tische patron en e n vo r me n va n r eprodu cti e . Als o rg a n is me kent d e m ens zijn volg o rde va n co n ce p tie, g r o e i, vo lw asse nwo r d in g e n oud erdom . E n al s bct ek e ni ssyst e em kent de c u lt u u r ee n almaar in gewikk elder word en de co n fig u ra tie va n codes e n co nve n tics waal' m en zi ch aan di ent te houd en . AI d eze ni veaus va n h et be staan zijn doord es emd va n tijd . Van h e t h e ela l tot h ctmensclijk c h ro m os oo m lijk t h et le ven op h et afwerk en va n ce n a genda di e va n te vo re n gcgcvc n is. De tijd is in dat opz ich t e c n d ic taat. Maar si nd s d e opkoms t va n d e m e c ha ni sch c klok , is d e tijd st ee els m e er ee n instru m ent ge w o r de n. Gc c n godg cgcve n orde, m a al' e c u mid d el om di e orde juist tc ove rwin ne n e n ze lf de tijd te bep al en. Dc ge sch ie d e n is va n de k lok is de gesch ie de n is van de g ree p n a ar d e mach t over de tijd. De k lok m c e t n ict zoze e r d e tij d , maa l' gee lt ce n m e ta -ti id aa n. Ec n tijd di e ov er tijd ga a t. Ee n tijd-tijd . Elke s ta p in de ve r de re vc rv olm a king va n de tijdm c tin g, va n h et ee rs te dool' g e w ic h te n nan g edrc ven m e chani s ch uurw erk uit de d erti end e ee u w tot de Pharno Atoo m Klok di e nu in ontwikk elin g is , ga fgc lcge n he id tot verd ere ma chtsuitoefenin g: o ver de ruimt e , o ver de natuur, o ver d e m ens c n over di ens c u ltuur. De vie r tijd sdimensi cs waarin ons biologisch bestaan zic h af sp eelt , zijn all e vie r in min of m e erd ere mat e ond erh e vig aan de manipulati e s di e dool' de almaar pre ci e zere tijdm etin g mo gc lijk zijn ge w ord e n . Dool' tijdm etin g w erd lu c h t- c n ruimt e vaart mo ge lijk , e n w erd (voora lsno g voo ra l co nce p tuee l) ee n rijk geda ch te goe d on twikkeld ov er tijdreizen e n tijds a ccel e ra tie. Dool' tijd m et in g w erd en te chn iek en mog cli jk d ie ons in s ta a t s te lde n d e se izoe ne n te o ve rwinne n , voe dse lke te ns tc w ijzi ge n e n oo gs te n tc m an ipul eren. Doo l' tijd m etin g ko n be gonn en worden a a n d e wi jz igi n g va n o n s organ is m e , ko n o nzc r ep r odu cti e wo r de n be ïn vl oed e n ze lfs d e dood ui tgest eld . Dool' tijd m eti ng ten s lo lle w erd onze c u ltu u r tot a a l ve ra nd erd, va n ec n cyclis che werel d tot ec n lin e a ir e w ere ld waa ri n all es ge basee r d w erd op gr oe i, voo ruit gan g e n ve r be te r ing . De c o n tr o le ma g dan in a lle voo r n oe md e dim ensi es va n de tijd no g lan g ni et vo lle d ig zijn , fe it is dat g e c n e n ke le tijd sord e no g h et automati s ch e r e sp e ct c n ont za g va n vr oe ge r ge n ie t. Va n kunst e n c u lt u u r to t int ergala cti s ch e rei zen , in principe is e r gc c n ma cht m e el' g r o te r dan d e m ens. Ver -
dere ve ravc r inge n op de tijd zijn ce n kwes tie va n tijd . De e m a u e lpa tle va n de tijd uit de o rde d el' din gen h eeft o n sze lf geë m a n c ipee rd tot h e ersers ove r de sc he p ping. Meer dan te chniek , m e er dan c re a tiv ite it o f Filos o fie, is h et d e c o n tr ole va n d e tijd di e d e m en s va n d e r e st va n d e n atuur oud ers ch eidt . En na co n tro le komt de c re a tie . Dat is d e uit eind elijke droom: d e produ cti e va n tijd , tot in li et on eindi ge , al s c c n perp etuum m obil e . Ont ginnin g va n h et h c elal o f jui st de s u ba to m a ire ord e . De total e aircondi tionin g va n ons le ven c n h et e in de va n h ct klima at. Hct s c h e ppen , mut eren of co m bine re n va n organismen . Het altijd e n overal o ver a ll es in all e tal en e n m et all e zin tui gen c o m m u n ice re n . Maar h et kan a lleen al s de co n tr ole over d e tijd no g ve r de r wordt u ltg e bre id . Ve el ve r d e r. EI' m oct ee n u n ive r s el e tijd ko m en di e lett erl ij k a lt ijd ge ld t. Elek tron is c h e n m ent aal. Daa rvoor is n og ee n la n gc we g te g a a n . Deze w c g wordt c ch te r w el s tee ds s ne lle l' afgc lc gd. Eerst d oo l' d e e le k tr ic ite it, m a a l' voo r a l s in ds d e di g ita lise r ing . Dool' de cy be r ne tic a is ee n m e gan etwerk mo gc lijk da t d e h el e plan e et al s e e n huid za l oms lu it en , waaraan all e inIorrnntl edrn ge rs kunn en w o r de n g e ko p p e ld e n dat in ec n syste em va n tota le dn ta verwerkln g al le pro ce ssen za l kunn en co ördi n eren m et behu lp va n ee n glo bal po siti oning sys tcui dat wordt ges tu u r d dool' d e klokken in h et Int eruational Sp acc Sta tion . De Wo rl d Sta n da n i Tim e uit 18 8 9 wa s cc n int ern ationnl c afspraak . De Sta n d a a r d va n de ee ne n tw in tigste ce u w za l cc n n oodlot zijn . De e ne had cc n Grc en wi ch nodig , al s ijkpunt va n pre cisi e . De an der wordt gele iel dool' h et Tijddire ctoraat in Wa shin g ton. Wat za l in d eze situ a tie no g d e bet ek enis va n al d ie in fo r m atie zijn ? Het m e e st waarschij n lijk is ee n e n o r me infla ti e . Wc zijn nu a lla n g n iet.m e er te vr ed e n a ls e l' e n ke le h is toris c h e ge be u r teni ss en pel' ja a r wo rd en uit gc r oe pe n . Dat moe t n u d a geli jks gebeu ren . Dc d a gbl ad e n le ven e r va n . Op ja a rb asi s verwa ch te n we o p zijn min st cc n pa radi g m a wi s sclin g , zo ni e t ee n a flo ss in g van een bes ch a vi n g. Hoc m e e r tijd , h oc mind e r ge d u ld . lvia a r a ls h et voo r n oe m de n e tw erk ce n m a a l d raa it , za l e l' na tuurlijk va n geen afw isse li n g m e er s p r a ke ho e ve n zijn, zomin a ls va n ee n hi ërarch ie va n bet eken is , He t zal al les te gelijkertijd kunn en om vall en. Zoelra h et zi ch ze lf c o n tro lee r t, is e r gee n hiërarchi e m e el' nodi g di e ons h elp tm et navi geren c n prioriteren . Alles kri jgt zijn plaats in h ct on eindi g uitbreidbare ge h e u ge n va n h et sys te e m . On st erfelijkh eid , on eindi g ge he uge n, onmidd ellijke e n onb emidd eld e
G
.. ,
G
uitw issel ing tu ssen a lles en ie de re e n . Voor wi e e l' a a n wil: a ls de lijd zo precie s is gewo rde n dat a lle s co m pa tibe l ka n w orde n , is de lijd ni et m e el' nod ig. De ee uwig he id le en va n het on de rsch e id tu ssen all ose con den e n lost uit eind elijk op in Plan ck-tijd . Zie h ie r ee n tw eed e orde va n de tijd . ' a as t de Holl and se T ijd a ls voo r beeld va n ee n tljd w a a rd ering, is e l' de klo k al s vo rm va n temporel e orga n isat ie . Deze klok is tot ee n m a cht ge worde n di e gr o te r is dan we lke a n de r e m a cht ook . EI' vigee r t ee n s tee ds s tr a kke r re gim e va n r e gelm aat , arst emming e n a fspra a k. E n sin ds de pendule va n de Holl and er Cons ta n lijn Hu ygens he en iedere en dit re gim e al s ee n ornam ent op zijn e ige n sch oors tee nmant el s ta a n . De tijd is de e e n h e id di e uit eind elijk all es mo e st ga a n ve r bin de n , maal' zoal s all e e e r de re vor me n va n con tro le ro ept ook dez e zijn eige n te genkra cht en op . Waal' de lijd de di nge n kan ve rhinde n in ee n orde , daal' w e e t hij ook uit eindelij 11. al les op te del en .
3 .
