zandvliegen, muggen en luizen bij hond en kat. Richtlijn 3, Maart 2009

Ectoparasieten deel 1: Bestrijding van vlooien, teken, phlebotominae / zandvliegen, muggen en luizen bij hond en kat Richtlijn 3, Maart 2009

ESCCAP The Mews Studio, Portland Road Malvern, Worcestershire, WR14 2TA Datum eerste druk © ESCCAP 2009. Alle rechten voorbehouden Deze publicatie wordt beschikbaar gesteld onder de voorwaarde dat eventuele herverdeling of reproductie van een deel of het geheel van de inhoud, in welke vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op andere wijze alleen is toegestaan met voorafgaande schriftelijke toestemming van ESCCAP. Deze uitgave mag uitsluitend worden verspreid in de originele covers. Een bibliotheekexemplaar van deze publicatie is verkrijgbaar bij ESCCAP Benelux ISBN 978-1-907259-14-2

ESCCAP Richtlijn nr. 3

Bestrijding van vlooien, teken, phlebotominae / zandvliegen, muggen en luizen bij hond en kat Publicatiedatum, maart 2009

Inhoud Inleiding.............................................................................................................................................5 I. Biologie, epidemiologie, klinische symptomen en diagnose.....................................................6 I.1 Vlooien..........................................................................................................................................6 I.1.a. Biologie.......................................................................................................................................6 I.1.b. Klinische symptomen...................................................................................................................8 I.1.c. Diagnose......................................................................................................................................8 I.2 Teken.............................................................................................................................................9 I.2.a. Biologie......................................................................................................................................11 I.2.b. Klinische symptomen..................................................................................................................12 I.2.c. Diagnose.....................................................................................................................................12 I.3 Zuigende en bijtende luizen.......................................................................................................12 I.3.a. Biologie......................................................................................................................................12 I.3.b. Klinische symptomen..................................................................................................................13 I.3.c. Diagnose.....................................................................................................................................13 I.4 Phlebotominae / zandvliegen.....................................................................................................13 I.4.a. Biologie......................................................................................................................................13 I.4.b. Klinische symptomen..................................................................................................................14 I.4.c. Diagnose.....................................................................................................................................14 I.5 Muggen / Culicidae......................................................................................................................14 I.5.a. Biologie......................................................................................................................................14 I.5.b. Klinische symptomen..................................................................................................................15 I.5.c. Diagnose.....................................................................................................................................15 II.Effect van gezondheid van het dier en levensstijlfactoren.........................................................15 III. Bestrijding van infecties en overdracht van parasieten Mogelijkheden voor preventie en behandeling van ectoparasieten............................................16 III.1Vlooien........................................................................................................................................17 III.1.a. Behandeling van een bestaande infectie....................................................................................17 III.1.b. Preventie en voortdurende bestrijding.......................................................................................17 III.1.c. Verschillende situaties................................................................................................................18 III.2 Teken..........................................................................................................................................19 III.2.a. Behandeling van een bestaande infectie....................................................................................19 III.2.b. Preventie en voortdurende bestrijding.......................................................................................19 III.2.c. Verschillende situaties................................................................................................................20 III.3 Zuigende en bijtende luizen.....................................................................................................20 III.3.a. Behandeling van een bestaande infectie....................................................................................20 III.3.b. Preventie en voortdurende bestrijding.......................................................................................21 III.4 Phlebotominae / zandvliegen...................................................................................................21 III.4.a. Behandeling van een bestaande infectie....................................................................................21 III.4.b. Preventie en voortdurende bestrijding.......................................................................................21 III.4.c. Verschillende situaties................................................................................................................21 3

III.5 Muggen.........................................................................................................................................22 IV. Resistentie.......................................................................................................................................22 V. Bestrijding van ectoparasieten in de omgeving............................................................................22 VI. Informatie voor de eigenaar over de preventie van zoönosen...................................................23 VII. Ondersteunende informatie voor medewerkers, eigenaren en het publiek............................23 Appendix 1: Aanbevolen literatuur....................................................................................................24 Appendix 2: Verklarende woordenlijst...............................................................................................25 Figuren Figuur 1: Figuur 2: Figuur 2a: Figuur 2b: Figuur 2c: Figuur 3:

De levenscyclus van Ctenocephalides felis..........................................................................7 Verspreiding van teken over Europa...................................................................................9 Ixodes ricinus.....................................................................................................................9 Rhipicephalus sanguineus..................................................................................................10 Dermacentor reticulatus....................................................................................................10 De levenscyclus van Ixodes ricinus......................................................................................11

Tabellen Tabel 1: Tabel 2: Tabel 3: Tabel 4: Tabel 5:

Overzicht van parasitaire arthropoden................................................................................27 Milieufactoren die de overlevingstijd van de vlo beïnvloeden..............................................28 Tekensoorten gevonden op honden en katten in Europa....................................................28 Overzicht van door teken overgebrachte ziekten................................................................29 Zuigende en bijtende luizen van hond en kat in Europa.....................................................31

Insectengroeiremmers hond en kat (IGR’s) Benelux..........................................................................32 Omgevingssprays Benelux...................................................................................................................32 Producten tegen vlooien en teken hond (anti-ectoparasitica) Benelux...........................................33 Producten tegen vlooien en teken kat (anti-ectoparasitica) Benelux..............................................34

4

Inleiding

Bestrijding van vlooien, teken, phlebotominae / zandvliegen, muggen en luizen bij hond en kat

Onder de uitwendige (ecto) parasieten vallen een groot aantal parasitaire arthropoden die taxonomisch behoren tot de orde Acarina (teken en mijten) en de klasse van de Insecta (vlooien, bijtende en zuigende luizen, muggen, vliegen en Phlebotominae zandvliegen). Uitwendige parasieten zijn belangrijk, omdat deze: • huidbeschadigingen kunnen veroorzaken • kunnen leiden tot immuunpathologische reacties • pathogenen kunnen overdragen • mogelijk zoönotisch zijn of zoönosen kunnen overdragen • kunnen interfereren met de band tussen mens en dier • bestreden worden om huisdieren gezond te houden Daarnaast hebben onderstaande factoren klinische gevolgen: • Huidbeschadigingen kunnen leiden tot secundaire bacteriële, schimmel- of gistinfecties (Malassezia spp.) en verscheidene dermatiden • De geïnduceerde immuunrespons, vooral veroorzaakt door speeksel van ectoparasieten, kan leiden tot allergische reacties, waarbij een overgevoeligheidsreactie op een vlooienbeet de meest voorkomende is • De overgedragen pathogenen kunnen aandoeningen veroorzaken, de zogenaamde door vectoren overgedragen aandoeningen, die in de meeste gevallen klinisch belangrijker zijn dan de daadwerkelijke parasitaire infectie zelf • Met ectoparasieten geïnfecteerde huisdieren kunnen een infectiebron vormen voor de huisdiereigenaar (bv. vlooien) wat tot ernstige overlast kan leiden • De directe effecten van een besmetting met ectoparasieten op de gezondheid kunnen veel verder reiken dan de huid: bv. anemie als gevolg van een groot aantal bloed zuigende arthropoden bij een pup of kitten. In Europa zal het toenemende reisgedrag van huisdieren, naast de optredende klimaatveranderingen, de huidige epidemiologische situatie van bepaalde ectoparasieten waarschijnlijk beïnvloeden, evenals van de pathogenen die ze bij zich kunnen dragen of kunnen introduceren in diverse gebieden. Zeldzame aandoeningen kunnen in frequentie toenemen als gevolg van een toegenomen import of het zich vestigen van ziekteverwekkers en hun vectoren in tot op heden niet-endemische gebieden. Een voorbeeld hiervan in de afgelopen jaren is de waarneming van canine babesiose in Centraal- en Noord-Europa, verspreid vanuit voormalige endemische gebieden rondom het Middellandse Zeegebied en Oost-Europese landen naar meer noordelijk gelegen gebieden. Daarnaast hebben het afschaffen van de gemeenschappelijke grenzen binnen de EU door het Verdrag van Schengen en de implementatie van het ‘PETS travel scheme’ voor de UK geleid tot vrij verkeer en makkelijker reizen tussen de verschillende landen op het Europese Continent. Er vinden, met uitzondering van de UK, geen of beperkte grenscontroles plaats voor huisdieren die van het ene land naar het andere reizen. Hoewel het grootste deel van het totale verkeer bestaat uit dieren die met hun eigenaren reizen, worden er tegenwoordig een groot aantal honden, en in mindere mate katten, herplaatst door welzijnsorganisaties vanuit onder andere het Middellandse Zeegebied naar eigenaren in heel Europa. Dit is van groot belang, aangezien het Middellandse Zeegebied een gebied is met een hoge prevalentie van infecties met talrijke ectoparasieten en de door hen overgedragen pathogenen. Deze richtlijn is opgesteld om uitvoerige informatie en ondersteuning te leveren aan dierenartsen, en via hen aan diereigenaren, over de bestrijding van ectoparasieten en preventie van ziekte bij hun huisdieren. Diergeneesmiddelen ondergaan een strenge beoordeling voorafgaand aan hun registratie door de Europese 5

