ZEVEN MILLENNIA POTTENBAKKERSOVENS IN IRAK EN IRAN:

FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE

ACADEMIEJAAR 2008 – 2009 TWEEDE EXAMENPERIODE

ZEVEN MILLENNIA POTTENBAKKERSOVENS IN IRAK EN IRAN: EEN BESPIEGELING

Masterproef neergelegd tot het behalen van de titel van Master in de archeologie, optie archeologie van de Mediterrane wereld en het Nabije Oosten door Jen Smet

Promotor: Prof. Dr. E. Haerinck

ABSTRACTS AND KEYWORDS Pottery kiln, Firing technology, Iraq, Iran, Pottery production

All over the world, pottery is and has been used as the number one evidence indicating crosscultural exchange, relative dating of sites, levels and individual structures and even to determine social differentiation. Often, pottery specialists can tell, by taking only a glampse at a sherd the size of a thumbnail, what type of vessel it belonged to and where it came from. However, when taking a look at the production and techniques used to produce that vessel, a great deal less is known. This essay aims to investigate one aspect of this production, namely the kiln firing of pottery and the different ways to do so. In doing this, socio-cultural, technical and archeological evidence will be considered for the areas of Iraq and Iran.

Four de potier, Attiser le feu, Iraq, Iran, La production de céramique

Dans le monde entier la céramique a toujours été et est encore la preuve la plus importante des échanges interculturels. Elle permet la datation relative des sites, des niveaux et des structures individuelles archéologiques et elle sert même à déterminer la différenciation sociale. Les experts de poterie sont souvent capables, après avoir jeté un coup d’oeil sur un tesson miniscule, d’identifier le type de jarre ou d’amphore et son origine. Pourtant, en regardant la production et les techniques utilisées dans la fabrication de poterie, on doit constater que la connaissance est limitée. Cet essai vise l’examen d’un aspect spécifique de cette production, c’est-à-dire le processus d’attiser du feu dans un four de potier et les différentes méthodes pour réaliser ce procès. Alors, ce texte considère des aspects socioculturels, techniques et archéologiques du four de potier en Iraq et Iran.

i

WOORD VOORAF Deze masterproef is een werkstuk om de graad van Master in de Archeologie te bekomen. Ik wil van mijn voorwoord gebruik maken om de volgende personen te bedanken.

De promotor van deze masterproef, Professor Dr. E. Haerinck. Hem wil ik bedanken voor de begeleiding en goede tips.

Daarnaast gaat ook een woord van dank naar Karine Vandermarliere, de bibliothecaresse van de vakgroep oude talen en culturen van het Nabije Oosten en Noord Afrika, omdat ze ervoor zorgde dat studenten steeds aan het nodige materiaal raakten.

Speciale dank gaat uit naar Babs, voor alle steun en enorm veel geduld tijdens deze veeleisende periode.

Verder ook nog een woordje van dank naar mijn ouders toe. Zij hebben deze opleiding in de eerste plaats mogelijk gemaakt.

Ten slotte zou ik de volgende personen ook nog willen bedanken, voor uiteenlopende redenen: Diana, Merel, Pieter en President Obama.

Zonder de steun van deze mensen zou deze scriptie nooit tot stand gekomen zijn.

Jen Smet, 2009

ii

INHOUDSOPGAVE Abstracts and keywords............................................................................................................................ i Woord vooraf .......................................................................................................................................... ii Inhoudsopgave ........................................................................................................................................iii Inleiding................................................................................................................................................... 1 Inleiding en motivatie .......................................................................................................................... 1 Doel van het onderzoek en methodologie............................................................................................ 2 DEEL I

De pottenbakkersoven: socioculturele, technische en typologische aspecten ..................... 4

Hoofdstuk 1: Niet-archeologische bronnen .......................................................................................... 4 1.

Contemporaine tekstuele bronnen ........................................................................................... 4

2.

Etnografische data.................................................................................................................... 5

3.

2.1.

Belang van etnografisch onderzoek................................................................................. 5

2.2.

Productieproces van een pot .......................................................................................... 6

2.2.1.

Manipulatie van de ruwe klei...................................................................................... 6

2.2.2.

Handgevormd aardewerk ........................................................................................... 7

2.2.3.

Productie door middel van een draaischijf .................................................................. 8

Iconografische bronnen.......................................................................................................... 10

Hoofdstuk 2: Algemene noties omtrent de productie van ceramiek ................................................... 12 1.

Conservatisme versus pragmatisme........................................................................................ 12

2.

Herkenbaarheid...................................................................................................................... 12

3.

Technische aspecten van het bakproces ................................................................................. 13 3.1.

Temperatuur, atmosfeer en duur als invloedrijke factoren tijdens het bakproces ......... 13 iii

3.2.

Brandstof...................................................................................................................... 15

3.3.

Menselijke vaardigheid ................................................................................................. 15

Hoofdstuk 3: Ovens: een typologie..................................................................................................... 17 1.

Open vuur .............................................................................................................................. 17

2.

Putovens ................................................................................................................................ 19

3.

Ovens met opwaartse trok ..................................................................................................... 20

4.

Ovens met neerwaartse trok .................................................................................................. 21

DEEL II

Bespreking database.............................................................................................................. 23

Hoofdstuk 1: Bespreking database ..................................................................................................... 23 1.

Putovens ................................................................................................................................ 24 1.1. 1.1.1.

Tepe Sialk ................................................................................................................. 24

1.1.2.

Tall-i-Nokhodi ........................................................................................................... 25

1.2.

2.

Iran............................................................................................................................... 24

Irak ............................................................................................................................... 26

1.2.1.

Telul eth-Thalathat ................................................................................................... 26

1.2.2.

Abu Salabikh............................................................................................................. 29

1.2.3.

Yarim Tepe ............................................................................................................... 30

Ovens met opwaartse trok ..................................................................................................... 31 2.1.

Iran............................................................................................................................... 31

2.1.1.

Tall-I-Bakun .............................................................................................................. 31

2.1.2.

Tall-I-Iblis.................................................................................................................. 32

2.1.3.

Tureng Tepe ............................................................................................................. 33

2.1.4.

Tchoga Zanbil ........................................................................................................... 34 iv

2.1.5.

Djaffarabad............................................................................................................... 35

2.1.6.

Tepe Gabristan ......................................................................................................... 37

2.1.7.

Susa.......................................................................................................................... 38

2.1.8.

Chogha Mish............................................................................................................. 39

2.2.

3.

Irak ............................................................................................................................... 41

2.2.1.

Tepe Gawra .............................................................................................................. 41

2.2.2.

Yarim Tepe ............................................................................................................... 41

2.2.3.

Ur ............................................................................................................................. 42

2.2.3.

Khirbet Qasrij............................................................................................................ 43

2.2.4.

Nuzi.......................................................................................................................... 45

2.2.5.

Umm al-Hafriyat ....................................................................................................... 45

Ovens met neerwaartse trok .................................................................................................. 46

Hoofdstuk 2: Persoonlijke analyse...................................................................................................... 48 1.

Ruimtelijke analyse................................................................................................................. 50

2.

Temporele analyse ................................................................................................................. 51

Conclusie ............................................................................................................................................... 55 Bibliografie ............................................................................................................................................ 56 Bijlagen..................................................................................................................................................... I Bibliografie bijlagen ............................................................................................................................. XXX

v

INLEIDING Inleiding en motivatie

Hoewel er niet dikwijls bij stilgestaan wordt, is de ontwikkeling van de pottenbakkersoven één van de belangrijkste ontwikkelingen in de geschiedenis van de mensheid, naar mijn mening vergelijkbaar met de ontwikkeling van het schrift. Immers, om aan een behoefte van degelijk aardewerk tegemoet te komen ontstond de noodzaak het vuur beter onder controle te krijgen en te experimenteren met verschillende technieken om een hogere temperatuur en een geschikte bakatmosfeer te creëren. In een verder stadium leidde dit tot de mogelijkheid om aan metallurgie te gaan doen en metalen werktuigen te produceren. Tevens was deze ontwikkeling noodzakelijk om de productie op grote schaal van tegels en baksteen mogelijk te maken. Men kan dus gerust zeggen dat de ontwikkeling van de eerste pottenbakkersovens en de evolutie die ze sindsdien doormaakten onrechtstreeks aan de basis liggen van metalen objecten allerhande en de productie van de nodige bouwmaterialen zonder dewelke monumentale architectuur niet mogelijk zou geweest zijn. Afgezien van deze intrigerende kennis was de keuze van dit onderwerp er echter ook één van persoonlijke aard. Ik ben namelijk het grootste deel van mijn jeugd actief bezig geweest met het vervaardigen van vaatwerk en andere decoratieve objecten uit klei. Ik ben dus niet geheel onbevooroordeeld als ik de loftrompet steek over het aloude beroep van de pottenbakker, dat vreemd genoeg maar in zeer weinig culturen als eerbiedwaardig werd en wordt aanzien. Uiteraard maakte ik gebruik van moderne hulpmiddelen zoals de elektrische oven en de motor aangedreven draaischijf. Ook de gebruikte klei was gewonnen en verschraald op industriële schaal. Ik ben dus nooit in contact gekomen met enkele van de meest voorkomende problemen die gepaard gaan met aardewerkproductie, zoals daar zijn: de foute keuze van brandstof, de bouw en het gebruik van een oven, slechte verschraling of ongeschikte klei en het eigenhandig aandrijven van een draaischijf. Dit heeft er echter voor gezorgd dat het respect dat ik koester voor hedendaagse artisanale potenbakkers enkel is toegenomen. 1

Doel van het onderzoek en methodologie

Het doel van deze paper is een overzicht te geven van de pottenbakkersovens en hun evolutie in het Oude Nabije Oosten met de nadruk op het huidige Irak en Iran; gaande van de eerste prehistorische ovens die voorkomen vanaf 7000 voor onze tijdsrekening tot aan recentere voorbeelden die voorkomen rond 1000 voor onze tijdsrekening. Gezien de bestreken periode en het geografisch gebied is het wel duidelijk dat dit een groots opzet is waardoor er dus onvermijdelijk enkele lacunes zullen te vinden zijn. In een eerste deel worden verschillende aspecten van de pottenbakkersstiel belicht met als voornaamste doel de problematiek van de productie van aardewerk te kaderen in een bredere multidisciplinaire context. Daarbij wordt in een eerste hoofdstuk gekeken naar het bestaande nietarcheologisch bewijsmateriaal rond dit onderwerp waarbij de klemtoon gelegd wordt op de functie en betekenis van de pottenbakkersactiviteit in de vroegere en huidige samenleving. Naast een korte bespreking van de teruggevonden tekstuele bronnen in spijkerschrift wordt ook aandacht besteed aan etnografische data, waarbij het vervaardigingsproces van een aardewerken pot van A tot Z uit de doeken wordt gedaan. Dit heeft enerzijds als doel de lezer van de nodige achtergrondinformatie te voorzien, anderzijds wordt hiermee aangetoond dat het bakken van aardewerk de laatste en meest riskante stap vertegenwoordigt in een langdurig proces. Zonder de nodige aandacht te besteden aan het zorgvuldig vervaardigen van de kleien pot is het hele bakproces immers gedoemd te mislukken. Ten slotte wordt ook kort melding gemaakt van iconografie als informatiebron. In hoofdstuk twee komen een aantal algemene kenmerken van de productie van aardewerk aan bod waarbij wordt ingegaan op verscheidene technische aspecten zoals het bakproces, de grondstof en de gebruikte brandstof, zonder in detail in te gaan op de verschillende chemische reacties die ontstaan tijdens het bakproces en leiden tot het uiteindelijke resultaat. In een derde hoofdstuk worden verschillende types ovens en hun specifieke kenmerken besproken om een inzicht te krijgen in het gebruik ervan. Dit overzicht heeft als doel de voor- en 2

nadelen van de drie belangrijkste oventypes die archeologisch geattesteerd worden onder de loep te nemen. Deel twee van dit werkstuk legt de nadruk op het archeologisch onderzoek rond pottenbakkersovens in het Nabije Oosten. Aan de hand van een extensieve literatuurstudie wordt gepoogd een bepaalde selectie van opgegraven ovenstructuren te bespreken en onder te brengen in een databasestructuur (zie digitale bijlage) die analyse en vergelijking vergemakkelijkt. Daarbij wordt in hoofdstuk vier per type oven en per geografisch gebied een overzicht gegeven van de gepubliceerde ovenstructuren met daarbij vooral de nadruk op opbouw en afmetingen. Telkens wordt gewezen op de interpretatieproblemen die zich bij de aangetroffen structuren stelden. In hoofdstuk vijf ten slotte zal ik, na het bijeenbrengen van zoveel mogelijk informatie in verband met deze ovens en hun karakteristieken, een poging wagen om enkele algemene tendensen bloot te leggen en een tijdslijn op te stellen.

3

DEEL I

DE POTTENBAKKERSOVEN: SOCIOCULTURELE,

TECHNISCHE EN TYPOLOGISCHE ASPECTEN

Hoofdstuk 1: Niet-archeologische bronnen 1. Contemporaine tekstuele bronnen

De pottenbakkersstiel werd in het verleden zeer beperkt behandeld in tekstuele bronnen. Dit heeft wellicht te maken met het feit dat dit maatschappelijk verschijnsel door vele auteurs hetzij als iets vanzelfsprekend werd beschouwd, hetzij als iets ongepast om het voorwerp uit te maken van tekstuele bronnen in paleis- en tempelarchieven. Wat wel uit de teksten naar voor komt, is dat de productie van aardewerk een activiteit is die men best zo ver mogelijk van steden en dorpen weghoudt. Dit is niet moeilijk te begrijpen wanneer men denkt aan het mogelijke brandgevaar, de nood aan enorme hoeveelheden materiaal en water en de hinderlijke geur en rook die gepaard gaat met het bakken van aardewerk. In de literatuur wordt dan ook vaak melding gemaakt van afzonderlijke pottenbakkersnederzettingen of –dorpen, en in sommige gevallen van aparte pottenbakkerswijken (Moorey P.R.S, 1994, p. 141). Uit tekstuele bronnen blijkt dat pottenbakken in het verleden een zeer gespecialiseerde stiel was. Nochtans kan er moeilijk gesproken worden over een voltijds ambacht aangezien het grootste deel van de beoefenaars van deze stiel ook ander werk deden gedurende bijvoorbeeld het natte seizoen, waarin het drogen en bakken van aardewerk technisch onmogelijk en dus problematisch zou geweest zijn. Daarom is het dan ook aannemelijk dat het overgrote deel van de aardewerkproducenten gedurende een deel van het jaar werkte op de velden of aan het onderhoud van kanalen. Ten laatste tegen de Ur III-periode was pottenbakken een georganiseerde en gecontroleerde bezigheid die werd uitgevoerd door groepjes variërend van twee tot tien mensen, soms onder toezicht van een opzichter. Nochtans was het soms ook zo dat grote tempelcomplexen slechts één pottenbakker in permanente dienst hadden. (Moorey P.R.S., 1994, p. 141).

4

Vanaf 5500 v.o.t. komt een toenemend aantal markeringen op gebakken potten voor, wat als een indicatie voor toenemende specialisatie wordt geïnterpreteerd. De aanwezigheid van deze markeringen is echter al op verschillende manieren verklaard. Sommige pottenbakkers markeerden hun waar om de simpele reden dat deze samen met die van andere producenten wordt gebakken in één oven. In andere gevallen worden de markeringen aangebracht al naargelang de klant voor wie de lading recipiënten bedoeld is. Ook werden markeringen aangebracht om erop te wijzen dat het aardewerk aan een bepaalde familie toebehoorde en in enkele gevallen getuigen de aangebrachte tekens van meervoudig auteurschap (Kramer C., 1985, p. 117).

2. Etnografische data 2.1.

Belang van etnografisch onderzoek

Het aantal pottenbakkers dat vandaag nog op artisanale wijze aardewerk produceert, daalt enorm snel. Vandaar dat etnografisch onderzoek naar levenswijzen en productietechnieken van groot belang is, daar ze binnenkort misschien voorgoed verloren zullen gaan. Archeologisch gezien is dergelijk onderzoek uitermate belangrijk en een goede aanvulling op materiële resten die doorgaans op meerdere manieren te interpreteren zijn. Praten met lokale pottenbakkersfamilies kan niet enkel technische informatie opleveren in verband met ovengebruik en –onderhoud, gebruikte soorten klei en brandstof maar ook bijvoorbeeld over de manier waarop de gebakken waar wordt verhandeld. Ook een studie van welke soort recipiënten in dergelijke soort huishoudens worden gebruikt en de frequentie waarmee ze vervangen worden kan tot interessante conclusies leiden (Matson F.R., 1974, p. 345). De productie van ceramiek is een activiteit die niet aan geslacht of leeftijd gebonden is, zowel mannen als vrouwen, ouderen en jongeren houden zich hiermee bezig. Het gaat in wezen om een serie van gevarieerde handelingen die dikwijls georganiseerd zijn binnen een huishouden en die 5

zich dus ook binnen de residentiële zone of vlak daarbij afspelen. Zo gebeurt de productie van het aardewerk meestal binnenshuis of eventueel op het dak, terwijl het bakken van de waar op enige afstand gebeurt. Dit hoeft niet steeds buiten de stad te zijn, daar pottenbakkers meestal in aparte wijken zijn ondergebracht. In enkele etnografische voorbeelden is zelfs te zien hoe rond een dergelijke wijk een soort bufferzone wordt opgericht om geen rook- en geurhinder te hebben in andere stadsdelen. De meeste recipiënten die in een dergelijke context zijn geproduceerd zijn zelden van de hand van slechts één persoon. (Kramer C., 1985, p. 117-118). Ook uit etnografische bronnen blijkt dat pottenbakken een seizoensgebonden activiteit is die nauwe banden vertoont met de landbouwkalender. Zowel werken op het land als aardewerk produceren zijn activiteiten die doorgaans niet het hele jaar worden beoefend. Daarenboven wil het toeval dat ze beiden in een ander seizoen uitgeoefend worden, wat ze perfect complementair maakt (Kramer C., 1985, p. 117). In de hierna volgende paragrafen wordt aandacht besteed aan een aantal technische aspecten van het vervaardigen van aardewerk zoals bestudeerd door de etnograaf H.E. Wulff. Dit overzicht overloopt het hele proces gaande van het prepareren van de klei tot het eigenlijke bakken.