EE N CULT U UR VA N V E L E T IJ DE N
Elke Voo r uitg a n g kent zijn e ige n dial e en ek. Wa n t de be vrijdin g va n de tijd h e en ons ee nza a m ge m a a kt. De ja cht op lijd is nam elijk gee ns zins ee n collectieve da ad . Zij kenm erkt we l onz e c ultuur, m aal' bren gt o ns gee n s pa t di cht er bij e lka a r. Int e ge nd e el. De s tr ijd om tijd wo rd t h oofd zakelijk op individu e el ni ve au uit gevoc h te n . Als a bs tra ct conce pl houdt de lijd a lles bij e en , al s erva r ing drij ft zij ons ech te r s tee ds ve r de r uit elka a r. We del en de o bsessie m et de lijd , di e o ns echte r op haal' beurt w e e l' ve rdee lt. Wie den kt dat de orde de l' tijd no g ee n collec tieve a an gel e genh eid is, ken t zijn e ige n tijd n og n ie t. We ho e ve n maal' ee n h alf m e nsenl even teru g te kijken om te zien ho e ve el soc ia le cohesie e n bu rgerzin in ee n ge dee lde tijd ge lege n was . Dan wordt m et ee n ook duid elijk ho e ve el daarvan is opge los t in ee n almaar toenemende persoonlijke tijdbel evin g. Wan t w ie de tijd m eI cesiu m at omen ga a t m et en , atomi se ert de tijd. Za terdag boodschappen do en en auto wa ssen . Zondag ru stda g. 's iVlorge n s naar de kerk , 's midda gs naar co nc e r t ofstadion ofluist eren uanr ee n hoorsp el op de radio. Aa n h et e ind va n mid dag Spor t in Be eld m et Fr its va n Tuurenhout, Ma un dag w a sdag. Be gin va n e e n w er kwe e k va n da gen va n n egen tot vijl'. 's Avon ds bridgen ofklaverjassen ofhet we ke lijkse bin goa vondj e. Wo en sda g w as e l' a r e n toe Eu ro pa cu p voe tbal. Dond enl ag Peyton Pla ce of Co ron a tion Str e e t e n e lke da g na h et Journa a l ee n hall' uur Ach te r h et Nie uws. Na as t dit w eekritm e de ja arlij kse h oogtijd age n . Kers t, Pasen en Pin kst e ren n atuurlijk, maal' ook Da g va n de
G
~
G
Ar bei d , h el Blocmencorso e n de In tocht va n Sin te r kla as, Dc ja arlijks e wi e lerrond e. In de zom er ka mp e r e n o p ca m p in g Boszi cht bij Luni eren . En op h et ni veau va n ee n h e el le ve n la g e n d e Ie v en sfn sen on g e ve er vas t m e t d e le erp li chtwet , h et k la ss en a vond je , h et ee rs te bal , op kam ers wo n en , ee n Iat so enlijke betr e k kin g , ee n hu w e lijk, en de rest . Zo s lee t de burgerij zij n da gen van ru st e n re ge lmaa t, ord e e n n eth eid . Het is vee r tig jaar lat e r e n d e zaken s ta a n e l' h e el an ders voo r. De a u to 's wa s je in de wass traa t a ls h et je uil ko mt . Zon da g ga je wi nk e len . EI' is a lt ijd s port op te le vis ie , maa r oo k a ltijd drama, a m us e m e n t e n pOI'l1 O. En al s h et ni et o p tel e vis ie is , is h et w e l o p int ern et. Da al' is a lles ove r ige n s a ll ijd . EI' is oo k a ltijd we rk . Er is ook altijd h oo gtij : aan d e lop end e band zijn e l' d ebauen , fes tiva ls e n a n de re Ies tiine n. El' is ook alti jd vak a n tie, al s je w ilt. Ee n tr ektocht dool' h et Atlasge be r g te, dui ken bij Ca lr ns, sn ow boa r d e n in d e Boc k ie s. Va n ee n ritm e va n d e tijd wo r d t de cu li uur ee n ke uze me n u. De burg er di e c o n s u me n t ge w o r de n is h oen ni et te w a c h ten op h et programm a , di e p r ogramm e ert zel f. In zo'n m enu is d e tij d e e n waar ge w o r de n , waal' ee n p ri js ka a rt je aa n h an g t. Lev ens wo rde n n iet m e el' e rge ns aan ge w ijd maal' e rge ns m e e gevu ld. Wi e je be n I word t ni e t be pa al d dool' je dad e n , maa l' dool' de s po re n di e je a ch terlaa t in hond erd en da ta ba nk en. He t is de vraag ofj e ook s po re n ku nt d e le n e n of dat e r ie ts to e do et. Uite r a a rd is d it a llemaa l nog ee n be etj e o verd re ve n . Ook nu kom je no g w e l ee ns iemand te gen m ei wi e je d e din gen des le ve ns als tem t. Maar waal' h et o m ga a t is d at de o n derli gge nd e 0 1'den in gsys tem en hu n langst e tijd h ebb en ge h a d. Secu la r ise r ing h e e n ee n e in de ge m aa k t aa n h et del en va n ee n god delijk best el , waa r in m e n was o pg e no m en in e e n ve r h a a l va n sch e p p in g e n ve r los si n g , waa r in d e tijd voo r ge be d h el da gelij ks e ritm e a an ga f, e n w aa r in d e tijd voor h et offe r h el ja ar s tru c tu r e e rd e , a lles in ee n le venslan g e god vr e ze n d h e id . De ontm ant elin g del' g r o te id e ol ogi e ën he en ee n ei n d ge m a a k t aan h el ut opis ch le vensb esef, waa ri n de ze tijd o n he rroe pe lijk in h ett e k en s ton d va n de da g va n morgen , Me n is n iet lan ger o no mk e e r baa r e n ge za me n lijk op w e g naa r ee n bet ere w e r e ld . .J e kun t h et a lle e n ze lfno g bet e r k rij ge n . De ind ivi du ali s eri n g ten sl o tte h e e n ee n e in d ge m a a k t aan de s oc ia le tijdsve rb a nd en waarin m en e rva r inge n te za m e n op d e e d . Le vens ervari n g is ee n zaak van pe rsoon lijke keuze geword e n e n word t d us n ie t a ls va n zelfsp re ken d doo l' de a n der ge -
"
dc eld. AI d e ze hi s to ri s c h e tend ens en h ebb en ge le id tot ee n be vr ijd ing uit h et k curslijf' van de tijd , dat be pa a lde w a n nee r je mom en ten va n waard e bel e efd e . Behal ve d eze ontman telin g van ee n tijd sord e , di c aan h et h ed en e n h e t p ersoonlijke be lan g is op geofferd , is e l' no g ee n dui delijk kenmerk va n de atomi s erin g va n d e tijd. Wa n t to cn de tijd va n dim ensi e tot ce n w a a l' w erd , kon hij ook g e koc h t wo rde n e n we rd hij ee n Iactor va n gc p r ivile g lee r d he td . De ma cht , ofhe t nu dool' ge ld o fs tatu s wa s , kre e g tijd waal' and eren va n ve rs to ke n hle vcn . Nog a ltijd do et m e n ofl e vcns tijcl voo r ied ereen ee n vas t gegeve n is , maal' w e w e ten in mi d de ls da t ee n la n g le ve n in ge zo n d h ei d ee n s oc ia le kwes tie is , da t e l' g r o te vers c hil len best a a n in dc m at e waar in lijd m oct worden best e ed a a n de e ige n le vensorgani sati e . Alles is le koo p: ge zo nd h e id, h yg iën e , s ne lh e id, e lfi c ie ucy, e n je ko opt h e t a lle ma ul o p indi vidu el e ba si s. Wie gee n m a cht be zit , ziet zijn le ve n stijd in toen e m e nd e ma te o pgaan aa n s tress, r o m m el , wa c h te n c n s lech te organisa tic. Tij d is cc n bonu s of ju is t ce n vo r m va n ex tr a be la st in g. Ook a l is de tijd nooit m et m e el' pre ci si e ge me te n , no g nooit was e l' zove e l vc rsc h il in h et an twoord op d e vr a ag ho c laat h e t is. Zoals ee r de r mijn e n dijn va n e lk a a r zijn ges c he ide n , pri vaat c n op enbaar g e bie d , zo is e l' ook een ad emben em cnd e di stin cti e ga a n d e tu ss en h en di e d e tijd h ebb en e n zij di c h et ni e t h ebb en . E n zoal s dat d an ga a t in ee n sec u lie re sa me n leving za l tijd ve rs pille n ni et zo zeer ee n zon de zijn , al s w el ee n mi sdaad . Het lijk t ee n kw e sti e va n tijd dat e l' ee n ee rs te claim wordt in gedi end w e gens ge de rfde tijd. Vers pilde tijd zal een it em voo r h e t c ivie le r e cht word en , te r w ijl tijd te rrori sm e ee n on d erwerp voo r h et s tr a fre c h t wordt. Wie m e t ee n voo ro pgeze tte be doelin g m a at sch a pp elij ke tijd ve r k noe it, za l a ls m a at s ch appi jg e va arlij k w o r d e n aan geklaa g d e n va n z ijn hurge r rech te n wo r d e n beroofd. We zijn inm idd el s in h et vooru-uze n de hi el' e n nu bel and. I-l e t hi ern um a al s . J e ZO II h et fas e III in d e be s ch a vin g k unn e n n oem en. Het g r oo ts te gedee lte va n de m e nse lijk e gesc h ie de n is le e rd e m e n in h e t verled e n , m e t z ijn voo r o u de rs, vo lge ns trad iti es e n on geschre ven w e ll en di e va n ge ne r a tie op ge n e r a tic w erd en overgel e verd , m e e stal oraal, In de gesc h ie de n is va n d e mod ernit eit , d ie min of m e el' para lle l lie p m et d e m e chanis ch e klok , w erd de m ens ee n toe ko m s tg e r ic h t w ezen . All ijd o p we g n a a r ee n bet ere to ekomst . In h et tijd pe r k-va n de atoomkl ok , w a a l' de
G
tijd zo preci es kan word en ge me te n da l de metin g ze lf pel' definiti e ee n afwijkin g bewerkst elli gt , is el' all een no g een un iverseel nu. He t ve rle de n zinkt weg, e n op de toekomst valt gee n plan m eel' te ba seren . Daarmee ve rv alle n ook de tw ee tijd sdim en sies die te delen zijn . I-Ie t hier e n nu is a fortiori ee n persoonlijke zaak.
Q
4 .