of nationale overheid en elke gebruiksindicatie moet wetenschappelijk zijn onderbouwd. Dierenartsen worden opgeleid om deze middelen juist toe te passen volgens de huidige nationale wetgeving. Anti-ectoparasitica voor gezelschapsdieren kunnen zowel profylactisch als therapeutisch worden ingezet om ectoparasieten te bestrijden. Zichtbare infecties met vlooien, luizen of teken vragen om een behandeling die de infectie beëindigt. Echter, de meeste moderne anti-ectoparasitica hebben een residueel effect waardoor ze ook profylactisch kunnen worden gebruikt om herinfectie te voorkomen. Omdat een groot aantal ectoparasieten kan optreden als vector voor verschillende ernstige aandoeningen bij gezelschapsdieren, heeft de ESCCAP als doel het opstellen van een richtlijn die uitvoerig informatie en ondersteuning biedt aan zowel de dierenarts als huisdiereigenaar om succesvol een infectie met ectoparasieten te bestrijden en overdracht van ziektes naar hun huisdieren te voorkomen. Deze richtlijn concentreert zich op de belangrijkste ectoparasieten: vlooien, teken, luizen en vliegen. Luizen worden taxonomisch ingedeeld in twee verschillende groepen, de zuigende en de bijtende luizen. In deze richtlijn zal de term bijtende luis worden gebruikt. Er wordt nog een tweede ectoparasieten richtlijn opgesteld over belangrijke mijtinfecties bij hond en kat. Er is een aparte richtlijn opgesteld door de ESCCAP over door vectoren overgedragen aandoeningen bij gezelschapsdieren (ESCCAP Richtlijn 4: Door vectoren overgedragen aandoeningen). Voor meer informatie over de bestrijding van endoparasieten is er ESCCAP richtlijn 1: Wormbestrijding bij hond en kat. Voor meer informatie over dermatofytosen zie ESCCAP Richtlijn 2: Schimmelbestrijding bij hond en kat

I. Biologie, epidemiologie, klinische symptomen en diagnose I.1. Vlooien Vlooien (Siphonaptera) zijn vleugelloze, lateraal afgeplatte, bloed zuigende insecten die voorkomen op zoogdieren en vogels. Alleen de volwassen stadia worden op de gastheer aangetroffen, de eitjes en onvolgroeide stadia bevinden zich in de omgeving. Vlooien zijn veel voorkomende parasieten bij de kat, de hond en andere kleine zoogdieren die leven in een huis waar meerdere gezelschapsdieren samenleven. Vlooien komen in heel Europa voor en kunnen leiden tot jeuk, vooral bij gevoelige dieren, en anemie bij zwaar geïnfecteerde dieren. Vlooien kunnen optreden als vector van een aantal pathogenen. Ctenocephalides felis, de kattenvlo, kan o.a. Rickettsia felis en Bartonella henselae, de bacterie die kattenkrabziekte veroorzaakt, overdragen. Zowel C. felis als C. canis zijn tussengastheren van de lintworm Dipylidium caninum. Vlooien kunnen mensen bijten en jeuk en huidlaesies veroorzaken.

I.1.a. Biologie Soorten In Europa is C. felis de meest voorkomende vlooiensoort bij de hond, de kat en andere kleine zoogdieren, gevolgd door C. canis, Archaeopsylla erinacei (de egelvlo), en soms andere vlooiensoorten als Ceratophyllus gallinae, Echidnophaga gallinacea (de kippenvlo), Spilopsyllus cuniculi (de konijnenvlo), Pulex irritans (de mensenvlo) en diverse andere soorten. Levenscyclus De levenscyclus van de vlo wordt afgebeeld in Figuur 1 met C. felis als voorbeeld. De overleving en ontwikkeling van onvolwassen vlooienstadia in de omgeving is in hoge mate afhankelijk van de omgevingscondities. Een relatieve luchtvochtigheid van 40-60% is nodig voor het larvale ontwikkelingsstadium, omdat de vlo in deze levensfase het meest gevoelig is voor uitdroging. De ontwikkeling van ei tot volwassen vlo kan onder de ideale omstandigheden binnen 14 dagen plaatsvinden, maar deze periode kan zich uitbreiden tot 140 dagen. Vlooien zijn zeer goed aangepast aan een leven binnenshuis, waardoor gebouwen of woningen met centrale verwarming of vloerbedekking de vlo de kans geven zich gedurende het hele jaar te ontwikkelen onafhankelijk van het seizoen. 6

Tabel 2 geeft de effecten van de omgevingsomstandigheden op de ontwikkeling en overleving van de vlo weer. Epidemiologie C. felis heeft een opvallend lage gastheerspecificiteit en kan op een groot aantal verschillende huisdieren worden aangetroffen, zoals het konijn, de fret, maar ook op wilde zoogdieren. Onbehandelde honden, katten of andere gastheren kunnen daarom als infectiebron dienen. Ze kunnen een directe bron van infectie met volwassen vlooien vormen, met name als de dieren nauw met elkaar in contact staan, maar meestal besmetten ze de omgeving met eitjes en vindt infectie plaats met nieuw uitgekomen vlooien. De ontwikkeling en overlevingstijd van de vlooienstadia buiten de gastheer zijn afhankelijk van de omgevingscondities (tabel 2). De ontwikkelingssnelheid neemt toe bij warm weer, waardoor de ontwikkeling

a) Vlooien zijn 1-6 mm lange, latero-lateraal afgeplatte, vleugelloze insecten met stevige achterpoten, waarmee ze kunnen springen en hebben aangepaste monddelen om de huid te doorboren en bloed te zuigen. Eenmaal ontpopt, zoekt de mannelijke of vrouwelijke vlo actief naar een gastheer. Zonder gastheer kan de vlo slechts enkele dagen overleven. Na de eerste bloedmaaltijd, heeft de vlo dagelijks een bloedmaaltijd nodig om te overleven en zal meestal op dezelfde gastheer blijven gedurende de rest van zijn leven. De maximaal vastgestelde overlevingstijd is 160 dagen, maar de meeste vlooien overleven één tot drie weken op hun gastheer, omdat deze ze vaak uit de vacht likt. b) De eiproductie en afzetting van C. felis vindt altijd plaats op de gastheer, waarbij een vrouwelijke vlo gemiddeld 20 (maximaal 40 tot 50) eitjes per dag kan leggen. Als zich op hetzelfde dier mannelijke en vrouwelijke vlooien bevinden, zal de reproductie en ei-afzetting snel aanvangen (binnen 48 uur na besmetting). Na de afzetting zullen de parelwitte eitjes (met een lengte van 0,5 mm) van de gastheer afvallen en in de omgeving terechtkomen. Na enkele dagen zullen, onder de juiste omstandigheden, de larven uit de eitjes komen. c) De larven voeden zich met debris als huidschilfers en vlooienfeces uit de omgeving en doorlopen drie larvale stadia tijdens hun ontwikkeling. De larven (meestal L3) schuwen licht en kunnen aangetroffen worden in kieren, naden en diep in het tapijt.

d) Eenmaal uitgegroeid, zal de larve zich gaan verpoppen in een cocon. Na een volledige ontwikkeling tot volwassen vlo, zal deze onmiddellijk of met een vertraging tot wel zes maanden of meer, bij afwezigheid van de juiste stimuli zoals CO2, druk en temperatuursstijging, ontpoppen.

