ZWEEM VAN TWIJFEL Omstreden Turkse Gülen-beweging is nog actief in Nederland Turkse schoolinternaten van de Fethullah Gülenbeweging in Nederland: goed voor de studieresultaten maar niet onomstreden. De Tweede Kamer vroeg vorig jaar om een onderzoek waaruit vooral moet blijken of de internaten integratie in de weg staan. Morgen (donderdag) bespreekt het parlement de uitkomsten. Verrassende conclusie van het onderzoek: de internaten zijn inmiddels allemaal gesloten. Dat lijkt wat voorbarig, blijkt uit onderzoek van Trouw. Annemarie Geleijnse en Rineke van Houten Aan het einde van een doodlopend straatje in de Utrechtse wijk Overvecht ligt een wat armoedig ogend gebouwtje, half verscholen achter een wintergroene heg. Er is geen leven te bekennen. Op het plein voor de deur slingeren een leren bankstel en wat kasten, verderop staan een paar grote bouwcontainers. Door de spijlen van het stalen hek is een kettingslot gehaald. Hier, op Orinocodreef 17, is het internaat Beatitas gevestigd en tot een jaar geleden woonden er Turkse jongens in de puberleeftijd. Middelbaar onderwijs volgden ze op een gewone school. Na de lessen stonden er in Beatitas gemotiveerde vrijwilligers klaar om ze te helpen met het huiswerk en ze te begeleiden bij andere activiteiten, ook in het weekeinde. De jongens bleven er ook slapen; in het gebouwtje is plaats voor 45 bedden. Geluk Beatitas, Latijns voor 'geluk', is in 1996 opgericht door Stichting Educatie Centrum Utrecht (SECU), op zijn beurt in het leven geroepen door 'verontruste Turkse ouders' die schooluitval van hun kinderen wilden voorkomen. Ook met andere activiteiten, zoals opvoedingscursussen voor ouders, wilde SECU bijdragen aan goede kansen op de arbeidsmarkt voor de jongens en daarmee een stevige positie in de Nederlandse samenleving. In hoogtijdagen beheerde de stichting twee schoolinternaten (ook een voor meisjes), eenheden voor begeleid wonen, een educatiecentrum en een vrouweninloopcentrum. Alles geïnspireerd op het gedachtegoed van Fethullah Gülen, een Turkse islamitische prediker met aanhangers over de hele wereld (zie kader) die ook in Nederland actief zijn in
onderwijs, bedrijfsleven en politiek. Voorstanders prijzen de nadruk die de prediker legt op tolerantie en dialoog, tegenstanders wijzen erop dat de beweging achter een seculiere façade een dubbele agenda verbergt met islamitisering van de maatschappij als uiteindelijk doel. Het ondoorzichtige karakter versterkt de achterdocht bij critici. Ouders Een uitzending van het televisieprogramma Nova in 2008 wakkerde de kritiek in Nederland aan. De Tweede Kamer gaf vorig jaar toenmalig minister Eberhard van der Laan de opdracht een onderzoek te laten uitvoeren. Een van de belangrijkste vragen waarop volgens het parlement een antwoord moest komen was of internaten zoals Beatitas in Utrecht integratie tegengaan in plaats van bevorderen. Verrassing: in Nederland bestaan geen internaten meer van de Gülenbeweging, rapporteert de onderzoeker, prof. Martin van Bruinessen, antropoloog aan de Universiteit Utrecht en Turkije-kenner. 'Een voor één worden de internaten gesloten, en met ingang van het schooljaar 2010-11 functioneert, voor zover de onderzoekers bekend, geen enkel internaat meer als zodanig', aldus het rapport. Volgens betrokkenen was er de laatste jaren sprake van sterk teruglopende belangstelling van Turkse ouders, maar ook de negatieve belangstelling die de internaten getrokken hebben lijkt een rol gespeeld te hebben in het besluit ze te sluiten, zo rapporteert Van Bruinessen. Missie Dat geldt ook voor Beatitas in Utrecht, beamen Vecih Er en Mustafa Göktas, twee bestuurders die bij het internaat betrokken zijn. 