NI EMAND W E ET M E ER
HO E LAAT H E T I S
Er is wel eens gezeg d da t de tijd de eigensc ha p va n de nat u ur is die e rv oor zorgt dat ni et a lles tege lijk ge be u r t. Maar di e eigen sc ha p is vandaa g de da g niet meer zo vanzelfsprekend . Volge ns de Brit se fysi cu s Ju lian Barbour, op zo ek naar ee n ' the orie van all es' waarin kwantumm echanica e n relativiteit sth eori e word en ve re nigd, is h et uni versum slec hts ' one bi g bun ch of nows'. In ve rsche ide ne artik el en uit ee n speciale uit ga ve va n Scientific American va n Se pte m be r 2 0 02 , wordt de relati vit eit va n de tijd als men selijk cons tr uc t ge ponee rd. Met de overgan g va n ee n humanisti sch wereldbeeld (waa r in de ontplooiing va n ee n authentieke kern pre va le ert) , naar ee n waarin de ve rwe r king va n in forma üe ce n tr aa l sta at, wordt tijd stee ds m eel' ge de lin iee rd als soc ia le afs praak in plaat s va n a ls ee n reëel reit. Men s pree kt in ee n prachtparadox va n I-I et einde van de Tijd. Toc h h ebben we de th eoretische fysica of I'ilosolïe niet no dig om vast te s te llen hoezee r de tijd alm aa r verde r word t gc comprim eerd tot een voo rtduren d hiel' e n n u. He l is een cult u ur van ee n e e uw igduren de actua liserin g. Het gaa t om h e l bijh oud e n va n inform at ie , in plaats va n om de schepping daa rvan . Elke da g is vo l con troles of e l' no g ni euws is. De deurmat , de krant, de mail box, he t antwoordapparaat , de voic email, SMS-ale r ts, teletek st, de beurskoersen , de agenda, ele ktronische ni euwsbrie ven , ICQ-b erichten, ee n bombard em ent zonder einde . EI' is altijd no g wal nieuws te checke n. "Vat al deze vorme n va n com m u nica tie kenm erkt , ho e a ctue el ze ook zijn, is het reit dat ze asyn chroon
Q
4
Q
zijn . EI' zitni cmand te w ac h te n aan d e and ere kant va n d e lijn o f tegenover je om ee n antwoord in ont van gst te n emen . W il je reageren , dan la at je op jouw beurt wee l' ee n beri chtj e achter. Deze ontkoppelin g va n com m u n ica tie e n re ë el co n tact is ee n c r uci a le fa ct or va n d e voo r ts c h r ijde n d e s u bjec tive ri ug va n de tijd. Ach te r e lk beri chtj e s taa t h et tijd st ip va n binnen k omst..J e pers oonlij ke uni versum wo rd t ee n kwes tie va n tim e-m ana gement , sys tee mbeh e er c n h et hal en va n deadlin e s. Ma a l' e l' is we llich t no g ee n in grijp end gevo lg va n d e tri ontf va n h et hi c ruumaal s: d e s im u lla neïlc it va n d e di verse le venss feren. Voor ee n be etj e Ile xm ens is all cs ge lijktijd ig. Waar ee ns produ cti e e n rcpro tlu cti e s tr ikt aparte w ereld en bewoond en , daal' is nu overa l s pra ke va n w erk, on tspannin g c n persoon lijk e le vens s fee r tegelij k. .J e n e emt jc w erk n a ar hu is m e c , op je w e rk de c l je je e ige n w e rk in e n sc lu -ijf]e ee n ma il naa r je vr ie n de n, mak elaar of be la stin gconsu lent. led ere en ko est ert zijn Te Do en lijs tje . Ho e overl e e r je and ers in ee n were ld waal' je aan all es tc gelijk mo et denkent elwijl je co n tin u wordt afg el eid ? En zoal s h et indi vidu el e le ven ce n op e enstapelin g va n ooit s trikt ges c h e ide n e rv a ri ngsn ive a us te zie n gee n, zo wordt ook de sa me n leving ec n pluralistis che lapp end ek e n va n di ve r se tijd sbel e vin gen. Ze lfs in s u h u r bia , va ua f h et be gin bekend om zijn mo noc u ltu u r, zien we h et m ozaïe k on ts ta a n va n zw art e e n w ille scho le n, vo lle e n le ge parke e r va kk en , va n k le u r versch ie te n de spee lt u ine n, zie lloge n de ke rke n e n bloei end e m os kee ën. Het is d e ve r troc bc liug va n h et co llectieve tijd sbes ef in de mult icultu rel e s a mc n lev ing. Spa n n inge n ontst aan over h et ind el en va n d c tijd . Sc he r pe c te nsge uren in d e vroe ge ocht end. Vijl'm aa l pel' da g naar h et ge be ds h u is tijd ens de Hamad an . Wo ed e over h et reit dat Sin te r k la as ni e t m eel' ve rschi jn t op ee n 'zw a r te sc h ool'. Ver le de rin g over de com b in a tie m e t h et islam iti sch e s u ike r fees t. Ied eree n is wakkerde r da n ooit maal' ni eman d w e e t m e e l' h oe laat h et voo r d e and er is. Wa t on s de sit ua tie le e r t is dat d e tijd de Iuuda m eni el e ord e is di e all e s bij e en houdt ol' jui st ni et. De vanze l fs p re ke n d hei d va n klok , age n d a e n kal end er ma akt plaats voo r ee n s te lse l va n tijd elijke e n arbitraire afs pr ake n di e s lec h ts op pra gmatis ch e g ro n d e n word en ge ma a k t c n di e s lech ts blij ven gelde n zo la ng h et h andi g is. Dit is de c u ltu u r w a a ri n de onvrede ontst a at di e d e alge lo pe n tijd zo Ie l aa n het d agli cht treedt. Dit is oo k h et hart va n h et Int egratl eprobl e em. Vee l meer dan ee n ge-
de eld e taal , is h et de gede e ld e tijd di e ervoor zorg t dat m ensen in h arm oni e m et e lkaa r le ven e n e lkaa r res pec te re n . Volge ns so mmi g e bi ol ogen is h et inl e vin gs vermo gen in and erman s tijd sbes te di n g ze lfs h et weze n lijke vc rsc h il tu s s en m cns e n di e r. En h oc w el e r in de huidi ge h efti ge d ebatt en ove r in te g ra tie nau w elijks ove r de or de va n de tijd wo r dt g esp ro ke n , ligt e l' in de ta xa tie va n d e ze probl em ati e k ee n h e el s pectru m va n m a at s ch a ppij opva ll in ge n be sloten . Wa t zijn d e re a cti epatron en di e in h et huidi ge m aat s ch appij d eb at te h erk enn en zijn ? Het is ni et lan g er ee n di s cus si e over Links of Re chts , Socia a l o f Lib era al. Ho e w el d e tijd best al s ee n ve rdce lvr a ags tuk kan word en besproken, ga a t h et po siti eki ez en ni et zoze er om d c bal a ns tuss e n soc ia le re cht vaartli gh eid e n in di vidu ele vr ijheid. In toen em end e ma te worden de s te llinge n betro kke n al s , m e cs ta l on bewust e , rea ctie op d e huidi ge ve rs plin terd e tijd sord e . In di e zin zijn het gee n e thische of'mnteriële maal' temporel e rea cti epatron en. Aa n d e e ne kan t de progres si e ve benad erin g waarin h et zelfb es chl kkin gsre cht o p d e tijd ce n tra al staa t e n de tend ens naar verdere a tomise r ing va n de tijd ni et ech t bet wi st w or d t. Binn en dit ge da ch tegoe d m oet en and ersd enk enden m aal' eve n lib eraal , ve r lic h t e n individu ali st isch w orde n. Aa n d e a n de re kant ee n k rac h tige conse rva tieve s tro m in g. De ze hewe gin g uit zic h vo ora l in term en va n h et behoud va n w aa r de n e n n ormen maar w il in fe ite de ve rde re delin g va n dc tijd tot s ta a n bren gen in een uit erst a ppè l op de nod en va n de sa men levi ng . Dit denk en vertoo n t ee n lat ent e jaloezie jegens and ersd enk enden di e no g we l d e s oci a le cohes ie ve r tone n di e h et gevo lg is va n ec n s te r k door d e e ige n gr oe p ge dee ld tijd sb es ef. Immers, h et e n igc ge z in da t no g ee n ho ekst e en ge n oe m d kan word en is h et ge m iddeld e immi grant en gezin . Dez e s trom ing zou h e t li efst dc gezinsh ereni ging ond er auto chtone Ne de r la n de rs zien toe n e m e n . Na as t deze tw e e in houd c lijke beoortl el in gc n va n wat e l' in de maa ts chapp ij ga a n de is, is e l' ook de to lerantiedrempel di e m en bereiken kan. Hoe ve el tijd verli es kan m en no g ve rd rage n? In h e t op enbaar ve rv oe r, in de /ïl cs , aan dc tel efoon bij h et be sprek en va n ee n ob s cure fa ctuur va n ee n ge pr iva tiseer de nut s vn orzi enin g. Ho e veel onb egrip kan m en ve n ir age n over h et doorbrek en va n oud e ge w oon tes a ls w in ke ll ijde n e n fees tdage n, ol'h et doo rbre ken va n d e arbitraire gre nze n va n h et besta an d oor in -vitrofertilisati e e n e u tha n as ie?
,I
Q
~
Q
Op de kep er beschouwd gaa t het hel e cult u u r de ba t ove r de vraag hoe vel' we kun ne n gaan in het pe rson ali se ren va n de tijd tot ee n r egim e va n to ta le w illeke ur. Is el' e ige nlijk nog we l iet s dat bin dt ? Welzeke r, en niet ze lde n worde n deze zaken erv are n als opge leg d pa ndoer, als ee n te rreur van clic hés. Het verplic hte net w e rk en met kerst- e n ni eu wj aarska a rtj es. De co mmerciële ope ra ties van m oed er- , vade r- e n Vale ntijns dag. De jaarlijkse m egafestati es va n Oscaruitreiking e n Eurov isie so ng fes tiva l. De ve rkiez inge n. De Tour de Fr a nce . En natuurlijk het alm aar actuali serende Brea kin g Ne ws . EI' w ord t vaak kriti ek ge uit op de gr atuite bet ek enis va n ee n nieuwsvoorziening di e ni et de wa a rheid dient , maal' het van het kijk cijfer mo et hebben. Maal' de vcrborgen betek eni s va n dit journalisti ek e circ us is wellicht de da gelijks e sync h ronisatie va n de same nleving . In al zijn pa ssiviteit kan de nieuwscon sument da gelijks cons tate re n dat zijn med eburgers al eve n pa ssief blij ven bij dez elfd e beri cht en. Ee n zeld en ge a na lyseerde doch vitale fun ctie va n de pers. De vluc h tighe id del' media is de laatst e peil er van de duurzaamh eid va n ee n natie . Hierm ee kom en we op het begrip sy nc h ron icite it, de mat e waa rin ied ers klok ge lijk kan lop en m et die van de and er. In het recent e ve r lede n heen de hel e m en sh eid zo' n mom ent ge dee ld. Ik bed oel het mill en nium . En dan natuu rli jk voo ra l de angst voo r de bug. I Janu ari 2000 zo u eers t in het te ken staan va n ee n uni ve rsee l feest , toen in dat va n de uni versel e ramp. /-I et blee k ec h t ee n m om ent als iede r a nde r. Ee n megafl op , ee n total e on tn uc htering, ruïn es ac h te r la te nd al s de Mille n ni u m rlo me in Lond en. De Nie uwe eco no m ie kwam m et ee n e no r me klap tot stilsta nd. In het com plee t.nietszeggende jaar 2003 is el' ni ets op de kal en der dat on s meer samen ka n bren gen. Dat mo et en w e zelf do en. Voor ee n same nlev ing kan het rant so en va n nieu ws, ce le britics e n com me rc ieel ge we ld ni et ge noeg zijn . De tijd wordt ni et bijee n ge houde n op ba si s va n vage se n time n te n, maar door concre te acti es. Om ee n ge dee lde tijd te hervinden zijn int erventi es nodi g, groter dan het individu. .I e zo u het ce n Deltaplan tegen de ve r de re ve rs plin te ring van de tijd kunn en noem en als dat niet zo ve rsc hr ikke lijk Hollands zou zijn. Ee n Gr a nd Proj et dan ma ar, om tijd te ma ken . Daarover meel' in Dee l 2 .