Fig. 1 De levenscyclus van Ctenocephalides felis in de buitenlucht sterk seizoensgebonden is. Buitenshuis bestaan de optimale condities voor ontwikkeling van de vlo uit vochtig, maar niet te nat weer en geen directe blootstelling aan fel zonlicht. De ontwikkeling binnenshuis is niet seizoensgebonden, omdat de centrale verwarming en een relatieve luchtvochtigheid van 40-60% een geschikte omgeving bieden gedurende het hele jaar. Zodra de vlooienlarve zich heeft ontwikkeld tot pop, wordt de bijna volwassen vlo binnen de cocon zeer goed beschermd tegen omgevingsveranderingen, zoals een behandeling met insecticiden in huis of op de ligplaats van het dier. In deze fase kan de vlo langere tijd overleven (> 6 maanden). Dit popstadium, net voor de metamorfose tot volwassen vlo, is een cruciale fase in de epidemiologie van de vlo. Afhankelijk van de omgevingscondities, kan de vlo in dit stadium maanden overleven bij afwezigheid van een gastheer. Het verschijnen van de volwassen vlo gebeurt niet automatisch, maar hangt af van de aanwezigheid van de juiste stimuli. Dit zijn trillingen of druk (bijvoorbeeld de gastheer die door een besmet gebied loopt) en warmte (zoals geproduceerd door het lichaam van de gastheer). Wanneer een geschikte gastheer nadert, kan de vlo snel uit de cocon tevoorschijn komen. Een infectie met andere vlooien dan C. felis of C. canis duidt op een nauw contact met een andere gastheer of omgeving. Zo wordt bijvoorbeeld de egelvlo (A. erinacei) af en toe waargenomen bij de hond of kat na contact met een egel of zijn rustplaats. 7

I.1.b. Klinische symptomen Een vlooieninfectie bij hond, kat of ander klein zoogdier vertoont een grote variatie. Sommige gastdieren dragen slechts enkele vlooien bij zich, terwijl anderen belaagd worden door grote aantallen. Het poetsgedrag van het individuele dier (vooral de kat), heeft een groot effect op het aantal aanwezige volwassen vlooien en hun levensduur. Of er klinische symptomen optreden als gevolg van een vlooienbesmetting hangt af van de volgende factoren: • Frequentie van blootstelling aan vlooien • Duur van de vlooieninfectie • Aanwezigheid van secundaire infecties of andere bijkomende huidaandoeningen • Mate van overgevoeligheid Niet-allergische dieren kunnen slechts weinig of geen klinische symptomen tonen en slechts af en toe een keer krabben vanwege de irritatie van de vlooien en hun beten. Allergische dieren of dieren die een afweerreactie ontwikkelen tegen vlooienspeeksel vertonen pruritus, alopecia, afgebroken haren, papels en erythemateuze maculae met korsten. Het karakteristieke beeld bestaat uit een vochtige dermatitis in het dorso-lumbale en staartgebied. De laesies kunnen zich uitbreiden tot de dijen en het abdomen. Secundaire pyotraumatische dermatitis, pyodermie en seborroe worden veelvuldig waargenomen. In chronische gevallen zal de huid verdikken, waarbij de dermis acanthose, hyperkeratose en lichenificatie vertoont. Daarnaast kan een zware vlooienbesmetting, vooral bij jonge, oude en verzwakte dieren, leiden tot anemie. Ook een infectie met de lintworm D. caninum kan een sterke aanwijzing vormen voor een actieve of recente vlooienbesmetting. De klinische symptomen bij het individuele gezelschapsdier kunnen enorm variëren en een gedetailleerde lijst valt buiten het bereik van deze richtlijn. In plaats daarvan, wordt verwezen naar specialistische dermatologische en immunologische tekstboeken en kunnen de referenties worden geraadpleegd.

I.1.c. Diagnose Een gedetailleerde anamnese draagt bij aan het stellen van de diagnose vlooienbesmetting. Al gevolg van de haarlengte en volume van de vacht, vooral bij sommige hondenrassen, blijft een klein aantal vlooien onopgemerkt. De aanwezigheid van een groot aantal volwassen vlooien, wordt vaak macroscopisch opgemerkt, vooral bij een witte vacht en bleke huid. Vlooien zijn bruine, lateraal afgeplatte, vleugelloze insecten die eenvoudig zijn waar te nemen met het blote oog. Het kammen van het dier is de meest gevoelige methode om een vlooienbesmetting vast te stellen, terwijl het zoeken met alleen de vingers tevergeefs kan zijn. Wanneer er geen vlooien kunnen worden aangetoond, kan er gezocht worden naar vlooienfeces op het dier en in het uitgekamde materiaal. Het materiaal wordt uit de kam op een vochtig wit papiertje of een tissue verspreid, waarbij aanwezige zwarte korreltjes vlooienfeces omringd zullen worden door een rode ring van onverteerd bloed. Het is soms moeilijk om de diagnose volwassen vlooien op een dier met klinische symptomen van een vlooienallergie te bevestigen, omdat het voortdurende poetsgedrag zeer effectief het bewijs van de vlo verwijdert. Echter, een combinatie van de aanwezigheid van vlooien (of vlooienfeces) en een reactie op de behandeling, samen met het uitsluiten van andere mogelijke oorzaken, kan de diagnose vlooienallergie bevestigen. Er is een groot aantal allergietesten beschikbaar, maar geen enkele test wordt erkend als de gouden standaard. Deze testen kunnen wel bijdragen aan het stellen van de diagnose. Het stellen van de diagnose kan bemoeilijk worden, omdat honden met een vlooienallergie, in tegenstelling tot honden die niet gevoelig zijn, ook vaak atopisch zijn of nog een andere allergie hebben (bv. voedselovergevoeligheid).

I.2 Teken Teken behoren tot de familie Ixodidae, de harde teken, of tot de familie Argasidae, de zachte teken. Teken hebben net als andere Acarinae een kleine kop of capitulum. De teken op honden en katten zijn harde teken. De vrouwelijke harde teken kunnen hun lichaamsvolume tot maximaal 120 keer vergroten, aangezien

8

zij zich volzuigen tijdens de bloedmaaltijd voordat ze eitjes prouceren. Een volledig volgezogen vrouwtjesteek kan ongeveer 1 cm lang zijn en ziet eruit als een kleine koffieboon. Teken zijn in bijna heel Europa endemisch en er zijn meer dan twaalf verschillende soorten (tabel 3), met een variabele biologie en geografische verspreiding. Figuur 2a, b en c toont een overzicht van de Europese landen, waar, hoewel soms lokaal aanwezig in bepaalde gebieden, de belangrijkste tekensoorten kunnen voorkomen. Hun rol als pathogene vector varieert per soort en in sommige gevallen per geografische regio (tabel 4). Teken zijn parasieten die zich tijdelijk met bloed voeden en daardoor een variabele periode (van enkele dagen tot weken) doorbrengen op hun gastheren. In het geval van de Ixodes teken, voedt elke stadium zich slechts een korte periode van één tot twee weken. In het algemeen zijn teken vooral belangrijk als vector van bacteriën, virussen, protozoën en nematoden die zowel gezelschapdieren als mensen kunnen besmetten. Infecties kunnen worden overgedragen via het speeksel terwijl de teek bloed zuigt, of, zeldzamer, na orale opname van de teek zoals in het geval van Hepatozoon spp.

Fig. 2a Ixodes richnus verspreiding over Europa

9

Fig. 2b Rhipicephalus sanguineus verspreiding over Europa (veel voorkomend onder de rode lijn)

Fig. 2c Dermacentor reticulatus verspreiding over Europa (meeste voorkeursgebieden bevinden zich boven de rode lijn) 10