'Turkse ouders kennen het Nederlandse schoolsysteem en de samenleving nu beter', zo leggen ze uit in het kantoor van SECU, en kwartiertje rijden van het internaat. Vecih Er, van huis uit landbouwingenieur, constateert: 'Onze missie is geslaagd. Het is klaar.' Ouders die nu nog aankloppen, kunnen volgens de bestuursleden niet meer terecht. 'Helaas', zegt Mustafa Göktas, in het dagelijks leven docent wiskunde. 'In Utrecht is dat onder SECU niet meer mogelijk.' Die mededeling is in tegenspraak met de ervaring van een Turkse moeder die voor Trouw uitzocht of ze voor haar zoon een plek in een Gülen-internaat kon vinden. Een week geleden belde ze een paar telefoonnummers. In een paar uur vond ze vier functionerende internaten, waarvan twee behorend tot de Gülenbeweging. Ook Beatitas zit daarbij. De man aan de andere kant van de lijn zegt dat het internaat wordt gerenoveerd en het later weer opengaat. 'Dan zullen er 25 kinderen op het
internaat verblijven.’ Haar zoon kan eventueel dit jaar al worden opgenomen want de kinderen zijn tijdens de verbouwing elders ondergebracht. In het kantoor van SECU reageert Göktas verbaasd als we deze ervaring voorleggen. ‘Dat is valse informatie helaas. De internaten zijn dicht, wij staan op het punt het gebouw te verkopen.’ Onderzoeker Van Bruinessen reageert neutraal: ‘Ik heb mijn onderzoek in de zomer afgesloten. Iets kan een half jaar later weer anders zijn.’ Kritiek Naast Beatitas blijkt ook het ‘studiewooncentrum’ Sprint in Rotterdam bereid om met de Turkse moeder in gesprek te gaan over mogelijke plaatsing van haar zoon. Ze kan met de jongen die zondag nog op de Diergaardesingel terecht voor een kennismakingsgesprek. Dan kan ook worden gesproken over de link met Fethullah Gülen, zo wordt haar door de telefoon verteld. Telefonische navraag bij Sprint leert dat het internaat inclusief het pand en de leerlingen is overgenomen van Het Centrum, een internaat dat eerder onderwerp was van felle kritiek van de politieke partij Leefbaar Rotterdam. Over het programma van de internaten doen verschillende versies de ronde, afhankelijk van de bron. Een voormalig bewoner schrijft per e-mail dat er 'geen enkele plek is voor een privé-activiteit' en dat hij er buiten schooltijd elk moment van de dag was. De dag zou beginnen om 5.00 uur en eindigen om 23.00 uur en veel tijd vragen voor Gülen-studie. De betrokkenen bij het internaat in Utrecht noemen het dagschema dat we voorleggen niet realistisch. Studentenhuizen Een aantal leerlingen van Beatitas is ondergebracht in speciale studentenhuizen in de stad, ook beheerd door SECU. Mustafa Göktas: ‘Zij waren al zo ver in hun opleiding dat het te veel risico met zich meebracht om naar een school in hun eigen woonplaats te gaan.’ In deze zogenoemde dersanes wonen Turkse studenten bij elkaar. Voor de buitenwereld is het niet van een ander studentenhuis te onderscheiden, zo omschrijft Van Bruinessen het fenomeen in zijn rapport. Studenten leven er goedkoop, maar moeten zich houden aan de leefregels: een strakke dagindeling, samen bidden en studeren en regelmatig lezen uit het werk van Gülen en andere geestelijken. In zijn rapport constateert de onderzoeker dat niet langer de internaten, maar de dersanes voor de Gülenbeweging de belangrijkste instelling worden voor de 'vorming van vrome persoonlijkheid'. Hij schat het aantal dersanes in Nederland op enkele
