Zesde jaargang No. 3. BES-eilanden Change. magazine

Zesde jaargang No. 3

BES-eilanden 10-10-2010

Change magazine

Saba, St Eustatius en Bonaire nieuwe Nederlandse gemeenten EEZ: economisch gereedschap voor ecologische bloei Naast hei, bos en duin nu ook Hollands koraal

Deze uitgave e is i mede mogelijk gemaakt mog mo elijk lijk gem ge aak akt door

Change BES EILANDEN 10-10-2010 1

Change BES DEFINITIEF.indd 1

28-09-10 15:02

FOTO’S: SHAPE, FOTOGRAFEN VOOR NATUURBEHOUD

Colofon Change Magazine wordt thematisch samengesteld en verschijnt drie tot zes keer per jaar.

Vormgeving Jacqueline Elich, Coen Mulder, Monique Willemse

Redactieadres (Directeur ICIS-Universiteit Maastricht), FOTO’S: SHAPE, FOTOGRAFEN VOOR NATUURBEHOUD Synergos Communicatie Drs. Joop Oude Lohuis (teamleider Postbus 5171 Klimaat en Mondiale Duurzaamheid, PBL), 2000 CD Haarlem Prof. Dr. Pavel Kabat (Wetenschappelijk Uitgever Hoofdredactie Tel: 023-5442751 Directeur onderzoekprogramma Klimaat Baudwordt Schoenmaeckers Vormgeving Gerda ten Den Change Magazine thematisch Redactieadres (Directeur ICIS-Universiteit Maastricht), [email protected] voor Ruimte), Ir. Annemarie van der Rest Jacqueline Elich, Coen Mulder, Monique samengesteld en verschijnt drie tot zes Synergos Communicatie Drs. Joop Oude Lohuis (teamleider Lithografie Chef Redactie www.changemagazine.nl (Manager Health, Safety and Environmental Willemse keer per jaar. Postbus 5171 Klimaat en Mondiale Duurzaamheid, PBL), Nederlof, Heemstede Maartje Smeets Affairs, Shell Nederland), Mr. Sandra Comité van aanbeveling 2000 CD Haarlem Prof. Dr. Pavel Kabat (Wetenschappelijk Uitgever Korthuis (lid Directieraad, VNG), Prof. Dr. Ir. Hoofdredactie Druk Redactieraad Dr. Ton Akkerman (LNV kwartiermaker Tel: 023-5442751 Directeur onderzoekprogramma Klimaat Gerda ten Den Pier Vellinga (Voorzitter onderzoekBaud Schoenmaeckers Thieme Media Services Namens het ministerie van LNV hebben BES eilanden), Prof. Dr. Frans Berkhout [email protected] voor Ruimte), Ir. Annemarie van der Rest programma Kennis voor Klimaat), Prof. Lithografie (Directeur Instituut voor Milieuvraagstukken, Chef Redactiezitting in de redactieraad: Ton Akkerman, www.changemagazine.nl (Manager Health, Safety and Environmental Oplage Dr. André van der Zande (SecretarisRobert Jan Croonen, Hayo Haanstra, Nederlof, Heemstede VU), Toon Bullens (Voorzitter Federatie van Maartje Smeets Affairs, Shell Nederland), Mr. Sandra 8.000 exemplaren Generaal, Ministerie LNV), Porf. Dr. Ir. Chris Comité van aanbeveling Myronne Heckmann, Carel Heringa, Onderlinge Verzekeringsmaatschappijen), Korthuis (lid Directieraad, VNG), Prof. Dr. Ir. Druk Zevenbergen (Directeur Dura Vermeer Redactieraad Dr. Ton Akkerman (LNV kwartiermaker Dit nummer is gedrukt op FSC Henk Groenewoud, Reinder Schaap, Drs. Daan Dijk (Adjunct-directeur Pier Vellinga (Voorzitter onderzoekThieme Media Services Business Development BV). Namens het ministerie van LNV hebben Prof. Dr. Frans Berkhout gecertificeerd papier en verpakt inBES eilanden),Duurzaamheid, Mariska Bottema, Roelof Jan Donner, Rabobank Nederland), Prof. programma Kennis voor Klimaat), Prof. zitting in de redactieraad: Ton Akkerman, (Directeur Instituut voor Milieuvraagstukken, composteerbare biofolie Cathrien de Pater. Oplage Dr. Ing. Jan Willem Erisman (unitmanager Dr. André van Coverfoto der Zande (SecretarisRobert Jan Croonen, Hayo Haanstra, VU), Toon Bullens (Voorzitter Federatie van 8.000 exemplaren Biomassa, Kolen & Milieuonderzoek, Henkjan Kievit Generaal, Ministerie LNV), Porf. Dr. Ir. Chris Aan ditCarel nummer werkten mee Myronne Heckmann, Heringa, Onderlinge Verzekeringsmaatschappijen), ECN), Johan van de Gronden (algemeen Zevenbergen (Directeur Dura Vermeer Daniëlle van Gils, Ruud Koornstra,Dit nummer is gedrukt op FSC Henk Groenewoud, Reinder Schaap, Drs. Daan Dijk (Adjunct-directeur directeur Wereld Natuur Fonds), Hayo Business Development BV). AnitaRoelof Wouters. gecertificeerd papier en verpakt in Mariska Bottema, Jan Donner, Duurzaamheid, Rabobank Nederland), Prof. Haanstra (coördinator Klimaatbeleid, composteerbare biofolie Cathrien de Pater. Dr. Ing. Jan Willem Erisman (unitmanager Coverfoto Bladcoördinatie Ministerie LNV), Prof. Dr. Pim Martens Biomassa, Kolen & Milieuonderzoek, Henkjan Kievit Antoinette Kleinhaarhuis Aan dit nummer werkten mee ECN), Johan van de Gronden (algemeen Daniëlle van Gils, Ruud Koornstra, directeur Wereld Natuur Fonds), Hayo Anita Wouters. 2 BES EILANDEN 10-10-2010 Change Haanstra (coördinator Klimaatbeleid, Bladcoördinatie Ministerie LNV), Prof. Dr. Pim Martens Antoinette Kleinhaarhuis

Colofon

SCS-COC-00652-EH

SCS-COC-00652-EH

2 BESBES EILANDEN 10-10-2010 Change DEFINITIEF.indd 2


Change

28-09-10 15

28-09-10 15:02

voorwoord

Biodiversiteit ver weg en toch dichtbij Caribisch Nederland, een begrip dat tot de verbeelding spreekt. Sinds oktober 2010 zijn de zogenaamde BESeilanden Bonaire, St Eustatius en Saba bijzondere gemeenten van Nederland. Daarmee houden de Nederlandse Antillen op te bestaan. De eilanden herbergen een onschatbare ecologische rijkdom zowel onder water als op het land. Schildpadden, kreeften, walvissen, dolfijnen, koraal, flamingo’s, een oneindig lijkende rij met tropische plantensoorten. Nederland krijgt dus in het jaar van de biodiversiteit een nog grotere verantwoordelijkheid voor de rijkdom aan natuur. Sinds 2009 is het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) druk bezig met de voorbereiding van de overgang van de Antilliaanse eilanden naar Nederland. Dit alles gebeurt in nauwe samenwerking met de lokale bevolking. De LNV kwartiermaker op de eilanden heeft samen met het Haagsche departement ervoor gezorgd dat de eilanden aangesloten zijn bij het natuurbeleid en de bijbehorende wetgeving. Op deze basis kan de Minister verantwoordelijkheid nemen voor bijvoorbeeld de vergunningen voor de handel in bedreigde diersoorten. Sinds oktober is het kantoor van LNV voor de eilanden op Bonaire open. De komende tijd zal er extra aandacht zijn voor de

speciaal te beschermen gebieden, visserij, handhaving, onderzoek en monitoring. Sinds 1 september geldt voor de Antillen de Exclusieve Economische zone (EEZ). Deze zone omvat 12 mijl tot 200 mijl vanaf de eilanden. Deze zone herbergt veel biodiversiteit en is een belangrijk visgebied. In de buurt van St Eustatius en Saba ligt in deze zone prominent de Sababank. Deze bank bevat indrukwekkende koraal. Het is zo belangrijk dat LNV het gaat aanwijzen als een speciaal te beschermen gebied. De kustwacht kan pas dan de passerende en ankerende tankerschepen weren die het koraal beschadigen of de visvangst belemmeren. Dit magazine geeft een kijkje in de keuken van de imponerende rijkdom van de BES-eilanden en laat ook de kansen en bedreigingen zien voor mens en dier, in dit ‘nieuwe’ stukje Nederland. U zult, net als ik, onder de indruk raken van Saba, St. Eustatius en Bonaire. Veel leesplezier.

Anita Wouters Directeur Generaal Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit



28-09-10 15:03

inhoud

8 Nieuw hoofdstuk voor Saba, St. Eustatius en Bonaire Wat betekent de nieuwe status van de eilanden voor de bewoners en de band met Nederland?

12 De natuur in al haar verscheidenheid Van nevelwoud tot zoutkoepels. De eilanden verschillen net zoveel van elkaar als het waddengebied van Zuid-Limburg.

22 Vissers op de eilanden zijn afwachtend “Jullie willen de natuur beschermen, maar wie beschermt de vissers?”

28 Zelfde dans op verschillende ritmes

32 Van hei en bos naar mangrove en koraal

36 Saba, the unspoiled Queen

“Er zal geen situatie ontstaan van economie versus ecologie.”

Welke rol zien Nederlandse natuurorganisaties voor zichzelf weggelegd op de eilanden?

Geen jetset, geen fancy jachthaven. The Unspoiled Queen is nog vrijwel onaangeroerd door de 21e eeuw.

4 BES EILANDEN 10-10-2010 Change


28-09-10 15:03

redactioneel 2 Colofon

Ecologische goudmijn

3 Voorwoord 5 Redactioneel 6 Overzichtskaart Caribisch gebied 8 Nieuw hoofdstuk voor Saba, St. Eustatius en Bonaire 11 Wist u dat…. 12 De natuur in al haar verscheidenheid 16 St. Eustatius: Ruwe diamant 20 Hoe Nederland zijn koraal beschermt 22 Vissers op de eilanden: van zelfregulering naar internationale verdragen 24 Kustwacht kan groter gebied nog doelmatiger controleren 26 Internationale verdragen waken over biodiversiteit 27 Opinie Ruud Koornstra 28 Zelfde dans op verschillende ritmes 32 Van hei en bos naar mangrove en koraal

Wuivend koraal en tropisch nevelwoud, zeeschildpadden en flamingo’s. En dat allemaal in Nederland…. Op 10-10-2010 werden Saba, St. Eustatius en Bonaire als gemeenten officieel onderdeel van de BV Nederland. Voor u ligt een special van Change Magazine over de ongekend rijke natuur van die nieuwe eilandgemeenten. En de mogelijkheden die dit biedt een halt toe te roepen aan de teruggang van de soortenrijkdom op aarde.

teld op de scheepswrakken: het oudste dateert uit 1700, het jongste wrak ligt er vier jaar. Statia biedt volop mogelijkheden voor duurzame ontwikkeling, mits er op een goede manier en met respect voor de lokale kennis wordt samengewerkt. De reis gaat zuidwaarts, naar het benedenwinds gelegen duikersparadijs Bonaire. Met zijn bijna 13.000 inwoners het grootste en meest toeristische van de drie eilanden. Is er bovenwinds op Saba en Statia altijd koelte, op Bonaire is het warm en Speciaal voor dit nummer ben ik afdroog. Het Nationaal Park Washinggereisd naar de eilanden. Eerste ton Slagbaai herbergt woestijn, cacstop: Saba. De folders beschrijven tussen, strand, zoutvelden, kohet eiland als een ‘paradijselijke raalfossiel, poelen, basaltzuilen een schoonheid van een haast maagdelij- leguanenbos en flamingo’s. Aan de ke ongereptheid’. De folders liegen kust verrijzen nieuwe villa’s en honiet. Vanaf het kleinste internatiotels. Duurzaam beleid is nodig om de nale vliegveld ter wereld kijk ik teontwikkelingen voor zowel econogen een mysterieuze berg aan, zijn mie als ecologie in goede banen te top in de wolken, het domein van een leiden. feeëriek nevelwoud. Het eiland ademt rust, de tijd lijkt te hebben stil Dit nummer werpt een ander licht op gestaan. Geen jetsetters, geen fancy wat voorheen de Nederlandse Antiljachthaven. Maar schijn bedriegt. len heette. Het gaat over de prachtiWant de 21e eeuw is gearriveerd op ge natuurlijke rijkdom van de eilanSaba en beheerste vooruitgang is no- den met in gedachten dat de VN met dig om de kostbare natuur ook de dit jaar van de Biodiversiteit niet komende eeuwen te behouden. voor niets de noodklok luidt. St. Eustatius, in de volksmond liefDe BV Nederland heeft samen met kozend Statia genoemd, is de volgen- zijn nieuwe gemeenten de kans het de stop. De aanvliegroute doet haast verschil te maken tussen verdere surrealistisch aan. Mijn blik op het achteruitgang van de natuur en het tropisch woud met reuzenbomen in toeroepen van een halt daaraan. Het de vulkaankrater wordt gekruist ministerie van LNV, dat meewerkte door een olietanker voor de kust. aan deze uitgave, wil daar een beOnder water heeft koraal zich genes- langrijke bijdrage aan leveren.

Baud Schoenmaeckers Hoofdredacteur [email protected]

36 Saba: The unspoiled Queen 40 Overzicht organisaties



28-09-10 15:03

Nederland krijgt er drie Caribische gemeenten bij Bonaire Oppervlakte: 38 km lang, 4 tot 11 km breed Inwoners: 12. 900 inwoners Natuur: Bonaire heeft niet alleen jungle en onderzeese natuur, maar ook cactusbossen. Op beschermde stranden leggen zeeschildpadden eieren. 6 gebieden zijn door Bird Life International aangemerkt als Important Bird Area’s. Geschiedenis: Nederlanders namen Bonaire in 1636 in. Eind 17e eeuw werden Afrikaanse slaven naar het eiland gebracht om te werken. In 1816 werd Bonaire onderdeel van het Koninkrijk der Nederlanden. Referendum: 60 procent was voor aansluiting bij Nederland.

HANS LEIJNSE



28-09-10 15:03

REDACTIE REDACTIE

Saba Oppervlakte: 13 vierkante kilometer. Inwoners: ongeveer 1500 Natuur: Slapende vulkaan, onder meer bedekt met nevelwoud. Onderzees bevinden zich grote aantallen zuilkoralen. De Sababank is een belangrijk onderzees ecosysteem, onder meer kraamkamer voor walvissen. Geschiedenis: Sporen van Arawak en Caribische Indianen. In 1640 arriveerden Nederlanders. Tussen 1632 en 1816 wisselde het eiland 12 keer van eigenaar. In 1816 werd het definitief onderdeel van het Koninkrijk der Nederlanden. Referendum 2004: 86 procent stemde voor een rechtstreekse band met Nederland.

St Eustatius Oppervlakte: 32 vierkante kilometer Inwoners: 3400 Natuur: Stranden waar zeeschilpadden eieren leggen, mariene parken met klompkoraal. Op het eiland loopt steppe over in tropisch bos met bijzondere ecosystemen en zeldzame plantsoorten als de Statia Morning Glory. Geschiedenis: Nederlanders namen St. Eustatius (Statia) in 1636 in bezit. Gedurende 17e en 18e eeuw groot handelscentrum met 20.000 bewoners. Eind 18e eeuwe zette neergang in. Referendum 2005: 75 procent van de Statianen koos voor behoud Nederlandse Antillen.