I.2.a. Biologie Soorten De teken die in Europa op de hond en kat worden aangetroffen behoren tot de familie Ixodidae en omvatten soorten binnen de geslachten Ixodes, Rhipicephalus en Dermacentor, en secundair Haemaphysalis en Hyalomma (figuren 2 a, b, c en tabel 3). In Noord-Europa en de UK worden Ixodes spp. het vaakst aangetroffen bij de hond en kat. Op dit moment worden Hyalomma teken alleen gevonden in Zuidoost Europa. De meeste soorten zijn in staat zich te voeden op zowel de hond als de kat en op een hele reeks andere gastheersoorten. De twee soorten, Ixodes canisuga en Rhipicephalus sanguineus die gevonden worden op de hond, zijn veel gastheerspecifieker. Levenscyclus Figuur 3 illustreert de levenscyclus van Ixodes ricinus. De tekensoorten die gevonden worden in Europa, zoals I. ricinus, zijn teken met drie gastheren. Dat houdt in dat elk levensstadium zich eenmaal voedt op een nieuwe gastheer na een actieve zoektocht naar deze gastheer door bijvoorbeeld te klimmen in laag struikgewas of de bladeren van smalle planten, zoals grassprieten. Epidemiologie De geografische verspreiding en dichtheid van teken in een bepaald gebied wordt in het algemeen bepaald door het (micro)klimaat en de beschikbaarheid van gastheren. Een verandering van het klimaat of de populatiedichtheid van gastheren, evenals de herverdeling van teken of geïnfecteerde gastheren door reizen, kan de aanwezigheid van verschillende teken en hun geografische spreiding beïnvloeden. Variaties in de populatie wilde dieren kunnen ook van invloed zijn op de verspreiding van vele tekensoorten. Een tekenbesmetting is sterk seizoensgebonden. Neem bijvoorbeeld de UK en Centraal Europa waar typisch twee piekmomenten zijn waar te nemen, een eerste piek in de periode van maart tot juni en een tweede tussen augustus en november. In de meer zuidelijke klimaten vertonen tekensoorten als R. sanguineus en andere een hogere prevalentie tijdens het voorjaar en de zomer, maar ze kunnen zich het gehele jaar door voeden. In Noord-Europese landen zal R. sanguineus normaal gesproken niet buiten overleven, maar zijn levenscyclus afronden in kennels en woningen, aangezien de invloed van het klimaat op deze soort erg groot is. De huidige seizoensgebondenheid bij teken in Centraal-Europa kan veranderen als gevolg van klimaatveranderingen, vooral van het microklimaat in het woongebied van de teken. a) De vrouwelijke teek legt eieren. b + c) In de omgeving komen de zespotige larven uit de eieren. d) De larven voeding zich snel (2-3 dagen) op een geschikte gastheer (een klein zoogdier of knaagdier, of een vogel met een grondnest). e) De larven keren terug in de omgeving om zich te transformeren tot achtpotige nimfen. f) De achtpotige nimfen voeden zich gedurende een korte periode (4-6 dagen) op een geschikte gastheer (een groter zoogdier, een lagomorph of een vogel met een grondnest). De nimfen keren terug in de omgeving en transformeren zich tot volwassen teek. De nimfen brengen het grootste deel van hun tijd in de omgeving door. g) De achtpotige volwassen teek brengt ook de meeste tijd door in de omgeving. h) De vrouwelijke teek voedt zich met één bloedmaaltijd die 5-7 dagen aanhoudt op een groot zoogdier, zoals een hond, boerderijdieren of herten. De mannelijke teken, afhankelijk van de soort, voeden zich intermitterend op de gastheer.

Fig. 3 Levenscyclus van Ixodes richinus 11

I.2.b. Klinische symptomen Klinische symptomen van aandoeningen die door teken kunnen worden overgedragen kunnen zichtbaar worden op het moment van besmetting, maar ook enige tijd later. Teken spelen vooral een belangrijke rol als vector van pathogenen die kunnen leiden tot een reeks door teken overgedragen aandoeningen, de zogenaamde ‘tick-borne diseases’ (TBD’s). Sommige pathogenen kunnen van de ene tekengeneratie op de volgende worden overgedragen en/of op het volgende levensstadium (verticale transmissie); andere kunnen tijdens elke levenscyclus overgedragen worden tijdens het bloed zuigen (horizontale transmissie). Speeksel vormt het belangrijkste medium en route voor ziekteoverdracht. Het feit dat teken zich tijdens de verschillende stadia van hun levenscyclus voeden bij verschillende gastheersoorten, zorgt ervoor dat zij zeer effectief pathogenen kunnen overdragen. Babesia spp., Borrelia burgdorferi s.l., Hepatozoon canis, Acanthocheilonema (Dipetalonema) spp., Bartonella spp. Ehrlichia spp., Anaplasma phagocytophilum, A. platys, Rickettsia spp., flavivirussen en andere pathogenen kunnen allemaal worden overgedragen door teken. Individuele teken kunnen zelfs meer dan één pathogeen bij zich dragen wat vaak leidt tot een ziektebeeld dat aspecifiek is voor een enkele aandoening. Tabel 4 geeft een overzicht van door teken overgedragen pathogenen. Voor meer gedetailleerde informatie kan de ESCCAP richtlijn nr. 4 worden geraadpleegd, die ingaat op de door vectoren overgedragen aandoeningen.

I.2.c. Diagnose Een tekenbesmetting wordt meestal gediagnosticeerd door het aantonen van teken op het dier, hoewel het lastiger kan zijn om de kleine larven en nimfen waar te nemen dan de volwassen mannetjes en volgezogen vrouwtjes. Indien gewenst, kan identificatie van de tekensoort uitgevoerd worden door een gespecialiseerd laboratorium. Er kunnen lokale huidreacties optreden of kleine, ontstoken noduli (microabcessen) als gevolg van een tekenbeet. Als de teken niet opgemerkt worden en de pathogenen zijn overgedragen, kan het stellen van de diagnose lastiger zijn, omdat de klinische symptomen van bepaalde door teken overgedragen aandoeningen vaag zijn. In dat geval is het belangrijk om de mogelijkheid van eerdere besmettingen vast te stellen door het afnemen van een goede anamnese. Meer diagnostische informatie over door teken overgedragen aandoeningen kan gevonden worden in ESCCAP richtlijn 4.

I..3. Zuigende en bijtende luizen Luizen zijn dorso-ventraal afgeplatte, vleugelloze insecten. Ze kunnen direct schade aanbrengen aan de huid van het besmette dier en zuigende luizen kunnen daarnaast leiden tot anemie. De bijtende luis van de hond, Trichodectes canis, kan als tussengastheer van de lintworm D. caninum optreden.

I.3.a. Biologie De luizen die in Europa van belang zijn voor de hond en kat behoren tot de suborders Anoplura (zuigende luizen) en Ischnocera, een subgroep van de bijtende luizen die vroeger Mallophaga werden genoemd. Soorten Luizen zijn zeer gastheerspecifiek. Bij de hond zijn twee soorten van belang, Trichodectes canis en Linognathus setosus; bij de kat slechts één soort, Felicola subrostratus. Luizen voeden zich op twee manieren afhankelijk van de soort luis. De bijtende luis voedt zich met huidschilfers, terwijl de zuigende luis zijn penetrerende monddelen gebruikt om bloed te zuigen. Met uitzondering van L. setosus, een zuigende luis met een karakteristiek verlengd kopdeel, zijn alle luizen die bij de hond en kat aanwezig kunnen zijn bijtende luizen met typische brede koppen (tabel 5). Levenscyclus De gehele levenscyclus speelt zich af op de gastheer. De volwassen vrouwelijke bijtende of zuigende luis legt eitjes, neten genaamd, die vastgeplakt zitten aan de haarschachten. Tijdens haar leven kan één vrouwtje ongeveer 30 tot 60 eitjes leggen. Het nimfstadium, dat sprekend lijkt op de volwassen luis maar dan wat kleiner, komt na ongeveer 1-2 weken uit het ei. Daarna vinden vijf vervellingen plaats voordat het volwassen stadium bereikt wordt. De totale levenscyclus beslaat ongeveer 4-6 weken.

12

Epidemiologie Infecties met bijtende en zuigende luizen worden in de meeste delen van Europa sporadisch gezien en komen vooral voor bij oude en jonge dieren en dieren met een minder goed werkende afweer (o.a. FIV, feline immunodeficiëntievirus, positieve dieren), evenals bij slecht verzorgde katten en honden, zoals zwerfdieren. Sommige groepen honden, zoals jachthonden, zijn gevoeliger voor een infectie en in bepaalde gebieden zoals Scandinavië zijn luizen de meest voorkomende ectoparasieten bij hond en kat en komen vlooieninfecties nauwelijks voor. Het is waarschijnlijk dat de in Europa op grote schaal toegepaste vlooienbestrijdingsmiddelen ook tot een vermindering hebben geleid van het aantal luizeninfecties. De overdracht van luizen vindt plaats via direct contact tussen gastheren of via indirect contact met gedeelde materialen, zoals kussens, haarborstels of kammen.