tientallen. In Utrecht telt SECU er in ieder geval acht; vijf voor mannelijke en drie voor vrouwelijke studenten. Mustafa Göktas van SECU ziet voor dersanes een mooie toekomst. 'In een studentenstad als Utrecht zal de belangstelling daarvoor altijd blijven bestaan.' Devoties Van segregatie is volgens Van Bruinessens in dersanes geen sprake. 'De gedragsregels lijken een zekere mate van introversie te beogen en vragen relatief veel tijd voor devoties, maar staan integratie niet in de weg'. De leefregels roepen bijvoorbeeld niet op tot het vermijden van contacten met niet-moslims, zo vermeldt hij ook. En het feit dat de onderwijsinspanningen van de Gülenbeweging uiteindelijk leiden tot goede studieresultaten en goede posities op de arbeidsmarkt ziet hij als belangrijke kenmerken van integratie. Van Bruinessen merkt wel op dat sprake is van 'een sterke sociale druk'. Maar vertrekken en je losmaken van de beweging levert, aldus de onderzoeker, 'geen bijzondere problemen op'. Het rapport beschrijft een aantal gevallen van mensen die om uiteenlopende redenen de beweging verlaten hebben, zonder dat druk werd uitgeoefend om hen erbij te houden. 'Staat dat er echt?', vraagt een Turkse jongen ongelovig als we hem het citaat voorleggen. Hij heeft andere ervaringen. 'Ze blijven je achtervolgen, komen aan je deur en vragen waarom ze je niet kunnen bereiken.' Hij wil net als drie andere Turkse mannen die we via via kunnen benaderen, alleen spreken als zijn naam niet bekend wordt. Hij is bovendien de enige die een afspraak in levende lijve wil maken, ergens in Nederland. Diepe angst domineert het gesprek en ook in de contacten met andere betrokkenen overheerst angst. Waarom? De antwoorden variëren: 'Mijn man en kinderen zouden zich van me afkeren'. 'Mijn familie in Turkije zou een rechtszaak riskeren'. 'Op mijn werk zou mijn contract niet verlengd kunnen worden'. 'Ze zouden me een verrader noemen'. ‘Ze kunnen mijn leven kapot maken. Letterlijk, ze kunnen alles van me afnemen.’ Een van hen zegt: 'Ze gebruiken geen geweld, maar als ze aandringen kun je gewoon geen nee zeggen.' Anoniem Geen geweld. Wel angst en sociale uitsluiting? Onderzoeker Van Bruinessen heeft het op zijn werkkamer in Utrecht liever over peer pressure, druk vanuit de groep om mee te doen. 'Moet je van de leiding per se vijf keer per dag bidden op een
internaat? Nee, maar omdat iedereen het doet ga je vanzelf meedoen. Je wilt erbij horen. Of je voelt je daarbij niet thuis en je verlaat de instelling.' Ook hij heeft in zijn rapport de meeste bronnen anoniem opgevoerd. ‘Als antropoloog moet je de privacy van je informanten waarborgen. Sommigen wilden inderdaad alleen op voorwaarde van anonimiteit spreken; een homoseksuele jongen bijvoorbeeld, die niet voor de buitenwereld met zijn levensstijl te koop wil lopen.’ Verhalen over bedreiging en intimidatie heeft Van Bruinessen ook gehoord en naar zijn zeggen zoveel mogelijk geprobeerd te traceren. Meer dan groepsdruk en overreding is hij niet tegengekomen; 'serieuze bedreigingen' zijn Van Bruinessen niet bekend.
Fethullah Gülen De Gülenbeweging, een vertakking van de oudere Nur- of Nurcubeweging, is wereldwijd een van de snelst groeiende islamitische groeperingen met miljoenen (Turkse) aanhangers. Naamgever is de Turkse prediker Fethullah Gülen, geboren in 1941 in het oosten van Turkije. Sinds eind jaren negentig woont hij in de Verenigde Staten, nadat hij in Turkije is aangeklaagd wegens hoogverraad. Een Turkse rechter sprak hem later vrij.
Scholen, studentenhuizen, huiswerkinstituten, internaten en meer De activiteiten van de Fetullah Gülenbeweging beslaan vooral het onderwijs, ook in Nederland. Naast internaten en studentenhuizen kent de beweging stichtingen voor huiswerkbegeleiding, lagere en middelbare scholen (Cosmicus). Daarnaast noemt professor Van Bruinessen de Turks-Nederlandse ondernemersvereniging HOGIAF, de stichting Dialoog, de Dialoogacademie, de Nederlandse editie van de Turkse krant Zaman, het gezondheidscentrum Sanitas, Het Centrum in Rotterdam en boekhandel Berk. In Zaandam stapte onlangs Agnes Jongerius uit het Comité van Aanbeveling van het huiswerkinstituut De Witte Tulp toen uit een artikel in Binnenlands Bestuur bleek dat er een band met de Fethullah Gülenbeweging was.