"
~
DEE L 2
VR E D E S B E S P R E KIN G EN AAN
DR IE T AFELS
"
4 "
1. S Y N C H R O S YS TE M
De s tr ijd om lijd laat on s verwe esd achter. Als het waal' is dat e lke vor m van s a me n leving uit eindelijk geg ron d is in ee n ge dee lde tijd , dan rij st de vra ag ofh et s tee ds ve rder to e geven aan ee n ve rd el ende tijd ni et uil eindelijk leidt tot de onmogelijkh eid va n sam enl e ven. Alt h a ns, al s iet s dat aan de dire ct e pragmati ek va n re g el en e n co ö rd ine re n ont stij gt e n ee n zingeve n de e n irlenlireit verschaffend e bet ek enis krij gt. I-li er beland en w e bij het e thisc he moment van d e ge dee lde tijd. I-I et is te chnisch g oe d voorste lba a r dat ee n ge hee l ge a to m isee rde e n ge ra tion a lisee rde tijd tot ee n uitst ekend lop ende maat schappij leidt. I-I et is ni et ond enkbaar dat ee n ve rde re ve r ma r k ting va n d e lijd tot ee n syste em va n a syn chron e tran sa cti e s , tot ee n vree dza me, of lie ver gesc tlce rde we re ld leidt. Indi en m en de co n tro le op dit sys tee m m aal' ge n oeg perfectione ert , kan het prima blij ven draai en . Maal' de vra ag is uit eraard of dat we nselijk is. Of h ct fraai is. En of het ook no g and ers kan . De veronders telling van dil pamflet is dat het bet er is om dil onh eil sp ell end e s oci a le ex pe rt me n t ni et uitt e voere n e n lie ver Ie ond erzo eken ho e de sy nch ron ic ite it di e aan e lke ge mcc nsc h a p ten gron ds lag ligt , te herst ell en. Daal' gaa t het om: het sy nchro nise re n va n de bel evin g va n de tijd tot ee n ni veau waa ro p je jezelf in de and er k u n t h erkenn en . In zijn o f ha al' we re ldbeeld, le vensritme e n id eal en. Wa n t wal begint al s tol erantie je gens an d ermans le ven , kan e ind ige n in on vers chilli gh eid ove r and erman s lijd . De e m a ncipa tie va n d e tijd uil de ket en en va n ge loof
e n id eologi e h e eft ee n be vrijd end e we rk ing ge h a d op h et in d ividu el e ze lfb e schik kin gsre cht , m aal' inmidd el s h e elt dat ge le id tot ee n maat s chappij wa a ri n m en s en hun e ige n tijd unit s word en , opge slot en in hun tijd capsul e s e n all e en via prot ocoll en m et e lkaar co nu u u n icere n d . Ind erdaad , vo o r di e proto coll en zijn e rg pre ci e z e klokk en nodi g . Mnar h et de len va n d e klok is no g ni et h et zelfd e al s h et d el en va n d e tijd. Me t ee n klok d e el je all e en de tijd -tijd , ni et de duur, de e rva r ing, d e bel e vin g va n h et b e stnan . Me t d e klok is all e en uitwisselin g mo ge lijk, geen de elnam e in e lka a rs le ven . M ensen vr age n s tr a ks lie ve r ho e laat iet s is ge be u r d, dan h oe h et voe lde. Nie m a n d za l w ct en h oe la a t h et voo r d e and e r is . Mi ss ch ien is d it w e l d e w erkelijke r e d e n va n d e toe ge n om c n aa n dac h t voor de n ood za a k va n in te gra ti e. Het is n ie t de ta al. I-Ie t is ni et h et d el e n va n waard e n en norm en , I-Ie t is vo o ra l he t n ie t del e n va n de tijd. Ge brekki ge in te g ra tie is da n ook n iet h et pro ble em van de a nder e n d e an deren , maal' e e n prob le em va n onsze lf. Nie m a n d gee n ee n duid elijk antwoord op d e vraa g waarin geïn tegree r d mo et word en . Omdat daal' geen antwoord m e el' op is. En h et zou ni et de ee rs te ke el' zijn dat h et gesp re k over de tekortschi et end e and er ee n ges pre k o ver onsz e lf is . Het ve r w ijt dat nu h et h efti gst wordt ge u it betl'en h et ve r m ijd ingsge d rag va n so m m ige n m en se n . Maar ve r m ijd ing is preci e s de gevo lg va n de uite en vall end e tijd e n ge ld t ons du s all emaal. De ee r lijk he id ge b ie d t te ze ggen dat d e zoju ist be s chre ven to e sta n d gee ns zins ee n lot is waal' de m ensh e id z ic h willoos naar toe la a t leid en . Na as t all erle i pro te st te ge n d e g lo ba lis e r ing e n de al te vel' doorge vo erd e mark twerkin g , waarin imp lici et e kriti ek op h e t vi g ere nd e tijd spers pecti ef is verva l, z ijn e r ta ll oz e vorm en van verze t waa r bij de tijd een cx p licic tc inzet is. I-I e t is h et vc rz et van de ze lfgekoze n tra a gh eid. In de be e ld e nd e k u ns t, de film , d e archit ectuur z ijn ve le voorbee ld en te vin d e n van w erk en d ie do elbewust d e be w e ging e n de e rv a r ing va n de toe sch ou w e r proberen te ve r tr agc n. De tr a a g h e id mo et lei d en tot bezinnin g, r el1 ecti e , ta ctilit eit , waarde. M a a r ook in d e polit iek e arena ga a n r e g elmati g s te m me n op om h et moord end e tempo va n h et be s ta a n te doorbrek en e n te ki ezen vo o r onthaastin g . Het is ee n be grip dat s tcev as t me t de ' kw a lite it va n h ctl e ven ' wordt ve rbond en , daarm e e al impli cerend dat d e s ne lhe id di e kwa lit eit
aanta st. EI' z ijn ze lfs bedrij ven di e de traagh eid h ebben ontd ekt . Nie t al s kupituli sm ekrü ie k , maal' al s waal' di e binn en ze ke re m arkt s e gm ent en h o g e o gen go o it. 1'1'10de, lich aam sverzorgin g , int eri eurd e si gn , d e Lan gzam e Keuk en , all erl ei te rrein en s p in n cn ga rc n bij de gevoe lde ru st eloosh eid d ool' h et aanbi ed en va n Slow">'. Zelf s traa gh eid ka n ee n brand wo r de n. M a a r traa gh eid is n og n ie t h et zelfd e al s ge dee lde tijd , Tra a gh eid kan n et zo goc d geco ns u mee r d w o r de n, ee n kwes tie va n s tijl e n s ta tus wo rde n; iet s waarm e e je j ezelf profil e ert e n du s jui st ee n fun cti e va n de atomi s erin g. Tra aghe id kan ook o p z ijn Ho lland s m et e en wee l' ec n h e el int en si e f proj e ct word en. Me t traa gh eid to o n je je pri vil e ge s. Dat ze gt du s ni et s o ver de gem e en schapsvornun g . Di e word t nam elijk a lle en gevo r m d dool' h e t o pni e uw sc he p pe n va n ee n c h r o n o rn u n itas, ee n tijd s ge m e ens chap s te r ke r d an de c h ro n oc ra tie, d e he e rs ch a p pi j va n de tijd . In ee n tijd g e m e e n seh ap wordt tijd n iet noodzak e lijk erwij s lan gzam er, maal' krijgt zij dool' de ge dee lde e rv a r ing m e er bet e ken is . Daarme e wordt ze vo o ra l vo lle r, in te nse r, krijgt ze ee n hi stori s ch e n to ekomstp ersp e cti ef . Ee n tijd g em e en s ehap maakt zich ni et druk o ver h et ve r lies va n tijd , w a n t zc maakt s teeds tijd. De vr a ag is nu o l'd it vis ioe n va n ee n tijd gem e ens chap va lt om te z eil en tot ee n daad w e r kelij ke we n d ing in h et huidi g e pro ce s va n ve rde re ve rs p lin te ri ng va n d e tijd . Kan d e tijd wee l' publi ek w o r de n? M oe t e l' ee n ve r de d ige r w o r de n ben oemd vo o r de pu bli ek e tijd , n et z oa ls dat mo et vo o r h et ve r de d ige n va n h et pu bli ek e dom ein ? Is dat dan ook de overh eid , w a a l' we in h et geva l va n d e op enbare ruimt e h et m e e st va n ve rwach te n? Moe t zij ook zo rge n dat d e pub liek e tijd ge re d wordt ? En op w e lk e ni veaus kan zo 'n tij d ge m e e n s c h a p gec reëe r d word en'? Op h et m enta le n lvcau , waarop d e tijd wordt be le e fd? Op h et bel ei d sni veau , waaro p d e tijd word t ge o rg n n isee r d ? or o p het o ntwcrpni vca u , waarop h et s c h e p pe n van de tijd ook vorm krijg t? Wa t vo lg t zi jn ov erwe g in gen in a lle drie deze ri c ht in gen . Publi ek e tijd is sy nch ro ne tijd . Pri vat e tijd is a syn chron e tijd . Zo lig gc n de zak en nu , De markt he elt jarenlan g h et sy nc h ro ne proberen tc ond erdrukk en want h et ge li jk ti jd ige is in cl'lï ci ënt e n ko st du s ge ld . W ins tmax ima lis a tie bet ekent ee n ban o p ge dee lde lijd . Nu, na jaren va n ge loo fï n de pri vat e sec to r, de publi ek e dim ensi e de a a n dach t w e el' op ci st , komt dat voo ra l d o o l' ee n s lui-
o
o
m erend e c r isise rv a r ing di e va n dit regim e h et ge volg is. Ge lijk e e rva r ing is bij uit st e k ee n h ard e e rv a r ing, Door ee n cr isis word t je m et elkaa r gec on rr on tee l'd . We w ille n g ra ag s ne l e n a no n ie m n aar de Seychelle n, m aar w e del en d e e lle n de va n ges tra n de tr e in en , lïl es e n and e r o ng e m ak. Als je h et zo be kij kt ko m e n w e va nzelf w el w ee r bij e lkaa r. Als h et systee m in st ort , al s e r ee n oorlo g komt of ee n overs tro m in g. Ma a r is h et oo k moge lijk va n u it ee n mind er n e gati e ve m oti vati e w e e r tijd al s ee n lot sverb ondenh eid te bel e ven ? Nie t al s h em eltergend e wa c h ttijd , ni et al s een s lag om Bagd ad , ni et al s day aft cr , m aar al s posit ie ve e r va r ing ? Zijn e r maats chappelijke e n cu lt u re le ' pace m a ke rs' denkbaar die d e overklokt e sa me n le ving va n haar tijd szi ekten kunnen afh elpen ? Wat wordt h et: hartaanval ofeen ge zo n d e rikketik? In d e ca r diovasc u la ire probl em en van d eze maat s chappij luidt de vr a a g: wordt h et reanimatie of'pacemaking? Ee n infarct of ee n ritm e?