2.2.

Productieproces van een pot

2.2.1. Manipulatie van de ruwe klei

Als basismateriaal voor de productie van aardewerk wordt, uiteraard, klei gebruikt. Indien deze klei zuiver genoeg bevonden wordt kan hij zo gebruikt worden. Dit is echter meestal niet het geval. Indien onzuiver wordt de klei met water geblust in een weekput waarna het goedje wordt gezift door een fijne zeef of zelfs een fijn doek. Vervolgens wordt een verschraling toegevoegd. Deze verschraling kan van allerlei aard zijn, van stro tot vergruisd aardewerk. Wulff beschrijft het prepareren van verschraling met kwartskeien en vuursteen. De steenbrokken worden eerst fijngeslagen met een ijzeren object, waarna ze in een basalten mortier tot de grootte van 6

gierstkorrels worden gestampt. Deze korrels worden vervolgens nog eens droog en eens nat door de stenen handmolen gehaald (Fig. 1). Dit gruis wordt vervolgens met de klei gemengd waarna de substantie kan bezinken. Overtollig water wordt afgegoten en de verschraalde klei wordt in de zon gelegd totdat een gewenste plasticiteit wordt bereikt. Als laatste stap in het proces wordt de klei gekneed met de voeten indien het om een te grote hoeveelheid gaat (Fig. 2) of met de handen voor kleinere porties. De klei wordt in stukken gesneden al naargelang de grootte van de objecten die de pottenbakker wenst te maken. Dit laatste gebeurt op drie manieren: met de hand, in mallen of op een draaischijf. Ook frequent voorkomend is dat de pottenbakker een grote brok klei op de draaischijf werpt in plaats van meerdere kleine klompen en vervolgens meerdere recipiënten vervaardigt uit deze ene massa. (Wulff H.E., 1968, p. 151-152).

2.2.2. Handgevormd aardewerk

Handgevormd aardewerk wordt gemaakt door middel van kleien worsten, die door de pottenbakkerassistent op een houten plank worden gerold (Fig. 3). De pottenbakker zelf vormt ze om tot cirkels met dezelfde diameter en legt ze boven op elkaar (Fig. 4). Na een aantal lagen worden deze met een spatel of truweeltje langs binnen en buiten aan elkaar gewreven. Dit proces gaat door tot de gewenste hoogte en vorm is bereikt. Nadat de klei de kans heeft gehad uit te drogen kan dit proces nog herhaald worden met een polijststeen of opnieuw met een klein truweeltje. Deze techniek, hoewel bruikbaar voor elk soort aardewerk, wordt meestal gebruikt voor grote recipiënten zoals opslagkruiken, broodovens, drainagepijpen, waterspuiters, houtskoolkomfoortjes, bijenkorven en nog talloze andere voorwerpen (Wulff H.E., 1964, p. 153). Ook bij het gebruiken van mallen wordt deze worstentechniek gehanteerd. Een prachtig voorbeeld daarvan zijn de grote aardewerken ringen die de Iraanse Qanats ondersteunen wanneer ze door losse bodem lopen. Deze hebben een ovale vorm met een maximumdiameter van 120 centimeter, een minimumdiameter van 60 centimeter, een hoogte van 15 tot 20 centimeter en een 7

dikte van 3 à 4 centimeter. Deze ringen worden gemaakt rond een houten hoepelvorm. Ook hier is het de verantwoordelijkheid van de assistent om via de worstentechniek twee lappen klei aan de vormer te geven, die ze aan weerszijden van de hoepel legt en egaal strijkt met een spatel (Fig. 5). Uiteindelijk worden nog twee handvaten aangebracht aan de uiteinden opdat de ringen gemakkelijker te dragen zouden zijn. De ringen blijven drie dagen drogen eens de mal verwijderd is (Fig. 6) en worden vervolgens vierentwintig uur gebakken in ovens die een capaciteit hebben van 500 tot 1000 van dergelijke ringen. Het aantal mislukte ringen wordt geschat op vijf à tien procent (Wulff H.E., 1964, p. 154).

2.2.3. Productie door middel van een draaischijf

Met een draaischijf gevormd aardewerk is een ander paar mouwen. De worst- en maltechniek worden enkel gebruikt voor grove waar, terwijl gedraaide waar de echte kunst van de pottenbakker laat zien. Het echte traditionele Perzische pottenbakkerswiel is er eentje dat met de voet wordt aangedreven in tegenwijzersin. De schacht is gemaakt van hout en aan de bovenzijde is een soort van driesprong bevestigd, waarop de draaischijf zelf wordt geplaatst. De onderzijde van de schacht wordt verstevigd en vertikaal in een steun gestoken. Deze bestaat soms uit een aangepast schouderbot van een kameel dat in een steen is verwerkt. Verder wordt nog een balk aangebracht boven het schopwiel, waarop de pottenbakker zijn voeten kan laten rusten na het trappen (Fig. 7) (Wulff H.E., 1964, p. 155). Het vormen van de pot gebeurt als volgt: de pottenbakker gooit een brok klei op de draaischijf en centreert hem. Vervolgens maakt hij een gat precies in het midden van de homp klei die er inmiddels als een cilinder uitziet. Eens dit gat gemaakt is kan de pottenbakker dit groter maken en nadat de gewenste grootte is bekomen kan de pot hoger gemaakt worden door middel van een eenvoudige nijp- en duwbeweging (Fig. 8). De pottenbakker kan potten maken die de hoogte hebben van zijn arm. Nadat de pot zijn uiterlijke vorm heeft rest enkel nog de afwerking. Deze 8

gebeurt met een spateltje of schrapertje. De laatste stap is de pot los snijden van de schijf. Dit kan gebeuren met een draad of een metalen pinnetje. Belangrijk is dat gedurende het hele proces de handen van de pottenbakker nat worden gemaakt opdat de klei niet zou beginnen kleven en de hele pot scheef zou trekken (Wulff H.E., 1964, p. 155). Nadat de pot van de schijf is gesneden wordt hij ondergebracht in de droogruimte waar hij blijft tot de klei volledig uitgehard is (Fig. 9). Pas dan zullen extra features worden aangebracht, zoals bijvoorbeeld oortjes. Deze worden gemaakt door een stukje van een natte kleiworst op de juiste lengte af te snijden, de uiteinden zachtjes vorm te geven en deze met een minimum aan druk aan te brengen. Nadat ook de oortjes zijn gedroogd is de pot klaar om in de oven te gaan Voor het opstapelen van ongebakken waar wordt gebruik gemaakt van schabben, mallen en driepikkeltjes of vuurbok-vormige steuntjes (Wulff H.E., 1964, p. 156). Voor het bakken van aardewerk is nog steeds een repertorium aan ovens beschikbaar, afhankelijk van de waar die moet gebakken worden. De hierna volgende uileg over een aantal voorbeelden van moderne ovens is enigszins beknopt, daar een uitgebreide uileg in verband met karakteristieken van verschillende oventypes volgt in het volgende hoofdstuk. De hier besproken ovens zijn voorbeelden die Wulff in de jaren zestig in Iran zag en besprak. Hoewel deze qua basisprincipes gestoeld zijn op oudere voorbeelden zijn soms belangrijke veranderingen aangebracht waardoor ze niet meer te vergelijken vallen met archeologisch geattesteerde voorbeelden uit de hierna besproken periode. Ze worden hier enkel vermeldt om het verhaal van klei tot afgewerkte pot te vervolledigen. De grootste voorbeelden zijn ovens die worden gebruikt om kleien Qanatringen (zie boven) te bakken (Fig. 10). Dit wordt gedaan door de ringen op te stapelen in de daarvoor voorziene kamer, waarna brandstof wordt opgestapeld in een gang onder die bewuste kamer. Via een gat kan deze brandstof aangestoken worden. Eens het vuur zich verspreidt, gaat de hitte via gaten in de vloer opwaarts door de kamer met ongebakken aardewerk. De rook ontsnapt langs gaten aan de zijkanten van de oven, vlak onder het gewelfdak. Gebruikte brandstof voor dit type oven was droog kreupelhout, hoewel meer en meer gebruik wordt gemaakt van brandolie (Wulff H.E., 1964, p. 159). 9

Te Sah-Reza, een aardewerkcentrum nabij Isfahan, was Wulff getuige van het gebruik van een meer gesofisticeerd oventype. Dit bestond uit een grote, koepelvormige kamer met daarin twee kleinere ruimten (Fig. 11). Deze laatste zijn de kamers waarin het ongebakken aardewerk opgestapeld wordt. Wat deze oven zo specifiek maakt, is dat hij quasi non-stop kan gebruikt worden. Het is namelijk zo dat terwijl de ene kamer nog aan het afkoelen is de tweede al kan ingeladen en aangestoken worden. Door een plaat over het gat in de grond te leggen wordt de kamer naar keuze afgesneden van de hele lucht toevoer. Een ander voordeel van deze oven is dat bovenop de twee kleinere kamers plaats is voorzien als droogruimte voor vers geproduceerd aardewerk. Het bakproces in één kamer duurt ongeveer 48 uur (Wulff H.E., 1964, p. 159). Ook minder gesofisticeerde ovens worden nog tot op de dag van vandaag gebruikt. Deze die voor het bakken van fijnere waar gebruikt worden zijn meestal te herkennen aan de luchtgaten in de kamer waar het vuur wordt opgestookt, dit om beter te kunnen controleren of er oxiderend of reducerend gebakken wordt. Voor de opkomst van brandolie werden dergelijke ovens opgestokt met hout, vooral wilde amandel en wilg. Het hout werd van de schors ontdaan om een rookvrije vlam te krijgen (Wulff H.E., 1964, p.160).

3. Iconografische bronnen

De enige categorie van iconografische bronnen die van nut kan zijn voor dit essay is die van de zegels. Deze zegels, vooral die uit de tweede helft van het vierde millennium v.o.t. dan, vertonen soms activiteiten die wel eens gelinkt zouden kunnen zijn met de productie van aardewerk. Probleem bij deze bronnen is echter de schaal en dan specifiek het feit dat die weinig detail toelaat. Vandaar dat al jaren discussie wordt gevoerd over wat nu precies wordt afgebeeld. Zo is er bijvoorbeeld een groep rolzegels, gevonden te Susa, waarop volgens Amiet het laden van een overkoepelde pottenbakkersoven te zien is (Fig. 12) (Amiet P., 1980, Pl. 16). Het zou evenwel ook plausibel zijn te stellen dat het gaat om het inladen van een broodoven (Moorey P.R.S., 1994, 10

p. 142). Naast bovengenoemd voorbeeld bestaan nog talloze zegels waarop eventueel verwijzingen naar de productie van aardewerk zouden kunnen staan. Geen enkel van de door mij gevonden voorbeelden zou echter met zekerheid iets nieuws kunnen bijdragen in verband met pottenbakkersovens. Een gedetailleerd overzicht van al deze voorbeelden zou daarom te ver leiden en gaat de kern van deze scriptie dan ook volledig voorbij.

11

Hoofdstuk 2: Algemene noties omtrent de productie van ceramiek 1. Conservatisme versus pragmatisme

Antropologisch onderzoek heeft aangetoond dat pottenbakkers van nature nogal conservatief zijn. Dit wordt dikwijls verklaard aan de hand van het feit dat pottenbakkers een lage sociale positie bekleden en bekleedden in de maatschappij. Er is echter nog een achterliggende reden voor de onveranderlijkheid van pottenbakkerspraktijken. Eens een vaste routine is uitgebouwd en een degelijk gamma van, veelal lokale, materialen is ontdekt zal een slimme ambachtsman niet zo snel veranderingen aanbrengen aan dit stramien. Te snelle veranderingen aangaande technologische of vormaspecten worden namelijk meestal afgestraft met een mislukken van de productie en een enorm broodverlies. Om dit tegen te gaan wordt een onveranderlijke werkwijze doorgegeven van vader op zoon (Moorey P.R.S., 1994, p. 141). Dit wil echter niet zeggen dat pottenbakkers doorheen de geschiedenis niet hun best deden om toch bepaalde populaire trends te volgen. Dat deden ze namelijk wel, met name door variatie aan te brengen in de beschildering van aardewerk. Op deze manier was er een zekere vernieuwing, maar zonder de inkomsten in gevaar te brengen.

2. Herkenbaarheid

Een groot probleem waarmee het onderzoek naar pottenbakkersovens te kampen heeft, zoals elk onderzoek binnen de archeologie, is het probleem van de herkenbaarheid. Pottenbakkersovens, vooral de minder geavanceerde types, vertonen dikwijls geen unieke kenmerken die de onderzoeker toelaten ze als dusdanig te herkennen. Een goede indicatie is doorgaans het voorkomen van scherven of recipiënten waaraan duidelijk te 12

zien is dat ze beschadigd zijn gedurende het bakproces. Ook zogenaamde pottenbakkers ’slag’ of ‘clinker, het equivalent van slakken bij metaalproductie, kunnen uitsluitsel geven. Vandaar dat het belangrijk is in de nabije omgeving van een mogelijke pottenbakkersoven actief op zoek te gaan naar dergelijke sporen, bijvoorbeeld door te zeven. Jammer genoeg is deze praktijk slechts recentelijk een standaardgebruik geworden. De kans bestaat natuurlijk altijd dat de afvaldump niet in de onmiddellijke omgeving van de oven was gesitueerd, dit is gelukkig slechts het geval bij een absolute minderheid van de aangetroffen ovens (Moorey, P.R.S., 1994, p. 143-144) Een andere, ietwat vreemde associatie is die van pottenbakkersovenzones en kerkhoven. Het is immers zo dat de pottenbakker vaak, doch niet altijd, begraven werd op of nabij de plaats waar de oven waarmee hij ceramiek produceerde stond. Graven kunnen dus in zeldzame gevallen helpen om een ovenzone op te sporen (Matson F.R., 1974, p. 346)

3. Technische aspecten van het bakproces 3.1.

Temperatuur, atmosfeer en duur als invloedrijke factoren tijdens het bakproces

Eén van de belangrijkste eigenschappen van klei, de grondstof die noodzakelijk is voor de productie van ceramiek, is het verharden onder invloed van warmte. Dit proces wordt beïnvloed door drie factoren: de temperatuur, de atmosfeer en de duur. Deze drie zijn zeker niet los van elkaar te beschouwen. De factor atmosfeer wijst op de aanwezige gassen tijdens het bakken. Dit slaat zowel op gassen die in de lucht voorkomen zoals zuurstof en stikstof, als op gassen die vrijkomen tijdens het bakproces zelf, bijvoorbeeld door de verbranding van de brandstof (koolstofdioxide, SO2) of gassen die uit de klei ontsnappen na verhitting (waterdamp, SO2, …). Dit laatste wordt vooral bepaald door de zuiverheid van de klei en de inclusies die men bij wijze van verschraling aanbracht. Deze factor kan min of meer gecontroleerd worden door de keuze van de brandstof en 13

het beïnvloeden van de luchtcirculatie. De atmosfeer bepaalt mee de kleur en de hardheid, en in mindere mate ook de porositeit en de krimp van het aardewerk. (Rice P.M., 1987, p. 81). De factor temperatuur slaat niet enkel op de maximumtemperatuur – zoals wel eens verkeerdelijk wordt gedacht – maar veeleer op de temperatuur gedurende het hele bakproces. De temperatuur is uitermate moeilijk te regelen met brandstof. Veeleer hangt deze factor samen met de ervaring van de pottenbakker. Een ervaren pottenbakker kan namelijk uit de kleur van de rook en de gloed van de potten (in daglicht te zien vanaf 550 tot 625 graden Celsius) afleiden of de oven heter moet gestookt worden, op temperatuur moet blijven of moet worden afgekoeld (Rice P.M., 1987, p. 157) . De ideale temperatuur verschilt uiteraard naargelang het soort aardewerk. Daar waar normaal aardewerk (“earthware”) een temperatuur vereist van 900 tot 1200 graden Celsius heeft steengebakken waar (“stoneware”) een maximum van 1200 tot 1350 graden Celsius nodig. Een derde klasse is porselein (zuiver kaoliniet), dat pas op 1400 graden Celsius volledig gebakken wordt. Geglazuurde waar wordt meestal twee keer gebakken: eenmaal om de klei te harden en eenmaal om de glazuur te fixeren. Deze geglazuurde waar komt waarschijnlijk voor vanaf de zestiende eeuw voor onze tijdrekening in het Nabije Oosten (Hedges R.E.M. en Moorey P.R.S., 1975, p. 29). De derde belangrijke factor is de duur van het gehele proces. Deze is onder te delen in drie subcategorieën; ten eerste de tijd van verhitting tot aan het maximumpunt, ten tweede het behouden van die temperatuur (“soaking period”) en ten slotte de tijd die nodig is voor de afkoeling. Hoe hoger de maximumtemperatuur, hoe langer het duurt vooraleer deze bereikt wordt (Rice P.M., 1987 p. 82-86). Om een temperatuur van 900 graden Celsius te bereiken schat Cardew dat een 12 uur durend stookproces met hout als brandstof nodig is (Cardew, 1969, p. 176).

14

3.2.