28-09-10 15:03

DOOR MAARTJE SMEETS EN DANIELLE VAN GILS

HENKJAN KIEVIT

Nederland heeft drie nieuwe parels van gemeenten. Op 10-10-2010 kregen de Caribische eilanden Saba, St. Eustatius en Bonaire een nieuwe status, die ze nauwer aan het verre Holland verbindt. Wat betekent dat voor de eilanden, de bewoners en de band met Nederland?

Nieuw hoofdstuk voor Saba, Bonaire en St. Eustatius Voor de bewoners van de eilanden heeft de nieuwe status van hun thuis behoorlijke gevolgen. Gevolgen die gunstig zijn, zoals een zorgverzekering voor iedereen. Maar ook gevolgen die, gevoelsmatig lastiger zijn om mee om te gaan, zoals meer regels op gebied van milieu en bouwen. Een deel van de bewoners stemde bij referenda over de nieuwe status dan ook niet zonder meer in met de veranderingen. Er was en is de nodige scepsis ten opzichte van de Nederlanders die, soms in merkbaar grote getalen, opduiken in bestuurskamers, als bewoners of als ondernemers.

Respect Aan hen de taak het respect van de lokale bevolking te verdienen. Dat de samenwer-

king niet vanzelf vlekkeloos gaat blijkt uit het opzetten van een bestemmingsplan voor St. Eustatius. Een Nederlands bedrijf was ingeschakeld om de basis voor dit plan op te stellen. De uitkomst stuitte echter op grote weerstand bij de Statianen. “Het zou goed zijn als dit plan niet vanaf een Nederlandse kantoortafel wordt gemaakt, maar op Statia zelf, in samenwerking met de lokale bevolking, bestuurders, natuurbeheerders, vissers en ondernemers”, zo verwoordt Statiaan Charles ‘liever geen achternaam’ het heersende gevoel van onbehagen. “Loop een keer bij een lokale ondernemer binnen, praat met de mensen van het toeristenbureau, met de onderwijzers. Dan wordt zo’n plan breed gedragen en heeft het kans van slagen.” Charles

spreekt de hoop uit dat zijn eiland ‘wordt opgelift in de vaart van de komende veranderingen’. Hoe belangrijk goede samenwerking en draagkracht is blijkt ook bij het tot stand komen van het plan voor de Exclusieve Economische Zone (EEZ), waarbij het ministerie van LNV een actieve rol speelt.De EEZ is bedoeld om de economie te stimuleren en tegelijkertijd de biodiversiteit te beschermen. (Zie ook pag. 20 ‘Hoe Nederland zijn koraal beschermt’).

Biodiversiteit Waar de bevolking de clichématige regelzucht van de Nederlanders deels vreest, lijkt de rijke landen zeenatuur vooral gebaat bij meer regulering. Natuurbeschermers op de eilanden hopen op meer



28-09-10 15:03

Bonairiaanse ouderen tijdens een excursie vanuit het bejaardenhuis naar Washington Slagbaai National Park FOTO KAREN WINONA VAN DIJK

ondersteuning en middelen vanuit Nederland voor onderzoek en monitoring. Zo zijn zij beter in staat kennis van de natuur op te bouwen en die dus nog beter te beschermen. Want de natuur is voor de eilanden van onschatbare waarde. Zo is tachtig procent van de inkomsten van Bonaire afkomstig uit duiktoerisme. Natuurbehoud dient dus een groot economisch belang. Gezaghebber van Bonaire Glenn Thodé zegt daarover: “Er zal geen situatie ontstaan van economie versus ecologie, ze zullen altijd hand in hand gaan. Wij als bestuurders zorgen dat Bonaire zijn ecolo-

gische waarden behoudt. Alleen dan kunnen we de economie vooruit helpen.” (Zie ook pag. 28 ‘Zelfde dans op verschillende ritmes’).

Een soort nieuwe gemeenten Maarten Beks, senior beleidsmedewerker Bestuursbureau van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten bezoekt de eilanden regelmatig om het bestuur bij te staan bij de gaande veranderingsprocessen. Hoewel de band met Nederland nauwer is, zijn de eilanden als gemeente niet vergelijkbaar met gemeentes in de Hollandse polder.

Koningin Juliana ondertekent op 15 december 1954 het Statuut voor het Koninkrijk met Suriname en de Antillen in de Ridderzaal in Den Haag. SPAARNESTAD PHOTO/NFP

Beks:“Saba, St. Eustatius en Bonaire krijgen de status van openbaar lichaam. Dat betekent dat zij niet volledig aan de gemeentewet hoeven te voldoen. Dat is ook logisch, want in de gemeentewet staan bijvoorbeeld bepalingen over spoorverbindingen. Het lijkt me dat dat niet van toepassing is op de eilanden.” In het verleden had bijvoorbeeld Flevoland de status van openbaar lichaam. Dat ‘nieuwe land’ is geleidelijk geëvolueerd naar een provincie met zijn eigen gemeenten. Een dergelijke ontwikkeling voorziet Beks niet voor de eilanden. “Het zullen denk ik nooit

De geschiedenis van de eilanden en Nederland Koningin Juliana zette op 15 december 1954 haar handtekening onder het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden. Dat Koninkrijk bestond voortaan uit drie afzonderlijke landen: Suriname, de Nederlandse Antillen en Nederland. In 1975 werd Suriname onafhankelijk en elf jaar later kreeg Aruba een ‘status aparte’. Intussen ontstond er een scheefgroei tussen het grote Curaçao en de kleine eilanden, die vonden dat zij te weinig te zeggen hadden. Aan deze situatie kwam op 10 oktober 2010 een eind toen Bonaire, Saba en St. Eustatius gemeenten van Nederland werden. St. Maarten en Curaçao worden autonome landen binnen het Koninkrijk.



28-09-10 15:03

KAREN WINONA VAN DIJK

Wet- en regelgeving Nederlandse wetgeving zal de Antilliaanse geleidelijk vervangen, op een paar aanpassingen na. De bijstandsuitkering zal bijvoorbeeld lager zijn dan in Nederland. De bevolking krijgt kiesrecht voor de Tweede Kamer en het Europees Parlement. Nederland zal er op toezien dat de eilanden zich aan bepaalde financiële eisen houden. Ook is Nederland verantwoordelijk voor politie en justitie op de drie eilanden. Het gemeenschappelijk Hof van Justitie van de Nederlandse Antillen en Aruba blijft, onder een nieuw naam, belast met de rechtspraak op de eilanden. Door de Wet openbare lichamen Bonaire, St. Eustatius en Saba (WolBES) worden de eilanden bijzondere Nederlandse gemeenten. De wet beschrijft onder andere de bestuurlijke inrichting, de samenstelling en bevoegdheid van besturen en toezicht op de openbare lichamen. Op 10 oktober 2010 zijn de nieuwe staatkundige verhoudingen bekrachtigd. Springen van hoge kliffen op Bonaire is een populair tijdverdrijf onder jongeren.

gemeenten worden zoals wij die in Nederland kennen. Daarvoor hebben ze simpelweg te weinig bestuurskracht en capaciteit. Natuurlijk is de context ook heel anders en de afstand tot andere Nederlandse bestuurslagen is groot. En vanuit Saba rij je niet even naar Den Haag als je iets met een rijksambtenaar wil overleggen.” St. Eustatius, Bonaire en Saba vallen rechtstreeks onder de verantwoordelijkheid van het ministerie van binnenlandse zaken en koninkrijksrelaties. Ze hebben dus niet te maken met een provincie, die taken uitvoert zoals het onderhoud van regionale wegen. Ze hebben geen buurgemeenten waar ze problemen samen mee kunnen aanpakken en ze ontberen ondersteunende lichamen als waterschappen. De eilanden hebben kortom nog steeds een heel uitzonderlijke positie.

eilanden een helm moeten gaan dragen, zoals de Nederlandse verkeersregels voorschrijven. Maar ook het lozen of dumpen van giftige vloeistoffen of asbest zal aan banden worden gelegd. Op gebied van ruimtelijke ordening en afvalverwerking worden inmiddels de nodige stappen gezet. Op zowel Saba, St. Eustatius als Bonaire wordt met het ministerie van VROM gekeken naar mogelijkheden om de verwerking van afvalstoffen te verbeteren. Ook staat een sanering van de bestaande stortplaatsen en een goed werkend afvalscheidingsysteem op de agenda.

Waken voor eenrichtingsverkeer Volgens Beks moeten Nederlandse ambtenaren er voor waken dat er eenrichtingsverkeer ontstaat. Dit kan de lokale angst voor regelzucht door buitenstaanders aanwakkeren. Hij heeft goede hoop dat de samenwerking in de praktijk vruchtbaar zal zijn. “Als er eenmaal contacten zijn gelegd

Niet onderling inwisselbaar

De jonge Bonairiaan Kevin Paula bekijkt de folder van STINAPA

KAREN WINONA VAN DIJK

“We moeten ook niet vergeten dat de eilanden onderling ontzettend veel verschillen”, zegt Beks. “Het idee lijkt te bestaan dat het gaat om een rijtje inwisselbare eilanden naast elkaar met mooie zandstranden. Niets is minder waar. De culturele verschillen zijn enorm. Inwoners vrezen dan ook dat zij onder de noemer ‘BES-eilanden’ over een kam geschoren zullen worden. Door goed te luisteren naar de inwoners van de afzonderlijke eilanden kunnen we voorkomen dat dit gebeurt.” Vraag blijft wat de inwoners zullen merken van de nieuwe status. Beks verwacht dat er meer geld beschikbaar komt voor zaken als onderwijs, gezondheidszorg, natuurbeheer en afvalverwerking. Maar meer geld brengt ook meer regels met zich mee. Zo zullen scooter- en motorrijders op de

Je rijdt vanuit Saba niet even naar Den Haag als je iets met een rijksambtenaar wil overleggen tussen Nederlandse ambtenaren en bestuurders of ondernemers ter plekke, dan blijken die ook duurzaam te zijn. Men blijft onderling contact houden, ook als de een weer in Nederland zit en de ander nog op St. Eustatius of Saba.” Een arrogante opstelling door Nederlanders is uit den boze, zegt Beks. “We moeten niet vergeten dat wij als Nederlandse ambtenaren ook veel kunnen leren van de bestuurscultuur op de eilanden. Beleidsmakers en bestuurders komen vaak geïnspireerd terug uit de Cariben als ze zien hoe de contacten tussen eilandbestuurders en de bevolking zijn. In pak’m beet Nieuwegein kijkt niemand op of om als de wethouder over straat loopt. Op Bonaire wordt de gedeputeerde (evenknie van Nederlandse wethouder) door iedereen aangeklampt.” Niet alleen de kleine afstand tussen burger en bestuur is een goed voorbeeld voor Nederlanders. Ook van de eilandmentaliteit kunnen Nederlanders iets leren, vindt Beks. “De gang van zaken op de eilanden toont aan dat je niet alles hoeft vast te leggen in regels en richtlijnen om te zorgen dat dingen goed lopen. Soms is het beter in meer vrijheid te opereren zodat er ruimte blijft voor flexibiliteit en improvisatie.”■



28-09-10 15:03

Saba de enige plek van Nederland is waar mensen in de tuin

is in de wereld waar de

mogen worden begraven? Het eiland heeft een uitzondering

St. Eustatius Morning

gekregen op de Wet op de lijkbezorging; Lang geleden keer-

Glory te vinden is – een

den Sabanen terug naar het eiland om te worden begraven;

zeldzame plant die elke

Curaçaoers vanaf 10/10/10 officieel een inburgeringscursus

morgen kort bloeit; Ur-

moeten doen; Nederland een unieke gekko erbij heeft – on-

ker vissers overzeese

langs ontdekt op Saba; Op de Sababank dit jaar acht nieuwe

collega’s hebben – waar

diersoorten zijn ontdekt; Saba de meeste klimaatzones ter

ze geen concurrentie

wereld per km2 heeft: steppe/ savanne,

van hoeven te vrezen; Nederland zijn ei-

primair lager oerwoud, secundair ho-

gen kreeftenvangstvloot heeft op Saba

ger oerwoud, nevelwoud; Nederland het

en St. Eustatius; De Nederlandse vulka-

kleinste internationale vliegveld ter we-

nen op St. Eustatius en Saba nog altijd

reld heeft – Saba; Nederland nieuwe bu-

actief zijn – maar al meer dan een eeuw

ren heeft gekregen: de Verenigde Staten,

slapen; Amsterdam van zijn troon is ge-

Frankrijk en Venezuela; Op 1600 inwoners

stoten: de tweede haven van Nederland

de meeste godsdiensten per hoofd van de

ligt op St Eustatius (qua tonnage); Ne-

dag adventisten, hindoes,

derland er een held bij heeft: Simon Bolivar heeft met be-

moslims, RK; Nederland naast balkenbrij en bloedworst,

hulp van onze overzeese landgenoten Bolivia bevrijd; St.

ook sabapot aan zijn nationale

Eustatius het land is dat het meest van ‘eigenaar’ wisselde

gerechten kan toevoegen – met

– tussen 1636 en 1816 heb-

varkenskop en organen als basis;

ben 22 landen zich ‘ontfermd’

Stembureau Den Haag buiten-

over de ‘Historical Gem of the

posten heeft op ruim 7000 kilo-

Carribean’; De nummer vier

meter afstand; Je sneller vanuit

van de beste locaties ter we-

bevolking zijn: methodisten,

7de

Amsterdam op Bonaire (7800 km)

reld om te duiken nu in Ne-

bent dan vanuit Saba (1200 km); Nederland een dusdanig ef-

derland ligt – Saba; Zo’n 200

fectieve GKMB-afdeling (Gele Koorts en Muskietenbescher-

verdragen moeten worden

ming) heeft, dat er op Saba geen muggen te vinden zijn; De

aangepast nu de Nederland-

grootste boom van Nederland, de silk cotton seiba, op St.

se Antillen niet meer bestaan

Eustatius staat; Het aantal natuurparken in Nederland is ver-

(sinds 10-10-10) en de BES-

drievoudigd door de nieuwe status van de BES-eilanden; Ne-

eilanden gemeenten zijn van Nederland; Op Bonaire ’s we-

derland te maken heeft met invasieve soorten die afkomstig

relds eerste onderwaterfoto’s zijn genomen (1939) en hier

zijn uit lozingswater van

ook de eerste onderwatercamera’s zijn ontwikkeld; De eer-

olietankers; Nederland

ste aanmeerboeien voor duikers op Bonaire zijn ontwikkeld

naast hei, bos en duin,

door Captain Don en dat die nu overal ter wereld worden ge-

nu ook tropisch regen-

bruikt; De kleinste vogel van Nederland, de Antillian Crested

woud en koraal heeft;

Hummingbird, in het St. Eustatius National Park leeft.

Nederland een wereldkampioen windsurfer heeft – op Bonaire; St. Eustatius de enige plek



28-09-10 15:26

DRIE EILANDEN, DRIE ENTITEITEN, ÉÉN NATUURBEHEERKOEPEL

De natuur in al haar verscheidenheid Van nevelwoud en zoutkoepels tot koraalzuilen. De drie eilanden Saba, St. Eustatius en Bonaire hebben niet alleen elk een eigen bevolking, cultuur, taal en bestuur. De onderlinge verschillen op gebied van natuur zijn net zo groot als tussen het waddengebied en het Limburgse heuvelland. DOOR BAUD SCHOENMAECKERS EN MAARTJE SMEETS

Zo groot als de culturele en bestuurlijke verschillen zijn tussen de drie eilanden, zo groot is ook de verscheidenheid aan natuurlijke rijkdommen. “Maar er is goede samenwerking op gebied van natuurbeheer”, zegt Kalli De Meyer, directeur van de Dutch Caribbean Nature Alliance (DCNA). “Een mooi voorbeeld voor het besturen van de eilanden,” zegt ze met een knipoog. DCNA is de koepel van natuurparken van de voormalige Antillen en Aruba en ondersteunt het beheer van de parken, promoot duurzaam beleid en geeft educatie en voorlichting. Koningin Beatrix is beschermvrouwe van de stichting die sinds 2008 een van de beneficianten is van de Postcodeloterij.