2 .
M EN T A L I TI J D
Het begint all emaal m et bc wu st zijnsb e vord cring , ni et m eer e n ni eLmind er. Het m e e st fundam ente el e n daarm ee h et mo eilijkst is ee n s tr a teg ie te ve rz in ne n di e m ens en m entaal bij e lk a a r bren gt o p een mani er di e ni et dom w e g conse rv a tie f, r e gres s ief o f zel fs reaction air is , o p de mani er va n ' te r u g n a ar d e goe de o u de tijd ', ' back to ba si cs ', ' ra ppe l a l'ordre '. J e ku n t de ee n he id va n tijd h e el ma k kelij k al s ee n n ost al gi sch proj e ct opva ll e n , vol ro m anti s che be elden va n h e elheid, duid elij kh eid e n ge borge n h eid. HeL is h et ve rl a nge n naar h erst el va n fa m ilie- s ta m- e n bloed verbanden vo l va n wi j-g e vo el. De ze h oudin g je gens de voo r u itga n g is n et zo ou d al s de mo de rn it e it zel f. Me t e lk losmakin gspro ces ontst a at h et ve rl a nge n n aar h e rst el va n de sy m bios e . Elk e ontwort eli n g roept de beho eft e a a n n ieu w h ou va st op. En aan gezien ieder m ens dit op persoonlijk ni veau in zijn ofhaar le ven doormaakt , is e r altijd ee n persoonlijk moti ef om op dit ve rlan gen teru g te va lle n. Ma a r ve rl a n ge n is ni et h etzelfde al s a cti e. ostal gi e is maar e e n h el e bep erkte vor m va n resyn chronisati e , ook al de el je de ze no stalgi e m et anderen. En al s daarop daadwerk elijk bel eid w ord t ge base e r d, is d e propa ganda Die Heimat. ' Vat je da arin de elt is nam elijk a ll e e n ee n ge r om a n tisee rde h erinn erin g , ee n ge m is . Ge e n ge be u r te n isse n . Ec h te ve r w a n tsch a p ka n a ll e e n w or de n be w erkst elli gd d oor sa me n iet s m ee te m a k en . Er best aat a lla n g ee n ze e r beproefd e te chnie k om tot zo' n ge m e ensehupsb and te ko m e n. Als e r dan gee n oo rlog of ca tas tr ofe
o
o
voor hand en is , dan kun je natuurlijk a ltijd no g ee n nood situ ati e creë re n . Dat is d e mani er wa a r o p le g ers, s tu de n tc nco r pse n , kost s ch ol en e n a nd e re h e cht e gc mee nsc h a ppe n h et do cn: je komt Cl' ni et in of door zo n de r init ia tic e n d eze is s teevas t ge ba see rd op ee n tijd clij kc ex treme s itua tie te e nsce ne re n w aa l' je jc do orh e en m oet s laa n . In ze ke re zin is ook het sc h oolex a me n d aarm e e vc rge lijk ba a r. Het wo ord ze gt h et a l, het is ee n proef . Meesta l le g jc deze proef tezamen a f. .J c kunt je dan ook leven slan g deze beproe vin g ge za men lijk herinn eren. EI' zijn w eini g ins tr u me n te n m et zo 'n ge mec nsc h a psvo r me nde kra cht al s d e ze rit e de pa ssag e. En d eze ritu el en vor me n lett erlij k je m cntalileit. Minde r diep gaand , maar daardoor wel gesch ikt voor vee l grotere e n di verse g roe pe n , zijn d e hepro e vin gen waar je ni ct zelf aan d eeln eemt , maal' waal' je al s toe schouwer naar kijkt. .J e de elt dan de se ns a tie va n h et s pe kta ke l, e n hel m e e st voo r de hand ligge nde voo rbee ld is d e s por tm a n ifes ta tie . Elke w erelrlre izi ger wee t dat jc ma al' o ver ee n ad emben em end e voe thnlwed sttijd ho eft te bc gi nn en , e n e l' is vaa k ges pre k mo gelij k, Landgen oot te zijn va n Huurl Gu llit e n Ma rc o va n Ba st en h e en mij re ed s tw e e ke el' het le ven ge re d. Dit is d e k rach t va n d e Olympiad e e n het W K Voetba l. Ee n kee r per vie l' jaar wo rd t de we re ld gesync h ron ise erd o p cc n w ijze wa a l' gee n ve re n ig de Na ties tcgen opium. EI' is ec n e le me n t dal d eze voo r bee lde n m et elkaa r ve r bind t. Of h et nu de w ijze is w a a r op e lite s, ge loo fsge meensc ha p pe n, profe ssi e s c n vr ie n dsch a p pe n z ic h vo r me n, of d e peri odi e ke s pe k ta ke ls voo r ee n we re ld p u hlie k, w a t d eze voor hee lde n kenm erkt is dat ze vc r ha le n produ ceren. Bent gen ot en ve r te lle n c lkaal' hun le ven lan g h et ve r h a a l va n w e et je no g w el di e ke er. Me nse n ove r brugge n hun versch ille n m et h et ve r te lle n va n ce n vc r h ua l: ik wa s e r bij, ik h eb h et ge z ie n . Waal' wa s je to en het WTC w erd ve r nie tigd ? Preci ez er ge zegd: zond er drama is e l' wei n ig te de len . Een totaal ge hre k aan drumati ck , zo iet s als ee n perfe ct e klok , is d eb et aan d e fra gm cntati c va n d e sa me n lev ing . \'Vann e er, het is ee n drarn aloze , vc rvee lde vra ag. Preci es het Ie ge nove r ges te ldc va n de dramati s ch e vra ng Waa r om? Ver ha le n vc r te lle n is het hed enken va n ee n waa rom . I-I el ze t aan tot denken e n crea tivite it. Ee n ve r ha a l is o verdracht e n intimit e it. Het ve re ist conce n tm tieve r m ogen . Ee n ve r haa l is h et he gin va n ec n ge mee nscha p. Het ei nde va n de Gro te Ver ha le n is dan ook m e el' dan ee n Filoso fisc he haarklo ver ij. En h et be sef va n h et he lan g
va n kl e in e ve r ha le n is oo k gee n kind era chti ge re acti e m aal' ee n pogin g tot bchoud va n leve ns kw a lite it e n ond erlin g con tac t. Wa t voo r m ensen hun persoonlijke le ven ge ld t, ge ldt ook VO O I' d e gesc hie de nis va n ee n s a m e n le ving. Da arvoor is in prin cipe h et va k gesc h ie de n is bed oeld. Vroege r h ad je d aal' ge e n e in dexa me n in . Me n w is t: de e ln am e aa n h et co llectieve ge he ug e n is ni ett e m et en . Over ee n reeks va n jaren we rd jc ce n ve r ha a l ve rteld. Ove r d e m en sh eid , over de bes ch avin g, over d e ei ge n c ultuur e n reli gi e . .J e had ee n lera ar di e dil ve r ha a l s pa n ne nd kon m a ken , of ju ist ni et. Dan had jc pech. Maa l' o p ee n gc geve n m om ent is ook gesch ie de n is ee n va k geworde n m et e in d te r me n di e ni et zozee r psycholo gis ch va n aard waren (he t creë re n va n ee n dramati s ch be sef) al s w el m ethodis ch (h et aanl eren va n hi storisc he te chni eken) . Met d e teloorgan g va n d e zek erh eid welke waard en in ied er geva l overgedra gen mo est en word en , wa s zelfbewust e hi storisch e overdracht ook ni et m eel' mo gclijk. In plaats daarvan g ing m en over tot het jaarlijks kiezen va n ca pita se lecta , s tee ds wee r and ere . Bo vendi en w erd s tee ds va ke r d e gesc h ie rle n is ni et va n u il d e wo rd ing va n ie ts ve r te ld, maal' va n u it het result aat: de actua lite it. Daarmee w erd geschie de n is va n ee n ze lfs ta ndig ve r ha a l om je in te ve r plaa tse n, tot ec n re ek s va n mom enten di e a a n het hi er e n nu vo ora fginge n . En d aarm e e wee rs pie ge lt ze de on twikke ling va n de ide ol ogi e va n h et nu a ls ied er a nde r cu ltu u rve rsch ijnse l. Kern va n de za a k is dat g esc h ie de n is zijn ho ogt epunten ve r loo r o m d a t ni et lan g er kon wo rde n vastge s te ld w a a r om di e h oogt epunt en hoo gt epunt en wa re n . Dan wo rd t ook ch ro n olog ie ee n zinloz e zaak e n is hetl eren va n jaartall en mo eilijk vol te houd en. Zond er hoo gt epunt en gee n e r fgoe d. Zonder e r fgoe d gccn ve r ha a l. Zonder ve r ha a l gec n drama. Zond er drama gee n ve r hin te n is m et de and er. Dan zijn e l' all c en no g feit en e n se n time n te n e n ni et s er tu ssenin . Het op vall ende is dat dez e ontwikkclingsp sycholo gisch e analyse zijn pendant VilH11 in cc n, klini sch e psycholo gi e e n e n dec ri. nolo gi e . Hersenond erzo ek he en aan getoond dat het m entaal com bine re n va n ex te r ne impul sen , daadwerkelijk dool' midd el va n narrativireit plaat svindt. De inn erlijke klok he en inh oudelii kc seq ue n ties norli g o m ni et in ee n s ta a l va n permanent e jetlag te ve rv a lle n. Ee n organism e dat overklokt is, dat wil zegge n ee n sys tee m w a a rv a n m e el' Inlormatl ebew erkin g en worde n ge ë is t dan h et ve r h a le n d ve r m oge n aankan , raa kt op d en duur zijn
o
wee rba a rhe id kw ijl. Nie t all een m en laai , maal' ook immunologisc h . Ee n lich a am dal in ee n perman ent e sta a l va n ch r onodil emma ve rkee rt, dal zich co n tin u mo el a/Vragen wal hel ee rs t mo el , hlijkt uit erst va tbaa r vo or, ja wel , harlrilm eslo orni ssen. Waal' de pr odu cti e va n dop amin e e n me lalo nine in de w al' raakt , tr eedt ch ronisc he stress op. \Vann eer body tim e en mitul tim e le ve l' uit een liggen , zijn tw ee din gen mo gelijk: ofwel men ve rva lt in d epressi e , ofwel m en verva l! in ve rs lav ing aan de ge prod ucee rde e ndorfine n . Beid e geeslesgeslel dhe de n maken het.uit erst mo eilijk omm el hel opge voerdc tempo te sloppe n. In hel e ne geval heb je Cl' de kra chlni el voor, in hel and ere ni el de wil.