Brandstof

Wanneer men het bakproces van aardewerk in acht neemt, moet men er zich van bewust zijn dat brandstof de grootste kost vertegenwoordigde, zeker in de regio van het Nabije Oosten, waar hout niet zomaar voorhanden was. Dit zorgde ervoor dat men ging zoeken naar en experimenteren met alternatieve brandstoffen. Dit kon gaan van landbouwafval (kaf, rietstengels, …) tot takken, stro, kreupelhout, schors of gedroogde mest (Rice P.M., 1987 p. 174). Zelfs botmateriaal werd gebruikt als brandstof, zoals geattesteerd te Djaffarabad ( Dollfus G., 1972, p.27). De hoeveelheid brandstof wordt voor bijvoorbeeld Pakistan geschat op een verhouding van twee à drie eenheden per eenheid klei (Rye O.S. & Evans C., 1976, p.165), hoewel dit enorm kon variëren. Naarmate de vochtigheid van het klimaat kon deze verhouding bijvoorbeeld veel hoger liggen. Gezien de schaarsheid van brandstof moest dus een kosten-batenanalyse

worden

opgemaakt door de pottenbakker, waarbij rekening gehouden werd met de risico’s die gepaard gaan met het bakken van aardewerk. Eerder dan brandstof aan te kopen diende de pottenbakker een poging te ondernemen om een alternatieve bron te vinden, kwestie van verlies van inkomen bij een mislukte bakking zoveel mogelijk te voorkomen (Rice P.M., 1987 p. 174-176).

3.3.

Menselijke vaardigheid

Hoewel de ontwikkeling van de oven een enorme stap vooruit betekende, is het bakken van de recipiënten nog steeds het meest risicovolle gedeelte van het gehele productieproces. Het is niet ongewoon dat de lading van een oven het resultaat is van weken tot maanden noeste arbeid van één of meerdere pottenbakkers. Het mag dus duidelijk zijn dat bij het stoken van een dergelijke oven heel wat op het spel staat. De ovenstructuur zelf vergt ook een hele investering aangezien onderhoud en herstel regelmatig 15

nodig zijn. Door het opwarmen en weer afkoelen krimpen alle afzonderlijke onderdelen van de oven, waardoor scheuren ontstaan, die op hun beurt ongewenste tocht veroorzaken en een nefast, zelfs mogelijk destructief effect hebben op de lading. De oven moet rekening houden met windrichtingen, plaatsing van de lading en een degelijke luchtcirculatie. In geavanceerde pottenbakkersindustrieën, zoals bijvoorbeeld de Chinese porseleinproductie, is het zelfs zo dat het onderhouden en inladen van de ovens en het opstoken ervan overgelaten werd aan specialisten die niets te maken hadden met de productie van het ongebakken vaatwerk (Rice P.M., 1987 p. 173). Zo kan bijvoorbeeld het hout dat als brandstof wordt gebruikt te vochtig zijn, legplanken kunnen instorten waardoor de luchtcirculatie verandert, de lading kan te dicht opeen gepakt zitten wat leidt tot verstikking, door te snelle temperatuurstijgingen kunnen de potten scheurtjes beginnen vertonen of het stookritme kan veranderen doordat iemand anders de wacht overneemt voor de nacht. Elk van deze dingen kan een kleine catastrofe veroorzaken waardoor de waar die gebakken wordt waardeloos wordt. Om het met de woorden van Leach te zeggen: “…a big kiln firing has the aspect of a battlefield where men test themselves to the utmost against odds.” (Leach B., 1976, p. 195-196).

16

Hoofdstuk 3: Ovens: een typologie.

In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de meest voorkomende types van ovens in het Oude Nabije Oosten. Vaak werden aan het basistype enkele veranderingen aangebracht om het bakproces te optimaliseren. Dit maakt dan ook dat er gerust gesproken kan worden over verschillende varianten van elk type. In wat volgt worden deze types besproken, vertrekkende van de meest ‘primitieve’ vorm, namelijk het open vuur tot de meer gesofisticeerde vormen zoals de oven met neerwaartse trok.

1. Open vuur

Hoewel het onderwerp van dit essay de pottenbakkersoven poogt te behandelen en het open vuur eigenlijk niet als oven sensu strictu kan worden bestempeld is het toch belangrijk er aandacht aan te besteden. Het open vuur is namelijk de basis van waaruit de oven is ontstaan, en deze vuren komen doorheen de gehele geschiedenis gelijktijdig met echte ovenconstructies voor, dit tot op de dag van vandaag. Deze vuren worden op een specifieke manier opgebouwd. Eerst wordt een bed van brandstof aangelegd. Vervolgens worden daar de potten op gestapeld tot een grote hoop en ten slotte brengt de pottenbakker nog een laag brandstof aan (Fig. 13 A-C). Onderaan werkt men meestal met hout of gedroogde mestblokken, daar deze stoffen langzamer en langer branden. Om de hoop af te dekken wordt doorgaans gebruik gemaakt van gedroogd gras of stro, dat heet en snel brandt en nadien een isolerende laag as nalaat, die de nog hete potten beschermt tegen een eventueel nefaste wind (Rice P.M., 1987 p. 156). Op deze manier kan ook één enkele pot of kunnen slechts enkele potten gebakken worden. De brandstof onderaan wordt aangestoken en nadat deze is opgebrand kunnen de potten vrijwel onmiddellijk worden verplaatst. Van het open vuur zijn verschillende varianten gekend. Een variant op dit type komt bijvoorbeeld voor wanneer grote 17

stukken scherven of brandstof op een dergelijke manier rond de pot(ten) worden geplaatst dat ze een soort proto-oven vormen. Ook een grote bodemloze pot kan rond een kleinere ongebakken container gezet worden om hem te beschermen. Men kan er ook voor opteren een mestkoek bovenop elke pot te leggen, zodat een soort van micro oven wordt gecreëerd (Rice P.M., 1987 p. 158). De duur van het hele bakproces is bij open vuren opvallend korter dan bij eigenlijke ovens. Deze kan lopen van 25 minuten tot acht uur (Rice P.M., 1987 p. 157) De nadelen van een open vuur met het oog op maken van degelijk aardewerk zijn echter legio. De potten komen namelijk in rechtstreeks contact met de brandstof en de vlammen. Dit zorgt voor onregelmatig gebakken aardewerk. Ook is het zo dat de meeste warmte verloren gaat aan de atmosfeer door straling en convectie. Hierdoor wordt de maximumtemperatuur, die in tegenstelling van wat men zou verwachten vrij hoog kan zijn, slechts enkele momenten in stand gehouden alvorens de snelle afkoeling begint (Delcroix G., Huot J.L., 1972, p 35). Deze techniek is dus enkel geschikt voor ruw, dikwandig aardewerk dat bestand is tegen deze drastische temperatuurswisselingen. Dit probleem kan echter wel worden opgelost door de te bakken potten als het ware op voorhand op te warmen (door ze bijvoorbeeld al even in de vlammen van een klein vuurtje te houden). Ditzelfde effect kan tevens worden bereikt door de bovenste laag brandstof eerst in brand te steken (Rice P.M., 1987, p. 158) Ook wind kan desastreuze gevolgen hebben voor het bakken van potten in een open vuur. Zo kan een sterke windstoot ervoor zorgen dat de temperatuur van een dergelijk vuur tot 250 graden Celsius daalt, wat tot gevolg zou kunnen hebben dat de potten uiteenbarsten of scheuren gaan vertonen (Rice P.M., 1987, p. 155). Dit geldt ook voor regen en vochtigheid in het algemeen, vandaar dat veel deeltijdse pottenbakkers hun stiel enkel uitoefenen in het droge seizoen. In vochtige gebieden kan het probleem van een natte bodem worden verholpen door deze op voorhand te verhitten. De temperatuur van een dergelijk vuur kan gaan van 600 tot 850 graden Celsius, hoewel het hier om een schatting gaat en dergelijke cijfers natuurlijk nooit met zekerheid kunnen worden aangetoond. Temperaturen tot 900 graden Celsius zijn eerder een uitzondering, maar zeker niet 18

ongeattesteerd. Volgens Cardew is 550 graden Celsius evenwel het de minimumtemperatuur die vereist is om bruikbare, enigszins stevige potten te bekomen (Cardew M., 1969, p. 11). Men kan dit echter niet los zien van de stookcondities en de chemische eigenschappen van de gebruikte klei zodat ook dit cijfer dus kan variëren. Een open vuur moet niet steeds een beeld oproepen van enorme hopen aardewerk die uren liggen te branden. In Diyana, een klein Koerdisch dorpje in het noorden van Irak, wordt aardewerk geproduceerd door de vrouwelijke populatie. Deze recipiënten, handgemaakt, worden gedroogd naast een keukenvuurtje en vervolgens in een haard gebakken met gedroogde mestpaketten. Decoratie wordt aangebracht op de potten terwijl ze nog heet zijn, met een brok teer (Matson F.R., 1974, p. 345). Dit voorbeeld mag aantonen dat het verre van evident is om niet-industriële aardewerkproductieplaatsen archeologisch te duiden.

2. Putovens

Putovens zijn typologisch gezien een tussenstadium tussen open vuren en volwaardige ovens, in die zin dat de brandstof en de lading nog steeds gemengd zijn (i.t.t. meer gesofisticeerde voorbeelden, waar de brandstof op één plaats wordt geconcentreerd en dit gescheiden van de lading) (Fig. 14). Wel is het een enorme stap voorwaarts, omdat al een poging wordt gedaan hitteverlies tegen te gaan door de brandstof en lading in een put te stapelen en op de rand van die put ook nog eens aarden of lemen muurtjes op te trekken. Dit heeft tot gevolg dat hogere temperaturen kunnen bereikt worden gedurende een langere tijdspanne. Ook de vloer van de put is soms met klei ingestreken en eventueel bestrooid met kiezels om de hitte beter te behouden Om de oven volledig te optimaliseren kan deze eventueel op een helling zijn opgetrokken om een betere luchtcirculatie in de hand te werken (Rice P.M., 1987, 158).

Als voordelen kunnen ook hier de relatief hoge temperaturen en eenvoudige werking genoemd worden, maar ook met nadelen als een korte stookperiode en direct contact van het te bakken 19

aardewerk met de brandstof en de vlammen moet rekening gehouden worden. Deze voor- en nadelen lopen dus in grote lijnen parallel met deze van de open vuren (Rice P.M., 1987, p. 158).

3. Ovens met opwaartse trok

De oven met opwaartse trok heeft als basis een stookkamer, die zich onderaan de gehele constructie bevindt. Deze is in te laden langs openingen aan de zijkant of een kleine vlamkast (Eng: “firebox”) vooraan de stookkamer. De gehele stookkamer wordt bovenaan afgesloten door een vloertje met verticale gaten in dat een stevig rooster vormt om de lading te dragen en de hitte door te laten naar de ladingkamer daarboven. Deze laatste bestaat uit een muur die rond het rooster is opgetrokken (Fig. 15 A - C). Voor aardewerkproductie is deze stookkamer meestal rond, voor productie van tegels of baksteen eerder vierkant of rechthoekig (Rice, P.M., 1987, p. 159). Bovenop het rooster, langs de bovenzijde, wordt de lading geplaatst. Om deze potten, die voor de bakking nog uiterst fragiel zijn en dus goed beschermd moeten worden intact te houden maakt men gebruik van wat wel eens “setters” of “seggars” worden genoemd (Fig. 16), hoewel dit geen vereiste is. Deze setters zijn in feite een soort mallen die contact met andere ongebakken potten verhinderen. Door de hitte zouden twee onbeschermde potten met direct contact immers aan elkaar vastgebakken worden (Rice, P.M., 1987, p.160). Voor geglazuurde waar maakt men gebruik van een soort driepikkeltjes die speciaal voor dit doel gemaakt zijn. Dit is een betere oplossing dan setters, omdat hier de glazuur (die onder invloed van de hitte verandert in een soort vloeibare glaslaag) zou vastbakken aan de beschermende kom. Doordat het contact tussen pot en driepikkel zo minimaal mogelijk wordt gehouden en zich beperkt tot drie kleine contactpunten wordt dit effect tenietgedaan Ook dit oventype heeft nog steeds te kampen met een opmerkelijk hitteverlies via de top, hoewel al veel minder dan voorgaande besproken types. Dit probleem kan ingeperkt worden door de open top af te dekken, 20

bijvoorbeeld door gebruik te maken van grote wandscherven van gebroken waar, of door als het ware een echt koepeldak te construeren met tegels of baksteen tot enkel een kleine opening overblijft waarlangs de rook kan ontsnappen. Een ander frequent voorkomend nadeel van dit type is dat zogenaamde “hot spots” ontstaan door een onvakkundig stapelen van de lading. Het is immers zo dat er onbedoelde hittekanaaltjes kunnen ontstaan waarlangs alle warmte vanuit de stookkamer rechtstreeks door het dak van de oven verdwijnt, in plaats van zijn weg te moeten zoeken langs het grootste deel van het ongebakken aardewerk. Deze toevallige hittekanaaltjes zorgen voor een onegale bakking van de potten die zich er rond bevinden, waarbij delen oververhit worden daar waar andere delen niet genoeg hitte ontvangen om goed gebakken te worden (Rice, P.M., 1987, p.160). Een ander probleem dat zich kan voordoen is het ontstaan van barsten in de onderste laag potten, daar deze zich dicht bij de warmtebron en de vlammen bevinden en dus onderhevig zijn aan thermale schok. Het resultaat daarvan is onherroepelijke beschadiging en dus onbruikbaar aardewerk (Rice, P.M., 1987, p.160). Om samen te vatten met de woorden van Dawson en Kent : ”…the details of design of a simple updraft kiln were, with the exception of specialist designs to produce particular kinds of ware, less significant than the techniques used to fire them.” (Dawson & Kent, 1985, p.78).

4. Ovens met neerwaartse trok

De oven met neerwaartse trok is het laatste te bespreken type oven en tevens het best ontwikkelde type. Dit oventype kent een andere opbouw dan voorvermelde constructies. In een dergelijke oven komt de lading namelijk niet in direct contact met de hittebron. In de meeste gevallen bevindt de stookkamer zich naast de ladingkamer met tussen beiden een stevig muurtje dat de directe impact van het vuur opvangt. De ladingkamer is koepelvormig met aan één uiteinde het scheidingsmuurtje en aan het andere een schoorsteen met opening onderaan 21

langs dewelke de rook kan ontsnappen. Op deze manier wordt een luchtcirculatie gecreëerd die de hitte, eens het muurtje gepasseerd, neerwaarts langs de lading laat passeren (Fig. 17) (Rice, P.M., 1987, p.161). Ook een oven zoals degene besproken in Hoofdstuk 1 (1.2., Fig. 11) is een variant van een oven met neerwaartse trok. De voordelen van een dergelijke oven zijn legio: hitteverlies wordt tot een minimum beperkt en er ontstaan geen zogenaamde “hot spots” in de oven. Ook direct contact tussen lading en hittebron, wat kan zorgen voor onegale bakking of thermale schok, komt niet meer voor en de hoogste temperaturen kunnen gehaald en redelijk lang behouden worden.

22

DEEL II

BESPREKING DATABASE

In dit tweede deel wordt de nadruk gelegd op het archeologisch onderzoek dat gevoerd is naar pottenbakkersovens in de regio Iran – Irak. Na een bespreking van de data uit de in bijlage toegevoegde database in hoofdstuk één, worden in hoofdstuk twee een aantal eigen bevindingen vooropgesteld.

Hoofdstuk 1: Bespreking database

Dit deel behandelt een aantal ovens die opgenomen zijn in bijgevoegde database. Het gaat om de best onderzochte ovens over dewelke veel en relevante informatie beschikbaar is in de geraadpleegde bronnen. Een heikel punt in het opstellen van deze database was echter het feit dat in het grootste deel van de onderzochte publicaties slechts vaag en kort, vaak zelfs maar in één zin, gewag werd gemaakt van de vondst van een of meerdere ovens, zonder vermelding van het type of de afmetingen. Dit leidt ertoe dat deze database wellicht een licht vertekend beeld kan geven wat betreft het voorkomen van bepaalde types. Zo zal het de lezer bijvoorbeeld opvallen dat geen enkel voorbeeld van een open vuur is opgenomen in de databank. Dit heeft enerzijds te maken met het feit dat een open vuur quasi geen permanente sporen nalaat die als dusdanig te herkennen zijn. Anderzijds, in de zeldzame gevallen dat wel sporen van een open vuur aangetroffen zijn, kan met geen enkele mogelijkheid met zekerheid gesteld worden dat het gaat om een open vuur waarin ooit aardewerk gebakken is, gezien het oppervlakkige, niet permanente karakter van een dergelijk vuur. De besproken sites zijn grafisch weergegeven op de kaart in bijlage (Fig. 17).

23

1. Putovens 1.1.

Iran

1.1.1. Tepe Sialk

Deze enorme site bevindt zich in centraal Iran, tegenwoordig in één van de suburbs van de moderne stad Kashan. Het onderzoek werd hier gestart door Roman Ghirshman in de jaren dertig, en tot de jaren zeventig volgde onderzoek door McCown , Majidzadeh en Amieh. Op de rand van fouille 3 in substratum III, 1 werd een oven aangetroffen van het type putoven, maar met een eigen specifieke invulling. De situering in substratum III, 1 zou leiden tot een datering in fase 4 van de Obeid-periode. Absoluut valt dit te situeren rond 3900 v.o.t. (Majidzadeh Y., 1975-77, p. 217) . De oven was opgetrokken in aangestampte aarde en had een ovale vorm. De ladingkamer mat 105 op 110 centimeter en had een diepte van 45 centimeter. Vooraan in de ovenmuur waren drie gaten aangebracht die de luchtcirculatie moesten bevorderen en die in verbinding stonden met achttien gaten in een vloertje (smaller naarmate ze meer naar buiten toe lagen). Onder het desbetreffende vloertje lag echter geen stookkamer. Dit zou betekenen dat zowel lading als brandstof werden ingeladen in dezelfde kamer (Fig 19 A & B) (Ghirshman R., 1938, p. 36-37). Dit type werd ook aangetroffen te Siraf (Whitehouse D., 1971, p. 15) en is eigenlijk een gewone putoven die geoptimaliseerd is met onderdelen van een oven met opwaartse trok. Lucht kon namelijk gemakkelijk via de perforaties de lading/stookruimte bereiken en hete gassen konden via gaten in de koepel ontsnappen. Delcroix en Huot weigeren mee te gaan in deze redenering en schuiven naar voor dat het wel eens een smeltoven zou kunnen zijn, gebruikt voor metallurgische doeleinden (Delcroix G. & Huot J.L., 1972, p. 48). Deze hypothese is echter niet te ondersteunen met materiaal uit de opgraving en dus evenzeer, zoniet meer twijfelachtig dan de oorspronkelijke hypothese van Ghirshman.