I.3.b. Klinische symptomen Zware infecties met luizen worden gekarakteriseerd door een slecht verzorgde vacht en de aanwezigheid van neten of volwassen, bewegende, luizen in de vacht. Zware infecties kunnen leiden tot eczeem met korsten en alopecia. Een infectie met de bloedzuigende luis L. setosus, gaat vaak gepaard met huidlaesies als excoriaties, urticaria-achtige laesies en zelfs necrotische huidlaesies zijn beschreven. Een infectie met luizen veroorzaakt in het algemeen zeer veel irritatie door het bewegen van de luizen en geïnfecteerde dieren kunnen rusteloos, en slecht gehumeurd zijn en zich overmatig krabben en wrijven. De directe huidschade als gevolg van een luizeninfectie is zelden ernstig, maar kan dit wel worden t.g.v. een complicerende secundaire bacteriële infectie. Sommige gevallen van pyotraumatische dermatitis zijn bijvoorbeeld terug te voeren op een luizeninfectie. Ernstige infecties met zuigende luizen kunnen leiden tot anemie, met name bij pups en kittens.

I.3.c. Diagnose De diagnose luisinfectie kan gesteld worden door een zorgvuldige inspectie en het waarnemen van luizen of neten in de vacht. Microscopisch onderzoek van een volwassen luis die gevonden wordt bij de hond, maakt identificatie van de luizensoort mogelijk.

I.4. PHLEBOTOMINAE / ZANDVLIEGEN In Europa zijn alleen de zandvliegen van het genus Phlebotomus van veterinair belang en deze komen vooral voor in mediterrane gebieden. Er is weinig bekend over de complexe biologie van de phlebotominae, maar ze spelen een zeer belangrijke rol als vector van protozoaire parasieten van het geslacht Leishmania. L. infantum wordt overgedragen door zandvliegen en leishmaniose is een ernstige aandoening bij de hond, die het belangrijkste reservoir vormt van deze parasiet. L. infantum is ook besmettelijk voor de mens en vormt een gevaar voor de volksgezondheid, vooral voor kinderen en volwassenen met een minder goed functionerend afweersysteem. (zie ook ESCCAP richtlijn 4: Door vectoren overgedragen aandoeningen). Phlebotominae kunnen ook virussen overdragen die verantwoordelijk zijn voor sandfly- of pappatacikoorts bij de mens in mediterrane gebieden.

I.4.a. Biologie Soorten De soorten in het mediterrane gebied die L. infantum kunnen overdragen zijn P. perniciosus, P. ariasi, P. perfiliewi, P. neglectus, P. tobbi en P. langeroni. In Centraal-Europa worden andere soorten autochtone zandvliegen beschreven, o.a. P. mascitii, maar hun rol als vector is (nog) onbekend. De meeste zandvliegen hebben een breed gastheerspectrum en voeden zich op een groot aantal verschillende warmbloedige dieren, waaronder de mens die de favoriete gastheer is van de meeste mediterrane zandvliegsoorten. Levenscyclus De ontwikkeling van de zandvlieg van ei tot volwassen vlieg, vindt plaats in aarde die rijk is aan organische materialen en laboratoriumonderzoek wijst uit dat organisch materiaal van lagomorpha- of knaagdierenfaeces noodzakelijk is. De ontwikkeling van ei tot volwassen vlieg duurt onder optimale

13

omstandigheden ongeveer 4-6 weken. De seizoensgebonden dynamica van de zandvlieg is nog niet volledig onderzocht, maar sommige soorten gaan in diapauze gedurende de winter als L4-larve. De meeste zandvliegsoorten gaan onmiddellijk na zonsondergang op zoek naar hun gastheren Overdag rusten de volwassen vliegen op koele, vochtige plaatsen zoals barsten en gaten in stenen muren, donkere kelders of paarden- of koeienstallen. Epidemiologie Phlebotominae zandvliegen komen wijdverspreid voor in mediterrane gebieden, Afrika en het MiddenOosten. Ze zijn goed aangepast, afhankelijk van de soort, aan tropische, subtropische en zelfs droge leefgebieden. De gebieden waar de bekende Leishmania vectorsoort P. perniciosus is ontdekt, hebben zich noordelijk ten opzichte van de mediterrane gebieden uitgebreid naar delen van Noord-Italië, Zwitserland en Zuid-Duitsland. Zandvliegen prefereren windarme omstandigheden en hun vliegbereik is nogal beperkt. Zij kunnen zich echter op de wind over lange afstanden laten verspreiden en dit kan leiden tot hun aanwezigheid in voorheen niet-endemische gebieden. Omdat er maar weinig bekend is over de natuurlijke broedplaatsen van zandvliegen, is het onmogelijk om bestrijdingsmaatregelen te nemen die het aantal ontwikkelingsstadia verminderen. Bestrijdingsprogramma’s voor leishmaniose zijn daarom gericht op de hond als belangrijkste reservoir en de zandvlieg-gastheer interactie.

I.4.b. Klinische symptomen Aanvankelijk zullen de beten van de zandvlieg leiden tot sensibilisatie, resulterend in een direct of vertraagd type overgevoeligheidsreactie van de huid bij volgende beten. Deze zien eruit als roze tot rode, 2-3 mm grote papels, die verscheidene dagen prominent aanwezig blijven alvorens geleidelijk te verdwijnen. De matige tot ernstige pruritus leidt tot krabben en zelfmutilatie met een secundaire bacteriële infectie als gevolg. De beetplekken bevinden zich voornamelijk op haarloze gebieden van de hond, zoals de snuit, rondom de ogen en oren. Desensibilisatie van mensen die leven in, voor zandvliegen, endemische gebieden is uitgebreid beschreven. Bij de hond zullen de beten van de zandvlieg zelden gemeld worden tijdens een bezoek aan de dierenarts. Het aantonen van een Leishmania infectie kan de enige aanwijzing zijn voor een eerdere interactie tussen zandvlieg en gastheer.

I.4.c. Diagnose Phlebotominae zandvliegen zoeken hun gastheren voornamelijk op tijdens de schemer of de nacht. Het zijn intermitterende (tijdelijke, periodieke) ectoparasieten, die gezien het hoge tempo waarin ze zich voeden, zelden worden aangetroffen op de hond. De beet van de zandvlieg is pijnlijk, maar wordt pas opgemerkt nadat de vlieg is gevlogen. Meer diagnostische details worden verstrekt in de ESCCAP richtlijn 4: Door vectoren overgedragen aandoeningen.

I.5. Muggen / Culicidae Wereldwijd zijn er meer dan 3500 muggensoorten bekend en naast het feit dat ze vooral irritatie veroorzaken bij dier en mens, zijn ze van grote betekenis als vector van verscheidene belangrijke pathogenen.

I.5.a. Biologie Soorten In Europa zijn meer dan 70 muggensoorten bekend als potentiële tussengastheer voor filaria wormen van het genus Dirofilaria. Hieronder vallen muggen van de geslachten Culex, Anopheles en Aedes inclusief A. albopictus, de Aziatische tijgermug. Laatstgenoemde, afkomstig uit de tropen, is inmiddels waargenomen in twaalf Europese landen, waaronder Spanje, Frankrijk, Italië, Zwitserland en zelfs veel noordelijker in Nederland. Dirofilaria immitis en D. repens zijn belangrijke nematoden bij de hond en kat en worden in meer detail beschreven in de ESCCAP richtlijnen over endoparasieten en door vectoren overgedragen aandoeningen.

14

Levenscyclus Alle muggen ontwikkelen zich van ei tot popstadium in water. Volwassen muggen leggen hun eitjes in verscheidene waterbronnen, variërend van kleine watercontainers tot enorm uitgestrekte moeraslanden. Het larvale stadium is altijd aquatisch en pendelt van de waterlaag net onder de oppervlakte, waar het zich voedt met micro-organismen, naar het oppervlakte om zuurstof op te nemen voor zijn ademhalingsapparaat. Het popstadium voedt zich niet, maar is in tegenstelling tot de meeste insecten uitzonderlijk actief. De volwassen mug komt tevoorschijn uit de pop gebruikmakend van de luchtdruk en gaat dan over naar een bestaan op het land. Epidemiologie Wanneer de volwassen muggen tevoorschijn zijn gekomen, gaan ze direct over tot paren en bij de meeste soorten zal het vrouwtje op zoek gaan naar een bloedmaaltijd om eiwitten op te nemen die nodig zijn voor de ontwikkeling van haar eierstokken en de eiproductie. De vrouwtjes van enkele soorten kunnen eitjes leggen zonder voorafgaande bloedmaaltijd. De mannetjesmug voedt zich niet met bloed, maar met plantaardig materiaal en hij leeft nog maar een korte periode na het paren. De meeste muggensoorten overwinteren als eitjes in afwachting van de temperatuursstijging in het voorjaar. Als het water opwarmt zullen de eitjes uitkomen. Enkele soorten brengen de winter door als volwassen vrouwtjes, rustend op een veilige, koele locatie. Met de komst van warme voorjaarsdagen gaan deze vrouwtjes op zoek naar een bloedmaaltijd en begint de cyclus opnieuw. Slechts enkele soorten kunnen overwinteren als larve. De levensverwachting van de meeste soorten volwassen muggen is drie tot vier weken.