o
3 . NAA R EE N MIN I S T E RI E VAN T IJD OF EE N UNI T E D T I MES
Het ver lies aan sync h ronicite it is ee n probleem va n de men sh eid . Zulke probl em en zijn weli swaar ni el oplosbaar, maal' ze len en zich w el voor voor tsch rijde nd in zicht in de om gan g er mee . Je kunt du s ook mo eilijk ee n bestuursni veau aan wijzen of ee n in stitu ut bed enken met helmandaal het leven tempor eel te herorden en. Een cultu u r va n vele lijd en is ee n zorg voor ons all emaal. Toch kan hel zin vol zijn de denkoefenin g le do en op we lke w ijze ac ties op ee n of and ere wijze zoda nig ge bu nde ld kunn en worden , dal ze ee n ze kere kriti sch e m assa krij gen dal e /Tecl heen. Zou dal ee n Un ite el Times kunn en zijn , ee n pendant va n de ni led Nalions? Het lijkt onzin. Imm ers, de Vere n igde Naties vorme n ee n organi sati e va n land en , e n du s ee n ge hee l va n ruimt elijke territoria waaro ver d e nati es jurisdi cti e voe re n . De lijd kent ni e l zo 'n ve r de ling in terrüorla , laal s laa n in ee n al"gebak cnd e ma cht suitoefenin g daarover. Maal' als er afd elin gen bestaan die ga a n over hand el, mili eu , gezon dhe id of cu ltu u r, waarom dan ni el over lijd? Hel is he el goe d denkbaar dal el' ee n wereld con Ier entie over tijd in hel tijdp erk va n globalise r ing wordt ge houden waal' de land en uil eind elijk , nel al s len aanzi en va n h ct mili eu, vas tslelle n wal de prij s is va n de jacht op tijd e n het stee ds ve rde r uit eenvall en va n ee n ge dee ld tijdsperspecti ef. De or ganisa lie di e ee n e n and er ve rde r gaa l uitwerk en zou ee n ni eu we ca r tog ra fie mo el en Introdu ceren , waa rin ni el zozee r s ta lisc he ru im te lijke cons te llaties worde n gev is ualisee r d, ma a l' dyn ami sc he tempografisch e studies naar de duur va n vitale maatschap-
o
pelij ke proce ssen e n de gevo lge n va n a cce le ra tie . Alles va n u il d e fund am e nt el e vas ts te lli ng d a t e l' n et a ls ee n mil ieu s chuld , ook ee n tijdsch u ld kan o n ts ta a n te n aan z ie n va n de ge bie de n d ie bu iten de k noo p pu n te n e n h oofd verbindin gsli jn en in d e n et w erkeco n o m ie va lle n. Lat en w e d eze orga n isa li e nili m e n oem cn , s pec ia a l belast m et h et o n d erzo e k naar d e vr a ag h oe g lo ba lise rin g beh al ve ve rs p lin te re n d ook sync h r o n ise ren d kan w e rk e n . Ee n ve rl ie s va n sy nc h r o n ic ite it is oo k ee n probl e em va n local e ge meensc h a ppe n . Me n se n lopen in hun stri jd om tijd ni et zoz e e r te gen nb stru cti c s op , maal' le g en co nc re te probl em en in d e 01'ga n is a lie va n hun da gelijks le ven. Zolan g tijd bepaald wordt dool' h et c o llec tie ve ritm e va n kerk , sc h o o l, fabri ek, kantoor e n dool' ee n lradilion el e rol verd elin g van man e n vro uw, ve rl open d e da g e n in e e n va st s tr a m ie n . Maar al s roll en onduid elijk word en , w erktijd en fle xib el e n d e kra cht va n maat s chappelijk e in stitu lie s ve rzwa kt, ontstaat ee n da gelijks ge vech t. Nie t zo ze er om de lijd ze lf, al s w el o m de aan sluilin g va n be zi gh ed en , ve r p lich linge n e n ve r a n tw oo r de lijk h e de n . We kenn en h et a lle m a a l: d e da geli jkse logi sti e ke c r is is. Op enba a r be sluur z o u a ll e e n op h et lo cal e ni ve au ve r be terin g en k u n n e n do orvoeren , di e o n m id d e ll ijk e ffe c t h ebb en o p h el ge voe l va n w e lb e vi n d e n e n s a a m h o r ig he id . Als e l' oo il ce n co h e re n te polili ek va n da gord enin g zo u kom en , zo u de z e op h el ni ve au va n wi jk e n e n buurt en m oel en wo r de n vo r m gegeve n . De lokal e ov e rh ei d kan h e lp en de c u lt u u r va n ve le lijd en Ie co ör d in eren. Op zi chzelf le vert zo ' n c o ö r d in a tie gee n synch r o n ic ite it op . Int e gend e el , ze kan zelfs h et ge bre k daaraan all e en m aal' pre gnant er mak en dool' in Ie zeil en o p no g m e el' eco n o m isc h e zelfslandi gh eid e n keuze vrijh eid c n du s no g m e el' fra gm entati e va n tijdp e rsp e cti e ven . Uil e i n d e lijk ze t z e d e bijl aan haal' e ige n le gilimil cit. Die is imm ers jui st ge lege n in ee n zekere mat e va n co lle c li vite it. Ma a r indi en z e in strum ent en ki e st di e aan sturen op h et c o llectie f organi s eren va n persoonlijke ve ra u tw oo r d e lijkh ed en. word en da garran gem enl en e n co n tac u n ome n te n gestirn u le e rd e n w e de rz ijds be grip ge k wee k t. Zulke in strum ent en zijn denkb a ar o p de ni veaus va n ond erwij s , zor g, w on e n , werk en e n g e z o n d he id , e n voo r a l d e ve r b in d in g e n d a artu s sen , waa r bij h et ga a t o m v rijw illige of di r e ct dool' ge br u ike rs betaalde di ens te n. Zulk e in strumenten kunn en buu rt coh e si e e n o r m s tim u le -
r en. In ee n r app ort va n Mclvinsey w e r d e n hi el' on lan gs be grip pen vo o r geïn tro d ucee rd al s tijd kanto or, buu rt m a a ts ch ap , Iam llic c cn trurn , o pvn u gwa c h t, w ijk ra p po r te n (o m s ucces te m et en ) e n d ergelij ke. Bu rgerzin c re ëe r t hi e l' m e el' burge rzin . Wa t is e l' dan n o g te d oen vo o r ee n land elij k e ove r h e id ? Vo o r ee n d e el be st a at e l' a l ee n n at ion a altijdb el eid. Afgez ie n va n a lIe rl ei ru imt elij ke e n soc ia le m a at r e gel en m et g r o te te mp o rel e cfle e te n (d ie m e e s ta l ni et wo rde n o verda ch t) , is e l' ook bel eid da t ex p licie t temp ore el word t ge fo r m u lee rd . Bek end vo o rbec lrl is dat va n ee n le vensl oopre gelin g , waa ri n m en in ied er geva l ee n pogin g d oet int e gra al de bel an grij ke w e n d in ge n in h et pe rso on Iijk c le ven va n burgers maat s chappelijk te a cc omm od eren. O f s pec ifie ke w ell en zoal s over de wink el sluitin gstijd en w et. Ma a l' d e v r a ag is natuurlijk wat e l' z o u kunn en ge be u re n indi en d e o verh eid zi ch vo lle d ig bewust z o u zijn va n h et belan g va n de di m en si e lijd vo o r w elzijn e n w el vaart va n e e n land e n d aarop , nel zoal s in h el geva l va n ruimt e , ge ld, r e cht , be sch ermin g, ge zo n d h e id e n vo r m in g , ce n m a n da a l voo r ee n h e el mini st eri e zo u ba se r en . Hel min ist eri e va n T ijd . Wa l vo lg l is ec n kl ein e (wille ke ur ige e n zek e r n ic t uitputt end e) op sommin g va n d e m o gelij kh ed en. Pe l' s tu k s la a n ze ga r a n t vo o r fe lle di scu ssi e o ve r n u l e n n o od za a k. M a a r dal d oet n ie ts afua n hun s ugges tie f've r m ugc n . Te n ee rs te ka n z o' n mini st eri e h elp en bij d e ve r de re be wu st wo rdi ng va n de fund am ent el e bet e ken is va n sy nch ro n ic ite it vo o r h et w e lzi jn e n In te gra tie va n cc n vo lle Dat kan op ve le mani e re n : va n ee n h e r formul erin g va n muIti cuIture elb cl eid via d e n ot ie lijd , lot de Postbus 51c a m pagne 'ze t ee ns va ke r d e I 10 k ge lijk' . Ten tw e ed e k an dit mini st eri e w e r ke n aan d e in vo erin g va n e e n s o c ia le di enstpli cht vo o r ied ere en. In h et licht va n h el ee rd er be s chre ven belan g va n co llec tie f ge dee lde le vensfa s en , z o u zo 'n ve rp lic h te bijdra ge aan rlc sa m e n le ving ni el all e en Ieit elijk , maal' ook e m o tio n e e l e e n s ta bil ise re n de w erkin g h ebb en waarin ied ere en ied ere en tenmin st e e e n m a a l in zijn le ven te gen zo u k u n n e n kom en. ' Te n derd e b e sl aat e l' in ve le land en h et ge b r u ik va n ce n dage lijkse co llectie fr ituee l, e n m e e st al is dit s p ir it uee l ge la de n . In de VS wo r d t op all e bas iss ch ol en d a gelijks de ee d aan de vlag a rge legd . Is zo ie ts m o gelijk vo o r Ne de rl a n d ? En wa aro ver zo u d al dan m oel en ga a n? Te n vie r de kan d it m in ist eri e w e rk m a ken va n ee n nota waa r-
o
o