24

1.1.2. Tall-i-Nokhodi

Deze kleine tell is gelegen vlakbij een bijstroompje van de Pulvar-rivier, op een boogscheut van het graf van Cyrus te Pasargadae. Verschillende ovens werden hier aangetroffen, waarvan er zes goed opgegraven en gedocumenteerd. De opgraafster dateerde de levels I en II rond 3500-3200 v.o.t.. Levels III en IV zijn terug te dateren tot het 5de en 4de millennium v.o.t. (Goff C., 1964, p. 49-50). In level IVa vinden we de beste bewaarde oven terug. Deze had een ovaal grondplan en was 180 centimeter breed en 220 centimeter lang (Fig. 20). De bodem van de oven helde af naar de voorkant van de oven toe en bestond uit twee harde plaasterlagen. De muren waren opgetrokken in ‘mud-bricks’ en vormden misschien de aanzet naar een koepel, hoewel dit niet ondubbelzinnig kan aangetoond worden. Aan de zuidelijke kant is een intentionele depressie aangebracht, die waarschijnlijk dienst deed als asput, althans volgens de opgraafster. Ook nog aanwezig is een zorgvuldig geplaasterde ‘pot stand’ (Goff C., 1963, p. 48). Ten tijde van de publicatie sprak de opgraafster van ‘ovens’ in plaats van ‘kilns’, dit omdat noch een scheidingsvloer, noch een steun voor een dergelijke vloer werden aangetroffen. Het onderscheid tussen ‘ovens’ en ‘kilns’ ligt in de functie: daar waar de term ‘ovens’ wijst op culinaire productie zoals bijvoorbeeld het bakken van brood, wijst de term ‘kilns’ op een industriële activiteit zoals het bakken van aardewerk. Het teruggevonden type dient echter beschouwd te worden als een oven voor industriële activiteit en kan geïdentificeerd worden als een putoven. De term ‘ovens’ werd dus in deze context verkeerdelijk gebruikt. Lading en brandstof werden samen opgestapeld en wat geïdentificeerd werd als asput moet gewoon een vlammenkist geweest zijn (Majidzadeh Y., 1975-77, p. 213). De ovens in niveaus IIIb en IVb waren op dezelfde wijze opgetrokken en hadden een gelijkaardig grondplan. De oven uit niveau IVc was de meest zorgvuldig geconstrueerde. Hij had een elliptisch grondplan en mooi egaal gebogen wanden. Aan de zuidelijke kant van de oven was ook hier een vlammenkist voorzien. De gehele oven was, op een kleien ingang in het oosten van de vlammenkist na, omringd door in modder opgetrokken muren (Goff C., 1963, p. 48-49). 25

Twee andere ovens worden nog kort aangehaald: een structuur uit trench B, waarvan enkel een stuk muur en een geplaasterde zone resteerden, en een tweede uit trench A, die de grootste was met een lengte van 360 centimeter waarover verder geen details aangehaald worden (Goff C., 1963, p.49).

1.2.

Irak

1.2.1. Telul eth-Thalathat

Deze site is gelegen in Noord Irak, ongeveer 40 kilometer ten westen van Mosul. Ze bestaat uit drie tells en is opgegraven tussen 1956 en 1976 tijdens een expeditie van de University of Tokyo onder leiding van Egami (de vroegste seizoenen) en na diens pensioen door Fukai (laatste opgravingseizoen). De site bleek een grote occupatie gekend te hebben in de Ubaid (5300 tot 4000 v.o.t.) en Uruk-periode (4000 tot 3100 v.o.t.) en tijdens de Midden Assyrische periode ( 14de tot 12de eeuw v.o.t.). Relevant in deze context is vooral stratum XII, waar vele pottenbakkers- en andere ovens aan het licht gekomen zijn. Ze behoorden allen tot de Ubaid-periode. De hierna besproken voorbeelden zijn de structuren die met enige zekerheid als pottenbakkersoven konden herkend worden tijdens de campagne van 1964. Structuur K-101, aangetroffen in square N-VIII, stratum XIIb, is van het type putoven (Fig. 21). De cilindrische schacht kent een diepte van 110 centimeter, de superstructuur is echter verdwenen en over de oorspronkelijke hoogte kan dus niets gezegd worden. De put mat 145 bij 90 centimeter. Een uitsparing werd aangetroffen aan de bovenzijde van de put. Daar deze uitsparing echter enkel boven voorkomt en niet doorloopt tot aan de bodem van de putoven kan er vanuit gegaan worden dat het niet gaat om een stookgat. Op de bodem werden rechtopstaande bakstenen aangetroffen, die daar moedwillig geplaatst leken te zijn. De functie van deze bakstenen is evenwel niet volledig duidelijk (Fukai S., Horiuchi K. & Matsutani T., 1970, p. 23). 26

Van structuur K-102, in hetzelfde opgravingsvlak gevonden als K-101, is niet veel geweten. Enkel de bodem is bewaard, details in verband met gebruik of afmetingen kunnen niet achterhaald worden (Fukai S., Horiuchi K. & Matsutani T., 1970, p. 23). Ook over pottenbakkersoven K-104, aangetroffen in square M-IX, stratum XIII, kan weinig meer gezegd worden dan dat het grondplan de vorm van een spade vertoont en dat van de superstructuur geen sporen meer te vinden zijn. Spoor K-105 is nog slechter bewaard dan K-104, dus bijzonderheden omtrent deze structuur zijn niet opgenomen in het opgravingsverslag (Fukai S., Horiuchi K. & Matsutani T., 1970, p. 24). Structuur K-108, vlak naast K-101 gelegen en dus in hetzelfde opgravingsvlak te vinden, is een pottenbakkersoven met circulair grondplan. De diameter bedroeg 90 centimeter en de schacht vertoonde de vorm van een omgekeerde kegel: breed bovenaan en smaller naar de bodem toe. Onderaan werden een aantal bakstenen aangetroffen door de opgravers, die niet uitsloten dat het misschien ging om een deel van de superstructuur die naar beneden gekomen is (Fukai S., Horiuchi K. & Matsutani T., 1970, p. 23). Oven K-110, gevonden in square N-X, stratum XIIb, is een putoven met een diepte van 103 centimeter. De put mat 100 bij 65 centimeter bovenaan en vernauwde tot een diameter van 63 centimeter aan de bodem (Fukai S., Horiuchi K. & Matsutani T., 1970, p. 24). Structuur K-111 is een van de beter bewaarde voorbeelden aangetroffen te Teluh eth-Thalathat. Deze putoven had een diepte van 135 centimeter en een diameter van 120 centimeter aan de top. De schacht had de vorm van een omgekeerde kegel en versmalde naar onder toe. Op de rand van de put was een rij bakstenen aangebracht. Deze vormden naar alle waarschijnlijkheid de aanzet van een soort superstructuur, waarvan de aard niet gekend is (Fig. 22). Ook op de bodem van de put werden bakstenen aangetroffen die op een lijn lagen. De opgravers waren ervan overtuigd dat het ging om een soort van ondersteuning, tot ze de stratigrafie goed onder de loep namen. Daaruit bleek dat de bakstenen naar alle waarschijnlijkheid deel uitmaakten van de overkoepelende bovenstructuur die de oven ooit moet gehad hebben, hoewel ook dit niet onomstotelijk kan bewezen worden (Fukai S., Horiuchi K. & Matsutani T., 1970, p. 24-25).

27

K-112, aangetroffen in square O-X, stratum XIII, lag op de rand van het beoogde opgravingsvlak en viel er zelfs een stuk buiten. De opgravers beslisten om het vlak verder open te trekken om de gehele structuur bloot te leggen. Na dit gedaan te hebben leek het erop dat K-112 een 8-vormig grondplan had. Bij nader onderzoek bleek het echter om twee verschillende sporen te gaan. Deze kregen de nummers K-112A en K-112B. K-112B was de diepste putoven van de twee, met zijn laagste punt op 220 centimeter. Hij had een diameter van 120 centimeter. Spoor K-112A had een diepte van 100 centimeter en mat 160 bij 120 centimeter (Fig. 23). Beide waren ze bovenaan breder dan onderaan en in geen van de twee werden bakstenen aangetroffen (Fukai S., Horiuchi K. & Matsutani T., 1970, p. 25). Ook structuur K-113 lag deels buiten het opgravingsvlak. Hier beslisten de opgravers echter om het vlak niet uit te breiden en enkel het deel van de oven dat wel binnen het beoogde vlak lag te onderzoeken. Het ovale grondplan had een maximumdiameter van 150 centimeter en de schacht verbreedde naar boven toe. De diepte bedroeg 148 centimeter (Fukai S., Horiuchi K. & Matsutani T., 1970, p. 25). Structuur K-118, aangetroffen in square O-IX, stratum onzeker, is een pottenbakkersoven waarvan de vorm die van een omgekeerde kegel is. Er werden geen bakstenen aangetroffen. Wel werd een uitsparing gevonden onderaan de put waarvan de bodem bedekt was met keien. Hoewel op het eerste zicht gelijkenissen vertonend met een stookput was ook K-118 een gewone putoven (Fukai S., Horiuchi K. & Matsutani T., 1970, p. 25-26). K-119, gevonden in square R-IX, stratum onzeker, was de laatste structuur waarvan met enige zekerheid kon beweerd worden dat het ging om een pottenbakkersoven van het type putoven. Ook hier had de schacht een vorm die verbreedde naar boven toe. Het circulaire grondplan had op zijn breedst een diameter van 110 centimeter en een diepte van 60 centimeter. Twee afvallagen werden aangetroffen binnenin, wat wijst op een herstelling van de oven (Fukai S., Horiuchi K. & Matsutani T., 1970, p. 26). Alle ovens hier aangetroffen zijn voorbeelden van eenvoudige putovens. Stookputten of stookkamers en kanalen komen niet voor op de site van Teluh eth-Thalathat. Ze hebben allemaal een cilinder- of kegelvormige put. De meeste van hen hebben waarschijnlijk ook enige vorm van 28

superstructuur gekend. Dit wordt bevestigd door de sporen van baksteen die gevonden werden op de bodems van ovens K-101, K-108 en K-111. Het grootste deel van de ovens is teruggevonden in de lagen die dateren uit de Ubaid-periode (Fukai S., Horiuchi K. & Matsutani T., 1970, p. 226). Op basis van de microscopische analyse uitgevoerd op de as die werd gerecupereerd uit de bodemlagen van de ovens kon worden achterhaald dat stro een belangrijk onderdeel was van de gebruikte brandstof. Dit kan betekenen dat mogelijks zowel natuurlijk stro als mest gebruikt werd om de oven op temperatuur te brengen (Fukai S., Horiuchi K. & Matsutani T., 1970, p. 26).

1.2.2. Abu Salabikh

Deze site, vlakbij Nippur gelegen in zuid Irak, lag aan de Eufraat. Toen de loop van de rivier veranderde in de eerste helft van het eerste millennium B.C. is de stad opgehouden te bestaan. De stad is opgegraven door een Amerikaans team van het Oriental Institute of Chicago van 1963 tot 1965 en later door Nicolas Postgate voor de British school of Archaeology in Iraq tot 1989. Wegens de Iraakse invasie van Kuweit en de politieke onstabiliteit die deze met zich meebracht zijn geen expedities meer doorgegaan. Het noordelijke uiteinde van de hoofd-tell werd tijdens de Early Dynastic III periode gebruikt voor de productie van aardewerk, getuige daarvan de dikke laag scherfafval en ‘clinker’ die werd blootgelegd tijdens de opgravingen in 1988 in sector 4I00. Minstens twee ovens werden hier blootgelegd, evenals structuren om klei te prepareren en delen die vermoedelijk afkomstig zijn van draaischijven (Postgate N., 1990, p. 103-104). Een van die ovens wordt kort behandeld door Postgate en als volgt beschreven: “… proved to be a simple oval pit kiln with heavily vitrified walls and much clinker associated.” (Postgate N., 1990, p. 104). 29

Nabij de ovens lag een huis, waarvan de kamers en waarvan de binnenkoer respectievelijk nrs. 90, 95 en 91 zijn gedoopt. Afgaand op de dikke pakketten ‘clinker’ en scherfafval lijkt het erop dat de latere fasen van dit huis betrokken waren in de productie van aardewerk. Deze hypothese wordt alleen versterkt door de vondst van bovengenoemde draaischijf-onderdelen in kamer nr. 90. Op de binnenkoer troffen de opgravers enkele ingebouwde features aan, zoals een kleine semicirculaire bakstenen container, en een bodemloze pot die dienst deed als afvoerkanaaltje (Postgate, N., 1990, p. 103-104). Het mag duidelijk wezen dat een interpretatie als werkplaats en waarschijnlijk ook opslagplaats voor aardewerk een plausibele hypothese is, hoewel het moeilijk is hiervoor volledig sluitend bewijs te vinden.

1.2.3. Yarim Tepe

De ovens B1 tot en met B3 die op deze site zijn teruggevonden zijn van het type putoven. Hier bestaat echter de mogelijkheid dat het gaat om ovens voor culinair gebruik (Merpert, N.Y. & Munchaev, R.M., 1975-77, 102). Aangezien op deze plaats eveneens een vrij goed bewaarde oven met opwaartse luchtbeweging werd aangetroffen wordt onder de titel ovens met opwaartse trok dieper op deze site ingegaan.

30

2. Ovens met opwaartse trok 2.1.

Iran

2.1.1. Tall-I-Bakun

Deze site, gelegen op enkele kilometers van Persepolis in de provincie Fars, is in de jaren dertig extensief opgegraven door Alexander Langsdorff en Donald McCown voor het Oriental Institute van de University of Chicago. In de jaren vijftig heeft ook een team van de universiteit van Tokyo nog onderzoek verricht. Van de vier bouwniveaus is het eerste en oudste relevant voor deze scriptie (Fig. 25). Een prachtig voorbeeld van een oven met opwaartse trok is hier te vinden in sectie L28 (Fig. 24A). Deze oven lag op een kleine verhoging en bestond uit een rond compartiment dat zowel stookruimte als ladingkamer bevatte en in totaal een diameter had van circa twee meter. Deze ruimten werden van elkaar gescheiden door een vloertje met gaten om de hitte door te laten, dat evenwel niet bewaard is gebleven maar waarvan de aanhechting aan de circulaire muur nog steeds te zien was bij het blootleggen van de structuur. Dit vloerniveau werd ondersteund door een tong van 90 centimeter die diende als centrale steun. Tegen de muur zijn zes verticale luchtschachten bewaard gebleven, elk 12 x 10 centimeter breed en 45 centimeter hoog (Langsdorff A. & McCown D.E., 1942, p. 6-7). Ook is een kleine circulaire stookput aangetroffen die tegen de grote compartimentsmuur was aangebouwd en die in directe verbinding stond met de stookkamer. Deze put was waarschijnlijk ook overdekt met een koepel. De structuur had een diameter van ongeveer 70 centimeter en een bodem die licht afhelde naar de stookruimte toe. Het is via een opening aan de zijkant van deze stookput dat de pottenbakker nieuwe brandstof kon toevoegen om hogere temperaturen of een langer bakproces te verkrijgen (Langsdorff A. & McCown D.E., 1942, p. 6-7). De muur was bovenaan mooi afgewerkt, wat het vermoeden doet rijzen dat de oven werd afgedekt met een tijdelijke koepel die na de bakking werd kapotgeslagen en - nadat de volgende lading aardewerk was ingeladen - opnieuw werd opgebouwd (Majidzadeh Y., 1975-77, p. 213214). 31

Naast de structuur zelf zijn ook een aantal gebakken en geperforeerde kleiobjecten gevonden. Het gaat hier waarschijnlijk om steuntjes die gebruikt werden tijdens het stapelen van ongebakken aardewerk om ervoor te zorgen dat de recipiënten onderling geen contact hadden. Dit is echter niet zeker, dus het zou ook kunnen gaan om stukken van de scheidingsvloer of van de tijdelijke koepel (Langsdorff A. & McCown D.E., 1942, p. 6-7). Ook in sectie R-30 is een oven gevonden van hetzelfde type (Fig. 24B), deze is echter veel minder goed bewaard en onderzocht (Majidzadeh Y., 1975-77, p. 213-214).

2.1.2. Tall-I-Iblis

Te Tall-I-Iblis, gelegen in de Bard-Sir vallei in Zuidwest Iran, is door de opgravers een pottenbakkersoven blootgelegd in zone B die, op basis van C14 datering van houtskoolresten uit de stookkamer, te dateren valt rond 1100 BC. Deze oven is nagenoeg perfect bewaard en een prachtig voorbeeld van een oven met opwaartse luchtbeweging (Fig 26). Het grondplan van deze structuur is rechthoekig en meet 170 bij 160 centimeter ter hoogte van de scheidingsvloer. De muren van de ladingruimte, langs de binnenkant beplaasterd met modder, buigen naar boven toe dichter naar elkaar toe en zijn bewaard tot een hoogte van 110 centimeter. Reconstructie toonde aan dat slechts 60 centimeter ontbreekt van de totale hoogte die de oven ooit moet gehad hebben (Caldwell J.A. & Sarraf M., 1967, p. 272-275). De stookruimte mat 300 bij 180 centimeter en was 140 centimeter diep. Een opening bestond aan de noordelijke kant van de stookruimte. De scheidingsvloer, op regelmatige afstand geperforeerd om de doorstroom van hete lucht te bevorderen, werd ondersteund door een systeem van bogen (Fig. 27). De binnenkant is slechts zeer rudimentair onderzocht, daar het risico op instorting zeer hoog lag. Na een eerste en hoogste boog aan de opening in de noordelijke muur volgden nog drie kleinere bogen. Deze verschillende gewelfbogen werden van elkaar gescheiden door 10 centimeter brede intervallen, die ook de opwaartse beweging van hete gassen bevorderden. De 32

ruimte onder de gewelfstructuur vormde de eigenlijke stookkamer (Majidzadeh Y., 1975-77, p. 209-210). Ook nog aangetroffen was een kleine muur die opgetrokken was met ongebakken kleitegels binnenin de bovenstructuur. Deze is ongetwijfeld van latere datum en dus onbelangrijk in deze context (Caldwell J.A. & Sarraf M., 1967, p. 273).