I.5.b. Klinische symptomen De meeste muggenbeten zijn onschadelijk, maar onplezierig en veroorzaken een lichte jeuk als gevolg van een allergische reactie op muggenspeeksel. Het belangrijkste veterinaire belang ligt in de overdracht van de hartworm D. immitis en D. repens, die kan leiden tot cutane dirofilariose. Ook kunnen muggen andere pathogenen, met name virussen, overdragen.

I.5.c. Diagnose Muggen worden zelden waargenomen op de hond of kat tijdens een bloedmaaltijd, maar klinische en diagnostische onderzoeken zijn meestal gericht op het aantonen van door muggen overgedragen pathogenen in endemische gebieden of na terugkeer van het dier uit een endemisch gebied.

II. EFFECT VAN GEZONDHEID VAN HET DIER EN LEVENSSTIJL FACTOREN Dieren vereisen de zorg die aan hun individuele behoeften is aangepast. Sommige factoren vragen om een meer intensieve controle en/of behandeling, terwijl andere een minder uitgebreide benadering nodig hebben. Bij het adviseren van een parasietenbestrijdingsprogramma, moet de dierenarts rekening houden met de volgende factoren. Het huisdier Leeftijd en gezondheidsstatus van het dier, inclusief de voorgeschiedenis en afkomst moeten meegewogen worden. Elke verzwakkende aandoening kan een rol spelen bij het gevoeliger maken van honden en katten voor een parasitaire infectie (een luizeninfectie komt vaker voor bij kittens en/of erg oude, verzwakte dieren met een minder goed werkende afweer). Omgeving Honden in kennels, honden die buiten leven of met meerdere honden of katten in huis, zwerfhonden en jachthonden lopen een groter risico op ectoparasieten en vragen daarom speciale aandacht. Hetzelfde geldt voor katten die leven in een cattery, asiel, zwerfkatten of wilde katten en katten die samenleven met andere katten of honden.

15

Voeding Een slechte voeding kan bijdragen aan de gevoeligheid voor een zware infectie met ectoparasieten en/of klinische symptomen. Geografische locatie en reizen Dieren die leven in of reizen naar specifieke geografische gebieden o.a. voor vakantie of herplaatsing, een verblijf in een pension, een honden- of kattenshow en veldonderzoeken, lopen een grotere kans om een infectie op te lopen die op deze locaties voorkomt. Levensstijl van het dier en zijn eigenaar De levensstijl van zowel het huisdier als zijn eigenaar beïnvloedt de kans op het oplopen van ectoparasieten. Wanneer honden en katten bijvoorbeeld toegang hebben tot een landelijk bosgebied, dan lopen ze een grotere kans op blootstelling aan sommige tekensoorten. Herinfectie met vlooien vanuit de huiselijke omgeving treedt makkelijker op in een stedelijke omgeving, waar de honden- en kattenpopulatie een hogere dichtheid vertoont. Een vlooienbesmetting, vooral in huizen waar meerdere dieren samenleven, kan lastiger zijn om uit te roeien en de kosten kunnen in dit geval een belangrijke rol spelen.

III. BESTRIJDING VAN ECTOPARASITAIRE INFECTIES De mogelijkheden om ectoparasieten te bestrijden, hangt af van verschillende factoren: •

De aanwezige ectoparasieten

•

De behoefte en wensen van de eigenaar

•

Lokale of nationale wetgeving

•

De beschikbaarheid van anti-ectoparasitica

•

Het spectrum van parasieten, inclusief de endoparasieten

Het bestrijden van ectoparasieten vraagt om een plan van aanpak en de inzet van anti-ectoparasitica. Het behandelingsregime, de toedieningswijze en eventueel de behandelingsfrequentie, moeten duidelijk zijn bij elke vorm van ectoparasietenbestrijding. Het bestrijdingsplan kan eenvoudig of complex zijn, afhankelijk van wat men denkt nodig te hebben. Dieren kunnen risico lopen op verscheidene parasieten die gelijktijdig kunnen voorkomen, zoals insecten, mijten, teken en/of nematoden. Sinds de beschikbaarheid van middelen die effectief zijn tegen meerdere soorten parasieten of die een combinatie van werkzame stoffen bevatten die werkzaam zijn tegen verschillende parasieten, moet een geïntegreerde bestrijding van alle parasieten die aanwezig kunnen zijn op het dier overwogen worden.

Mogelijkheden ter preventie en bestrijding van ectoparasieten Dit deel onderzoekt de aanpak en de beschikbare behandelingsmogelijkheden voor de behandeling van ectoparasitaire infecties. De belangrijkste groep middelen, inclusief combinatiepreparaten, die in Europa beschikbaar zijn kunnen met hun werkingsspectrum en werkingsmechanisme worden gevonden in de regelmatig geactualiseerde tabellen op de ESCCAP website (www.esccap.org of Nederlandstalig op www.esccap.eu) en op individuele productinformatiebladen. Andere factoren die overwogen moeten worden bij het kiezen van een behandeling zijn: • Toedieningswijze • Werkingsduur • Achtergrond van het dier, inclusief de diersoort (hond of kat), leeftijd en gewicht • Lichaamsbeweging inclusief zwemmen of wassen door de eigenaar • Andere antiparasitica en/of diergeneesmiddelen waarmee het dier mogelijk al wordt be handeld • Elk klinisch symptoom gerelateerd aan een infectie

16

III.1. Vlooien III.1.a Behandeling van een bestaande infectie De behandeling bestaat uit: 1. Bestrijden van de bestaande infectie met volwassen vlooien met behulp van een geregistreerd antiectoparasiticum. Op www.esccap.org en www.esccap.eu (Nederlandstalig) staat een overzicht van alle middelen die op dit moment geregistreerd zijn in de diverse landen evenals aanvullende informatie over behandelingen per land. Individuele productinformatiebladen kunnen geraadpleegd worden voor meer gedetailleerde informatie. Afhankelijk van de ernst van de infectie en het middel dat ingezet wordt, moet de behandeling meerdere malen herhaald worden tot het probleem onder controle is. Daarnaast mag niet vergeten worden om ook de andere dieren in huis (honden en vooral katten, die soms ‘vergeten’ worden door de eigenaar) te behandelen, en niet alleen de dieren waarbij een infectie is aangetoond. 2. De aanwezige volwassen vlooien bij een infectie, vormen normaal gesproken slechts een klein deel van de totale vlooienpopulatie, waaronder ook de onvolwassen stadia in de omgeving van het huisdier vallen. Het bestrijden van deze stadia in de omgeving is van groot belang, vooral bij ernstige infecties. Het regelmatig gebruiken van vlooiendodende middelen op het dier zal ook progressief bijdragen aan een reductie van onvolwassen stadia in de omgeving. Vlooieneitjes, larven en poppen kunnen bestreden worden met producten die specifiek voor deze vlooienstadia in de omgeving zijn ontwikkeld. Sommige van deze producten zijn speciaal geformuleerd voor gebruik in de omgeving (sprays, verstuivers etc.), terwijl andere geregistreerd zijn voor gebruik op het dier. Producten bestemd voor toepassing in de omgeving kunnen componenten bevatten met een adulticide en/of insecten groeiremmend (IGR) effect. Wanneer er sprake is van een zware vlooienbesmetting, zal een combinatie of een aanvullend gebruik van producten voor de omgeving en op het dier zelf nodig zijn voor een snellere bestrijding van de infectie. ndere maatregelen zoals stofzuigen van vloerkleden en het wassen van de rustplaats en A dekens van het dier, dragen ook bij aan het verminderen van de vlooienstadia in de omgeving. Het kammen van het dier geeft een goed beeld van de ernst van de vlooieninfectie. Vlooienvallen kunnen worden gebruikt om de omgevingsbesmetting te meten, maar dit wordt voornamelijk gedaan in een onderzoeksopstelling. anvullende lokale of systemische behandelingen kunnen nodig zijn om de klinische A symptomen van een vlooieninfectie of vlooienallergie te verminderen, totdat de infectie onder controle is.