in do elbewust d e te m pore le s pa n n ing word t beschre ven tusse n indi vid uel e keu ze vrijh eid e n ve r plic h te eollcc tieve s o lidarite it. In d e recente Socia le Nota va n het mini st eri e va n SZW werd dit no g a ls ce n overgebl e ven 'vraa g p u n t' ge for m u lee rd. Het zou de esse n tie mo et en zijn . Het lat en pre val eren va n h et indi vidu el e belang leidt tot m ind er sy nc h ro n isa tie . Dat is ce n vee l obj e cti e ve r cr ite ri u m dan s olid a r ite it olïnkomensgelijkheid. lteraard , e n mi ss chi en no g w el m e er, zou di t ook cc n onderwerp mo et en zijn in d e partijprogramma 's e n d e Tw e ed e Kam er. Het ga a t dan ni et om he t la ten preva leren van deze of gc ne waard e , maar om sy n ch ron ise re n . Daal' kan uit e ind e lijk ni eman d te gen zijn . Uite in de lijk gaa t het ni et om d e s pa n n ing tu ssen re cht vaard igh ei d cn in d ivid uee l bela ng, maa r om de s uccesfac tor n r. I van ee n samen lev in g m et bl oei end e soc ia le betre k kin ge n : ge deeld e tijd. Te n vijlde ka n het m inis terie va n T ijd ee n se rie fis cal e maa tr ege le n voors te lle n d ie beoogt sy nch ron isa tie te bevordere n . Bela s tin gcn op het kop e n va n tijd door m idd e l va n priva te die nst e n, maar vr ijs tc llinge n op h et ge bie d van init iati e ve n di e juis t co lle cti e ve tijd c reëre n . Ten zesd e va lt e r nat u u rlijk in ee n ge o r kes treer de a ctie no g vee l m e er tc do en bij h e t sche ppe n va n ee n te m porele ord enin g wa a r in c ultu u r be le id, te chnologiebcl cid , int egrati eb el eid e n an d ere ve ra n tw oorde lijkhe de n va n de huidi gc minist eries worden na gelopen op hun tijd sd im en si e . Ten ze vend e zou h et overh eidsnpparaat e n d e pol itie k op al hun tijd sa sp e ct enmoe ten word en doorgeli ch t: zittin gsp erioden va n ve r tege n woordige n de licha m e n , a fs ch rij vin gst erm ijn en va n overheids bczi ttin ge n , om loopsn clh cd e n va n bel eidscir cula lres, s ou n d bites in h e t pol itie ke ve r kee r, a u tomati sche p eriodi eke vcrho gin gcn va n amb tcnare nsu lar iss c n c n ga zo maa r door e n verde r. Bij a l de ze kwes ties d rin gt zich st e e ds wee r de dra ma tische vraa g op na ar hel ' '\'a arom ? Waa ro m ni et an ders'! Te n a ch ts te is C l' de zo rg voor het publi e ke om roe pbes te l. De me d ia , d oo r h un vcrgaan de pro lifern tie in de s a me nleving , zijn he t instrum ent va n syn ch ronisa tie bij ui tst ek . De ge m idde lde Nederland er be s te ed 17 7 m inu te n per da g aan tel evi si ekijken e n lu ist e r t tijd e ns zijn Iile-uren naar d e radio . Maar d ez e minut en g a a n nu op aan s tee ds m e er zapp en over s tee ds m e er kana len m et s teeds geva rieer der aanbod . Ook de tel evis ie is ee n rast rood m enu. Ma a r al s de overh eid ee n hoed er va n d e publiek e tijd zou
zijn , mo et e l' to ch iet s and e rs zijn te bed enken dan de achterhoedege ve cht en va n de omroep vereni gin gen? In pla at s va n ze nde rs te k leuren en te vulle n e n frequ enti es te ve r pach te n , zo u het mi ni st eri e va n Tijd zic h de opg ave kunn en s te lle n het beschikbare tal cnt in te ze tte n voo r het e rge ns aan wijd en va n di e zenders. Ten ne gend e ... Zo is hct w el eve n ge noeg. En d an Eu ropa. Ach Eu ropa, Il ct Oude Co n tine n t zou bij uit s tek h ct be stuurlijke sc ha a ln ivea u kunn en bi ed en wa a ro p zijn vo lk gesynch ro nisee rd kan word en . Hct he en ee n rijk e gesch ie de n is. He t kcn t ziohzelfd e identit eit toe va n ee n Eu ropees I-lui s. En h e t h eeft n u ee n u rgent e m iss ie zichz elfo p h et w ere ld to ne e l a ls ee n ge hee l te bewi jzen . Daa rnaa s t s lu ite n ni et de a fzon d e rl ijk e la nd cn m aal' Fo r t Euro pa zijn gre n ze n . In zo 'n ge va l is het nood zake lijk va st te ste lle n waa r de int erne cohes ie uit best a at , zo da t d ege ne n d ie bi nn e n di e g rc n zc n worde n toe gel a ten , ook w et en waarin ze kunn e n in teg re r e n. Daarvoor h e en ze m e er dan ooit he t besef nodi g va n ee n Eu ro pese Tijd . Maar dan mo e t ze w e l, om m et Pe ter Slote rdijk te s p re ke n, ee rs t wakk er word en .
o
4 . HET O NT WERPE N V AN GEDEELDE TIJD
.J e kunt proberen het denken over tijd te hervorm en e n daarm ee ee n ni eu w e m entalit eit te kw ek en die uit gaat va n de nood za ak tot ge dee lde tijd . .J e kunt ook pr ob eren de sa men lev ing op diverse ni veaus zo te organiseren dat de factor tijd als leidraad va n politi e k e n bel eid wordt ge for m u lee rd e n het belan g va n ma at sc ha ppe lijke sync hroniciteit wo rdt meegewogen . Maar is het ook m ogelijk de factor tijd vor m te geve n? Kan de a bs trac tie waa ro p het hel e voorg aa nde beto og werd ge basee rd, ee n ins pira tie bron zijn voor het aa nz ie n va n de we re ld, voor de representat ies va n waa rde n di e we dagelij ks tegenkom en ? Kan de tijd zic h tbaa r wo rde n ge ma akt in onze omgeving e n kan hij wo rde n benut voo r het on twerp va n kleding, int eri eurs, ge bo uwe n, ste de n e n land sc ha ppe n? En kan dat ont w erp ve rv olge ns m e nsen tot elka a r br en gen ? Kan de conce ptue le tegenhanger va n tijd: de ord e va n r uimt e, ma terie e n vor m, tijd mak en? Wel, het kan in ied e r gev a l. Voor onze tweede h u id, de mode , is da t meteen duid elij k. Wei nig cultuur uitingen lever e n zo'n ste rke bijdrage aan g roe psi de n ti~e it a ls kleding. Met de jui ste outfit hoor je er bij. Daarnaast zijn e l' stee ds m eel' mo destr at egi e ën di e het vinde n va n de and e r mo e ten ve rgem akke lijke n . Het uit erlijk kan behal ve een uitdrukkin g va n iemands persoonlijkh e id ook ee n gecodeer d sign aal zijn voo r diverse we nse n tot con tact. El' is in dit op zicht no g vee l te bereiken met kleur, vo rm, versc hil, logo's e n wat di es m eel' zij. Het is een begin . De prilst e vorm van sync hronicite it is ee n dat e.
En wat kan de d erde huid ? 001 de arch itectu u r is ni et zond er e rv a ring op dit vlak . .Ic ho en maal' ee n paar e ige nsch a p pe n Ie no em en di e d e archi tectu u r a ltijd al h e en ge ha d om dit te ve rduid elijken. Indi en lijd w or d t op g evat al s e rfg oe d, kan word en verwez en naar lalloze voorb e elden van vere euwi gin g van waard en in s tee n en ornament. Herinn erin g en w erd en al s h el ware op gero ep en door vor m . Ook de to e komst h een ee n rijk e tr aditi e va n ge bo uw de ve r beeld ing. De archite ct en d ie o n twier pe n om d e to ekomst aan Ie kondi gen , maakt en h e el lett erli jk lijd. Tegelijkerlijd mo el en we vas ts le lle n dal de archite ctuur deze fun cti e vr ijwe l h e en ve rl o re n, ni et w el ende w elke h erinn erin gen het waard zijn te ve rste nen , no ch we lke to ekom st de mo eit e waard is om Ie op enbaren. Wat overlilijlt is het mak en va n h erkenbaarheid in het neocla ssi cisme, ge mee nsch a ps zin bij d e Iradilionalist en , ru st gevend persp e cli el' bij Disn ey Corp o ra tion, of aan de and ere kant de onbest emde fas cinatie m et hel ni euwe , vree m de e n ve r re, de m e gastru cturen , d e blobs , h el d e constructi visme. Arch itectu u r h e en haal' fun cti e va n oo m me mo ra tie e n ve rloskund e goe d deels ve rloren e n daarm ee wee rs piegelt ze d e zwa kh eid va n het hi st oris ch be sef. Ho e kun je bou w en voo r morg en al s je le en in h el hi el' en nu ? Het zelfd e geld t voo r d e IUlI1sl in de op enbare ruimte , di e haal' fun cti e al s m emento mori al de cennia ge le de n is verloren . Ge s chied enis e n to ekomst maakten de lijd tot co llec tie f goe d, maar de a clualil eil pri vati se ert de tijd . log ee n in val shoek . Indi en d e tijd w ord t gezie n al s e ffic ie ncycoë fflc ië n t, is d e archit e ctuur hi ervan ee n sc h ille re n de m et a1'001'. Er zull en we in ig va kge bieden zijn di e d e str ijd om lijd , d e ja cht o p s ne lhe id e n het r espe ct voor haa st zo tr effend tot uildrukking h ebben ge brach t. Op dil mom ent is er in Tederl and ee n va kge bie d in opkomst dal zich tooit m et d e na am 'm obilile ilses the tie k ', Het wil aanzi en e n vo r m geven aan ee n cult u u r va n bewegin g, in ve rv o lg op d e mobiliteitsnon esth eti ek van de zichtlocalies langs de s nelwegen waal' maal' tw e e princip es ge ld ig zijn: de sne lheid va n de a an takk ing op het ve r kee rs ne t en de grootte va n h et logo op d e dakrand . De mobil iteitse sth etiek maa kt no g gee n tijd , m aal' h oopt wel op een preuiger best edi n g erv an . Ven ie r is e l' n og d e a rc h itec tu u r di e probe ert d e tijd ni et a lle en Ie ve r beelde n, maar er ook va n uitte ga a n dat all e s s troo m t en dat zal blij ven do en . Het is de archite ctuur va n het flexkantoor e n h et drive -through re staurant. Va n ve rsch u ifb a re wand en en