2.1.3. Tureng Tepe

Deze 35 hectare grote site is gelegen in de Gurgan vlakte in het noordoosten van Iran, aan de zuidoostelijke hoek van de Kaspische zee. De opgraver maakt gewag van een pottenbakkersoven met opwaartse trok met circulair grondplan. De stookruimte was ingegraven tot op 130 centimeter diepte en had een diameter van ongeveer dezelfde afmeting. Een geperforeerde kleien vloertje scheidde de stookkamer van de ladingkamer, waarvan de muren jammer genoeg niet bewaard zijn gebleven (Fig. 28) (Deshayes J., 1966, p. 4-5). De opgraver dateerde deze oven in hetzelfde niveau als de bodem van de stookkamer. Dit is echter zeer onwaarschijnlijk, daar de aanwezigheid van een stookput die schuin afliep tot in de stookkamer ter hoogte van de scheidingsvloer erop wijst dat de stookkamer is ingegraven. De contemporaine laag lag dus op gelijke hoogte met de scheidingsvloer. Dit geeft ons uiteindelijk een relatieve datering tot de Hissar IIIb periode, wat ruwweg overeenkomt met de periode tussen 2200 en 2000 v.o.t. (Majidzadeh Y., 1975-77, p. 212). Ook nog aangetroffen is een pottenbakkersoven van een soortgelijk type aan de zuidelijke rand van de site, niet ver van het opgravingshuis. Deze oven, zwaar beschadigd door landbouwactiviteiten, had een ronde vorm. De stookkamer met een diameter van 85 centimeter was ingegraven en bewaard tot op hoogte van 130 centimeter. Een aparte vuurhaard lag op hetzelfde niveau als de stookkamer en was ermee verbonden door een gang met hoogte van 75 centimeter. Het lijkt erop dat in de vuurhaard een verticale gang was aangebracht, maar de 33

verwoesting was jammer genoeg te groot om nog naar de functie van deze laatste te gissen ( Deshayes J., 1974, p. 228).

2.1.4. Tchoga Zanbil

Deze Elamietische stad ligt ongeveer 45 kilometer ten zuiden van Susa in de Iraanse provincie Khuzistan. Opgravingen vonden plaats tussen 1951 en 1962, onder andere door Roman Ghirshman. De desbetreffende oven werd aangetroffen in de noordelijke hoek van het binnenhof van de Hishmitik en Ruhuratirtempel. De structuur werd gedateerd in de Midden Elamietische periode, wat een absolute datering rond 1300 BC oplevert (Majidzadeh Y., 1975-77, p.210). De oven had een rechthoekig grondplan van 176 op 164 centimeter. De stookkamer was ingegraven in de grond tot op een diepte van 120 centimeter en werd bovenaan afgesloten door een scheidingsvloertje met perforaties voor luchtcirculatie. Ook een stookput is aanwezig op niveau van het scheidingsvloertje (Fig. 29). De randen van deze stookput zijn afgemaakt met een laag bakstenen muurtje, dit ongetwijfeld om windstoten tegen te gaan die de temperatuur drastisch zouden kunnen verlagen (cfr. Deel 1 Hoofdstuk 2: temperatuur) en aldus de gehele bakking konden doen mislukken (Ghirshman R., 1968, p. 30-31). De scheidingsvloer, met 21 trekgaten doorboord en met een ongewone dikte van 28 centimeter, werd ondersteund door een gewelfboog van gebakken baksteen, dit waarschijnlijk om plaatsverlies bij een centrale steunmuur tegen te gaan. Boven de scheidingsvloer zijn, in tegenstelling tot het vermoeden van de opgraver, echter geen sporen teruggevonden van enige vorm van overdekking met een koepel. Onderzoek van de binnenkant van de oven leverde een hele hoop scherven op, alsook een dik aspakket en verkoolde dierenbotten (Majidzadeh Y., 197577, p. 210). Bij het bestuderen van de grafische voorstelling aan de hand van grondplan en coupes aa en bb 34

komen echter enkele twijfelachtige aspecten naar voor waarover in de bijhorende teksten met geen woord gerept wordt. Zo zijn er bijvoorbeeld het voorkomen van een verticale scheiding tussen stookput en stookkamer en de aanwezigheid van een dunne beschermlaag in de stookkamer. Ook de bakstenen waarmee de stookput afgebakend werd lijken te zweven in de putrand, daar geen enkele indicatie uit de tekst erop wijst dat enige vorm van mortel gebruikt is. Deze oven, die nochtans in opzet een logische opbouw heeft, blijkt een bizarre structuur te zijn. Het feit dat geen enkel bewijs kan gevonden worden voor enige vorm van superstructuur boven de scheidingsvloer is hoogst onregelmatig. Ook het feit dat de oven in de hoek van een binnenkoer gelegen is, zorgt er bijvoorbeeld voor dat men bij het inladen de geperforeerde scheidingsvloer moet betreden om de verste hoek te bereiken (Delcroix G & Huot J.L., 1972, p. 53-54). Dit zou natuurlijk kunnen verklaren waarom de scheidingsvloer een opmerkelijke dikte van 28 centimeter vertoont.

2.1.5. Djaffarabad

Deze Iraanse site ligt in de provincie Khuzistan, ongeveer zeven kilometer ten noorden van Susa, op de oevers van de oostelijke Chaourrivier. Twee pottenbakkersovens werden hier aangetroffen in niveau 3, te dateren rond het einde van het 5de millennium v.o.t. Oven nr. 748 is een stuk ingegraven en had een diameter van 180 centimeter. De wand was bewaard tot op 90 centimeter, bestond uit een mengsel van klei en stro en was tot op een diepte van 8 centimeter gebakken (Fig. 30). In de oven zelf werden onder een fijne laag as kleien geperforeerde objecten gevonden, zoals te Tall-I-Bakun. Ook ringen en kegels van gebakken klei werden aangetroffen. Het gaat hier vermoedelijk om zogenaamde “setters” of “seggars” (Dollfus G., 1971, p. 26-27). Aan de binnenzijde van de wanden werden verticale groeven aangetroffen. Volgens Majidzadeh gaat het hier om een manier van in de hand werken van luchtcirculatie (Majidzadeh Y., 1975-77, p. 214), terwijl het volgens de opgraafster gaat om sporen van een werktuig dat gebruikt is om de binnenkant vorm te geven (Dollfus G., 1971, p. 35

26). Oven nr. 559 had een diameter van 160 centimeter en was eveneens ingegraven in de bodem. Hier waren de wanden tot op 140 centimeter bewaard en bestonden ze uit een dubbele laag baksteen die met een plaasterlaag bestreken was (Fig. 31). Binnenin werden ook hier rastervormige kleiobjecten gerecupereerd, evenals deels verbrande dierenbotten. Aan deze structuur aangebouwd ligt nog een derde, kleinere oven van 80 bij 60 centimeter die waarschijnlijk een culinaire functie had en van latere datum was (Dollfus G., 1972, p.27). In de vroegste laag, contemporain met Ubaid I in zuid Mesopotamië, werd te Djaffarabad een derde oven aangetroffen die te dateren valt in het einde van het zevende millennium v.o.t. De oven was van het type met opwaartse luchtbeweging waarvan de ladingkamer niet bewaard is gebleven. De diameter mat 100 centimeter en de wanden, opgetrokken uit gedroogde ‘mudbricks’ en besmeerd met een dikke laag plaaster, waren bewaard tot op een hoogte van 75 centimeter. Een stookgat is gesitueerd aan de zuidelijke zijde van de oven en had een afhellende bodem naar de oven toe. Een aslaag bedekte de bodem van de stookkamer, die later gebruikt is als afvalput. Delen van een geperforeerde scheidingsvloer zijn niet gerecupereerd, maar de opgraafster meende in een aantal gebakken, trapezevormige bakstenen een dergelijke scheidingsvloer te herkennen (Majidzadeh Y., 1975-77, p. 217). Dollfus was verder overtuigd van het bestaan van een koepel die de gehele structuur overdekte en dit om twee redenen. Ten eerste was er de laag architecturaal afval die werd gevonden in de oven. Ten tweede versmalden de wanden van de stookkamer naar boven toe, wat zou kunnen wijzen op een voortzetting daarvan en de overgang naar een koepel bovengronds. Majidzadeh wees echter op de mogelijkheid dat de afvallaag eerder de bovenkant van de muren van de stookkamer zou kunnen geweest zijn, die gewoonlijk slechts enkele centimeters boven de grond uitstak. Ook de concave vorm van de muren is niet regelmatig en zou toevallig kunnen zijn (Majidzadeh Y., 1975-77, p. 217) . Het al dan niet bestaan van een koepel boven deze vroege structuur is dus hoogst twijfelachtig.

36

2.1.6. Tepe Gabristan

Tepe Gabristan is een Iraanse site gelegen in de Qazvin vlakte, een 140 kilometer ten westen van Teheran en 60 kilometer ten zuiden van Qazvin zelf. Het grootste deel van deze site ligt begraven onder een sedimentaire laag van ongeveer vier meter dik, daar achtergelaten door menige stortvloed. In level 9 werd een gebouw aangetroffen waarvan de opgraver meent dat het gaat om een pottenbakkerswerkplaats die te dateren valt in het midden van het 5de millennium v.o.t. Bijhorend werden drie rechthoekige pottenbakkersovens aangetroffen, waarvan er echter één zware vernielingen heeft geleden (nr. H12: 101) en een andere slechts ten dele is opgegraven daar hij een stuk buiten de beoogde opgravingszone lag (nr. G12: 201). De derde pottenbakkersoven, nr. H12: 202, gelegen in de oostelijke hoek van zone A was relatief goed bewaard en kan vermoedelijk dienst doen als typevoorbeeld voor de andere twee (Majidzadeh Y., 1975-77, p. 216). Het grondplan was, zoals reeds vermeld, rechthoekig. Het was 220 centimeter lang en versmalde van 180 centimeter in het zuiden naar 170 centimeter in het noorden. De bodem van de oven was op grondniveau en de wanden waren slechts tot op een 10 à 20 centimeter bewaard. Ze waren opgetrokken in baksteen en bestreken met een modderlaag. De structuur was in het noorden direct aangebouwd tegen de muur van de pottenbakkerswerkplaats en was ermee verbonden door een nis van 100 bij 35 centimeter opdat de pottenbakker de ovencondities in het oog kon houden (Fig. 32 & 33). Deze werkplaats had een dubbele muur, naar alle waarschijnlijkheid om de pottenbakker af te schermen van de enorme hitte die de oven uitstraalde (Majidzadeh Y., 197577, p. 216) Binnenin de oven werden een aantal interessante vondsten gedaan. Zo was er de stenen mortier die vermoedelijk gebruikt werd voor het fijnstampen van oker. Ook een grote kleien vaas met aan de binnenkant dezelfde okersporen als in de mortier werd teruggevonden. Ten slotte werden ook nog meer dan zeventig ongebakken kleien slingerkogels (3 à 4 centimeter in diameter) aangetroffen die waren opgestapeld om gebakken te worden. De werkplaats werd echter, net 37

zoals de rest van de site, verwoest en dus werden de kogels nooit gebakken (Majidzadeh Y., 1975-77, p. 216-217).

2.1.7. Susa

Susa, het huidige dorpje Shush, is een van de bekendste archeologische sites in Iran. Het is gelegen in de provincie Khuzestan, op ongeveer 250 kilometer ten oosten van de Tigris rivier. Het is een zeer oude site, met bewoningssporen vanaf 7000 v.o.t. en beschilderd aardewerk vanaf 5000 v.o.t.. Twee gedocumenteerde ovens zijn hier aangetroffen. De oudste oven dateerde uit het chalcolithicum, rond het begin ven het 4de millennium. Hij had een circulair grondplan met een diameter van 175 centimeter. De gehele structuur was bovengronds opgetrokken. De stookkamer, met een hoogte van 90 centimeter, werd bovenaan afgesloten door een scheidingsvloer waarin 45 perforaties waren aangebracht. Elk van deze luchtgaten had een diameter van 8 centimeter. Eén van de gaten in de scheidingsvloer had een veel groter diameter en werd bijgevolg een schoorsteen genoemd door de opgraver (Fig. 34). In een van de wanden van de stookkamer was een opening uitgespaard, die ongetwijfeld als stookgat dienst deed. Van de superstructuur is jammer genoeg niets bewaard gebleven. Wel zijn enkele ongebakken bakstenen aangetroffen van dewelke de opgraver opperde dat ze wel eens van de ladingkamer konden zijn, hoewel dit niet onomstotelijk kan bewezen worden (Mecquenem, 1934, p. 204). De meest recente oven die aangetroffen werd dateerde uit de Neo-Babylonische periode (circa 1000 tot 539 v.o.t.). Deze structuur, in enkele lijnen beschreven door Mecquenem, mat 6 bij 2 meter en had een ronde, geperforeerde scheidingsvloer met een diameter van 100 centimeter. Deze lag boven de stookkamer. Verder zijn geen beschrijvingen of tekeningen beschikbaar (Mecquenem, 1934, p. 207-208).

38

2.1.8. Chogha Mish

Deze site, gelegen in de Susianavlakte in de provincie Khuzestan in Iran, is opgegraven in opdracht van The Oriental Institute of the University of Chicago onder leiding van respectievelijk Pierre Degoulaz en Helene Kantor vanaf 1961. Na het overlijden van Professor Kantor ontfermde een van haar doctoraatsstudenten, Abbas Alizadeh, zich verder over de publicatie. De vroegste occupatiesporen dateren uit het begin van het zevende millennium v.o.t. De stad was een belangrijk knooppunt in de Uruk periode en speelde een belangrijke rol in onderzoek naar het ontstaan en de ontwikkeling van het schrift. Tijdens het opgravingsseizoen van 1965-1966 werd in Trench XXV een relatief goed bewaarde pottenbakkersoven blootgelegd die de code R21:404 meekreeg (Fig. 35-36). Deze oven had een ovaal grondplan en mat 200 bij 130 centimeter. De wanden van de stookkamer waren bewaard tot een maximum van 105 centimeter en waren opgetrokken uit verschillende lagen pisé die elk sporen vertonen van blootstelling aan enorme hitte. De binnenkant van de wanden bestond uit een aantal kanaaltjes die de doorstroom van hete gassen naar de ladingruimte vergemakkelijkten. Van de mogelijk elf ribben zijn er nog zes goed bewaard. De ruimtes ertussen zijn mooi afgerond en zijn duidelijk de aanzet voor trokgaten in een scheidingsvloer. (Alizadeh A., 1985, p. 39). Onder de ribben werden de wanden glad en bogen ze inwaarts naar beneden zonder enige onderbreking. Ook werden geen steunberen of muurtjes aangetroffen die een geperforeerde scheidingsvloer zouden kunnen ondersteunen, wat ertoe leidt dat de ribben zelf de ondersteuning moeten gevormd hebben voor de scheidingsvloer (Alizadeh A, 1985, p. 39). Deze ribben zouden zelfs een voordeel opleveren ten opzichte van ovens waarbij de scheidingsvloer ondersteund werd door een muurtje of steunpilaartjes. Deze laatste nemen namelijk veel plaats in beslag, plaats die anders zou kunnen gebruikt worden om meer brandstof op te stapelen. Dit zou er op zijn beurt weer toe geleid hebben dat het stookgat minder of niet zou moeten geopend worden om extra brandstof bij te laden, wat op zijn beurt temperatuursverlies voorkomt. Afgezien van deze logische verklaring zit er nog meer achter het concept van de ribben. De trokgaten boven aan de ribben en de overgang tussen de twee zouden er namelijk voor 39

zorgen dat de hete lucht een circulaire beweging maakt die zou versterkt worden door de koepelstructuur van de ladingkamer. Volgens moderne experimenten met pottenbakkersovens zorgt dit voor een betere en volledigere bakking, althans als we de opgraver mogen geloven (Alizadeh A., 1985, p. 48). Merkwaardig is dat de zogenaamde ribben in perfect onderhouden staat waren en verschillende keren opnieuw beplaasterd zijn geweest gedurende de periode dat de oven in gebruik was. Dit wijst erop dat de stookkamer een permanent onderdeel was van de oven, wat bij de meeste voorbeelden die hier behandeld zijn het geval was. Het wijst er tevens op dat de scheidingsvloer misschien maar voor enkele bakkingen werd gebruikt alvorens onder invloed van extreme temperaturen kapot te gaan of opzettelijk kapot gemaakt te worden. Telkens wanneer dat gebeurde (de exacte frequentie is uiteraard zeer moeilijk te achterhalen) moet de stookkamer een onderhoudsbeurt hebben gekregen (Alizadeh A., 1985, p.39). Alles in beschouwing genomen kan geconcludeerd worden dat het gaat om een oven van het type met opwaartse trok. Uit de ovoide vorm van de ladingkamer kan eveneens opgemaakt worden dat de oven bovenaan afgesloten was door een koepel, hoewel dit nooit onomstotelijk kan bewezen worden. Over de aard van de koepel valt echter nog te discussiëren. Enerzijds is het goed mogelijk dat de wanden van de ladingkamer opgetrokken waren in ongebakken tegels die bestreken werden met klei of modder. Anderzijds zou het ook kunnen dat de lading eerst op een hoop werd gelegd in een ronde vorm, waarna deze met een laag grote scherven werd bedekt die dan ingesmeerd werd met klei of modder, enkele openingen openlatend om als trokgat te dienen. Deze laatste hypothese past misschien bij het feit dat de stookkamer regelmatig een onderhoud kreeg en opnieuw werd ingesmeerd. Dit zou een stuk moeilijker zijn moesten de ladingkamerwanden ook een permanente structuur geweest zijn. Ook hier blijft het echter tasten in het donker (Alizadeh A., 1985, p. 39). Binnenin de oven werd een massa overgebakken scherfmateriaal en ‘clinker’ aangetroffen. Ten zuiden van de oven werd een pakket as aangetroffen dat eveneens scherfmateriaal, ‘slag’ en ongebakken gebroken vaatwerk bevatte, allemaal van het ‘Protoliterate-type’ (Alizahed A., 1985, p. 39). De ‘protoliteraire periode’ liep van circa 3500 tot 2900 v.o.t. 40

Een andere oven van hetzelfde type werd reeds gevonden tijdens de zevende campagne te Chogha Mish. Hij had een diameter van 220 centimeter en kreeg de code R17:702 (Fig 37).