III.1.b Preventie en voortdurende bestrijding De moderne vlooienbestrijding zou zich moeten richten op het voorkómen van een vlooienbesmetting bij huisdieren. Elk dier en zijn leefomgeving moet beschouwd worden als een individuele vestigingplaats van de vlo en vraagt om een specifiek behandelingsprotocol, opgesteld en besproken door eigenaar en dierenarts. De individuele infectie of herinfectie hangt af van de levensstijl van het dier. De volgende vragen kunnen helpen bij het vaststellen van de juiste strategie: • Hoeveel honden, katten en/of andere huisdieren zijn er in huis aanwezig? • Heeft het dier vrij toegang tot plaatsen waar onvolwassen vlooienstadia aanwezig kunnen zijn? • Lijdt het dier aan een vlooienallergie? • Is de eigenaar bereid om een langdurig preventieprotocol te volgen? • Staat de regelgeving de inzet van preventieve behandelingen toe? In gebieden waar de kans op een herinfectie erg groot is, in warme gebieden bijvoorbeelden, wordt profylactisch gebruik van geregistreerde middelen voor gebruik in de omgeving en bij de verschillende 17

diersoorten in huis geadviseerd. Hoewel de piek van de vlooienplagen in de zomer en herfst ligt, blijkt uit onderzoek dat vlooienbesmettingen gedurende het hele jaar op kunnen treden. Een vlooienbestrijding gedurende het hele jaar kan dus nodig zijn. Een goede vlooienbestrijding vraagt een continue aandacht en inzet van de eigenaar en therapietrouw is van groot belang. Enkele redenen waarom een ogenschijnlijk goed opgesteld protocol toch faalt zijn: • Niet alle huisdieren in hetzelfde huis tegelijk behandelen • Niet weten dat shampoos of zwemmen van de hond de werkzaamheid van uitwendig toegepaste middelen kan verminderen

• Het niet onderkennen van plaatsen waar veel vlooien aanwezig zijn en het niet effectief bestrijden van de omgeving, waaronder bv. de auto, schuur of garage • Wisselende blootstelling aan andere, met vlooien, besmette dieren of omgeving

III.1.c Verschillende situaties

1) Minimaal infectierisico (bv. dieren die beperkt of niet buiten komen): regelmatige visuele inspectie, bij voorkeur tijdens het kammen van de vacht met een vlooienkam. Wanneer een vlo wordt aangetroffen is een therapeutische behandeling nodig om de infectie te bestrijden. Dit kan met een geregistreerd bestrijdingsmiddel, dat volgens de voorgeschreven intervallen wordt toegediend tot het probleem is verdwenen. Zet de behandeling voort totdat alle ontwikkelingsstadia in de omgeving zijn bestreden.



2) Gemiddeld infectierisico (bv. dieren die regelmatig buiten komen): het advies luidt om regelmatig preventief met de juiste intervallen te behandelen. Daarnaast dagelijks stofzuigen van het huis en, indien nodig, de auto of andere ligplaats. Het grootste aantal eitjes en onvolwassen stadia kan gevonden worden op plaatsen waar de hond en kat de meeste tijd doorbrengen. Door de huisdieren binnen- en buitenshuis goed te observeren, kunnen de ‘hotspots’, waar de vlooienontwikkeling zich concentreert, vastgesteld worden. Zet de behandeling voort totdat alle ontwikkelingsstadia in de omgeving bestreden zijn.



3) Hoog, continu risico op herinfectie (bv. asiel, kennels, catteries, huizen waar meer diersoorten samenleven, jachthonden): een aanhoudende, geïntegreerde vlooienbestrijding wordt geadviseerd. In het algemeen een maandelijkse toediening van een geregistreerd bestrijdingsmiddel bij de hond en/of kat, in combinatie met dagelijks stofzuigen van hokken, rustplaatsen en kussens. Daarnaast wordt geadviseerd om op het dier of in de omgeving een middel met een IGR te gebruiken dat de onvolwassen stadia van de vlo bestrijdt.



4) Dieren lijdend aan een vlooienallergie: bij deze dieren is het belangrijk om blootstelling aan vlooienspeekselantigenen te minimaliseren of te voorkomen ter preventie van klinische symptomen. Daarom moet er langdurig behandeld worden tegen vlooien om er zeker van te zijn dat de vlooienpopulatie op een zo laag mogelijk niveau blijft. Deze aanpak kan bestaan uit het vaak en regelmatig toedienen van anti-ectoparasitica aan de dieren in combinatie met geschikte bestrijdingsmaatregelen voor de omgeving (bij voorkeur met IGR’s). Als het dier met een vlooienallergie leeft in een huis met meerdere honden, katten of andere huisdieren, dan moeten deze ook meegenomen worden in de bestrijdingsstrategie.



5) Vlooienbesmetting van de eigenaar: ook de mens kan geïnfecteerd en gebeten worden door vlooien wanneer er grote aantallen volwassen vlooien vrijkomen bij een zware omgevingsbesmetting. Een vlooienbestrijding voor het huisdier van de eigenaar en vooral van de omgeving, zoals geadviseerd onder punt 3 hierboven, is dan noodzakelijk tot het probleem is opgelost.

Hoewel er geen duidelijke richtlijnen zijn over het risico op resistentie door herhaaldelijk gebruik of een langdurige behandeling, kan het verstandig zijn om elke twee jaar te wisselen naar een andere groep van bestrijdingsmiddelen om het eventuele risico hierop te minimaliseren.

18

III.2. Teken III.2.a. Behandeling van een bestaande infectie Zichtbare teken moeten zo snel mogelijk na ontdekking verwijderd worden om een mogelijke overdracht van door teken overgedragen aandoeningen te vermijden (zie ESCCAP Richtlijn 4: Door vectoren overgedragen aandoeningen en individuele minimale overdrachtstijden). Er bestaat een grote verscheidenheid aan speciale instrumenten om teken te verwijderen. Deze kunnen gebruikt worden om de aangehechte teek te verwijderen van de huid (olie, alcohol en ether mogen hierbij niet gebruikt worden). Draag handschoenen tijdens het verwijderen om contact met een eventuele besmetting van teken met infecties te voorkomen. Deponeer de teek op een plek om de kans op een herbesmetting van een andere gastheer te vermijden (bv. toilet, vuilnisbak). Daarnaast moet een tekendodend middel (acaricide) worden aangebracht, omdat niet alle teken, vooral de kleinere larven en nimfen en nog niet-volgezogen volwassen teken, makkelijk worden waargenomen op het dier. Houdt er rekening mee dat mogelijk andere pathogenen zijn overgedragen. Voor meer informatie hierover, bekijk de ESCCAP Richtlijn nr. 4 ‘door vectoren overgedragen aandoeningen’. In het algemeen moet, na het vaststellen van een besmetting met teken, profylactisch te werk worden gegaan gedurende de rest van het tekenseizoen bij het individuele dier en alle dieren die hiermee in contact komen. Een overzicht van de geregistreerde anti-ectoparasitica voor gebruik bij hond en kat is te vinden op www.esccap.org en www.esccap.eu (Nederlandstalig).

III.2.b. Preventie en voortdurende bestrijding De grote geografische en klimaatverschillen in Europa leiden tot uiteenlopende prevalenties van teken en seizoensgebondenheid. Tekenprofylaxe moet gedurende de hele periode waarin teken actief zijn plaatsvinden. Afhankelijk van de hoogte van het risico en de lokale wetgeving, kan deze bestaan uit regelmatige controles van het huisdier op de aanwezigheid van teken en/of een behandeling met een acaricide. Honden en katten die reizen naar gebieden waar teken en door teken overgedragen pathogenen endemisch zijn, moeten ook regelmatig behandeld worden met een acaricide, vooral als deze door teken overgedragen aandoeningen niet endemisch zijn in hun thuisland. Om eigenaren goed te kunnen adviseren en de therapietrouw te verhogen, is het belangrijk om de duur en werkzaamheid van elke product over te nemen van de bijsluiter van het betreffende product, zodat de eigenaar geadviseerd kan worden over het juiste behandelingsinterval. Tegen het einde van de beschermingsperiode moeten de dieren vaker gecontroleerd worden om eventueel aanwezige zichtbare teken te verwijderen en een eerdere herhalingsbehandeling te overwegen. De werkingsduur kan verschillen tussen tekensoorten, vandaar dat deze visuele controle zo belangrijk is bij het controleren of de behandeling nog effectief is. ­ Maatregelen om een tekenbesmetting te voorkomen en het risico op een door teken overgedragen aandoening te verlagen: • Vermijd of beperk de toegang tot gebieden met een hoge tekendichtheid of tijdens het jaargetijde dat teken het meest actief zijn • Inspecteer dieren dagelijks op teken en verwijder de teken die gevonden worden •

Katten lijken minder door teken overgedragen aandoeningen getroffen te worden dan honden. Op plaatsen waar teken een probleem vormen voor katten, moet ook voor hen een geschikt acaricide gebruikt worden: zeer geconcentreerde synthetische pyrethroïden of amidines (die alleen voor de hond geregistreerd zijn) zijn toxisch voor de kat.