Geen hands-off beleid De natuurparken op de drie eilanden vormen een grote bron van inkomsten. Meer (natuur)toerisme levert meer geld op, maar de ruimte daartoe is beperkt. De Meyer: ”Toeristen moeten gebruik kunnen maken van de parken want dat levert geld op. Maar met meer toeristen neemt ook de druk op de natuur toe. Hierin zoeken we voortdurend een goed evenwicht. De exploitatie moet nú duurzaam gebeuren om op lange termijn nog steeds de vruchten van de natuur te kunnen plukken.” Zonder te dramatiseren stelt ze vast: “Koraal heeft plaats gemaakt voor hotels. Afvalwater mocht ongezuiverd worden geloosd. Voeg

hierbij een stijging van de watertemperatuur en het koraal wordt ziek of sterft af. Eenmaal vernietigd, komt het nooit meer terug. Gekapt regenwoud op St. Eustatius – voor eeuwig verdwenen. Niet alleen voor behoud van biodiversiteit, ook vanuit economisch perspectief is daarom belangrijk de waarde van de natuur te waarborgen.” De economische groei laat op Bonaire zijn sporen na. De Meyer: “Het zand van de duinen van Bonaire is in het verleden gebruikt voor bouw. Een natuurlijke kustbescherming, een koraalstenen dijk, is afgegraven en het stenen materiaal is fijngemalen tot bouwzand. Natuurlijk moet er



28-09-10 15:03

DOS WINKEL

De Noordkant van Lac Bay, onderdeel van het Bonaire Nationaal Marine Park. Lac is een ondiepe baai met mangrovebossen, kreken, een barrièrerif en zeegrasvelden waar zeeschildpadden zich voeden. Het ministerie van LNV onderzoekt wat de draagkracht is van dit gebied

gebouwd kunnen worden, maar importeer dan de bouwmaterialen. Dat is nu duurder, maar het laten verdwijnen van niet te herstellen natuur zorgt voor nog hogere, verborgen kosten in de toekomst.”

Schakel Een wettelijk kader en bestuurlijke regelgeving zijn onontbeerlijk voor duurzaam natuurbeheer en exploitatie. “Daarom zijn we blij dat de Eilandverordening Natuurbeheer sinds 1 september 2010 van kracht is en dat het Ruimtelijk Ontwikkelingsplan binnenkort door het bestuur op Bonaire wordt aangenomen,” zegt Elsmarie Beukenboom, directeur van Stichting Natio-

omdat de druk door toerisme, erosie, sedimentatie en het vee toeneemt. Met STINAPA wordt aan een herstelplan voor de mangrovebossen gewerkt. Het Wereld Natuurfonds heeft geld ter beschikking gesteld zodat iemand kan worden aangenomen als ‘mangrovewachter’.

nale Parken Bonaire, STINAPA. “Beheer en bescherming liggen dicht bij elkaar. Ik vind dat activiteiten voor de gebruikers voorrang hebben. Zij betalen immers.” Aan bescherming van de natuur komt Beukenboom door een tekort aan mensen en geld niet toe. De regelgeving moet worden aangepast. “In onze grotten leven vleermuizen. De vleermuizen zijn beschermd, de grotten niet. Als het Ontwikkelingsplan wordt aangenomen hoop ik dat beide de status ‘beschermd’ krijgen. De vleermuis is van groot belang voor het eiland omdat het beestje als enige voor de verspreiding van cactussen zorgt die een onmisbare schakel vormen in de voedselketen. Ik zeg niet dat

Importeer bouwmaterialen en laat natuurlijke bronnen in tact. Anders gaat een belangrijke bron van inkomsten van de eilanden verloren



28-09-10 15:03

toeristen niet meer de grotten in mogen, maar ik wil weten wat de effecten zijn. Op basis van wetenschappelijke informatie kan beleid worden gemaakt. Dit geldt voor het beheer van de parken, zowel boven als onder water, op alle drie de eilanden.”

klimaatverandering Een verandering die zijn effect laat voelen is klimaatverandering. Bonaire en Statia hebben laag gelegen delen die de verwachte stijging van de zeespiegel van 0,18 tot 0,59 m de komende eeuw niet aankunnen. Volgens Beukenboom is de stijging op Bonaire nu al merkbaar; de weg in het zuiden van het eiland staat sinds enkele jaren drie maanden per jaar onder water. “Vroeger was het regenwater waardoor de weg onderliep, nu is het zout zeewater. De koraalstenendijk die het zuidelijk gebied vroeger beschermde is verdwenen. Het land ligt laag en de natuurlijke bescherming is verdwenen.” Zowel op Bonaire als St. Eustatius dreigen grondwater en vele onderwaterbronnen te verzilten door de stijgende zeespiegel.

Adaptatiebeleid De verwachte extremen in neerslag en droogte hebben direct negatief effect op

Een schadelijke schoonheid: de Lion Fish De Lion Fish, in de volksmond ook wel koraalduivel genoemd, is afkomstig uit de Indische oceaan. Het is een invasieve soort die een bedreiging vormt van de biodiversiteit van de koraalriffen. De Lion Fish heeft in dit gebied geen natuurlijke vijanden. De vis legt elke maand gemiddeld 30.000 eitjes die de stroming snel over de wateren van het Caribisch gebied verspreidt. Het beest eet grote hoeveelheden jonge koraalvissen waardoor de visstand achteruit gaat. En door de ideale leefomstandigheden, groeit de vis in de Caribische wateren harder dan zijn ‘voedsel’. DCNA roept op de beesten te vangen en te doden, en melding te maken als er een is gesignaleerd. Aan een grondige aanpak wordt gewerkt.

de watervoorraad en -kwaliteit. Sinds 2002 is het warmer en droger geworden op de eilanden. Dit beïnvloedt bijvoorbeeld de groei van de bergvegetatie op Saba en Statia. Bomen worden geremd in hun natuurlijke koelproces, wat een directe bedreiging is van het nevelwoud op Saba. Door veranderende temperatuur en luchtvochtigheid

zal een aantal soorten uitsterven omdat ze, letterlijk, geen kant op kunnen. Het aantal stormen zal naar verwachting met ruim 66 procent toenemen, evenals de intensiteit ervan. Kusterosie, koraalafslag en het wegslaan van kustecosystemen, mangroves en stranden waar bedreigde zeeschilpadden hun eieren leggen

Biodiversiteit op drie eilanden Koraal

Saba

HANS LEIJNSE

De hellingen van de 887 meter hoge Mount Scenery is rijkelijk begroeid met varens, citroen- en bananenbomen, bergpalmen en orchideeën. De savanne onderaan de flanken eindigt als een tropisch regenwoud op de top. De natuur op Saba is misschien wel de best bewaarde op aarde. Het eiland heeft geen stranden, maar de onderwaterwereld is adembenemend. Met dertig gecontroleerde duiklocaties behoort Saba tot de top onder wereldwijde duikbestemmingen. Het water is kristalhelder. Dit zorgt voor een prachtig zicht op koraalsoorten, de bontgekleurde sponzen en de toverachtige ‘pinnacles’ die als dunne naalden recht overeind staan. De pijlstaartrog, waterschildpad en verpleegsterhaai hebben hier hun habitat. Bijzonder zijn de warmwaterbronnen, de mysterieuze lavatunnels en de lavarotsen van het Ladder Labyrinth doolhof.



28-09-10 15:03

zijn het gevolg. Dit is een bedreiging van de inkomsten van het voor eilanders zo belangrijke toerisme. Door de stijging van de watertemperatuur, naar verwachting van het IPCC tussen 1,4 en 3,2oC deze eeuw, neemt het aantal koraalziektes toe, verbleekt koraal en sterft het af. Hoewel er nog weinig over bekend is, wordt een relatie gelegd met het bleken van het koraal en de verzuring van het zeewater. Door de toename van het CO2gehalte in de atmosfeer nemen oceanen steeds meer CO2 op. Ook neemt door de

Bruine pelikaan

watertemperatuurstijging op sommige plekken in zee het zuurstofgehalte af, wat tot vissterfte leidt. Alterra, onderdeel van de Wageningen Universiteit en Researchcenter, voert in opdracht van het ministerie van LNVonderzoek uit naar de effecten van klimaatverandering op de eilanden. In een voorpublicatie geeft het instituut aan dat de eilanden zich kunnen aanpassen op het gebied van landgebruik, zonering en natuurbeheer. “Aan de oorzaken van klimaatverandering kunnen wij niks doen. Wel kunnen we onze eilanden robuust maken”, zegt De Meyer. Eén maatregel levert snel resultaat en dient meerdere doelen. Beukenboom: “Zet op alle eilanden het loslopend vee vast en zorg voor voer voor de dieren. Gebrek hieraan is de reden dat de beesten vrij rondlopen. Met de komst van een waterzuiveringinstallatie kunnen we het nodige voer produceren voor de dieren.” (Zie ook pag. 32 ‘Van hei en bos naar mangrove en koraal’).

Het is dan ook van belang om de ontwikkelingen op de eilanden in samenhang te bezien. Met gebruikmaking van lokale kennis en mogelijkheden, kunnen de nieuwe Nederlandse gemeenten duurzaam groeien. ■

Elsmarie Beukenboom [email protected]

Kalli de Meyer [email protected]

De eilanden worden weer groener als het grazend vee minder vrij rond loopt. Het

St. Eustatius

MIRO ZUMRIK

microklimaat verandert en bomen krijgen kans te groeien. Grondwater wordt beter vastgehouden, erosie vermindert. De ontwikkeling van de landbouw krijgt een goede basis. En het vee vreet de mangrovebossen, de natuurlijke bescherming tegen de oprukkende zee, niet langer kaal.

St. Eustatius is zowel boven als onder water rijk aan verscheidenheid. Waar de onderzeese gebieden van Saba worden gekenmerkt door zuilenkoraal, heeft Statia klompkoraal. De zeeschildpad voedt zich er in de velden zeegras. Ook de bedreigde reuzenschelp de Queen Conch hoort in de onderwater wereld van Statia. Vogels als de bruine pelikaan nestelen op het eiland. Op de bodem van de vulkaankrater komen bedreigde dieren plantsoorten voor zoals de Red Bellied Racer slang en de Lesser Antillean leguaan. Ook de al verdwenen geachte plant Statia Morning Glory is nog te vinden op het eiland.

HENKJAN KIEVIT

Klimaatverandering is al merkbaar: De hoofdweg tussen de haven en Salina Vlijt staat de laatste jaren drie maanden per jaar onder water

Bonaire

Mangrovebos

Bonaire heeft met zijn mangrovebossen en zoutkoepels weer heel andere kenmerken. Het eiland heeft droge gebieden waar vele cactussoorten zich thuis voelen. Vleermuizen die in grotten huizen zorgen voor de verspreiding van de cactussen. De roze flamingo is een belangrijk symbool van het eiland, maar ook parkieten en papegaaien zijn er in groten getale te vinden. Duikers vergapen zich op Bonaire aan de gekleurde koraalriffen en sommige stranden zijn nestplaatsen voor zeeschilpadden.



28-09-10 15:03

Feiten St Eustatius: Oppervlakte: acht kilometer lang, drie kilometer breed Inwoneraantal: 3400 Ligging: 150 mijl van Puerto Rico, 38 mijl ten zuiden van St. Maarten, 17 mijl ten zuidwesten van Saba Afstand tot Nederland: 6.963 kilometer Vliegafstand tot St. Maarten: 15 minuten Op de kaart gezet door: Columbus in 1493 Bezetting: 22 keer van hand tot hand gegaan Van Nederland: voor het eerst in 1636 Economisch hoogtepunt: 17de en 18de eeuw, 20.000 inwoners, belangrijkste handelscentrum van de Cariben Bijnaam toen: The Golden Rock Bijzonderheid: erkende als eerste buitenlandse natie de VS op 16 november 1776 Godsdiensten: tien

Groene leguaan



28-09-10 15:03

ST. EUSTATIUS

CHRISTIAN KONIG

Ruwe diamant Een duikersparadijs dat overgaat in betoverende natuurparken. Een bewandelbare krater met bomen zo groot als secoia’s. St. Eustatius heet liefkozend Statia en is zoals de folder zegt ‘The Caribbean’s hidden treasure’. Met een natuur van ongekende diversiteit heeft Nederland er een ruwe diamant bij – die uitnodigt te worden geslepen tot een waardevolle glinstersteen. DOOR BAUD SCHOENMAECKERS

HANS LEIJNSE

De DHC 6 van de Caribische luchtvaartmaatschappij Winair vliegt op 3600 meter hoogte. De daling is ingezet en de topsnelheid van 133 knopen daalt in rap tempo naar nog geen 30. Met 22 passagiers aan boord is het tweemotorige propellervliegtuigje aan zijn maximum. Waar de Caribische zee versmelt met de Atlantische oceaan kleurt het water diepblauw. Een schouwspel van een lyrisch stemmende schoonheid. Tot de blik een bunkerende olietanker kruist en een serie olie opslagtanks het netvlies beroert. Welkom op St. Eustatius. De olie-industrie is een vreemde eend in de prachtige Statiaanse natuurbijt. “Maar zij is ook belangrijk voor het eiland”, zegt Kate Walker. Walker is sinds mei 2010 directeur van STENAPA; de Stichting Nationale Parken van St. Eustatius. Deze stichting beheert 33 vierkante kilometer natuur- en zeegebied op en om het eiland. Olieoverslag is de belangrijkste economische activiteit op St. Eustatius en levert voor de lokale economie meer op dan de inkomsten uit toerisme. De grootste private werkgever is Statia Terminals, een olieterminal van het Amerikaanse bedrijf NuStar. Ook steunt NuStar het onderwijs en zorgt het voor goede educatie voor zijn personeel. Walker: “Ik ben dus blij dat ze

er zijn, maar het is … hoe zal ik het zeggen, vreemd in een omgeving van ongerepte natuur. Zwem je oog in oog met een zeeschildpad, kom je boven, kijk je tegen de romp van een olietanker aan.”

Ankergelden STENAPA heeft de opdracht van het eilandbestuur het beheer van de parken boven en onder water te verzorgen. De kosten hiervoor worden deels opgebracht door NuStar. De schepen voor de kust betalen het eilandbestuur ankergeld gebaseerd op hun tonnage. Een deel hiervan gaat naar STENAPA. Door onduidelijkheid over de overeenkomst tussen NuStar en het bestuur zit STENAPA al tijden met een gat in de begroting. NuStar denkt mee over een oplossing en heeft daar al een positief begin aan gegeven door op 6 september een donatie te doen van tienduizend dollar voor operationele zaken. Walker is er erg blij mee. “Juist in het dagelijks beheer van

de stichting en de parken zit het grootste tekort.” Andere bronnen van inkomsten zijn duikers, plezierjachten en wandelaars. De stroom toeristen is niet heel groot volgens Walker. “Maar toch hebben we het afgelopen jaar 800 wandelpassen en 950 duikerspassen verkocht.” Sinds 1998 heeft het gebied Quill de status van Nationaal Park. Overige delen van het eiland staan op de lijst van beschermde gebieden die vallen onder het gezag van het eilandbestuur. Er is nu discussie over de ontwikkeling van Venus Bay. Het huidige bestuur wil er toeristische accommodaties bouwen en er gaan geruchten over een golfbaan. Nederlandse beleidsmakers zijn voor de ontwikkeling van Statia. Een golfbaan achten zij echter niet de juiste weg. Op de geplande plek zijn unieke endemische soorten gevonden. De aanleg is een grote aanslag

Kate Walker: Zwem je oog in oog met een zeeschildpad, kom je boven, kijk je tegen de romp van een tanker aan Change BES EILANDEN 10-10-2010 17


28-09-10 15:03

Jessica Berkel: Mensen gaan ervan uit dat wat zij als kind aan natuur kenden, er straks vanzelfsprekend ook is voor hun kleinkinderen. Ongeacht hoe ze ermee omgaan

op het milieu en de baan belemmert de doorgang naar het park Boven. Bovendien is de verwachting dat de inkomsten voor het eiland gering zullen zijn, omdat er niet echt een markt voor golfers is op Statia.