2.2.

Irak

2.2.1. Tepe Gawra

De site, gelegen vlakbij Niniveh en Mosul in Noordwest Irak, is vanaf de jaren dertig onderzocht door de University of Pennsylvania. Een occupatieperiode van 5000 tot 1500 v.o.t. is vooropgesteld door de onderzoekers. In stratum XVI, square 5-S werd door de opgravers een pottenbakkersoven opgegraven. Deze structuur werd in een zeer goede staat aangetroffen. De wanden van de oven waren tot op redelijke hoogte bewaard en de vloer die de stookruimte van de ladingruimte scheidde was nog intact. Dit kleien niveau had een dikte van 18 centimeter en telde 11 perforaties die zich rond een groter circulatiegat bevonden. De interne diameter van de oven bedroeg 110 centimeter ter hoogte van de scheidingsvloer en versmalde naar 85 centimeter onderaan de stookruimte, van dewelke de diepte 65 centimeter bedroeg (Fig. 38). Ook naar boven toe verkleinde de diameter, wat de opgravers de idee gaf dat de structuur waarschijnlijk overkoepeld was (Tobler A.J., 1950, p. 41). Ook hier is een stookput aangetroffen, opgetrokken uit pisé. Deze put stond in verbinding met de oven door middel van een klein deurtje en een aflopende vloer (Tobler A.J., 1950, p. 41).

2.2.2. Yarim Tepe

Deze site is gelegen in de Sinjar vlakte in Noord Irak en bestaat in feite uit zes verschillende 41

tepe’s, respectievelijk Yarim Tepe I tot en met Yarim Tepe VI. De voor dit discours nuttige niveaus zijn de Levels 5, 6 en 7. De meest interessante vondst was die van twee pottenbakkersovens, gevonden in 1971. Daarvan lag er één in level 5, square 48 en de andere in level 7, square 47 (Fig. 39). Deze laatst genoemde oven was goed bewaard en had een doorsnede van 120 centimeter. De stookkamer was deels ingegraven in de bodem en was bovenaan afgesloten door een 10 centimeter dikke scheidingsvloer. Dit vloertje telde ongeveer 50 perforaties van elk circa 15 centimeter diameter. Deze oven zou, samen met oven D17 te Djaffarabad (cfr. database) een van de vroegste attestaties zijn van het type pottenbakkersoven met opwaartse trok (Merpert N.Y. & Munchaev R.M., 1973, p. 102).

2.2.3. Ur

Ur is een van de bekendste archeologische vindplaatsen in Mesopotamië. De stad lag waar de Tigris en Eufraat uitmondden in de Perzische golf. Ur werd gesticht circa 4000 v.o.t., hoewel ook al vroeger bewoningssporen voorkomen. De stad werd opgegraven vanaf 1922 onder leiding van Sir Leonard Woolley, die er onder andere de koningsgraven blootlegde. Een concentratie van ovenstructuren in Pit F wordt besproken door Woolley. De verschillende structuren werden gevonden in verschillende lagen scherfafval en ‘clinker’. De ovens waren verschillende keren hersteld en hadden allen ongeveer dezelfde lay-out, hoewel er een duidelijke diversiteit wat betreft de afmetingen voorkwam. Alle ovens hadden een circulair grondplan, met onderaan een ingegraven stookkamer die bovenaan werd afgemaakt met een geperforeerde vloer. Kleine kanaaltjes liepen langs de zijkanten van de stookkamer naar de ladingkamer om trok te creëren. De muren van de oven waren opgetrokken in baksteen waartussen een lag natte kleimortel werd gesmeerd. Deze wanden werden bestreken met een laag klei die door de hitte verkleurd was tot een groenig-witte kleur (Woolley L., 1956, p. 65-66). 42

In één van de gevallen werd zelfs de volledige lading nog aangetroffen binnenin de oven. Jammer genoeg worden deze structuren, op een na, in de publicatie van de opgraving niet in detail en elk afzonderlijk besproken. De pottenbakkersoven die wel besproken wordt, had een stookkamer met een diameter van 90 centimeter en een diepte van 35 centimeter. De ladingkamer had een externe diameter van 130 centimeter, waarvan 20 centimeter moet afgetrokken worden voor de dikte van de wanden. De muren waren niet bewaard dus de hoogte van de ladingruimte kan niet worden achterhaald (Woolley L., 1956, p. 65-66).

2.2.3. Khirbet Qasrij

Deze Laat Assyrische site, opgegraven in opdracht van het British Museum en onder leiding van John Curtis, is gelegen in Noord Irak. De opgravingen vonden plaats in het kader van het Saddam Dam (Eski Mosul Dam) Salvage Project. De oven die hier werd aangetroffen in de noordoostelijke hoek van trench B4 was in zeer goede staat. De opgravers kwamen de structuur op het spoor door de vondst van een verbrande kleilaag die na onderzoek de binnenbeplaastering bleek van een stookkamer. De geplaveide stenen die de oven omringden liepen naadloos over in de geplaasterde wanden van de oven. Ook had de oven dezelfde oriëntatie. Dit toont aan dat de oven en de omliggende structuren contemporain waren (Curtis J., 1989, p. 23-24). De oven werd opgegraven in twee helften, zodat een coupe kon getekend worden. Hierop is duidelijk te zien dat vooral de stookkamer bewaard is gebleven en dat er van de superstructuur weinig resteerde. Desalniettemin mag het duidelijk zijn dat het hier gaat om een oven van het type met opwaartse trok. De bodem van de put was afgerond in het zuidwesten en bijna hoekig aan de andere kant. Hij mat 193 bij 112 centimeter en was 120 centimeter diep ingegraven. De put was ingegraven in een kleiige grondlaag en enkel de wanden waren behandeld met een 5 à 7 centimeter dikke modderlaag (Fig. 40). Op sommige plaatsen waren nog indrukken van vingers te 43

zien (Curtis. J, 1989, p. 24). De wanden van de oven liepen verticaal naar boven toe tot op een hoogte van 80 à 90 centimeter, waarna ze naar mekaar toe liepen, dit waarschijnlijk om de scheidingsvloer extra te ondersteunen. Aan de zuidwestelijke kant van de oven bevond zich een stookput, langs dewelke verse brandstof kon worden bijgegooid en na bakking de as kon worden verwijderd. Opmerkelijk is dat onder de plaasterlaag, tot op een diepte van 36 centimeter, een bakstenen muurtje zat. Wat betreft de functie hiervan tastten de opgravers in het duister (Curtis J., 1989, p. 24). Op de bodem van de put werd een fijne, lichtgrijze aslaag aangetroffen van ongeveer 35 centimeter dik, waarin ook stukjes houtskool en scherven zaten. Een staal werd genomen voor C14 onderzoek, maar bij het beginnen van de tests in de onderzoekslaboratoria van het British Museum bleek dat de concentratie aan koolstof in de stalen te klein was. Bovenop de aslaag lag een pakket roodbruine vulling met inclusies van zeer onregelmatig gevormde verbrande baksteen en verbrande gele klei. Deze bakstenen zijn blijkbaar toevallig en stuk voor stuk in de put gevallen. Opmerkelijk is wel dat, bovenaan dit dikke roodbruine pakket, een concentratie lag van zes bakstenen, in de vorm van een hoefijzer. Dit wijst er volgens de opgravers op dat de scheidingsvloer of eventueel het dak van de oven uit een tongewelf bestond (Curtis J., 1989, p. 24). Uit de tekeningen die beschikbaar waren, hoewel in detail opgemaakt, lijkt het me heel sterk dit te kunnen opmaken uit enkele onregelmatig verspreidde bakstenen. Het is echter wel zo dat geen sporen van een steunpilaar of iets dergelijks zijn gevonden, waardoor het wel waarschijnlijk wordt dat de scheidingsvloer was opgetrokken in een soort van boogvorm. Uit de fijne as die gevonden werd onderaan de oven kan met enige zekerheid gesteld worden dat als brandstof kreupelhout werd gebruikt. Over de superstructuur kan niets gezegd worden, maar het is aannemelijk dat een soort van koepel opgetrokken was met bovenin een gat om de rook en hete gassen te laten ontsnappen. Deze koepel zou van niet-permanente aard geweest zijn en zou na iedere bakking moeten worden afgebroken om het gebakken aardewerk te kunnen verwijderen. Vervolgens zou deze na het inladen van de volgende lading ongebakken recipiënten weer opgetrokken moeten worden in klei (Curtis J., 1989, p. 25).

44

2.2.4. Nuzi

Nuzi is gelegen in het noorden van Irak, op een boogscheut van de Tigris ten zuidwesten van Kirkuk. De oven die hier werd aangetroffen was eveneens van het type met opwaartse trok en had een rechthoekig grondplan. De diepte van de schacht bedroeg drie meter, wat een van de grootste voorbeelden is van dit type die bewaard zijn gebleven. De geperforeerde scheidingsvloer is hier zelfs nog gedeeltelijk bewaard, samen met de aanzet ervan die bestond uit een aantal ribben aan twee wanden. Deze ribben zijn van hetzelfde principe als die aangetroffen te Chogha Mish. De oven dateert uit de laat-protoliteraire periode (circa 3100-2900 v.o.t.). Bovenaan de schacht was nog een laag gedroogde tegels bewaard die de aanzet vormden voor de superstructuur (Alizadeh A., 1985, p. 40).

2.2.5. Umm al-Hafriyat

Deze Iraakse site die op ongeveer 25 kilometer van Nippur gelegen is, bestaat uit verschillende kleine tells langs een waterstroom. De site is in gebruik geweest vanaf de Uruk periode tot aan de Selucidische periode. Umm al-Hafriyat telt nabij de 500 pottenbakkersovens, daterend tussen de Akkadische en de Oud-Babylonische periode. Deze ovens werden tijdens een survey als dusdanig herkend door overschotten van schouwen en stookputten, overgebakken scherven en recipiënten en zwartgeblakerde ‘clinker’. Ze werden gedateerd op basis van het gevonden aardewerk (Moorey P.R.S., 1994, p. 144). De pottenbakkers bleken zich langs twee kanten van een stroompje te hebben gevestigd. Op basis van gevonden scherfmateriaal was een opdeling in verschillende productiezones waar 45

verschillende soorten vaatwerk werden geproduceerd te maken (Iraq, 1979, p. 156-157). Wegens gebrek aan goede, concrete voorbeelden en afbeeldingen is deze site niet opgenomen in de databank.

3. Ovens met neerwaartse trok

Van het type oven met neerwaartse trok heb ik slechts één goed gedocumenteerd voorbeeld gevonden, meer bepaald op de kleine site Tepe Rud-Biyaban in de buurt van Shahr –i Sokhte, in het oosten van Iran. Shahr-I Sokhte is een site gelegen in de provincie Seistan, vlak bij de Iraans-Afgaanse grens. De stad, die 151 hectare groot was, werd gebouwd rond 3200 v.o.t. en verlaten rond 2100 v.o.t. Shahr-i Sokhte wordt wel eens “De verbrande stad” genoemd, daar ze na de laatste van vier grote branden nooit meer is heropgebouwd. De site werd opgegraven vanaf de jaren ’70 door Iraanse en Italiaanse onderzoekers. De vindplaats van de ovens ligt ongeveer 26 kilometer ten zuiden van Shahr-i Sokhte, een kleine tell genaamd Tepe Rud-Biyaban, in het midden van het oude deltasysteem van de Helmand. De site staat sinds 1968 bekend als een pottenbakkerscentrum en meer dan 50 ovens liggen verspreid over de site (Tosi M., 1972, p. 175). Tijdens de campagne van september tot november 1969 werden vier ovens opgegraven en gedocumenteerd. Het aardewerk dat ermee gelinkt werd is van het type Shahr-i Sokhte III en IV. Ovens nr. 1 en 3 bestaan beiden uit één kamer, verglaasde muren en een koepelstructuur. Oven nr. 2 en 4 zijn volgens dezelfde techniek opgetrokken, maar bestaan uit twee kamers en hebben een afmeting van 550 centimeter, dubbel zo groot als de andere twee. Allen zijn ze van het type pottenbakkersoven met neerwaartse trok (Tosi M., 1970, p. 188-189). 46

In 1970 werd een groot venster van 30 bij 10 meter blootgelegd in het midden van het pottenbakkerscentrum, dit tot op een diepte van bijna 5 meter. Vijf andere ovens werden onderzocht. Ze waren allen van hetzelfde type als de vier ovens die reeds onderzocht waren tijdens de vorige campagne. Allen hebben een kleien opening als ingang, langs dewelke de grote kamers konden ingeladen worden. Verder hadden ze allemaal een rechthoekig grondplan en een enkele of dubbele ladingkamer. Van daaruit vertrok vervolgens een gang naar de andere kant van de oven alwaar twee schoorstenen zorgden voor de afvoer van de hete gassen en de rook. Deze ovens konden probleemloos een temperatuur van 1500 graden Celsius bereiken en de snelheid waarmee dat gebeurde was zeer moeilijk controleerbaar, getuige daarvan de duizenden overbakken scherven, verglaasde slakken en ander afvalmateriaal dat langs de buitenkanten van de ovens lag opgestapeld (Tosi. M., 1972, p. 175). Het is zelfs zo dat eens een bepaalde temperatuur overschreden werd de wanden van de ovenstructuur zelf begonnen te verglazen en de oven onherroepelijk kapot was en dus buiten gebruik geraakte. Een mooi voorbeeld hiervan is oven nr. 35, die na in onbruik geraakt te zijn gebruikt werd als afvalput voor mislukte recipiënten uit andere ovens. Ook gedeeltelijk hergebruik van kapotte ovens om een nieuwe te construeren kwam voor, zoals het geval bleek te zijn bij ovens nr. 5 en 32 (Tosi M., 1972, p. 175).

47

Hoofdstuk 2: Persoonlijke analyse

Ceramiek in al zijn facetten is wellicht één van de meest bestudeerde onderwerpen binnen het archeologische vakgebied. Hiervan getuigen de talrijke studies en typologieën die reeds rond dit thema zijn opgesteld. Ook de pottenbakkersoven als productiestructuur op zich zou een niet over het hoofd te zien onderwerp in archeologische studies moeten zijn aangezien het belang van deze structuur voor de productie van ceramiek onmogelijk overdreven kan worden. Nochtans blijkt dit over het algemeen niet zo te zijn. Vele archeologische publicaties maken vaak melding van ‘ovenachtige’ structuren zonder verder aandacht te besteden aan afmetingen, opbouw of werking. Dit heeft uiteraard voor een groot deel te maken met het herkenningsprobleem dat bestaat rond pottenbakkersovens. Hetgeen uitsluitsel kan geven omtrent het al dan niet gebruikt zijn voor bakken van aardewerk van een oven is de vondst - in of rond de structuur - van overgebakken scherven en aardewerk ’clinker’. Bij ovens die lange tijd in gebruik zijn geweest of die deel uitmaakten van een grotere artisanale zone is dit minder problematisch daar dergelijk afvalmateriaal in dikke pakketten voorkomt en dus gemakkelijk te vinden is. Bij kortstondig of weinig gebruikte ovens daarentegen is het noodzakelijk de omgeving van een dergelijke structuur systematisch te zeven. Dergelijk onderzoek is pas sinds kort de standaard geworden. Naar de toekomst toe is dit uiteraard een zeer goede zaak, structuren die reeds lang zijn opgegraven zullen echter nooit op een eenduidige manier verklaard kunnen worden. Een ander probleem is dat van de bewaring van uit gebruik geraakte ovens. Hoewel ze opgetrokken zijn uit relatief bestendige materialen valt te bemerken dat meestal enkel het ondergrondse deel van de ovenstructuur bewaard is gebleven. Dit is enerzijds te wijten aan het feit dat de bovengrondse wanden door blootstelling aan extreme hitte beginnen te verglazen en zwakker worden. Indien de oven nog in gebruik is, wordt om de zoveel tijd een nieuwe modder of kleilaag aangebracht aan de binnenzijde of worden de wanden zelfs, indien ze scheuren beginnen te vertonen, volledig vervangen. Ovens die niet meer in gebruik zijn zullen dus een snel verval kennen. Daar komt nog eens bij dat veel materiaal, zoals baksteen, hergebruikt kon worden. Ook is een secundair gebruik van ovens, bijvoorbeeld als afvaldump, een vaak 48

voorkomende praktijk. Beweren dat de pottenbakkersoven helemaal genegeerd wordt in kader van archeologische onderzoek zou de waarheid echter zwaar geweld aan doen. Een aantal goede overzichtswerken bestaan omtrent pottenbakkersovens in al hun vormen (cfr. Madjizadeh, Alizadeh, Huot & Delcroix, Aurenche). Probleem bij al deze werken is dat telkens een beperkt geografisch gebied in ogenschouw wordt genomen en dat de bronnen waarmee ze werken op verschillende manieren de ovenstructuren in beeld brengen en documenteren, in sommige gevallen uitgebreider dan in andere. In sommige gevallen ook met een grotere voorzichtigheid dan in andere. Uit voorgaand overzicht mag blijken dat er wel degelijk aandacht besteed wordt aan vondsten van ceramiekovens. Het grote probleem hierbij is echter dat er geen standaard manier bestaat om ovens te onderzoeken en beschrijven en dat ook de terminologie nogal kan verschillen. Idealiter zou dus een strategie moeten bepaald worden door een aantal specialisten ter zake en zou een standaard moeten worden opgesteld Hierbij komt ook het probleem van de semantiek kijken. Zo heeft het Frans slechts één woord voor oven (‘four’) terwijl er in het Engels een duidelijk onderscheid te maken is tussen ‘oven’ en ‘kiln’. Een vertalingsfout is snel gemaakt en het zou niet de eerste keer zijn dat op die manier een misverstand de wereld in geholpen wordt. Het feit dat in sommige publicaties de gevonden pottenbakkersovens uitgebreid worden beschreven, terwijl onderzoekers in andere rapporten slechts in één zin melding maken van de vondst van een pottenbakkersoven, maakt het uitermate moeilijk om een volledig en waarheidsgetrouw beeld te geven van het voorkomen van de pottenbakkersoven in tijd en ruimte. In wat volgt, wil ik dan ook proberen op basis van de door mij geconsulteerde publicaties en de door mij opgestelde database, op zoek te gaan naar een aantal tendensen met daarbij een bijzondere nadruk op de aspecten ruimte en tijd.