in st ant klikb are bou w el ementen. Van sys teem plafon ds en w issels tr okc n . Van multifun cti on e el bou w en e n progr nmmatis ch e ve rd ic h ting. Het ga a t om de arch ite ctuur d ie jui sl hel emaal ni et s w il ve r beelde n, all e en maal' di en stbaar w il zijn aan d e ve rg a nkelijkh eid va n e lk id e e , e lk programma en e lk leven. Ee n ni veau d ieper dan de uit erlijke vor m ontwaren w e de lijd al s organisalieprin cipe va n on s best aan . In d ie zin is de ge bo uwd e om g evin g d aar n og altijd de afs piege ling va n . Ste r ke r n og, ze ve rs te rk te di e organ is a tie . Ne t zo a ls de tijd zic h ve rs p re id de dool' m e chanis ch e klo kken e n horl oges, zo ve rs pre idde n zic h d e w a r m Ie bronn en e n tappunt en. ' '''a al' ee ns d e m en sen bij een haard vuur sa me nschoo lde n, of'bi] een do rp spomp . en m et e lkaa r de lu st en en la st en d e elden va n d e lenl e di e aanbrak of d e w inIer di e invi el , daar kan nu ied ere en bij zijn e ige n radiator e n zijn e ige n w asta fel zijn e ige n m entale uni versum in s ta n d houd en . De in vlo ed va n te chnologi s ch e ve r nie uwinge n op d e indi vidu ali serin g, en daarm e e op de desyn chron iserin g va n de tijd , is n iet Ie ove rschat te n. Sc ha a rs te rna a kt e d e lijd lol co llectief goe d; ove r vlo ed pri vati s e ert d e tijd . In di e zi n h e en d e a rch itectu u r s tee ds mind er h et ve r m ogen co llectieve tijd Ie sche p pen . EI' wordt ech te r onte genzc ggelijk privé-lijd gecreëe rd. Ee n din g is duid elijk , de tijd is a l la ng en breed in d e archit e ctuur aanwezi g en dat zal wel zo blij ven zolan g ze di en stbaar is , cultu re le bet ekenis wil h ebben of ambiti eus is. Op dat ge bie d is bij een grote r bese fvan de tijd sdimen si e zelfs nog vee l Ie w in ne n. De vr aag is ech te r : is e l' ook ee n omgeving den kbaar di e ni et alleen d e lijd ve rs tilt, ve rs nelt, accom modeer t ofpriva tisee r t, m aal' die publ iek e lijd maakt door de nood zaak daart oe ex plicie t tot uitg angsp u n t te n emen ? Is e l' ee n archite ctuur mo gelijk di e ni et sche id t dool' gre n ze n Ie tr ekken , di e m eelie ert dool' zi chzelf Ie n eutrali seren in abstra cte vor m zond er con trove rse , maal' jui st bindt door ve r h a le n Ie ve r le lle n voor deze lijd. Een archite ctuur di e synch ron isee r t. Ee n archite ctuur die ni et afis al s h et ontwerp is ge m a te r iultseer d e n opge leve rd, maal' dan jui st begint, Dil zo u ee n T ime Based Arch itectu u r zijn, ee n w a a r het proces e n d e duur d el' din g en n et zo belangrijk zijn al s de vo r m d e l' dinge n . Deze a rc hitectu u r ge br uik t h et wo rde n al s on der dee l va n h a a l' bet ekenis, zij is pro gramme erbaar en h erpro gramm e erbaar e n ge b r uikt daarvoor d e le chnologi e di e zi ch laat h erg ebruiken: be elds ch ermen, polym eren, proj e cti et echni ek en , se ns or isc he
apparatuur, e le ktrom ag ne tische ve lde n. Maar er is vee l mee r mo gelijk dan deze groo tsc ha lige introducti e va n ni euwe m edi a. ' Veli swaar zou daarm ee een bewe gend e n int eracti ef be eld mo ge lijk word en ge ma a kt, el' zou no g ni et s worden ge zegd over de inhoud va n dat be eld. Ook op dat niveau kan ec h te r ge br uik W Ol'den ge m a a kt van de factor tijd . Wa a r het om gaa t is om de tijd ni et al s kloktijd te zien (le ide n d tot ee n archit e ctuur va n de e ffectiviteit) , maar ee n bel eefd e tijd, Dez e leidt nam elijk tot de noodzaak van h et ve rte lle n van ve r ha le n . Arch itect u ur al s ee n vor m van CÏnemntografie. Om de kansen voor h et ve r te lle n va n ve r h a le n, e n daarm e e h et sc he ppe n va n sy nch ron ise re nde coll e cti e ve bel e venissen , te ve rg rote n, is h et noodzak elijk om h et h el e ide e va n accom mo da tie va n fu ncti es a ls hoofddo e l va n het on tw erp op te geve n, e n in te ga a n o p de be te ke ni s va n tijd voor onze were ld. Dan zou bijvoorbe el d opeen s k unn en blij ken hoeze er wach ttijd , h et ge e n al tijd word t ge zie n als verspilling, a ls tusse n fase, ope en s ee n kern e lemen t van creativit eit wordt. Va n immobilil eit sesthe riek. En ee n bron va n synch r onisa tie ! Perrons, kn elp unt en in h et we gennetwerk, lill en , tran sferia , parkeergarages, stoplic h te n e n krui spunt en , e r ligt ee n onmet elijk ge bie d braak zolang dat gebied al s overgan gsgeb eid wordt gez ie n. Indi en m en ech te r h et bewe gen al s een alt ernatie ve vor m va n ve r blijve n ziet , e n tegelijk dat ve rblijve n al s de laatst overgebl even collectieve e rv ar ing op h et sc h aa ln ive a u va n de massa , komt e r ruimt e voor het ni eu we ve rha le n ve rte lle n. I-Iet ho even ni et lan ger ve rha len te zijn die altijd ge ldig zijn. Het ho even ook geen ve rh a le n te zijn die all e en de ma cht kan vert ellen. Het mo et mo gelijk zijn de vor m van de tijd te democra tiseren en over te la te n aan de mo gelijkhed en va n Time Sh a ring . He t za l een omgevin g word en waa l' de veelkle uri gh eid va n de were ld n ie t all e en ee n abstract prin cipe is , maal' ee n dageli jkse rea lilei t. He t za l mo ge lijk maken da t een heid van pla at s ni e t pel' se ee n he id van tijd of ha nd eli n g h oe n te zijn. De cu ltu u r van ve le tijde n he en die pga ng no di g. He t on tw erp e n de kunst kunn e n he lpen colle ctieve e rva r inge n te sch eppen die n et zo inhoud eli jk zijn a ls ooit de go tische portal en of de kla ssi ek e ko ep el s. De were ld mo et w e el' tot s pre ke n kom en. Pas dan za l de cu lt u u r va n ve ra n de r ing ni et lan ger word en ge zie n a ls ee n permanente s ta a t va n tran siti e , maar al s een best emming. Dat sc hept pa s tijd . Wie had ge dac h t dat de discipline die ooit de ruimte bevrijdd e , IllI in sta a t is om m ensen hun tijd terug te geve n ?
EP IL O OG
De botsin g del' beschavin gen za l ni et kom en . 1;:1' kom t gee n oorlog va n zij tegen wi j. Voor ee n bot sing h eb je solide ee n he de n nodi g e n jui st aan di e solidite it ontbre ekt h et. In plaats daarvan is er binnen de eigen bescha vin g, net zoals binn en and ere beschavinge n, ee n pro ces va n ont elbare kl eine co nfr on ta ties aan de ga ng om de vra ag ho e laat het is. Het is de str ijd om tijd. Ee n e ndemisch e burgeroorlog. Ver re weg de m e est e va n di e co n flic te n word en op gelost domwe g door e lkaa r te ve r m ijde n . Het is h et ontwijkend e ge d r ag va n ogen , oren en n eus di cht do en . Va n monddood maken en in de red e va lle n. Van e n claves e n cor ridors aa nl eggen . Va n ma cht ve rzame le n om de e ige n a genda dool' te drukk en . Als de klokk en te vee l uit e lka a r ga a n lop en , dan komt el' ge w oon een te m por e le segrega tie. Met ana loge e n di gital e zo nes . Met m e chanische e n ge a utom a tisee r de processen . Me t lan gzame stre ke n e n a cce lera tie ge bi ed en . In zo 'n cu ltuur valt el' nie ts me el' te int egrer en. He t is n iet ee ns gewe nst. Integrati e is e en pu bliek ve rsch ijns el, maal' el' is w ein ig animo voo r pu blieke versch ijnse len . In zo:n cu ltu ur is ook cohes ie tab oe. Cohesi e bed re igt a ltijd persoonlijke ambiti es. Het ko st maar tijd . Tenzij . El' zijn h ie r ce n aanta l mo gelijkhed en va n ee n tijd sordening naar vore n ge brach t di e zich ri cht en op cre a tie e n ve rdi epin g va n tijd , in plaats va n cons olida tie e n ve rs ne lling. Ee n po gin g and ers over tijd te denken , h em and ers te or ganiseren e n e r and ers vor m aan te geve n. Voor wa ar ee n Grand Proj e ct.
Maal' nel als een Deltaplan legen de vers plinte r lng van de lijd , is ook h el ide e va n ee n Proj e clnog vee l Ie ve el Hollands. De Pacifica lie di e op ee n burgeroorlog volg t is geen proj e ct. Hel is ee n vor m va n w ijshe id. Hel uur is om . En h op elijk vin d t u dal er ni et s ve r lore n is. Over die wij sh eid va lt ve rde r ni el veel Ie zegge n, maal' ge d uldig e n gen ereus w as u in ied er geva l. Dit ve r ha a l ve re iste con ce n tra tie . U kun I nu w e el' uw e-mail checke n. or u afvra gen: in ho e verre loopl mijn le ven sync h roon m ei dal va n and eren ? Ole Beuman februari 2 0 03
'Dil pamflet gaa l over de tijd di e hel u kost hel le lez en . Een uur mis sch ien. En dal uur koml nooit m eer teru g. ZuIL u na daluur als Na poleon zeggen: 'dil uur is ge won ne n' ? Dan zult u zijn zoals zo ve le n: solda le n va n de lijd . De na cht en in de kaze r ne, de dage n door march erend op weg naar ve lde n van ee r. Of leen u als jager, stee els maa r op zo ek naar gro ler wild , kansen gri jpe nd en ho ger mikk end ? Of bent u som s zelf de prooi , op gejaa gd door ve r wach tinge n, eise n, ambiti es, proto coll en , con troles ofuw s uperego e n le est u dil boekj e omda t hel no g mo est ? Ik zal u vas t bek enn en: al s u dil gaa l lezen, doel u gee n inveslerin g. Hel is eve n m in al s ee n lijd elijke overbru ggin g, ee n pauze in ee n druk beslaan. Dil pamflet gaa t ni et over hel al dan ni et nulti g cons u me re n va n lijd , maal' over h et sch eppen e rv a n. Hel gaa l over de zeldzam e menselijke kwal ite iten di e aan de lijd voor bij zijn . Aa n het e ind zal de tell er op 10 .0 0 0 woord en slaan . Hel is een will ekeuri g ge lal. Laat dal ee n keer ni elleIlen.' Belangrijker VOOl' de cohesie van een samenleving dan een ge d e e ld e taal en gedeelde normen waarden is de mate waarin burgers tijd delen . Die Bouman doet een beroep op filosofie, architectuur en politiek om van een verdelende tijd weel' een gedeelde tijd te maken,
OLE BOUMAN IS HOOFDREDACTEUR VAN HET TIJDSCHRIFT ARCHlS