Ecologisch natuurwonder Ecotoerisme is de weg die Statia zou moeten bewandelen. Dat vinden niet alleen Nederlandse beleidsmakers en STENAPA, maar ook NuStar en de meeste van de 3300 bewoners van het eiland. Statia heeft bijzondere bomen, slangen, zeeschildpadden, vogels, walvissen en vissen. Het is omringd door koraalriffen en velden zeegras waarmee de zeeschildpad zich voedt. Op het eiland zijn woestijnachtige gebieden met cactussen die overgaan in regenwoud en oerbos. Het plaatje voldoet aan het cliché van het paradijselijke tropische eiland. Er zijn complete ecosystemen en habitats waarin de meest uitzonderlijke soorten planten en dieren voorkomen. Ook bedreigde soorten zoals de red bellied racer slang, de lesser antillean leguaan, de reuzenschelp queen conch en de bruine pelikaan voelen zich er thuis. “Of soorten waarvan men dacht dat ze al waren verdwenen, zoals de plant de Statia Morning Glory”, zegt Walker. Deze plant is de meest zeldzame in het Nederlandse koninkrijk. In de parken zijn bij de laatste telling enkele jaren geleden, 14 soorten gevonden die op de IUCN (International Union for the Conservation of Nature) wereldlijst van met uitsterven bedreigde planten en dieren staan, en 108 op de CITES-lijst. (Zie ook pag. 26 ‘Internationale verdragen waken over de biodiversiteit’). Dit aantal soorten zal toenemen als de parkmanager de financiering rond heeft voor een nieuwe inventarisatie. Walker: “Als er voldoende geld is kunnen we bovendien een goed systeem voor monitoring opzetten. Willen we het park kunnen blijven beheren, dan moeten we een goed beeld hebben van de huidige situatie: Wat is het aantal soorten op en rond het eiland? Wat zijn de bedreigingen, waar komen die vandaan en hoe kunnen we de natuur daartegen wapenen?”

Loslopend vee en woekerplant Van de mogelijke bedreigingen waar Walker het over heeft, zijn er twee direct aanwijsbaar: loslopend vee en een alles overwoekerend plantje met de mooie naam Coralita. De loslopende geiten, schapen, koeien en ezels moeten worden omheind want ze eten alles kaal. Het vee heeft eigenaren en men weet wie ze zijn, maar zodra er schade ontstaat is niemand bereid verantwoordelijkheid te dragen. “De meeste beesten worden niet verzorgd en lopen al etend doelloos rond”, zegt Gay Soetekouw. Zij woont 21 jaar op het eiland, schrijft over de geschiedenis van Statia en zet historische wandelingen uit. De loslopende dieren zijn nu eerder een plaag, terwijl ze een uitstekende bron van inkomsten zouden kunnen zijn. Ze leveren vlees, melk en huiden. Nu importeert Statia die producten. Op het eiland staat een ongebruikt slachthuis dat moet worden gerenoveerd. Daarnaast zijn een koelhuis en een veterinaire dienst nodig om te kunnen voorzien in eigen vlees en melk.

Verdwijnende vegetatie en erosie Het vrij rondlopende vee vreet de bestaande begroeiing op. Jonge loten krijgen geen kans om tot wasdom te komen. De oorspronkelijke vegetatie verdwijnt en erosie neemt toe. Heeft een plant de aanslag door de geiten overleefd, dan is daar de Coralita die haar verstikt. Het verdwijnen van de oorspronkelijke vegetatie maakt het voor leguanen en verschillende vogelsoorten moeilijk om voedsel te vinden. Uiteindelijk is dit ook een bedreiging voor de natuurparken als geheel. “Het is kortom de hoogste tijd, ook voor de politiek, hierin actie te ondernemen”, stelt Soetekouw. Want het probleem laat zich niet makkelijk oplossen. Soetekouw: “Coralita nestelt zich graag in omheiningen. Heb je het vee met een hek buiten weten te houden, zit het weer vol met Coralita. Eén storm blaast zo’n topzwaar hek om en het loslopend vee heeft weer vrij toegang tot de dan nog niet kaal gevreten natuur en tuinen.”

Historisch bewustzijn De eilandbewoners zijn trots op hun geschiedenis en (veelal slaven-) afkomst. Statia was in de 17de en 18de eeuw hét handelscentrum van de regio. Voorspoed en welvarendheid vielen het eiland met ruim 20.000 inwoners ten deel. Het was een vrije haven vanaf 1756 (gratis doorvoer) en nam de plaats van Curaçao over als voornaamste slavenhandelspost. In zijn hoogtijdagen eind 18de eeuw werd het eiland The Golden Rock genoemd. Restanten van deze glorietijd zijn terug te vinden in zee – scheepswrakken vormen opmerkelijke attracties voor duikers. En op het land is permanent een groep archeologen bezig. Het resultaat is enkele tienduizenden gevonden voorwerpen. Mede door dit verleden, heerst er nu een vreemde mengeling van ‘het zal mijn tijd wel duren’ en ‘wat zou ik me druk maken, ik ben gelukkig met wat ik heb’.

Coralita of Mexican Creeper, is een invasieve soort, afkomstig uit Mexico en Midden-Amerika. Daar wordt het plantje gekweekt voor zijn weelderige, nectarrijke bloemen en zijn wortels die diep onder de grond groeien, zich snel verspreiden en naar pinda’s smaken. Op Statia groeit de plant snel en is het een bedreiging voor alle (inheemse) soorten. De plant is internationaal erkend als een plaag, maar een adequate bestrijding is er niet.

Irrigatie De vruchtbare vulkanische grond spoelt door de hierboven beschreven oorzaken-



28-09-10 15:04

weg. Een doeltreffend irrigatiesysteem zou de landbouw die in het verleden heeft plaatsgevonden weer in ere kunnen herstellen. De noodzaak hiertoe is steeds nijpender. De erosie zorgt ervoor dat de bodem water niet kan vasthouden en de vruchtbare toplaag verdwijnt. Een van de mogelijkheden zou zijn om het netwerk van zogenaamde cisterns, ondergrondse watertanks, in ere te herstellen. De aanleg van een waterleidingnetwerk is ook een optie, maar is erg kostbaar. Het is eenvoudiger de bestaande cisterns schoon te maken en een systeem op te zetten dat de waterkwaliteit garandeert. Soetekouw raadt Nederlanders aan te luisteren naar de Statianen en in de historie van het volk en het eiland te duiken. “Neem het goede van Statia met respect voor en kennis van de cultuur, en combineer dat met de expertise van Nederland. Leg geen puur Nederlandse benadering op. Er is juist veel winst te behalen uit de onderlinge cultuurverschillen”. Zij hoopt dat de verwachte toestroom van Nederlanders niet de goede kant van de mentaliteit van de mensen op Statia verandert. “Hun gastvrijheid, hartelijkheid, tevredenheid, eensgezindheid. Het is aan de Nederlanders ervoor te waken dat er geen weerstand tegen hen ontstaat. Sommige Statianen vinden toch al dat Nederlanders ‘alle banen wegpikken’.”

feld veel prioriteiten. Maar zet onderwijs op de allerhoogste plek. Vanaf nu: goed onderwijs, structureel, onmogelijk vroegtijdig te onderbreken. Hieraan heeft het de laatste tien, 15 jaar geschort. Dat is heel jammer want kennis is vooruitgang.”

Rangers Educatie en bewustmaking zijn en blijven daarom speerpunten van STENAPA. Manager van het mariene park Jessica Berkel zegt daarover: “Veel mensen denken dat wat zij als kind aan natuur hadden, er straks vanzelfsprekend ook is voor hun kinderen en kleinkinderen, ongeacht hoe ze ermee omgaan. En dat is natuurlijk niet zo. Daarom maakt STENAPA onderwijsprogramma’s en laten we zien wat de waarde is van natuurbeheer voor het eiland. Voor de kinderen hebben we een junior rangerprogramma. We nemen ze mee op wandeltochten en laten ze de zee bestuderen. Daarnaast geven we voorlichting op scholen, delen we folders uit en hangen we posters op bij het vliegveld.” Turtle Bay laat zien wat de gevolgen zijn van deze aanpak. Dit jaar telt de strook strand 51 schildpadnesten: 39 van de groene schildpad, 11 van de Leatherbecks. Auto’s mogen niet op het strand, afgravingen zijn verboden en honden moeten aan de lijn.

Waarde De optimistische Soetekouw heeft nog een advies voor Nederland. “Er zijn ongetwij-

Om het ecotoerisme een impuls te kunnen geven, zal Statia flink aan de bak moeten.

Dat betekent afrekenen met het zwerfvuil en meer oog krijgen voor de waarde van de leefomgeving. Een Amerikaanse onderzoeker heeft berekend dat het rif rond Statia, los van de onschatbare natuurlijke waarde, een economische prijskaartje heeft van tussen de acht en twaalf miljoen dollar. Dit is bepaald op basis van gesprekken met hotel-en winkeleigenaren en lokale vissers. Door een prijs aan het rif te hangen hoopt STENAPA beter in staat te zijn de activiteiten te managen en beleidsmakers te overtuigen van het belang van behoud van het rif als bron van inkomsten. De bestaande accommodaties vragen om renovatie en de belangrijkste boulevard heeft een opknapbeurt nodig. Als er financiering voor te vinden is, zou restauratie van de eeuwenoude pakhuizen aan de boulevard het eiland zijn vroegere grandeur terug kunnen geven. (zie kader Historisch bewustzijn). ■ St. Eustatius National Parks Visitor Centre Gallows Bay, St Eustatius Tel: +599-318-2884 [email protected] www.statiapark.org

Gay Soetekouw: Plant- en diersoorten waarvan men dacht dat ze al langverdwenen waren, voelen zich thuis op Statia Change BES EILANDEN 10-10-2010 19


29-09-10 08:24

EXCLUSIEVE ECONOMISCHE ZONE

Hoe Nederland zijn koraal beschermt Hoe moet Nederland omgaan met zijn pas verworven zeenatuurschoon? Met zijn honderden kilometers koraal waar vissers hun brood verdienen? De Exclusieve Economische Zone dient als economisch gereedschap én ter bescherming van de biodiversiteit. DOOR BAUD SCHOENMAECKERS In het gebied van de voormalige Nederlandse Antillen was nog geen EEZ, een Exclusieve Economische Zone (zie kader). “Dit is wel nodig en tevens een wens van de eilanden”, zegt LNV Kwartiermaker Ton Akkerman. De EEZ moet een duurzame ontwikkeling van de zeegebieden rond de nieuwe Nederlandse gemeenten Bonaire, Saba en St. Eustatius (Statia) garanderen. En dat is noodzakelijk, want met deze eilanden heeft Nederland enkele van ’s werelds mooiste en tevens meest kwetsbare natuurgebieden te beheren; mariene parken waar duizenden vissoorten, krabben en kreeftachtigen hun voedsel vinden tussen kleurrijk en wuivend koraal. In dit gebied (zie kaart) met zijn rijke biodiversiteit conflicteren activiteiten: er wordt gevist, er vindt recreatie plaats, de koralen zijn kraamkamers voor vissoorten en tankers gooien er hun ankers uit.

Vervuiling, vernieling en uitsterven van soorten zijn het gevolg. Samen met beleidmaker Hayo Haanstra van LNV, reisde Akkerman in augustus de eilanden af om het managementplan voor de EEZ te presenteren en input te krijgen voor de volgende versie. Haanstra: “We geven uitleg, praten met direct betrokkenen, met de bestuurders, de vissers, handhavers en natuurbeheerders.” “En we luisteren vooral”, vult Akkerman aan: “We nemen opmerkingen, ideeën, zorgen en onzekerheden van de betrokkenen mee.” Het uiteindelijke managementplan is er een waar alle partijen zich in kunnen vinden. “We hebben er altijd de mond vol van, maar ik denk dat we hier daadwerkelijk bezig zijn een breed draagvlak te creëren voor dit plan”, stelt Akkerman. “Je moet het ook zien als een proces om op korte termijn

de Sababank de status te kunnen geven van Particularly Sensitive Sea Area (PSSA) speciaal beschermd kwetsbaar zeegebied”. (zie kader).

Sababank en jaar van de biodiversiteit Het managementplan geeft de kaders, de doelen, de beleidsprioriteiten en strategieen weer om de Sababank en de gebieden rond Statia en Bonaire duurzaam te managen. Ook geeft het handvatten voor administratie, personele bezetting, financiën en het biedt concrete actiepunten. Haanstra: “Het plan sluit naadloos aan op ons biodiversiteitbeleid, op onze rol als partij in de Conventie voor Biodiversiteit en op onze inbreng in het VN jaar van de biodiversiteit - dit jaar dus. Hiermee hebben we een instrument om de wereldwijde teruggang en afbraak van biodiversiteit op, in ieder geval deze plek, tegen te gaan.”

Sababank

HANS LEIJNSE

Hoofdrolspeler in de EEZ is de Sababank, een onderwateratol. De Bank ligt zes kilometer ten zuiden van Saba (zie kaartje). De totale oppervlakte van dit onderzeese plateau is 2200 km2. Het water is er slechts 20 tot 40 meter diep en het voedselrijke koraal is kraamkamer van duizenden vissoorten – en dus een walhalla voor vissers. De wateren zijn sinds begin twintigste eeuw bevist door voornamelijk Sabaanse vissers. Het gebied kreeg pas internationale aandacht toen in de jaren zeventig veel van de landen in de Cariben door instelling van een EEZ hun wateren gingen controleren. De Sababank viel niet onder een EEZ en er kon onbeperkt worden gevist. De Nederlandse Antillen ondertekenden in 1993 een Exclusieve Visserij Zone (EFZ) waardoor zij jurisdictie kregen over de territoriale wateren tot twaalf zeemijl uit de kust.

Hiermee werd slechts twintig procent van de Sababank beschermd. Sinds 1 september van dit jaar is de EEZ voor de drie eilanden van kracht en wordt het gebied tot tweehonderd zeemijl gecontroleerd. Noodzakelijk omdat al in 1994 bleek dat de Bank overbevist was. Vanaf dat moment mochten vissers bijvoorbeeld niet meer vangen dan 200.000 kiloton queen conch, kroonslakken. Dit was overeengekomen in het CITES-verdrag (de Convention on the International Trade of Endangered Species). Maar de visserij ging door, ook door grote buitenlandse trawlers met sleepnetten en de kroonslak is nu een bedreigde diersoort. Het beperkt aantal studies gaf aan dat er idealiter geen nieuwe visvergunningen moeten worden uitgegeven tot er een goed systeem voor monitoring is opgezet en er meer capaciteit is voor handhaving van bestaande regels.