49

1. Ruimtelijke analyse

Wat eerst en vooral naar voor komt uit het bekijken van de kaart met sites die in dit essay besproken worden is dat er twee clusters naar voor springen, eentje in noord Irak en de tweede in west Iran. Buiten deze twee gebieden is er een wat minder dense spreiding. Dit heeft te maken met het feit dat zowel het noorden van Irak, meerbepaald de Sinjar vlakte, als de provincie Khuzestan in west Iran regio’s zijn waar extensieve surveys en opgravingscampagnes plaatsgevonden hebben waardoor er dus goed gedocumenteerde opgravingsverslagen over bestaan. Het feit dat in de rest van Irak en Iran slechts sporadisch een goed gedocumenteerde oven in de literatuur opduikt wil uiteraard niet zeggen dat ze er nooit geweest zijn, enkel dat een lacune bestaat op dit vlak. Het is namelijk nogal ridicuul te poneren dat de gehele regio van Irak en Iran voorzien zou geweest zijn van aardewerk door een handvol pottenbakkerscentra. De afwezigheid van goed bewaarde ovenstructuren heeft naar alle waarschijnlijkheid eerder te maken met de aard van pottenbakkersactiviteiten. Zowel contemporaine spijkerschrifttabletten als etnografische studies en opgravingen geven aan dat pottenbakken, net zoals andere artisanale activiteiten (zoals bijvoorbeeld leerlooien) om verschillende redenen preferabel niet in de kern van een nederzetting mocht plaatsvinden (dit werd uitgebreid besproken in Deel I, hoofdstuk 1 van dit werk). Zo is er bijvoorbeeld het verhoogde brandgevaar dat gepaard gaat met het gebruik van pottenbakkersovens, evenals de rook- en geurhinder. Op zich is dit geen probleem, ware het niet dat archeologisch onderzoek zich vooral concentreert op nederzettingskernen en grote architecturale structuren. Deze mentaliteit is vooral te zien in ouder onderzoek, terwijl bij recentere studies meer en meer onderzoek wordt verricht naar periferie en hinterland van sites. Voor Iran is dit uiteraard niet ideaal, gezien de onderbreking van alle buitenlands onderzoek vanaf de revolutie in 1979 en instabiele situatie die daarop volgde gedurende de Irak-Iran oorlog. Sterke conclusies trekken uit de geografische verdeling van tot hiertoe opgegraven pottenbakkersovens zou dus zeer voorbarig zijn en ongetwijfeld leiden tot foute stellingen.

50

Ook in de locatie van de oven in relatie tot de site is geen vaste regelmaat terug te vinden. Deze was geheel en al afhankelijk van de specificaties van de site waar hij zich bevond. Belangrijkste factor was ongetwijfeld de dominante windrichting. Deze mocht niet in de as liggen met de opening die voorzien was voor het toevoegen van brandstof, daar dit zou geleid hebben tot al te drastische temperatuurswisselingen die nefast zouden geweest zijn voor de lading in de oven.

2. Temporele analyse

Zowel Ghirshman als Delcroix & Huot stelden een typologie voor die, zoals men naar alle redelijkheid zou kunnen verwachten, naarmate men verder in de tijd ging geavanceerdere oventypes opleverde. Beiden meenden zes stadia te herkennen. Ghirshman’s typologie herkende het open vuur zoals in Deel I, hoofdstuk 3 van dit werk beschreven als eerste stadium. Dit open vuur zouden geëvolueerd zijn in een ondiepe putoven. In stadium drie zouden lading en brandstof, net onder het grondniveau opgestapeld, overdekt geweest zijn met een koepel, een schoorsteen en enkele ventilatiegaten aan de zijkanten. Stadium vier werd vertegenwoordigd door de verbeterde versie van de putoven, zoals Ghirshman die meende te herkennen te Tepe Sialk. Verschil met de vorige stap was dat hier een geperforeerde vloer aanwezig was op enkele tientallen centimeters van de grond. Brandstof en lading werden nog steeds in dezelfde ruimte geladen, maar de trokgaten in de vloer zouden voor een betere verbranding zorgen. Stadium vijf was dat van de oven aangetroffen te Susa, een volledig geëvolueerde oven met opwaartse trok. Stadium zes was volgens Ghirshman een oven met opwaartse trok waarvan de scheidingsvloer met een tongewelf was aangelegd, dit opdat geen steunmuur in de stookkamer nodig zou geweest zijn (Ghirshman, 1938, p. 38-40). Delcroix & Huot stellen een andere typologie voor. Zij benadrukken namelijk een evolutie van ovens op grondniveau over ovens die zich boven grondniveau bevonden om als laatste evolutie ingegraven ovens te verkrijgen. De redenering hierachter was dat bij ingegraven ovens het onvermijdelijke hitteverlies tot een minimum beperkt was (Delcroix G. & Huot J.L., 1972, p. 7951

80). In de sequentie van pottenbakkersovens die ons nu bekend zijn zitten nog een aantal gaten. Zo zijn er bijvoorbeeld bijzonder weinig prehistorische ovens gekend. Nochtans zijn vroegere voorbeelden ons wel bekend. Zo zijn zowel te Djaffarabad als te Yarim Tepe voorbeelden gevonden van ovens met opwaartse luchtbeweging. Ze dateren beiden uit het zevende millennium voor onze tijdrekening. Merkwaardig is dat tot op hiertoe geen enkele oven uit het zesde millennium is teruggevonden. Een verklaring voor deze lacune is, denk ik, te wijten aan een ongelukkig toeval. Vanaf het vijfde millennium neemt het aantal gevonden ovens toe en uit deze periode zijn een aantal goede voorbeelden tot ons gekomen. Zo is er bijvoorbeeld de pottenbakkersoven te Tepe Sialk, die een vreemde kruising vertegenwoordigt tussen een putoven en een oven met opwaarste trok. Te Tepe Ghabristan werden drie putovens, gelinkt aan een pottenbakkerswerkplaats, aangetroffen die eveneens in het vijfde millennium te dateren zijn. Ook te Djaffarabad werden nog twee ovens met opwaartse trok opgegraven die qua datering behoorden tot het einde van het vijfde millennium. Te Yarim Tepe werden eveneens twee ovens van hetzelfde type aangetroffen, alsook drie putovens. Ten slotte worden ook de putovens die opgegraven werden te Telul ethThalathat gedateerd in het vijfde millennium. Voorbeelden van ovens uit het vierde millennium zijn terug te vinden op de site van Tall-I Bakun in de vorm van twee ovens van het type met opwaartse trok, evenals de vier putovens aangetroffen te Tall-I Nokhodi. Te Susa zien we dan weer de manifestatie van een oven met opwaartse trok die in het vroege vierde millennium gedateerd wordt door de opgraver. De datering voor de oven met opwaartse luchtbeweging aangetroffen te Ur valt ook binnen deze periode. Te Nuzi en Chogha Mish werden de opgegraven ovens met opwaartse trok gedateerd in de periode rond de overgang van het vierde naar het derde millennium voor onze tijdrekening. Voor het derde millennium valt zeker Tureng Tepe te vermelden, alwaar een oven met opwaartse trok is opgegraven door Deshayes. De putoven aangetroffen op de site van Abu Salabikh dateert ongeveer uit dezelfde periode. Ook nog tot deze periode behoren de ovens die werden 52

blootgelegd te Tepe Rud-Biyaban, een site die gekend staat als een pottenbakkerscentrum. De hier aangetroffen voorbeelden vormen een zeer vroege attestatie van ovens met neerwaartse trok. Voor de periode van het tweede millennium en later vallen te vermelden: de ovens met opwaartse luchtbeweging te Chogha Zanbil, Tall-I Iblis en Susa. Deze dateren respectievelijk uit 1300 v.o.t., 1100 v.o.t. en uit de Neobabylonische periode, gaande van 1000 tot 539 v.o.t. . Het mag duidelijk wezen dat geen van de twee bovengenoemde typologieën stand kan houden. Uiteraard kunnen elk van beide auteurs in theorie een plausibele evolutie schetsen. Echter, de realiteit is immens veel complexer dan dat. Een oven met opwaartse trok is natuurlijk een ontwikkeling die pas kon ontstaan nadat afdoende en al dan niet succesvol met open vuren en eventuele tussenvormen werd geëxperimenteerd. De uitvinding van het wiel is die van de fiets uiteindelijk ook vooraf gegaan. Beweren dat deze evolutie te bemerken is in het archeologisch patrimonium is echter niet juist. We zien namelijk dat reeds in het zevende millennium gebruik gemaakt werd van ovens met opwaartse trok, terwijl twee millennia later en zelfs tot op de dag van vandaag ook putovens en open vuren nog steeds in gebruik zijn. Gedurende de periode gaande van het vijfde millennium tot het tweede millennium zien we een gelijktijdig voorkomen van beide types. Dit is niet alleen het geval bij twee sites die kilometers van elkaar liggen maar eveneens binnen één site (cfr. Yarim Tepe). Dit heeft mijns inziens te maken met de aan pottenbakkers toegewezen conservatieve instelling. Indien zich geen dwingende reden manifesteert is er geen reden voor de pottenbakker om veranderingen aan te brengen aan de technieken die hem van jongs af aan aangeleerd zijn. De redenen daarvoor zijn reeds uit de doeken gedaan in deel I, hoofdstuk twee. Ook het geproduceerde aardewerk en de functie daarvan zal een rol gespeeld hebben in de ontwikkeling van pottenbakkersovens. Ceramiek die werd gemaakt op bestelling en voor export diende een hogere kwaliteit te hebben dan aardewerk dat voor eigen gebruik werd gefabriceerd, al was het alleen maar omdat dergelijke recipiënten dikwijls moesten vervoerd worden naar een andere bestemming. Tevens was de productieschaal in het eerste geval veel groter, hetgeen meer ruimte liet voor innovatie (cfr Tepe Rud-Biyaban). Dit is echter ook geen bruikbaar criterium, getuige daarvan de artisanale zone aangetroffen te Telul eth-Thalathat, waar enkel putovens zijn aangetroffen. 53

Abbas Alizadeh probeerde het op nog een andere manier en legt de nadruk op de vorm van de ovens. Hij stelde een model op waarbij vier verschillende ontwikkelingslijnen van pottenbakkersovens vertrekkend vanuit drie ‘oer-vormen’ naar voor komen (Fig. 43). Hij deed dit vooral op basis van vormtechnische kenmerken zoals de vorm van het grondplan of de manier waarop de scheidingsvloer bij ovens met opwaartse trok wordt ondersteund (Alizadeh A., 1985, p.49). Deze aanpak zou zich nuttig kunnen bewijzen, hoewel ik denk dat er simpelweg te weinig ovens bekend zijn binnen een dergelijk uitgestrekt geografisch gebied om sterke conclusies te kunnen trekken. Zo worden bijvoorbeeld de ovenstructuren te Tepe Gawra (in noord Irak) en te Tall-I Bakun (in de provincie Fars) vergeleken met een derde ovenstructuur in Sinaï. De auteur lijkt te suggereren dat deze drie ovens in eenzelfde ontwikkelingslijn liggen en er dus misschien enige beïnvloeding is geweest. Hoewel deze ovens inderdaad sterke gelijkenissen vertonen vraag ik me af wat dat impliceert en of het hier niet gaat om een zogenaamde self fulfilling prophecy, waarbij men ziet wat gezien wil worden. De drie locaties liggen uiteindelijk minstens een kleine 2000 kilometer van elkaar. Zelfs in de huidige, steeds kleiner wordende wereld is dat een enorme afstand, laat staan in de eerste helft van het vierde millennium voor onze tijdrekening. Uiteraard is vergelijking zeer belangrijk voor archeologisch onderzoek en is het even positief als bewonderenswaardig dat pogingen worden ondernomen om verschillende sites en types aan elkaar te linken, zolang rekening wordt gehouden met de validiteit van gemaakte uitspraken.

54

CONCLUSIE Dat de pottenbakkersoven als productiestructuur in oude maar ook huidige samenlevingen onmisbaar is voor zowel het alledaagse leven en de architectuur als voor handel en economie, is de lezer ondertussen duidelijk geworden. Vooraleer de aandacht van de lezer te vestigen op de verschillende oude pottenbakkersstructuren die in de regio’s Irak en Iran het voorwerp uitmaakten van archeologisch onderzoek, werd er bewust voor gekozen uitgebreid in te gaan op de socioculturele en technische aspecten van de pottenbakkersstiel. Daarom werd uitvoerig aandacht besteed aan de verschillende, vaak complexe processen die bij het produceren van ceramiek aan de orde zijn, zoals het vormen van het recipiënt in klei, het optrekken en onderhouden van de pottenbakkersoven en het uiteindelijke bakken van het kleien object. Uit dit alles blijkt dat de beroep van pottenbakker als een uitermate gespecialiseerde stiel beschouwd moet worden en het hele pottenbakkersproces een uiterst delicate aangelegenheid is die zonder de nodige deskundigheid, zowel in het vormen van het te bakken object als in het stoken van de oven, tot mislukken is gedoemd. Ondanks het belang van de pottenbakkersoven en van specialisatie in de pottenbakkersstiel, lijkt de pottenbakkersoven als onderwerp van archeologisch onderzoek veel minder aan bod te komen dan het eigenlijke resultaat van het hele proces, zijnde het aardewerk zelf. In dit essay werd gezocht naar een aantal redenen voor deze beperkte belangstelling. De in bijlage toegevoegde database geeft een overzicht van de best gedocumenteerde ovens die werden opgegraven te Irak en Iran en in de literatuurstudie werden de verschillende teruggevonden structuren per type uitvoerig besproken. Dit alles leidt volgens mij tot één grote conclusie, namelijk dat het moeilijk en al te voorbarig zou zijn om grote en vernieuwende conclusies te gaan trekken uit de toch wel beperkte hoeveelheid data die met betrekking tot opgegraven pottenbakkersovens in Iran en Irak bestaan. Er zijn wellicht bepaalde tendensen waar te nemen en sommige auteurs hebben zich reeds aan een chronologie gewaagd, maar zoals in deel II, hoofdstuk 2 uiteengezet zien we dat de archeologische realiteit deze theoretische constructies vaak onderuithaalt. Extreme voorzichtigheid, evenals verder en meer uitgebreid onderzoek blijken broodnodig. 55

BIBLIOGRAFIE Alizadeh, A. (1985). A protoliterate kiln from Chogha Mish. Iran, Vol. XXIII, pp. 39-50 Amiet, P. (1980). La Glyptique Mesopotamienne Archaique, Parijs

Aurenche, O. (1977). Dictionnaire illustre Multilingue de l’architecture du Proche Orient Ancien. Collection de la Maison de l’Orient Mediterranneen Ancien. Serie Archeologique 2, Lyon

Aurenche, O. (1981). La Maison Orientale. L’architecture du Proche Orient Ancien des origine au Milieu du quatrieme Millenaire. Institut Francais d’Archeologie du Proche Orient, Tome 1 et 3, Paris

Barnett, W.K., Hoopes, J.W. (1995). The emergence of pottery: technology and innovation in ancient societies, Wachington D.C.: Smithsonian

Barrelet, M. –Th. (1968). Figurines et reliefs en terre cuite de la Mesopotamie antique. I. Potiers, termes de métier, procédés de fabrication et production, Parijs

Caldwell, J.R. (1967). Investigations at Tall-i-Iblis. Illinois State Museum preliminary reports, Vol. 9, Springfield: Illinois State Museum Society

Cardew, M. (1969). Pioneer pottery, New York

Curtis, J. (1989) Excavations at Qasrij Cliff and Khirbet Qasrij; London

Dawson, D. & Kent, O. (1987). Experiments in reduction firing: the Bickley project. Bulletin of the Experimental Firing Group, No 5, p. 34

56

Delcroix, G., Huot, J.L. (1972). Les fours dits ‘de potier’ dans l’orient ancient. Syria, Vol. 49, pp 35-95

Deshayes, J. (1966). Rapport préliminaire sur la sixième campagne de fouille à Tureng Tepe (1965). Iranica Antiqua, VI, pp. 1-5

Deshayes, J. (1974). Tureng Tepe. Iran, Vol. XII, London, pp. 224-228

Deshayes, J. (1986). The earliest levels at Yarim Tepe I and Yarim Tepe II in Northern Iraq. Iraq, Vol. XXXXVIII, pp. 1-9

Dollfus, G. (1971). Les fouilles a Djafarabad de 1969 à 1971. Cahiers de la DAFI, I, pp. 17-161

Dollfus, G. (1974). Suse: Djafarrabad. Iran, Vol. XII, pp 220-222

Dollfus, G. (1975). Les fouilles a Djaffarabad de 1972 a 1974. Periodes I et II. Cahiers de la DAFI, V

Dollfus, G. (1987). Bendebal. Iran, Vol. XVI, , pp 186-189

Fukai, S., Horiuchi, K., Matsutani, T. (1970). Telul eth Thalathat. The excavation of Tell II. The third season (1964). The Tokyo University Iraq/Iran Archaeological expedition,. Report 11, Tokyo: Yamakawa Pub. Co.