28-09-10 15:04

De BES-gemeenten ondertekenen EEZ Sinds 10 oktober 2010 bestaan de Nederlandse Antillen niet meer (zie pag. 6). Elk eiland heeft sindsdien een andere staatsrechtelijke status en Bonaire, Statia en Saba zijn gemeenten van Nederland met een Bijzondere Eilandelijke Status (BES). Op 10 oktober hebben zij diverse overeenkomsten getekend met Nederland. Een daarvan is het managementplan voor een Exclusieve Economische Zone, EEZ. Een EEZ is een gebied tot 200 zeemijl (370,4 km) buiten de kust van een land. Binnen deze zone heeft het betreffende land een aantal rechten, zoals recht op exploitatie van de aanwezige grondstoffen, visserij en op wetenschappelijk onderzoek. Een land dat een EEZ instelt is verantwoordelijk voor het beheer van de natuur in dit gebied. De EEZ valt onder de VN Conventie voor Zeewetten (UNCLOS). De EEZ is een uitbreiding op de Exclusive Fishery Zone (EFZ) van 1993 en is een initiatief van de Antillen, Aruba en Nederland. Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit ondersteunt en financiert het plan en heeft er veel tijd en moeite in gestopt om voor het plan een breed draagvlak te verkrijgen. Belangrijk onderdeel van de EEZ is de zonering, zoals is te zien op de kaarten op deze pagina. Het managementplan is te downloaden op www.changemagazine.nl/BES/EEZ

Onderdeel van het plan en belangrijk gespreksonderwerp tijdens de rondgang van Haanstra en Akkerman, is het opzetten van een comité voor de EEZ (Marine Resources Committee oftwel MRC)dat het proces moet begeleiden, zorgen voor de implementatie van het managementplan en het oormerken van de gelden. In het comité zitten onder andere de vissers. Die van Statia hebben een verstandige stap gezet door een eigen vertegenwoordiger aan te wijzen. En op Bonaire is een drietal gekozen. De vissers van Saba zijn nog niet zo ver. Typisch Nederlands, een commissie? Akkerman: “Het antwoord zou ja zijn als je een praatclub samenstelt. Maar zoals het eilandbestuur van Saba te kennen heeft gegeven: ‘daar zitten we dus niet op te wachten’. Er is behoefte aan regulatie, die komt er. Maar dan wel mét de belanghebbenden en niet van bovenaf opgelegd.” Hayo Haanstra voegt toe: “Met de huidige financiële middelen kan je niet alles doen. Het comité stelt de prioriteiten. Het verkrijgen van de PSSA status van de Sababank staat bijvoorbeeld bovenaan, direct gevolgd door monitoring en onderzoek, het verder ontwikkelen van de visserij en educatie voor de vissers. Dit comité is de schakel tussen de papieren plannen en uitvoering.” ■

LNV Kwartiermaker Ton Akkerman [email protected]

LNV Senior Beleidsmedewerker Hayo Haanstra [email protected]



28-09-10 15:04

VISSERS OP DE EILANDEN AFWACHTEND

Van zelfregulering naar internationale verdragen Visserij is een belangrijke bron van inkomsten voor de eilanden, maar ook een bedrijfstak die om regulering schreeuwt. Vissers leren omgaan met de nieuwe realiteit. DOOR BAUD SCHOENMAECKERS

De gemoederen zijn verhit onder de veertig Bonairiaanse vissers. Ze hebben zich verzameld op een binnenplaats aan de Kralendijkse Bulevar Julio A. Abraham, waar ze worden geïnformeerd over het managementplan van de Exclusieve Economische Zone EEZ (zie pag. 20). De woorden ‘registratie’ en ‘vergunning’ vallen. “Daar zijn we het niet mee eens”, roept een visser. “We hebben niks met vergunningen te maken en dat willen we zo houden”. Hij krijgt bijval: “Het gaat jullie er alleen om precies te weten waar en wanneer wij hoeveel vis vangen zodat jullie belasting kunnen heffen.” En dat allemaal in het Papiamento. Gedeputeerde Reynolds ‘Nolly’ Oleana treedt op als de tolk voor de aanwezige Nederlandse bestuurders die het plan komen uitleggen. “Het plan dat hier wordt gepresenteerd gaat niet over belastingen.”

BAUD SCHOENMAECKERS

De EEZ is sinds 1 september van kracht en de vissers zien dat als een voldongen feit. “Nu kunnen we er niks meer aan doen.” EEZ-boodschappers Hayo Haanstra (LNV beleidsmaker) en Ton Akkerman (LNV Kwartiermaker) luisteren meer dan dat ze spreken. Ze leggen uit dat met dit wettelijke kader slechts het casco klaar is. Om het schip bevaarbaar te maken moet gezamenlijk worden getimmerd en gebouwd. Dat betekent dat er nu verder invulling aan het managementplan moet worden gegeven. “En de vergunningen zijn nodig om de natuur de kans te geven zich te herstellen zodat er over twintig jaar nog steeds voldoende vis is en ook jullie kinderen straks kunnen vissen”, vertaalt Oleana. De repliek uit de groep is direct en duidelijk: “Jullie willen de natuur beschermen, maar wie beschermt de vissers?” Statiaanse visser 22 BES EILANDEN 10-10-2010 Change


28-09-10 15:04

In de vergaderzaal van het bestuurskantoor op St. Eustatius komen twaalf vissers tegelijkertijd binnen. Ze hebben Reynando Redan als vertegenwoordiger gekozen. “De vissers willen weten wat de EEZ precies betekent voor hun werk. Wat wordt de standaard voor de mazen in de netten die ze mogen gebruiken? Hoe moeten ze omgaan met de 12 mijlszone? En daar net buiten? Waar kunnen ze de juiste vergunning krijgen? Kunnen ze nou wel of niet kreeften blijven vangen op de Sababank?” In het managementplan zal op veel van die vragen antwoord worden gegeven. De sfeer is ontspannen, de vissers in positieve afwachting. “Veranderingen roepen altijd spanningen op. Maar de vissers staan positief tegenover de EEZ en het feit dat St. Eustatius een gemeente wordt van Nederland”, zegt Redan.

Biologisch vissen rond Saba Ook op Saba is een vissersbijeenkomst gehouden. “Alle vissers waren aanwezig. Dat is bijzonder want deze beroepsgroep vormt niet zo’n eenheid,” zegt de Sabaanse havenmeester Travis Johnson. “De volgende stap is een unaniem gekozen vertegenwoordiging – dat is op Saba wel gewenst.” Johnson doelt op de bijzondere combinatie van factoren van Saba: de kreeftenvangst, enkele grote vissers en de Sababank. (Zie kader op pag. 20). “En net als op de andere eilanden moet je ook op Saba een onderscheid maken tussen recreatie- en economische visserij. Dit maakt dat binnen de beroepsgroep weinig eenheid is en de belangen tegenstrijdig kunnen zijn. Dat maakt het uitgeven van licenties lastig.”

HANS LEIJNSE

De orkaan Omar (2008) wordt erbij gehaald. “Toen zijn steigers kapotgeslagen, die zijn nog altijd niet gemaakt.” De onderwerpen hebben niets meer te maken met de EEZ. “De vissers grijpen deze momenten aan om hun grieven kwijt te kunnen en hun problemen te delen met het bestuur – mij dus”, vertelt gedeputeerde Oleana. Hij maakt zich geen zorgen over de uitkomst van de bijeenkomst. Hij kent de mores van het eiland. Dat blijkt als na anderhalf uur drie vissers uit de groep worden gekozen als afvaardiging voor het EEZ-comité.

Saba heeft slechts enkele commerciële vissers. Maar als tien boten vijfhonderd fuiken hebben voor de kreeftenvangst, liggen er 5000 fuiken verspreid op de zeebodem en op het koraal. Deze fuiken vissen het koraal leeg en als ze voortgesleept worden, vernielen ze de riffen. Visser Nicholas Johnson toont een fuik: “Ik wil duurzaam vissen. Daarom maak ik de kleppen van mijn fuiken van biologisch afbreekbaar materiaal. Dan kunnen de kreeften en de bijvangst eruit als ik mijn fuik verlies.” Oorzaak van het fuikenverlies is de scheepvaart. Veel van de langsvarende en ankerende vracht- en olie schepen zien de boeien die de fuiken markeren niet en varen eroverheen. De boei raakt op drift, de ketting tussen boei en fuik breekt en de achtergebleven fuiken zijn jarenlange spookjagers. Nicholas: “De gevangen vis is aas voor andere vissen en kreeften, die op hun beurt ook aas worden en de fuik niet kunnen verlaten. Zo’n fuik blijft jarenlang in tact.” Veel vissers zien wel in dat het anders moet, maar de grote kosten om het materieel aan te passen, maakt dat ze niet al te hard lopen. Met de EEZ zullen ze wel moeten investeren in diervriendelijkere manieren van visserij en zullen de vissers zich aan strengere regels moeten houden – al was het omdat aan de EEZ een groot aantal internationale verdragen is verbonden en boetes op overtredingen hoog zijn. Travis: “De veranderingen komen de visstand zeker ten goede. Maar het dient gezegd: de meeste vissers leven de deels door henzelf opgestelde regels na. Kreeften met eieren worden teruggezet, zo ook de te kleine kreeften. En met de restauranthouders op St. Maarten,

“Jullie willen de natuur beschermen, maar wie beschermt de vissers?”

de grootste afnemers, vindt voortdurend overleg plaats over de wens voor kleine kreeften. Ja, kleine kreeften passen op een eetbord. Prettig voor de gasten, maar een nekslag voor de kreeftstand want kleine kreeften zijn nog jong en hebben geen kans gehad zich te vermenigvuldigen.” Travis Johnson ziet met spanning de veranderingen tegemoet: “Ik hoop wel dat de Nederlanders goed luisteren naar de ervaringen van de vissers. Want daar kunnen ze wat mee. En ik zal nieuwe wetten en regels moeten leren die ik moet overbrengen aan de vissers. Ik ben blij met de nieuwe regels en de grenzen die de EEZ stelt aan het bevissen van onze wateren. En wat vervolgens hoge prioriteit heeft is de mogelijkheden voor handhaving van de regels. We moeten toe naar een 24-uurspatrouille. Maar het materieel en de mensen hebben we er nu niet voor.” ■ Hayo Haanstra [email protected] Ton Akkerman [email protected]



28-09-10 15:26

EEZ GEEFT KUSTWACHT MEER JURIDISCHE ARMSLAG

KUSTWACHT KAN GROTER GEBIED NOG DOELMATIGER CONTROLEREN Ankerende schepen die koraal vernietigen en andere overtreders in de wateren rond de BES-eilanden zijn gewaarschuwd: met de invoering van de Exclusieve Economische Zone (EEZ) gaat de Kustwacht een groter gebied controleren en kan zij overtreders nog beter aanpakken. DOOR ONZE REDACTIE

De SuperRhib (Super Rigid Hull Inflatable Boats) vaart op topsnelheid van 42 knopen langs de kust van Curaçao. Twaalf meter lang is ze. Geschikt voor zes personen en in te zetten bij patrouille en boardings, het langszij varen en aan boord gaan voor controles. De Kustwacht heeft twaalf van deze SuperRhibs. De boten kunnen ver, gedurende langere periodes en bij slechte weersomstandigheden de zee op. Ideaal om de taken van de Kustwacht uit te voeren. Naast het redden van mensenlevens, zijn dit het opsporen van drugs, wapens, illegale immigratie en visserij en milieuvervuiling op zee. Door de invoering van de EEZ krijgt de Kustwacht een groter gebied te bestieren voor opsporing, toezicht en aanhouding bij milieu- en visserijovertredingen. Voor de Sababank gaat binnenkort een ankerverbod gelden. Dit wordt mogelijk geleidelijk uitgebreid met een vaarverbod. De rol van de Kustwacht is cruciaal. Zonder handhaving zullen de invoering van de EEZ en de internationale afspraken zoals het SPAW-protocol en CITES-verdrag weinig resultaat boeken. (Zie pag. 26 over internationale verdragen).

24-uurs patrouille Naast de 12 SuperRhibs heeft de Kustwacht drie 41 meter lange Cutters, vier Innshores (voor taken dicht bij de kust), een helikopter en twee patrouillevliegtuigen. Er is intensieve samenwerking met de marine die jaarlijks 92 vaardagen het stationsschip met boordhelikopter ter beschikking stelt. De Kustwacht heeft steunpunten op Curaçao, Aruba en St. Maarten waar de vaartuigen liggen. Op Hato (Curaçao) is een steunpunt voor de vliegende eenheden. Op 13 september 15.57 uur vaart een tanker 5 mijl uit de kust van St. Eustatius. Snelheid: 0,2 knopen. Rond Saba en Bonaire zijn geen scheepvaartbewegingen. Dit alles is te zien dankzij het AIS, Automatisch Identificatie Systeem dat sinds 2004 verplicht is voor schepen met een volume van 299 GT (ongeveer 900 m3). Om de kleinere schepen, die niet verplicht zijn met AIS te varen, te kunnen traceren is een radarsysteem nodig. Dit is al aanwezig op de Benedenwindse eilanden, maar (nog) niet Bovenwinds.

LNV en Kustwacht

teit en Researchcenter, opdracht gegeven het Werkplan op te stellen voor de EEZ. Hierin is ruim aandacht voor de taken van de Kustwacht. Er is een verschuiving in prioriteiten te zien richting natuur en milieu. De reden hiervoor is de toename van de scheepvaart, zowel commercieel als recreatief, die mogelijk milievervuiling tot gevolg kan hebben. Uit cijfers blijkt dat visserij-overtredingen de afgelopen jaren afnamen, terwijl die op gebied van milieuvervuiling en aantasting van het zeemilieu toenamen. Concreet zal worden gehandhaafd op illegale visserij, vergunningen, verboden soorten en verboden vismateriaal. Wat het zeemilieu betreft wordt extra gelet op speervissen en schepen die voor anker gaan in koraalriffen.Ook zal gepatrouilleerd worden op het verzamelen en verhandelen van beschermde soorten. Zo hoopt LNV dat de biodiversiteit in de wateren rond de eilanden beter te beschermen is. ■ Kustwacht: Tel: +59994637700 [email protected] www.kustwacht.an

Het ministerie van LNV heeft aan Imares, onderdeel van de Wageningen Univeris-



28-09-10 15:04

Kustwacht blijft Kustwacht De kustwacht van alle eilanden, zowel boven- als benedenwinds is een samenwerkingsverband van de voormalige Nederlandse Antillen, Aruba en Nederland – KWNA&A. De landen zijn samen verantwoordelijk voor de financiën, het justitieel en algemeen beleid. De organisatie wordt geleid vanuit Curaçao waar de directie, de staf en het Reddings- en Coördinatiecentrum (RCC) zitten. De gevolgen van de staatkundige veranderingen van 10 oktober zijn klein voor de kustwacht omdat haar

takenpakket niet verandert. Zij blijft verantwoordelijk voor het bewaken van de wateren rond de zes eilanden, een gebied dat groter wordt met het in werking treden van de EEZ. De Kustwacht werkt intensief samen met douane, politie, marechaussee en de marine. Er werken 240 mensen. Gediplomeerde kustwachters worden beëdigd tot buitengewoon agent van politie. De Minister van Defensie is de verantwoordelijk minister en beheerder. FOTO’S: BAUD SCHOENMAECKERS



28-09-10 15:04

FOTO’S: SHAPE, FOTOGRAFEN VOOR NATUURBEHOUD

EEN KLEURRIJKE PAPEGAAIVIS EN DIKKE STAPELS PAPIER

Internationale verdragen waken over alle soorten De natuur op de drie eilanden is niet alleen fabelachtig. Ze is kwetsbaar en voor veel planten en dieren wordt in de handel grof geld betaald. Om de soorten en ecosystemen te beschermen zijn internationaal afspraken gemaakt.

“Het SPAW-protocol vereist dat landen hun bijzondere gebieden en soorten identificeren en beschermen”, zegt Paul Hoetjes, mariene bioloog en beleidsmaker Natuurbeheer- en behoud. Sinds 10 oktober werkt hij in deze hoedanigheid voor het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, locatie Bonaire. “De Sababank is zo’n bijzonder gebied. We zijn er al jaren mee bezig haar deze status te geven en het ziet er naar uit dat het binnenkort gaat gebeuren. Dan hebben we er een beschermd gebied bij.” Onder het SPAW-protocol wordt de Sababank een beschermd zeegebied. Hoetjes: “De allereerste regel die voor het gebied gesteld wordt, is dat schepen er niet mogen ankeren, omdat dit het koraal beschadigt. Er zijn meer regels denkbaar, alleen kun je in die wateren niet unilateriaal ingrijpen op de scheepvaart. Een ankerverbod gaat nog, maar om doorvaart te verbieden moet je het gebied als PSSA, Particulary Sensitive Sea Area (bijzonder gevoelig gebied) aanbieden aan de Internationale Maritieme Organisatie (IMO).”

DOOR DANIELLE VAN GILS EN BAUD SCHOENMAECKERS

De belangrijkste biodiversiteitafspraken voor de BES-eilanden zijn opgenomen in de Carthagena-conventie, met daarin het SPAW-protocol, de CITES-conventie, het RAMSAR-verdrag, de Bonn-conventie voor migrerende soorten, de Inter-American Convention for the Protection and Conservation of Sea Turtles (IAC) en de Biodiversiteits-conventie. We beschrijven er drie:

SPAW

RAMSAR Het RAMSAR-verdrag beschermt wereldwijd de wetlands (wadden) vanwege hun belangrijke ecologische functie voor waterregulatie, als leefgebied voor unieke dieren plantensoorten en voor vogels. Van de drie eilanden heeft alleen Bonaire RAMSAR-gebieden: Lac, saliña Slagbaai, Gotomeer, Pekelmeer en Klein Bonaire.

CITES De Convention on International Trade in Endangered Species, oftwel het CITESverdrag, regelt de internationale handel in bedreigde dieren plantensoorten. Het behandelt voornamelijk het verbod op verzamelen, verhandelen of vervoeren of bezitten van internationaal beschermde dieren plantensoorten of productien daarvan. Veel van de soorten op de CITESlijst komen op de BES-eilanden voor. In totaal zijn er meer dan 200 wereldwijd bedreigde soorten die op de voormalige Nederlandse Antillen voorkomen.

Rode Lijst IUCN

HAYO HAANSTRA

Het Specially Protected Areas and Wildlife (SPAW)-protocol is onderdeel van de Carthagenaconventie, een verdrag voor de bescherming en ontwikkeling van het mariene milieu in het gehele Caribisch gebied. Doel van het SPAW-protocol is kwetsbare en zeldzame ecosystemen en leefgebieden te beschermen - en daarmee ook de bedreigde dieren plantensoorten in die gebieden.

Het ankeren is al verboden binnen de 12-mijlszone maar nog niet daar buiten. Hoetjes: “Als er een landsbesluit ligt om de gehele Sababank als beschermd gebied aan te wijzen, krijgt de internationale scheepvaart een melding. Hierin wordt meegedeeld dat het vanaf nu verboden is om in het gebied te ankeren. Binnen drie tot zes maanden daarna kan de kustwacht gaan handhaven en overtreders beboeten.” De invoering van de Exclusieve Economische Zone heeft het proces versneld. Sababank heeft in september de status van beschermd gebied gekregen. De aanvraag voor de PSSA-status is inmiddels naar de IMO gestuurd voor behandeling.

Stapels lege schelpen van de koninginneschelp of kroonslak. De slak wordt op alle eilanden van de voormalige Nederlandse Antillen gegeten als vervanger van duur vlees. DCNA en STINAPA onderzoeken of het mogelijk is de kroonslak op duurzame wijze te gebruiken. De kroonslak is niet met uitsterven bedreigd, maar staat wel op de CITES lijst om uitsterving te voorkomen.

De Rode Lijst van het International Union for the Conservation of Nature (IUCN) geeft aan welke soorten behoefte hebben aan bescherming. Zij geeft het risico dat een soort uitsterft weer en de ernst van de bedreiging. Op de rode lijst staat een aantal soorten die op of rond de BES-eilanden leven zoals de bultrugwalvis, hertshoornkoraal, de tijgerhaai en de lederschildpad. De lijst is te vinden op www.changemagazine.nl/rodelijst ■

Paul Hoetjes [email protected]

www.cep.unep.org/cartagena-convention www.ramsar.org www.cites.org www.cms.int www.cbd.int www.iacseaturtle.org/ www.changemagazine.nl/besdossier



28-09-10 15:04

opinie Heaven Can Wait, This Is Paradise Een van de meest aansprekende periodes uit onze geschiedenis, is De Gouden Eeuw. Het tijdperk waarin de toen nog jonge Republiek der Verenigde Nederlanden een ongekende en nooit meer geëvenaarde bloei kende. Niet altijd op even fatsoenlijk wijze verkregen oorlog, slavernij, piraterij, landje pik. Maar Nederland floreerde. Buitenlandse naties prezen de ordelijkheid van onze mooie steden, de godsdienstige en intellectuele verdraagzaamheid, onze opzet van wees- en ziekenhuizen en de geringe criminaliteit. Kunst, wetenschap en filosofie waren opmerkelijk. Nederland was een pleisterplaats van vernieuwing en oorspronkelijkheid, van bijzondere talenten en ondernemingszin. Mede door de Gouden Eeuw is Nederland geworden tot wat het nu is. Ik zie een parabel met het voorrecht dat ik heb, vele eeuwen later. Het voorrecht dat ik mijn zomervakanties door kan brengen in de zonnigste gemeente van Nederland – Bonaire, meer dan 7000 kilometer uit de Hollandse kust. Op dit heerlijk eiland van een kleine 300 km2 (bijna drie keer Terschelling) met krap 13.000 inwoners, gaan vriendelijke mensen met zorg om met hun omgeving. Lokale en Nederlandse partijen als de Nationale Postcodeloterij en het Wereld Natuurfonds hebben samen met de Bonairianen gewerkt aan de ontwikkeling van dit Caribische eiland. Sinds 10 oktober 2010 zijn Bonaire, Saba en Sint-Eustatius bijzondere gemeenten van Nederland. En bijzonder is Bonaire. Het eiland kan het schoolvoorbeeld in de wereld van duurzaamheid worden. Er is nog veel te doen om dit te bereiken, maar de komst vorig jaar van een vrachtschip in de haven van Kralendijk luidde op het gebied van energievoorziening een nieuw tijdperk in. Ik was er getuige van hoe twaalf windturbines in onderdelen aan de kade werden gelost. En vorige maand was ik bij de ingebruikname van dit nieuwe energieproductieproject. Een

project dat bestaat uit dertien windturbines en een (bio)dieselcentrale. In combinatie met een perfect lokaal management wordt hiermee de totale elektriciteitsvoorziening van Bonaire verzorgd. De duurzaamheid bij aanvang is circa 45%. Als wordt overgegaan op biodiesel, wordt het systeem 100% duurzaam. Hiermee is Bonaire het eerste Caribische eiland dat volledig van duurzame elektriciteit wordt voorzien. En het is voor het eerst in de geschiedenis dat deze gecombineerde duurzame energietechnieken op grote schaal worden toegepast. Met het in gebruik nemen van deze installatie is de droom van Bonaire om de eerste plek op de wereld te zijn die het zonder fossiele brandstof gaat redden, een forse stap dichterbij. Nu nog alle auto’s elektrisch, meer decentrale opwekking met zonne-energie, werken aan energie efficiëntie en afval verwerken tot bruikbare producten. Deze duurzame ontwikkelingen komen er en zullen meer werkgelegenheid, welvaart en plezier voor het eiland betekenen. Mijn werkterrein is duurzaamheid. Ik demonstreer als ondernemer met onze eenvoudige werkwijze al negen jaar dat je met duurzaamheid als bindende factor revoluties kunt ontketenen. Streven naar ‘vrijheid’ was een motief voor de opstand die gold als start van de Gouden Eeuw. De Republiek was de pleisterplaats van technologische macht met uitvindingen als straatverlichting, windmolens, sluizen, en industriële vernieuwingen in energie en productie. Dergelijke plaatsen hebben een bijzondere, bijna magische werking op ingrijpende of paradigma veranderde gebeurtenissen in de wereld. Nederland is nog steeds marktleider van technologische vernieuwing - met Bonaire kan worden gedemonstreerd dat het ook echt werkt. Ik ben ervan overtuigd dat Bonaire een magische pleisterplaats van vernieuwing kan worden in de mondiale zoektocht naar vrijheid van energie of anders gezegd: Power to the People.

Ruud Koornstra, ondernemer in duurzaamheid, is partner van Tendris.

.

“Bonaire wordt het schoolvoorbeeld van duurzaamheid”



28-09-10 15:04

RIJKSVERTEGENWOORDIGER HENK KAMP IN GESPREK MET GEZAGHEBBER GLENN THODÉ

Zelfde dans op verschillende ritmes De Nederlandse manier van problemen aanpakken verschilt net zo veel van de Bonairiaanse als de twee fysiek van elkaar verwijderd liggen. Maar de Hollandse polder en Caribisch Nederland hebben een veelbelovende latrelatie. Gezaghebber Glenn Thodé in gesprek met Rijksvertegenwoordiger Henk Kamp over kansen, respect en vooruitgang. TEKST EN BEELD BAUD SCHOENMAECKERS

Het statige kantoor van het Eilandbestuur van Bonaire aan Plaza Wilhelmina staat uitnodigend langs de kade waar grote cruiseschepen lui in de zon liggen. Als zij hun kostbare ‘lading lossen’ overspoelen de duizenden toeristen het pittoreske Kralendijk – voorheen bekend als Koralendijk, dijk gebouwd op koralen. De toeris-

tenindustrie is de grootste bron van inkomsten van Bonaire. Groei is nodig om aan de toenemende vraag te voldoen. Hoeveel groei kan Bonaire aan zonder de kwetsbare natuur te vernielen? Glenn Thodé: “Er zal geen situatie ontstaan van economie versus ecologie, ze zullen op Bonaire altijd hand in hand gaan. Wij als bestuurders zorgen dat Bonaire zijn ecologische waarden behoudt. Alleen dan kunnen we de economie duurzaam vooruit helpen. De overheid maakt regels en beleid voor behoud van de kwetsbare natuur, NGO’s als STINAPA zorgen voor goed beheer.”

“Ik ben het ermee eens dat ecologie en economie geen tegenpolen zijn”, zegt Henk Kamp. “Maar op korte termijn zullen er fricties zijn. Het eiland is bezig met een bestemmingsplan, met plannen voor afvalwaterzuivering en betere afvalverwerking. Als je gewend bent zonder veel beperkingen en kosten afval te storten, het afvalwater op zee te lozen, vrij te zijn in het bepalen waar je een gebouw neerzet, dan kan ik me voorstellen dat ondernemers zich nu in een keurslijf geperst voelen. Maar regulering is nodig om voor de lange termijn de biodiversiteit te behouden. Dus we moeten zorgen dat ondernemers ondanks die frictie aangehaakt blijven.” Het aantal mensen op Bonaire neemt toe, er is meer activiteit, de druk neemt toe… Thodé: “Bonaire heeft altijd een golfbeweging in groei gekend. De groei neemt nu toe door instroom van buitenaf als gevolg van de staatkundige veranderingen. In het verleden werd de fysieke groei haast op natuurlijke wijze opgevangen door de omgeving zelf. Dit absorptievermogen is gedaald doordat er meer toeristen zijn gekomen en er de afgelopen jaren veel is gebouwd. De toenemende druk op ons eiland wordt ook door de bevolking gevoeld en soms als bedreigend ervaren. Te-



28-09-10 15:04

Glenn Thode (l) en Henk Kamp overleggen regelmatig over gezamenlijk beleid voor Bonaire



28-09-10 15:04

gelijkertijd wil ik dat we de mensen van onze gemeenschap bij alle ontwikkelingen blijven betrekken - ondernemers, leraren, NGO’s – de hele bevolking. De weg van duurzame groei van Bonaire hebben we veertig jaar geleden al ingezet. Door deze druk lijkt die nu te worden losgelaten, maar dat is niet zo. We blijven deze weg volgen om evenwicht te behouden en waar nodig te herstellen, in natuur, cultuur, vooruitgang. Daarom moeten we anders omgaan met onze leefomgeving, sommige activiteiten beperken of anders inrichten en dat kan weerstand oproepen”. Kamp: “Hier komt het aan op onze kwaliteiten. Wij, de Nederlanders moeten met een heldere lange termijn visie de noodzaak tot regulering duidelijk maken. Het Bonairiaanse Bestuurscollege wil net als wij dat het toerisme beheerst zal toenemen, dat het karakter van het eiland, van de natuur en de samenstelling van de bevolking niet wordt aangetast. Nu is er veel nieuwbouw, omdat eerder uitgegeven vergunningen worden geëffectueerd”.

We blijven ons wel bewust van onze positie dat we een Europees land zijn op 7800 km afstand.

Sinds 1 september zijn enkele belangrijke bij de Eilandverordening Natuurbeheer behorende uitvoeringsbesluiten van kracht. Dit geeft natuur en milieu op Bonaire juridisch vastgelegde bescherming. Het Ruimtelijk Ontwikkelingsplan wordt binnenkort door het eilandbestuur aangenomen.

Uit een analyse van genoemde plannen blijkt dat als alle reeds uitgegeven bouwvergunningen worden geëffectueerd, de groei enorm is. Thodé merkt met gevoel voor poëzie op dat Bonaire jaren op een paard heeft gezeten dat in draf was. “We moeten nu voorkomen dat het paard in dolle galop gaat. We moeten de teugels vasthouden en kijken wat we wel en wat we niet meer toelaten. Met een model waarmee je kan zien wat de effecten van die groei op de omgeving zijn. Dan is de groei beheersbaar”. Met de teugels slaat u een mooie brug naar het onderwerp beteugeling door en invloed van Nederland. Thodé: “De beteugeling is vergelijkbaar met die van de Antilliaanse overheid. Maar de invloed is groter omdat Nederland fysiek sterker aanwezig is – er zijn veel Nederlandse ambtenaren op het eiland. De Antilliaanse overheid was meer op afstand. Beteugeling kan ook prikkelend zijn. Ik bemerk dat Nederland meer ondersteunend wil zijn en dat vaak ook is - en als wij vinden

dat de teugels wat losser moeten, dan gaan we praten”. Kamp: “De invloed is zeker groot. We zijn hier vertegenwoordigd met alle ministeries, er lopen 96 projecten over de hele linie – onderwijs, hulpverlening, brandweer, belasting. Maar we blijven ons wel bewust van onze positie dat we een Europees land zijn op ruim 7800 km afstand. Wij moeten onze positie vinden ten opzichte van de lokale overheid. Net zoals Bonaire zijn positie naar ons moet bepalen. We zijn zoekende maar op een constructieve manier. We stemmen wekelijks af en maandelijks is er overleg met het Bestuurscollege”. Thodé: “Ik weet een mooi voorbeeld van beteugeling. Wij hadden nog niet zo’n sterke begrotingsdiscipline. Nederland en Bonaire zijn overeengekomen dat een College Financieel Toezicht ons hierin gaat bijstaan en gaat toezien hoe wij beter kunnen omgaan met onze middelen. Dit is een vorm van beteugeling, waaraan we vervolgens sámen invulling geven. En dat prikkelt. Net als invulling geven aan de speerpunten die de eilanden en Nederland hebben vastgesteld: veiligheid, onderwijs, gezondheidszorg en sociale zekerheid voor jeugd en gezinnen.” Wat is het lastigste punt in de samenwerking? Thodé: “Gezamenlijk communiceren naar de bevolking. Samen de juiste boodschap uitdragen, helder maken waar de overeenkomsten zitten en waar we verschillen. De Nederlandse overheid wil graag aangeven wat ze doet op een manier die aansluit bij haar realiteit. Maar dat is niet altijd de realiteit van hier. Zeker als het over belangrijke onderwerpen gaat zoals de effecten van de transitie, het college van financieel toezicht, de vier speerpunten. Er zou wel iets anders mogen worden gecommuniceerd, iets meer met oog voor de bevolking. Een veel gehoorde vraag is ‘wat betekent dit nu voor mij, of voor mijn opa en oma’? En ook dit is onderdeel van een proces. We moeten elkaar nog vinden in de dans die we samen doen op verschillende ritmes. De ritmiek van Nederland lijkt soms op die van house, veel beats per minuut. Wij hebben nog een rustig bachata ritme – gebaseerd op onze ervaring, op onze cultuur, op Caribische gewoonten”. Daarmee raakt u aan het punt van cultuurverschillen. Kamp: “Die zijn groot. Nederland is gewend planmatig te werken en alle stadia te doorlopen: van analyse, planvorming, afspraken maken tot uitvoering. Op Bonaire komt er meer improvisatie en gevoel bij, wordt meer tijd gestopt in het nader tot elkaar komen, het opbouwen van een relatie, elkaar overtuigen. Ik denk niet dat onze aanpak altijd de verkeerde is, maar die van hen ook niet. De kunst is nu tot elkaar te komen”.