Fukai, S., Matsutani, T. (1977). Excavations at Telul eth-Thalathat. Sumer, Vol. 33 (1), pp 4864

Ghirshman, R. (1938). Fouilles de Sialk I (1933-1937). Musée du Louvre, Département des Antiquités orientales, Série archéologique, Vol. 4, Parijs: Paul Geuthner

57

Ghirshman, R. (1968). Chogha Zanbil II: Temenos, temples, palais, tombes. Mémoires de la delegation Archéologique en Iran, Vol. XL, Parijs: Paul Geuthner

Goff ,C. (1963). Excavations at Tall-I Nokhodi. Iran, Vol. I, pp. 43-70

Goff ,C. (1964). Excavations at Tall-I Nokhodi. Iran, Vol. II, pp. 41-52

Hedges, R.E.M. & Moorey, P.R.S. (1975). Pre-Islamic Glazes at Kish and Nineveh in Iraq. Archaeometry, Vol. 17 Issue 1, pp. 25-43

Hijara, I. (1977). Arpachiyah (Excavations in Iraq). Iraq,Vol. XXXIX, , pp 302-304

Huot, J.L., Bachelot, L., Braun, J.P., Calvet, Y., Cleuziou, S., Forest, J.D., Seigne, J. (1978). La première campagne a Tell el Oueili. Syria, 55, pp 202-209

Jacobs, L. (1986). Firing of clay tablets in the field. Newsletter of department of pottery technology, IV, pp. 4-11

Kramer, C. (1985). Ceramic production and specialization. Paléorient, Vol 11/2, pp. 117-119

Langsdorff, A. & McCown, D.E. (1942). Tall-i-Bakun A. University of Chicago Oriental Institute publications, Vol. LIX, Chicago: University of Chicago Press

Leach, B. (1976). A potter’s book, Londen.

Majidzadeh, Y. (1975-77). The developement of pottery kiln from prehistoric to historic periods. Paleorient, 3, pp 207-221

58

Maleki, Y. (sept-dec 1968). Art abstrait et decor animalier chez les ceramistes de la region de Teheran. Archeologie Vivante, I, pp 43-57

Masuda, S. (1977). Tepe Sang-e Caxamaq. Iran, Vol. XII, pp 222-223

Matson, F.R. (1974). The Archaeological Present: Near Eastern Village Potters at Work. American Journal of Archaeology, Vol. 78, pp. 345-347

Mecquenem, R. de. (1934). Mission en Susiane: Archéologie, métrologie et numismatique Susiènne, Mémoires de la delegation Archéologique de Perse, Tome XXV, Parijs: Ernest Leroux

Merpert, N., Munchaev, R. (1973). Early Agricultural settlements in the Sinjar plain, Northern Iraq. Iraq, Vol. XXXV, pp 97-113

Merpert, N., Munchaev, R. (1986). The earliest levels at Yarim Tepe I and Yarim Tepe II in Northern Iraq. Iraq, Vol. XXXXVIII, pp 1-9

Moore, A.M.T. (2002). Pottery kiln sites at al Ubaid and Eridu, Iran, Vol. LXIV, pp. 69-77

Moorey, P.R.S. (1994). Ancient Mesopotamian Materials and Industries. The Archaeological evidence, Oxford: Clarendon Press

Orton, C., Tyers, P., Vince, A. (1993). Pottery in archaeology, Cambridge: Cambridge University Press

Pollock, S., Steele, C., Pope, M. (1991). Invertigations on the Uruk mound, Abu Salabikh, 1990, Iraq, Vol. LIII, pp. 59-68

59

Postgate, J.N. (1990). Excavations at Abu Salabikh, 1988-89. Iraq, Vol. LII, pp, 102-104

Reade, J.E. (1973). Tell Taya: Summary report (1972-1973), Iraq, Vol. XXV, pp. 155-188

Rice, P.M. (1987). Pottery analysis: A sourcebook, Chicago: University of Chicago Press

Rye, O.S. (1981). Pottery technology: principles and reconstruction, Wachington D.C.: Taraxacum

Shepard, A.O. (1968). Ceramics for the archaeologist, Washington: Carnegie Institute of Washington

Smith, P.E.L. (1978). An interim report on Ganj Dareh Tepe, Iran. American journal of Archaeology, Vol. 82, pp. 537-540

Stein, A. (1936). An archaeological tour in the ancient Persis. Iraq, Vol. III (2), pp 111-230

The Oriental Institute (ed.) (1974). Umm al-Hafritat. Iraq, Vol. XXXI, pp. 156-157

Tobler, A.J. (1950).Excavations at Tepe Gawra, Vol. II, Philadelphia: University of Pennsylvania Press

Tosi, M. (1972). Shahr-I Sokhte project: Tepe Rud-i Biyaban. Iran, Vol. X, p. 175

Tosi, M. (1970). Shahr-i Sokhte. Iran, Vol. VIII, pp. 188-189

60

Van As, A. en Jacobs, L. (1986). Technological research of Paleo- and Meso-Babylonian pottery. A report on the 1986 season at Tell ed-Deir and some preliminary results. Newsletter of department of pottery technology, Vol. IV, pp. 21-28

Whitehouse, D. (1971). Excavations at Siraf. Iran, Vol. IX, pp. 1-17

Wilkinson, C. K. (1959). The Kilns of Nishapur. The Metropolitan Museum of Art Bulletin, New Series, Vol. 17, pp. 235-240

Wilkinson, T.J., Monahan, B.H., Tucker, D.J. (1996). Khandjidal East: a small Ubaid site in Northern Iraq. Iraq, Vol. LVIII, pp. 17-27

Woolley, L. (1934). The prehistoric pottery of Carchemish. Iraq, Vol. 1, , pp 146-162

Wulff, H.E. (1964). The Traditional Craft of Persian, Massachusetts: The Massachusetts Institute of Technology

Yon, M. (1981). Dictionnaire illustré Multilingue de la Céramique du Proche Orient Ancien, Lyon

61

BIJLAGEN

Figuur 1: Stenen handmolen.

I

Figuur 2: Kneden van klei met de voeten.

Figuur 3: Rollen van kleiworsten

Figuur 4: Opbouwen van een pot met de worstentechniek II

Figuur 5: Productie van Qanatringen

Figuur 6: Qanatringen die liggen te drogen

III

Figuur 7: Een pottenbakker aan zijn draaischijf

IV

Figuur 8: Het optrekken van de wanden van een pot

V

Fig. 9: Droogruimte voor aardewerk

Fig. 10: Grote oven waarin Qanatringen worden gebakken

VI

Figuur 11: Oven met twee ladingruimten

Figuur 12: Rolzegels gevonden te Susa

VII

A

B

C Figuur 13:

A: Open vuur, Rajastan, India B: Open vuur, Chinautla, Guatemala C: Open vuur, Balouchistan

VIII

Figuur 14: Grondplan en doorsnede van een putoven, Musazi, Pakistan Cirkel indiceert de diameter van een waterkruik, ter vergelijking

IX

A

B

C Figuur 15: A: Doorsnede van eenvoudige oven met opwaartse trok, afgesloten met tijdelijke bedekking bestaande uit scherven B: Theoretische doorsnede van eenvoudige oven met opwaartse trok C: Foto van een grote oven met opwaartse trok en rond grondplan, Peru

X

Figuur 16: Twee voorbeelden van “Seggars” of “Setters”

Figuur 17: Doorsneden van ovens met neerwaartse trok

XI

XII

A

B Figuur 19: Putoven te Tepe Sialk

XIII

Figuur 20: Reconstructie van de putoven in Level IVa te Tall-I-Nokhodi

XIV

Figuur 21: Oven K-101 te Telul eth-Thalathat

Figuur 22: Oven K-111 te Telul eth-Thalatah

XV

Figuur 23: Ovens K-112 A en B te Telul eth-Thalathat

XVI

Figuur 24: A: Oven in zone L28 te Tall-I-Bakun B: Grondplan van de oven in zone R30 te Tall-I-Bakun (schaal 1/20)

XVII

Figuur 25: Grondplan van ovenzone van Tall-I-Bakun

XVIII

Figuur 26: Oven in zone B te Tall-I-Iblis

XIX

Figuur 27: Dorsnede, grondplan en reconstructie van de oven uit zone B te Tall-i-Iblis

Figuur 28: Oven te Tureng Tepe

XX

Figuur 29: Grondplan, en doorsneden van de oven te Chogha Zanbil

XXI

Figuur 30: Oven 748 te Djaffarabad

Figuur 31: Oven 559 te Djafarabad (bovenaan)

Figuur 32: Grondplan van pottenbakkerswerkplaats en aangrenzende oven te Tepe Ghabristan XXII

Figuur 33: Doorsnede van pottenbakkerswerkplaats en aangrenzende oven te Tepe Ghabristan

Figuur 34: Doorsnede en grondplan van oven te Susa

XXIII

Figuur 35: Doorsnede en grondplan van oven R21:404 te Chogha Mish

Figuur 36: Foto van oven R21:404 te Chogha Mish

XXIV

Figuur 37: Grondplan van oven R17:702

XXV

Figuur 38: Oven te Tepe Gawra

XXVI

Figuur 39: Oven uit level 7 te Yarim Tepe

A

B Figuur 40: A: Grondplan en vulling oven te Khirbet Qasrij B: Doorsnede oven te Khirbet Qasrij

XXVII

Figuur 41: Foto oven te Khirbet Qasrij, tijdens (links) en na opgraving (rechts)

Figuur 42: Oven te Nuzi

XXVIII

Figuur 43: Vier ontwikkelingslijnen van ovens, zoals voorgesteld door Alizadeh

XXIX

BIBLIOGRAFIE BIJLAGEN Fig. 1: Wulff H.E., 1968, The traditional crafts of Persia, London, p. 151, Fig 218 Fig. 2: Wulff H.E., 1968, The traditional crafts of Persia, London, p. 152, Fig 220 Fig. 3: Wulff H.E., 1968, The traditional crafts of Persia, London, p. 152, Fig 221 Fig. 4: Wulff H.E., 1968, The traditional crafts of Persia, London, p. 153, Fig 222 Fig. 5: Wulff H.E., 1968, The traditional crafts of Persia, London, p. 154, Fig 225 Fig. 6: Wulff H.E., 1968, The traditional crafts of Persia, London, p. 154, Fig 226 Fig. 7: Wulff H.E., 1968, The traditional crafts of Persia, London, p. 155, Fig 227 Fig. 8: Wulff H.E., 1968, The traditional crafts of Persia, London, p. 156, Fig 228 Fig. 9: Wulff H.E., 1968, The traditional crafts of Persia, London, p. 156, Fig 230 Fig. 10: Wulff H.E., 1968, The traditional crafts of Persia, London, p. 159, Fig 238 Fig. 11: Wulff H.E., 1968, The traditional crafts of Persia, London, p. 159, Fig 239 Fig. 12: Moorey P.R.S., 1994, Ancient Mesopotamian materials and industries. The archaeological evidence, Oxford, p. 142, Fig. 8 a-c Fig. 13: A: Rice P.M., 1987, Pottery analysis: A sourcebook, Chicago, p. 154, Fig. 5.17 B: Rice P.M., 1987, Pottery analysis: A sourcebook, Chicago, p. 155, Fig. 5.18 C: Yon M., 1981, Dictionnaire illustré multilingue de la céramique du Proche Orient ancient, Lyon, p. 17, Fig 8 Fig. 14: Rice P.M., 1987, Pottery analysis: A sourcebook, Chicago, p. 159, Fig. 5.21 Fig. 15: A: Rice P.M., 1987, Pottery analysis: A sourcebook, Chicago, p. 160, Fig. 5.22 B: Aurenche O., 1977, Dictionnaire illustré multilingue de l’archéologie du Proche Orient ancient, Collection de la Maison d’Orient Mediterrannée Ancien, Vol. 3: p. 89, Fig. 239 C: Rice P.M., 1987, Pottery analysis: A sourcebook, Chicago, p. 159, Fig. 5.20 Fig. 16: Rice P.M., 1987, Pottery analysis: A sourcebook, Chicago, p. 160, Fig. 5.23 Fig. 17: Rice P.M., 1987, Pottery analysis: A sourcebook, Chicago, p. 161, Fig. 5.24 Fig. 19: A: Ghirshman R., 1938, Fouilles de Sialk , 1933-1937, Musée du Louvre, Département des Antiquités orientales. Série Archeologique Vol. IV: p. 37, Fig. 5 B: Ghirshman R., 1938, Fouilles de Sialk , 1933-1937, Musée du Louvre, département des Antiquités orientales. Série Archeologique, Vol. IV: PL XXIV Fig. 20: Goff C., 1963, Excavations at Tall-I-Nokhodi, Iran, Vol. I, London, p. 49, Fig. 6 Fig. 21: Fukai S., Horiuchi K., Matsutani T., 1970, Telul eth Thalathat. The excavation XXX

of Tell II. The third season (1964),The Tokyo University Iraq/Iran Archaeological expedition, Report 11: PL. XVIII Fig. 22: Fukai S., Horiuchi K., Matsutani T., 1970Telul eth Thalathat. The excavation of Tell II. The third season (1964), , The Tokyo University Iraq/Iran Archaeological expedition, Report 11, Tokyo, PL. XVII Fig. 23: Fukai S., Horiuchi K., Matsutani T., 1970Telul eth Thalathat. The excavation of Tell II. The third season (1964), , The Tokyo University Iraq/Iran Archaeological expedition, Report 11, Tokyo, PL. XX

Fig. 24: A: Langsdorff A. & McCown D.E., 1942, Tall-i-Bakun, , University of Chicago Oriental Institute publications, Vol. LIX, Chicago, p. 6, Fig. 5 B: Langsdorff A. & McCown D.E., 1942, Tall-i-Bakun, University of Chicago Oriental Institute publications, Vol. LIX: p. 6, Fig. 6 Fig. 25: Langsdorff A. & McCown D.E., 1942, Tall-i-Bakun, University of Chicago Oriental Institute publications, Vol. LIX: Fig. 4 Fig. 26: Caldwell J.R., 1967, Investigations at Tall-i-Iblis, Illinois State Museum preliminary reports, Vol. 9: p. 276, PL I Fig. 27: Caldwell J.R., 1967, Investigations at Tall-i-Iblis, Illinois State Museum preliminary reports, Vol. 9: p. 277, Fig. 3 Fig. 28: Deshayes J., 1966, Rapport préliminaire sur la sixième campagne de fouille à Tureng Tepe (1965), Iranica Antiqua, Vol. VI: Fig. 14 Fig. 29: Girschmann R., 1968, Chogha Zanbil Vol II: Temenos, temples, palais, tombes, Mémoires de la delegation Archéologique en Iran, Tome XL: Fig. 11 Fig. 30: Dollfus G., 1971, Les fouilles a Djafarabad de 1969 à 1971, Cahiers de la DAFI I, Fig. 2 Fig. 31: Dollfus G., 1971, Les fouilles a Djafarabad de 1969 à 1971, Cahiers de la DAFI I, Fig. 1 Fig. 32: Majidzadeh Y., 1975-77, The developement of pottery kiln from prehistoric to historic periods, Paléorient, Vol. 3, Fig. 2: 1 Fig. 33: Majidzadeh Y., 1975-77, The developement of pottery kiln from prehistoric to historic periods, Paléorient, Vol. 3, Fig. 2: 1a Fig. 34: Mecquenem R., 1934, Mission en Susiane: Archéologie, métrologie et numismatique Susiènne, Mémoires de la delegation Archéologique de Perse, Tome XXV, p. 208, Fig 49-50

XXXI

Fig. 35: Alizadeh A., 1985, A protoliterate kiln from Chogha Mish, Iran, Vol. 23, p. 40, Fig. 1 Fig. 36: Alizadeh A., 1985, A protoliterate kiln from Chogha Mish, Iran, Vol. 23, PL. Ia Fig. 37: Alizadeh A., 1985, A protoliterate kiln from Chogha Mish, Iran, Vol. 23, p. 47, Fig. 7 Fig. 38: Tobler A.J., 1950, Excavations at Tepe Gawra, Vol. II, Philadelphia, PL. XLII a Fig. 39: Merpert N.Y. & Munchaev R.M., 1975-77, Early agricultural settlements in the Sinjar plain, Iraq, Vol. 35: PL. XL Fig. 40: A: Curtis J., 1989, Excavations at Qasrij Cliff and Khirbet Qasrij, Fig 20 a-b B: Curtis J., 1989, Excavations at Qasrij Cliff and Khirbet Qasrij, Fig 20 c-d Fig. 41: Curtis J., 1989, Excavations at Qasrij Cliff and Khirbet Qasrij, PL. XI a-b Fig. 42: Alizadeh A., 1985, A protoliterate kiln from Chogha Mish, Iran, Vol. 23, p. 42, Fig. 3c Fig. 43: Alizadeh A., 1985, A protoliterate kiln from Chogha Mish, Iran, Vol. 23, p. 49, Fig. 8

XXXII