“Ik zie graag dat beide overheden op dit eiland samensmelten tot een humane overheid”, zegt Thodé, “niet een van cijfers, dossiers en nummers. Een overheid die het beste van de twee in zich draagt, waarin beide methodes versmolten zijn. De Nederlandse aanpak is ra-



28-09-10 15:04

tioneel en systematisch. Hier kijk je wat voor problemen er zijn, praat je met alle partijen. Dan volg je je hart en je buik en ga je voor een oplossing die beide partijen goed past. Wat ik heb gemerkt, is dat beide aanpakken niet optimaal zijn. Als wij een combinatie kunnen maken waarbij wij aanpak en cultuur beter harmoniseren, dan hebben we een overheid die de beste keuzes kan maken voor Bonaire en zijn inwoners”. Kamp: “Bonaire is in de gelukkige omstandigheid met een Nederlandse overheid te maken te hebben die één geheel is en één aanspreekpunt heeft: de Rijksvertegenwoordiger. In Nederland hebben gemeenten met alle ministeries te maken die op veel terreinen beleid en werkzaamheden niet op elkaar afstemmen. Hier werken de ministeries heel nauw samen. Sterker nog: de vertegenwoordigers van alle departementen zijn in één gebouw gehuisvest, in het Regionaal Service Centrum, voortaan Rijksdienst Caribisch Nederland (RCN) geheten. Drie keer per week vindt er afstemming plaats.” Klinkt goed – maar vanuit Bonairiaans perspectief lijkt het misschien op een bestuurlijke overval. Thodé: “Geen overval, maar wel een overvloed aan Nederlanders! Toen het RCN openging, leek het alsof we in een regen van speerpunten terecht waren gekomen. ‘Aan welke prioriteit moeten we nu aandacht besteden?’ Vergeet niet, ons bestuursapparaat is met minder mensen dan de Nederlandse overheid hier is. Als men voelt dat een aanpak niet aansluit bij die van Bonaire, dan krijg je weerstand. Maar als mensen geprikkeld worden en zij ook mee kunnen praten, zullen zij de aanpak meer als steun gaan ervaren. Weerstand zal omslaan als duidelijk wordt dat er meer kan met eigen bevoegdheden.”

Deze intensieve interactie met de centrale overheid is nieuw voor Bonaire. De relatie tussen de Nederlandse Antillen en Bonaire had federatieve trekken, waardoor het eiland met grote zelfstandigheid kon opereren. Dit werd ervaren als autonomie. De grotere bemoeienis van de Nederlandse overheid wordt door een groep tegenstanders gezien als een aantasting van die autonomie. Op de werkvloer vragen mensen zich af ‘wat betekent dit voor mij, nu Nederland over mijn schouder meekijkt’. Volgens Thodé is er al een kentering te zien; wat eerst als bemoeizucht werd ervaren, slaat steeds vaker om in een gevoel van ‘samen staan we sterk’ en ‘we kunnen elkaar ondersteunen’. Kamp: “Als we de zaken niet op een directe Nederlandse manier zouden aanpakken, dan zou er onvrede komen. Dan schep je verwachtingen die maar niet lijken uit te komen. Toen we hier kwamen in januari 2009 was er een slechte gevangenis voor 26 mensen, nu is er een betere voor 75 mensen. Wat extra veiligheid voor Bonaire betekent. Ook is er verbetering van de eerste hulp. We werken aan een centrale melding

voor alle hulpdiensten. Er zijn problemen met de ziektekostenverzekering. Vanaf januari 2011 is die er voor iedereen. We hebben achter veel zaken haast gezet en uiteindelijk plukken de Bonairianen er de vruchten van. Ik begrijp de weerstand, maar als men de voordelen straks merkt, komt er zeker ook waardering”. Hoe kijkt de gemiddelde Bonairiaan tegen 10-10-10 aan, de magische datum? Thodé: “Er is geen gemiddelde Bonairiaan. Er zijn sterke tegen- en sterke voorstanders, mensen die verder vooruit kijken en zien hoe het uiteindelijk beter kan worden. Het zijn vooral de tegenstanders die veelvuldig in de media terug te zien zijn.”

Een veelgehoorde vraag is: ‘Wat betekent dit nu voor mij, of voor mijn opa en oma?’

Volgens Kamp moeten de gevoelens van die tegenstanders serieus worden genomen. Bestuurders moeten heel helder maken dat niet alle Nederlandse wetten en regels op de BES-eilanden worden toegepast. Uitgangspunt blijven de Antilliaanse wetten, die in aangepaste vorm van kracht blijven. Daarnaast zijn aparte wetten door Caribisch Nederland opgesteld, zoals fiscale wetten die recht doen aan de lokale situatie. Welke twee adviezen zou u aan elkaar geven? Thodé: “Eén: sta meer open voor de Bonairiaan. Het feit dat wij zijn aangesloten bij Nederland, betekent ook solidariteit en gelijkwaardigheid. Als Nederlandse bestuurders hiervoor open staan, kunnen we beter samenwerken aan een menselijke overheid die inspeelt op de wensen van de Bonairianen. Mijn tweede advies luidt: “Laat alle Nederlanders die worden ingevlogen of betrokken zijn bij het opstellen van regels, eerst de eilanden bezoeken en met de mensen praten. Dan kunnen ze zich een beeld vormen van de kaders en de context waarbinnen die regels moeten worden toegepast. Er zijn mensen in Nederland die namens de eilanden spreken - maar ik zie ze onvoldoende hier. Zij kennen de sfeer en omstandigheden niet. Ze hebben geen besef van hoe de samenleving hier functioneert.” Kamp: “Eén: blijf kritisch naar Nederland want Nederlanders hebben de wijsheid niet in pacht. En twee: blijf positief. Wij, de Nederlandse ambtenaren die hier op het eiland zijn, hebben een positieve attitude, hebben het nodige te bieden, zien veel mogelijkheden. Nederland heeft een goed functionerende overheid – maar hou ons scherp, blijf positief kritisch.” ■

Meer informatie: Gezag op Bonaire: [email protected] Rijksvertegenwoordiger: [email protected] Websites: www.bonairegov.an www.rsc-bes.nl



28-09-10 15:04

Van hei en bos naar mangrove en koraal Bij Staatbosbeheer denk je eerder aan de Veluwe dan aan een mangrovebos. Toch krijgen Nederlandse natuurorganisaties straks te maken met exotische landschappen en ecosystemen. Welke rol zien zij voor zichzelf weggelegd op de eilanden? DOOR MAARTJE SMEETS

Mangrovebos FOTO HENKJAN KIEVIT



28-09-10 15:04

Onderwaternatuur Saba FOTO HANS LEIJNSE



28-09-10 15:04

Nederlandse natuurbeschermers als het Wereld Natuur Fonds, Staatsbosbeheer en Vogelbescherming Nederland zijn nauw betrokken bij natuurprojecten in de Nederlandse Cariben. Van de circa 50.000 soorten in het Koninkrijk is ongeveer een kwart (10.000-15.000) is te vinden op Saba, St. Eustatius en Bonaire. Er zijn bijzondere ecosystemen die bedreigd worden, zoals de mangrovebossen. Het ministie van LNV geeft herstel van die bossen prioriteit. De Wageningen Universiteit en Researchcenter kreeg opdracht samen met de Bonairiaanse natuurstichting STINAPA hier een studie naar uit te voeren. Dit heeft geleid tot twee proefplekken waar de mangrovebossen opnieuw worden aangeplant. Bert Denneman van Vogelbescherming Nederland noemt de eilanden de ‘schatkamer van de biodiversiteit in het Nederlands Koninkrijk’. “Juist daarom hebben Nederlandse organisaties een grote verantwoordelijkheid om te helpen die natuur in stand te houden. Vogels zijn een belangrijke indicator van hoe het gesteld is met de natuur. We ondersteunen daarom lokale natuurbeschermers met cursussen in vogelmonitoring- en educatieprogramma’s.” Dankzij de inspanningen van Vogelbescherming in samenwerking met hun internationale koepelorganisatie Birdlife zijn op Bonaire zes gebied bestempeld als Important Bird Area’s. In deze gebieden mag niet zonder meer worden gebouwd. Vogelbescherming kon eerder donaties doen van 200.000 euro voor programma’s

op de eilanden en vroeg in aanloop naar 10-10-2010 haar leden opnieuw om een bijdrage. Als lobbyclub richt ze zich in sommige kwesties, bijvoorbeeld als er gebouwd dreigt te worden in broedgebieden, direct tot de eilandbesturen. Vaker blijft ze echter op afstand, lobbyt ze in Nederlandse bestuurskamers voor de Nederlandse Cariben en ondersteunt ze lokale natuurbeschermers. “We willen niet vanuit Nederland zaken gaan zitten regelen die lokale mensen veel beter zelf kunnen afhandelen.”

Natuur als bron van inkomsten Staatsbosbeheer werkt ook volgens dat standpunt. “Het zou onrecht doen aan de ontwikkeling op gebied van natuurbeheer op de eilanden als wij daar iemand neer zouden zetten die de boel zou gaan leiden”, zegt Jan Blok van Staatsbosbeheer. “Ondanks gebrek aan geld hebben lokale natuurbeheerders de afgelopen jaren enorme sprongen gemaakt op gebied van kennis en expertise met hulp van Nederlandse en internationale onderzoeksinstellingen.” Staatsbosbeheer ondersteunt bijvoorbeeld bij het opstellen van beheerplannen of de exploitatie van natuurgebieden. Blok: “Wij weten niet alles over de ecosystemen ter plekke, maar we weten wel hoe je natuur en recreatie samen kunt laten gaan en inkomsten kunt genereren. Vooral dat laatste is erg belangrijk om de natuur op de eilanden te behouden.“ Op Bonaire is met het oog op die broodnodige inkomsten een plan ontwikkeld

om niet alleen duikers, maar alle waterrecreanten een bijdrage te vragen als zij natuurparken bezoeken. Bewustwording is bij bewoners en toeristen daarom meer dan eens van belang. Het Wereld Natuur Fonds werkt op Bonaire dan ook al jaren lang hard aan voorlichting en educatie, onder meer door rangers op te leiden en bij het Eilandbestuur te blijven hameren op het belang van communicatie over natuurbeheer met bewoners en toeristen.

Waken voor scheefgroei Willem Ferwerda van de Nederlands tak van IUCN (International Union for the Conservation of Nature) is blij met alle aandacht die er nu is voor de BES-eilanden. Tegelijkertijd waarschuwt hij voor scheefgroei ten opzichte van Curaçao, Aruba en St. Maarten. “Het advies van de Dutch Caribbean Nature Alliance (DCNA) en IUCN NL was dat Nederland een bindende afspraak zou maken met deze drie eilanden over natuurbeheer, mede vanwege het grote economische belang. We moeten voorkomen dat de aandacht voor die andere drie eilanden verslapt alleen omdat ze op papier een andere status hebben.” Hoewel alle eilanden dus ook na 10-10-10 gelijkwaardig blijven voor IUCN NL, verwacht Ferwerda wel dat de BES-eilanden vruchten kunnen plukken van hun nieuwe status. “Nederland is, ook door Europese regelgeving, een stuk verder op het gebied van wetgeving voor natuurbeheer dan de voormalige Antillen. De lijnen tussen beleidsmakers hier en ter plekke worden korter en de eilanden krijgen toegang tot meer



28-09-10 15:04

Alleen natuurbescherming is niet meer genoeg. De natuur heeft nu duurzaam beleid op alle fronten nodig

potjes met geld.” IUCN NL, dat mede aan de wieg van DCNA stond, fungeert sinds 2004 als schakel tussen de verschillende lokale en Nederlandse natuurbeheerders. “Er is nu een mooi bouwwerk ontstaan waarin goed wordt samengewerkt. Als er iets is dat ik mee wil geven aan Nederlandse natuurbeheerders, is het wel dat we moeten luisteren naar en leren van de lokale expertise. De natuur is er het meest bij gebaat als we met begrip voor elkaar te werk gaan.’

Riool als levensader voor natuur Waar natuurbeheer een bekend gegeven is op de eilanden, vindt er geen milieubeheer plaats zoals afvalinzameling en riolering. Afvalwater wordt ongezuiverd geloosd en komt via het grondwater in zee terecht. Hierdoor komen veel nutriënten in het water terecht, wat een slechte invloed heeft op het voor het toerisme zo kostbare koraal. Volgens Peter Montanus, beleidsmedewerker Milieu en Natuurbeleid van het Eilandgebied Bonaire, wijzen studies uit dat de kritische grens voor het koraal rond Bonaire is bereikt. “Er zijn minder grote vissen, koraal verbleekt. Als de toename van het aantal nutriënten in het water door lozing van afvalwater doorgaat, zal koraal gaan afsterven.” Hoewel dit probleem al lang bekend is, duurde besluitvorming over riolering lang.

Noodplan Het ministerie van VROM schreef daarom in samenwerking met bestuurders van het eilandgebied een noodplan. Dit plan

behelst een tijdelijke riolering die door de toegenomen bebouwing de ergste druk van de ketel haalt aan het kustgebied van Bonaire. De Nederlandse overheid heeft geld beschikbaar gesteld voor een installatie. Bij hotels worden septic tanks geplaatst die worden leeg gezogen door vrachtwagens die het vervuilde water naar de tijdelijke installatie brengen. De hotels aan de kuststrook zullen het exploitatiebedrag van 1 miljoen euro per jaar gezamenlijk moeten opbrengen. Kwartiermaker van het ministerie van VROM op Bonaire Jozef van Brussel denkt dat de weerstand om te betalen voor duurzame afvalwaterzuivering wegvalt, als ondernemers en bewoners merken wat de gunstige bij-effecten zijn: Niet alleen voorkomt de zuiveringsinstallatie dat vuil water in zee wordt geloosd. Er blijft na zuivering water over dat gebruikt kan worden om veevoer te produceren. LNV werkt samen met het eiland aan dit project. De productie van veevoer maakt het mogelijk omheinde plekken te creëren waar geiten gevoederd worden, zodat die niet meer vrij rondscharrelen, de bodem kaalvreten en erosie in de hand werken. Het schone water dat na zuivering overblijft is geschikt voor tuinbouw.

Modelgemeenten Peter Montanus is bijzonder optimistisch over de nieuwe status van de eilanden en de kansen die dit biedt. “Dit kunnen duurzame modelgemeentes van Nederland worden. Met de investering van enkele tonnen zijn hier wonderen te verrichten. De bewoners op de eilanden leven al eeuwen in harmonie met de natuur. Zij staan er heus voor open om die harmonie in ere te houden en waar nodig te herstellen.” ■ www.staatsbosbeheer.nl www.wnf.nl www.iucn.nl www.dcnanature.org www.vogelbescherming.nl

Montanus (l) en Van Brussel

Beheren en beheersen Voor Bonaire is op hoofdlijnen een plan voor ruimtelijke ordening vastgesteld. Dit voorziet in de bouw van 3600 woningen en er wordt rekening gehouden met 25.000 inwoners. Dankzij de nieuwe natuurverordening krijgen ook natuurparken op het eiland een beschermde status. Tot nu toe was die er alleen voor de mariene natuurparken. Niet alleen duikers, alle watergebruikers gaan voortaan bijdragen in de kosten voor natuurbescherming. Hotels aan de kuststrook gaan voor een belangrijk deel de kosten van de riolering dragen. Op gebied van energie streeft Bonaire naar 40 tot 50 procent opwekking uit windenergie. Daarom zijn er windmolens geplaatst bij de energiecentrale, die nu nog voornamelijk draait op stookolie. Communicatie, voorlichting en educatie zijn van groot belang om draagvlak voor deze milieumaatregelen te creëren bij bewoners, ondernemers en toeristen. Peter Montanus [email protected] Jozef van Brussel [email protected]



28-09-10 15:04

ONGEREPTE GROENE STIP IN DE OCEAAN

Saba, the Unspoiled Queen Bovenwinds gelegen, vulkanisch. Weelderig, mysterieus en rein. Een smaragd van 13 vierkante kilometer, een groene stip in een aquamarijne zee. The Unspoiled Queen is nog onaangeroerd door de 21ste eeuw. Niet bewoond, wel bevolkt. Tijd voor regulering dus. DOOR BAUD SCHOENMAECKERS

Mount Scenery

FOTO CHRISTIAN KONIG



28-09-10 15:04

Landen op ’s werelds kleinste internationale luchthaven is een avontuur. De hoogste bergtop van Nederland, Mount Scenery (872 meter) mysterieus in nevelen gehuld, is van verre te zien. Kom je dichter bij het eiland, wordt je blik snel omlaag getrokken naar het streepje asfalt op een afgevlakte uitstulping in het landschap. Om de landingsbaan te bereiken, scheert het tweemotorig vliegtuig voor 22 inzittenden rakelings langs de rotskust. Bij verkeerde wind kan niet geland worden. Binnenkort komt er een strook bij zodat dat probleem is opgelost. Groter wordt het vliegveld echter niet, al spant Saba zich goed in het toerisme te laten groeien.

Straatbeeld Windwardside, Saba

Bouwen op rotsen Geen gokhallen en friettenten Met 27 duikplekken in uitzonderlijke zeenatuur staat Saba in de top vijf van de wereldlijst van duikersplaatsen. Voor de wandelaar zijn er 28 hiking trails door vijf ongerepte vegetatiezones – van nevelwoud tot steppeachtig struikgebied. “Saba gaat niet voor kwantiteit, maar kwaliteit”, zegt Glenn Holm, directeur van het toeristenbureau. “Hier geen massatoerisme, geen boulevards, geen casino’s. Wij zijn één met de natuur en die geeft ons mogelijkheden genoeg.” Maar die puurheid is kwetsbaar. Holm: “Een paradijs is aantrekkelijk. Een nu werkende verordening verbiedt te bouwen boven de vijfhonderd meter. Maar wat als je onder die grens iets wil neerzetten? Het is daarom zaak dat het bestemmingsplan voor Ruimtelijke Ontwikkeling snel wordt aangenomen.” De bezorgdheid van Holm is mede ingegeven doordat negentig procent van de grond van Saba in particulier eigendom is. Voor geld is alles te koop en ‘bestemmingsplan’ is een gevoelig onderwerp voor particuliere grondeigenaren want het riekt naar beknotting. Het versnipperde eigendom kan ook tegengesteld werken. Tom van’t Hof, grondlegger van natuurbeheer op Saba: “Een paar jaar geleden heeft een projectontwikkelaar een plan gemaakt voor een naar zee glooiend gebied met golfbaan, jachthaven, countryclub en strand. Veel mensen zagen het wel zitten, maar een van de familieleden wilde niet verkopen en het plan werd afgeblazen. Het kan ook anders aflopen. Daarom is het belangrijk dat er regelgeving komt. Ik ben dan ook blij met de veranderingen op 10-10-10.”

Met grote ambitie is Sabavilla’s begonnen aan een project van 24 luxe villa’s. “Er is er één gebouwd en die staat al vijftien jaar te koop,” zegt Van’t Hof. “Saba is geen eiland voor de rijken. De jetset kan hier niet landen met hun vliegtuig noch aanleggen met hun jacht. Bovendien is het hier duur bouwen en werken de natuurlijke omstandigheden ook niet mee: rotsachtig en stijl.” Tom van ’t Hof werd in 1986 gebeld door het Sabaanse Bestuurscollege met de vraag of hij een plan wilde maken voor de bevordering van het duiktoerisme op het eiland. “Een voorwaarde was instandhouding van het mariene evenwicht. Heel bijzonder vond ik dat, een politicus die vooruit keek.” In 1987 werd hij de eerste directeur van de Saba Conservation Foundation dat het beheer doet van zowel het zee- als landpark. Een kwart eeuw later is Saba Marine Park uitgeroepen tot nationaal park. De huidige directeur van de Foundation is Kai Wulff. “De druk op de zee neemt toe. Het aantal vissers mag dan klein zijn, enkele van hen zijn groot en onduidelijk is wat de invloed is van de vissers op het visbestand: Hoeveel vis is er nog, wat is de bijvangst, welke soorten zijn er nog? We hebben niet de juiste en meest recente data, er vindt geen monitoring plaats. We kunnen dus niet op accurate gegevens managen en er is weinig regulering.” Deze zaken staan hoog op de prioriteitenlijst van Wulff: “Dan hebben we gereedschap voor duurzame visserij wat de visstand, de biodiversiteit en het toerisme ten goede komt.”

Adaptatie Onderzoek is ook nodig om het hoofd te

FOTO SABA TOURIST BUREAU

kunnen bieden aan klimaatverandering; Saba moet zich robuust kunnen aanpassen aan de gevolgen ervan. Bekend is wat klimaatverandering betekent voor kleine eilandstaten in het algemeen, maar er is weinig kennis specifiek voor Saba. Het eiland ligt hoog en wordt niet direct in zijn bestaan bedreigd door de stijgende zeespiegel. Maar de gevolgen zijn merkbaar – blekend en afstervend koraal, onverklaarbare vissterfte, warmer zeewater, opschuivende vegetatiezones, extremen in temperatuur en neerslag. Door toename van aantallen en intensiteit van orkanen wordt het koraal kapot geslagen. Om een strategisch adaptatieplan te kunnen maken, zijn meer op onderzoek gebaseerde gegevens nodig. Wulff zou daarvoor graag een laboratorium hebben voor zowel land- als zee onderzoek. “ We weten nu niet welke soorten we hebben! Ik hoop dat Nederland ons zal steunen met deskundigheid, met mogelijkheden voor opleiding en met geld natuurlijk. We moeten zorgen dat wij niet opnieuw het wiel gaan uitvinden.” De overgang na 10 oktober biedt kansen. Conform internationaal recht wordt de Economisch Exclusieve Zone ingesteld waardoor een strook van 200 mijl uit de kust onder Nederlands gezag en beheer komt. Voor dit mariene gebied is een beheerplan opgesteld waarvan monitoring en onderzoek deel uitmaken.

Vreemde ogen dwingen Veel vissers volgen de door henzelf gestelde regels. Maar er zijn ook wetten. Overtredingen daarop zijn lastig aan te pakken. Wulff: “De mensen kennen elkaar, zijn bevriend of familie. Dan is het moei-



28-09-10 15:26

Zuilen en nevelwoud Vulkaaneiland Saba ligt grotendeels onder water. De vulkanische ondergrond in zee is voedingsbodem voor pinnacles. Dit zijn zuilen dicht bedekt met koralen, sponzen, schelpen, organismen. De mate en hoeveelheid waarin deze pinnacles rond Saba voorkomen is zeer uitzonderlijk. In het mariene gebied Sababank zijn onlangs nieuwe vissoorten ontdekt en ecosystemen van koraal, gedomineerd door unieke algengemeenschappen. Men vermoedt dat de Bank zowel kraamkamer als ‘crèche’ van walvissen is. In het kader van internationale verdragen, zoals de EEZ, heeft het ministerie

Het nevelwoud op Mount Scenery

van LNV 100.000 euro beschikbaar gesteld voor een patrouilleboot ten behoeve voor de bescherming van de Sababank. Boven water domineert Mount Scenery het eiland. Delen van het nevelwoud rond de top van de berg zijn uniek in de wereld. De omstandigheden brengen een grote hoeveelheid bijzondere planten- en diersoorten voort. Er loopt één weg over het eiland van het vliegveld naar de haven. Voor hun watervoorziening maken de Sabanen gebruik van ontzilt zeewater. Daarnaast zijn er ondergrondse cisterns waar regenwater in wordt opgevangen.

lijk handhaven en straffen opleggen. Als Saba een Nederlandse gemeente is, zal dit veranderen, zeker als voor handhaving mensen van buiten het eiland worden aangetrokken. Vreemde ogen dwingen.” Informeel is er samenwerking met en tussen de vissers. Wulff: “Ze informeren ons als er een tanker in de buurt is of als er vissers van andere eilanden zijn. Dan benaderen wij de kustwacht. Verder is er weinig gezamenlijkheid onder hen.” Om die reden is Wulff sinds kort gevraagd de vissers te vertegenwoordigen in het proces voor de inrichting van de EEZ (zie pag. 20). Veel is in regels te vangen. Dat geldt niet voor de Lion Fish. Wulff: “Dit beest is rampzalig voor de lokale vissers en voor de visstand: de kreeft, de wawoe, de red snapper, de reef fish. Al die soorten lijden onder de aanwezigheid van de Lion Fish.” Het beest is moeilijk te bestrijden. Meer dan tachtig procent van de eitjes komt uit, er

FOTO HENKJAN KIEVIT



28-09-10 15:04

zijn geen natuurlijke vijanden en zelf lust de carnivoor alles. Van alle eilanden komen rapporten binnen dat Lion Fish is gesignaleerd. Uitroeien is onmogelijk. Wulff: “Het enige dat we kunnen doen om de aantallen in toom te houden, is zoveel mogelijk van die vissen te vangen.” Hiertoe worden duikers speciaal getraind en is door alle parken een grote campagne gestart onder de naam Wanted. Maar ook dat vangen is geen sinecure. De vis heeft soms 18 prikvinnen en kan daarmee pijnlijke steken uitdelen die ademhalingsproblemen kunnen veroorzaken. Het vleesetende beest wordt maximaal 40 centimeter lang en kan wel 15 jaar oud worden. Ook duikscholen maken zich zorgen want als er niets gebeurt, is er straks geen andere vis dan deze koraalduivel te zien. Van ’t Hof beschouwt het probleem van de Lion Fish met een nuchtere opstelling: ”Evolutionair gezien zullen er wel vijanden komen. Wie zijn wij trouwens om te zeggen dat deze vis hier niet thuishoort? We weten nog zo weinig van de zee.” De koraalduivel heeft in ieder geval een ding dat tegen hem werkt: hij smaakt lekker.

Indringers Klimaatverandering, reizigers, tankers die water lozen - het zijn allemaal oorzaken waardoor uitheemse soorten Saba en haar wateren binnendringen. “Aan land hebben we het alles-verstikkende Coralita, slangensoorten die hier van oudsher niet voorkomen, planten die we niet eerder zijn tegengekomen en natuurlijk de geiten”, zegt Kai Wulff. Al zien sommigen geiten niet meer als uitheems omdat ze hier al decennia op het eiland zijn. Net als op de andere eilanden lijkt de oplossing een puur politieke kwestie, die wordt bekrachtigd door de straatleus ‘One goat, one vote’. Wulff: “Het is geen taak van een natuurbeheerder, maar we denken graag mee en melden dat de geiten onze biodiversiteit bedreigen. En dan kom je dus direct aan onze belangrijkste bron van inkomsten: toerisme.” Ook hier is handhaving een probleem door de onderlinge banden van de eilanders, die graag overtredingen van een vriend of familielid door de vingers zien.

Scheiden Bij de haven vindt een afgraving plaats. De stenen worden verpulverd tot uniek zwart

Duiken bij Saba

FOTO HANS LEIJNSE

Saba is geen eiland voor de jetset. Er kan niet met een jet worden geland en een fancy jachthaven is er niet

zand. “Het beste zand van de Cariben”, volgens een van de crushworkers. Als de bezoeker zijn pad vervolgt, komt hij niet veel verderop bij de vuilstortplaats. “Ik weet dat dit wordt aangepakt”, zegt Wulff, “maar nu is het vreselijk.” Er is geen afvalscheiding dus alles wordt er gedumpt. Zelfs olie. Terwijl elektriciteitsmaatschappij GeBe alle olie inneemt en weer hergebruikt. Maar dat moet je maar net weten.” De zwarte walmen uit de rij pijpen langs de pier geven het geheim prijs waar GeBe zijn generatoren op laat draaien. Net als op Statia en Bonaire werkt het ministerie van VROM voor Saba aan een masterplan voor de afvalinzameling, scheiding en verwerking. Op de terugweg rijden we naar The Ladder. Een historische trap die de Sabanen gebruikten om de aanvoer van producten van de schepen naar de hoog gelegen dorpen te sjouwen. Zacht klinkt het geronk van de Winair vliegmachine. 22 mensen verlaten het kleinste vliegveld ter wereld. ■

St Eustatius National Parks Visitor Centre Gallows Bay, St Eustatius Phone +599-717-5010 [email protected] www.statiapark.org Tom van’t Hof [email protected]

Kai Wulff [email protected]

Glenn Holm [email protected]



28-09-10 15:04

Overzicht organisaties Overheid

Natuurbeheer

Toerisme

Gezaghebber Bonaire Glenn Thodé [email protected] www.bonairegov.an

Dutch Carribean Nature Alliance www.dcnanature.org/ [email protected] Adres: Kaya Grandi #20 Kralendijk, Bonaire +599.717.5010 +599.790.5010

St. Eustatius Tourism Development Foundation www.statiatourism.com [email protected] Adres: Fort Oranje, Oranjestad St. Eustatius +599.318.2433 +599.318.2107

Gezaghebber Saba Christopher Johnson [email protected] www.sabagovernment.com/ Gezaghebber St. Eustatius Gerald Berkel [email protected] www.statiagovernment.com Rijksdienst Caribisch Nederland www.rijksdienstcn.com [email protected] Adres: Kaya International z/n, Kralendijk PO Box 357 Bonaire +599.715.8333 Kwartiermaker ministerie van LNV Ton Akkerman [email protected] +599.715.8336 Rijksvertegenwoordiger Henk Kamp [email protected] +599.715.8333 Ministerie van LNV Hayo Haanstra [email protected] Adres: PO Box 20401 2500 EK Den Haag Nederland +31.70.3784905

Stinapa Bonaire www.stinapa.org/ [email protected] Adres: Barcadera z/n, Bonaire PO Box 368 +599.717.8444 +599.786.8444 Saba Conservation Foundation www.sabapark.org [email protected] Adres: PO Box 18 The Bottom, Saba +599.416.3295 Stenapa St. Eustatius www.statiapark.org [email protected] Adres: St. Eustatius National Parks Foundation Gallows bay, St. Eustatius +599.318.2884

Het Antillen Huis Badhuisweg 173-175 2597 JP Den Haag Nederland Saba Tourist Bureau www.sabatourism.com [email protected] Adres: PO Box 527 Windwardside Saba +599.416.2231 +599.416.2322 Tourism Corporation Bonaire www.tourismbonaire.com [email protected] In Europa vertegenwoordigd door BASIS Communicatie Adres: Wagenweg 252 PO BOX 472 2000 AL Haarlem Nederland +31.23.5430704

VNG, Vereniging van Nederlandse Gemeenten Maarten Beks [email protected]



28-09-10 15:04

Zesde jaargang No. 3. BES-eilanden Change. magazine

Recommend Documents