19

III.2.c. Verschillende situaties 1) Minimaal infectierisico (bv. dieren die beperkt of niet buiten komen): Regelmatige visuele controle en als er teken worden gevonden, manuele verwijdering. Na verwijdering van de teek kan het gebruik van een acaricide zinvol zijn om eventueel nog aanwezige, onopgemerkte teken te doden. 2) Gemiddeld infectierisico (bv. dieren die regelmatig buiten komen en met een onbekend risico op herinfectie): Regelmatige behandelingen volgens de gebruiksaanwijzing van het product voor een constante bescherming, tenminste tijdens het tekenseizoen in gebieden in Europa met duidelijk koude winters. In warmere gebieden of plaatsen waar teken, zoals R. sanguineus kunnen overleven in huizen of schuilplaatsen, zijn behandelingen gedurende het hele jaar nodig. 3) Continu risico op herinfectie (bv. asiel, huisvesting fokker) Regelmatige behandelingen volgens de gebruiksaanwijzing van het product voor een constante bescherming gedurende het hele jaar. 4) Hoog risico op de overdracht van door teken overgedragen aandoeningen In gebieden met een hoge prevalentie van door teken overgedragen aandoeningen lopen huisdieren een grote kans op deze aandoeningen. Regelmatige behandelingen volgens de gebruiksaanwijzing van het product voor een constante bescherming moeten gedurende het hele jaar plaatsvinden. Acariciden met een aanvullende afwerende werking (zgn. repellent effect) hebben een onmiddellijk effect en voorkomen grotendeels dat teken bijten, waardoor de kans op het oplopen van een door teken overgedragen aandoening sterk wordt verminderd. Er is overigens geen bewijs dat andere acariciden minder effectief zijn in het voorkomen van door teken overgedragen aandoeningen, vooral die pas op een laat moment tijdens het bloed zuigen worden overgedragen. 5) Pet Travel Scheme (PETS) in de UK Honden, katten en fretten die vanuit het buitenland de UK binnenkomen moeten 24 tot 48 uur voor aankomst behandeld zijn door een dierenarts met een geregistreerd acaricide. Geïmpregneerde halsbanden worden niet geaccepteerd als behandeling. De behandeling moet worden vermeld in het Europese dierenpaspoort. 6) Infectie in kennel of in huiselijke omgeving Een regelmatige behandeling met een acaricide van huisdieren in combinatie met een omgevingsbehandeling met een werkzame stof van een andere chemische klasse, kan gebruikt worden in een kennel of huiselijke omgeving waar R. sanguineus of I. canisuga zich gevestigd hebben. Er zijn speciale formuleringen van acariciden voor gebruik in een kennel of huishoudelijke omgeving. De actieve bestanddelen behoren meestal tot dezelfde chemische klasse als de acariciden die bij huisdieren gebruikt worden. De Wereld Gezondheidsorganisatie (2006) heeft een overzicht gepubliceerd van pesticiden en hun toediening, en bevat secties over het veilig gebruik ervan en toediening in de omgeving (zie www.esccap.org). De eigenaar kan ook contact opnemen met een professionele ongediertebestrijder.

III.3. ZUIGENDE EN BIJTENDE LUIZEN III.3. a. Behandeling van een bestaande infectie Luisinfecties kunnen behandeld worden met een insecticide dat werkzaam is tegen luizen. Hoewel er een aantal geregistreerde producten zijn die een werkzaamheid hebben tegen bijtende luizen, zijn er geen Europese producten met een claim tegen de bloedzuigende luis van de hond, L. setosus. Dit heeft vooral te maken met de beperking om genoeg gevallen te vinden om aan de registratierichtlijn van de European Medicine Agency (EMEA) te voldoen. Het is zeer waarschijnlijk dat een product dat werkzaam is tegen bij-

20

tende luizen ook werkzaam is tegen zuigende luizen. Soms is één behandeling al voldoende, als het product een aanhoudende werking heeft die langer duurt dan de periode van ei tot ei-ontwikkeling van de luis. Een insecticide met een korte werkingsduur vereist een herhalingsbehandeling 10 tot 14 dagen na eerste toediening om de larven (nimfen) die uit de eitjes (neten) komen te bestrijden.

III. 3.b. Preventie en voortdurende bestrijding De ligplaatsen en vachtverzorgingsmaterialen moeten gewassen worden en de omgeving en elke ander contactgebied gecontroleerd om overdracht naar andere dieren te voorkomen. Gecombineerde infecties In sommige woningen is er sprake van een gecombineerde infectie met twee of meer ectoparasieten die in deze richtlijn staan beschreven of bestaat het risico op meer dan één infectie. Als dit het geval is, zijn antiectoparasitica nodig met een breed werkingsspectrum om alle mogelijke infecties te bestrijden.

III. 4. PHLEBOTOMINAE / ZANDVLIEGEN III. 4.a. Behandeling van een bestaande infectie Phlebotominae zandvliegen passen als intermitterende ectoparasiet niet in het rijtje van therapeutische behandelingen, zoals beschreven voor de vlo en teek. Alle diergeneeskundige interventie is gericht op het minimaliseren van de zandvlieg-gastheer interactie.

III. 4.b. Preventie en voortdurende bestrijding Het zandvliegenseizoen in endemische gebieden kan van jaar tot jaar variëren en hangt ook af van het gebied en de beschikbaarheid van een geschikte leefomgeving. In het algemeen start het seizoen in april en loopt door tot november. Voorzorgsmaatregelen om zandvliegenbeten te voorkomen zijn nodig om het risico op canine leishmaniose te verminderen. Hieronder valt het minimaliseren van de blootstelling van honden aan zandvliegen, dus het advies luidt om geen huisdieren mee te nemen naar Leishmania endemische gebieden of de dieren in deze gebieden binnenshuis te houden na het invallen van de schemer. Daarnaast wordt het gebruik van insecticiden met een afwerende werking tegen phlebotominae aanbevolen. Een regelmatige toediening van deze middelen gedurende het gehele zandvliegenseizoen geeft een bewezen significante vermindering van het risico dat honden L. infantum oplopen. (Voor meer informatie zie de ESCCAP richtlijn nr 4: door vectoren overgedragen aandoeningen).

III. 4.c. Verschillende situaties 1) Honden in gebieden waar zandvliegen endemisch zijn Honden die in deze gebieden leven moeten profylactisch behandeld worden, met insecticiden met afwerende eigenschappen en met een bewezen effect, vanaf de aanvang van het zandvliegenseizoen. 2) Honden die reizen naar gebieden waar zandvliegen endemisch zijn Honden die vanuit niet-endemische gebieden naar endemische gebieden reizen tijdens het zandvliegenseizoen moeten beschermd worden tegen de zandvliegbeten door het aanbrengen van een insecticide met een bewezen werkzaamheid tegen zandvliegen, minimaal 24 uur voor aankomst. De juiste behandelingen moeten vervolgens worden voortgezet tijdens het gehele verblijf in dat gebied. Honden die terugkeren uit endemische gebieden moeten regelmatig gecontroleerd worden op de aanwezigheid van een Leishmania infectie.

21

III. 5. MUGGEN Sommige insecticiden met een afwerende werking zijn ook werkzaam tegen muggen, maar men kan hier niet volledig op vertrouwen ter voorkoming van hartworm bij de hond. De bestrijding van Dirafilaria infecties wordt beschreven in de ESCCAP richtlijn over endoparasieten en de richtlijn over door vectoren overgedragen aandoeningen (respectievelijk richtlijnen 1 en 4). Het muggenseizoen varieert van jaar tot jaar, en hangt ook af van het gebied en de beschikbaarheid van leefomgevingen. Het risico op blootstelling aan muggen neemt toe naarmate er zuidelijker in Europa wordt gereisd. De toediening van insecticiden om muggenbeten te voorkomen kan geadviseerd worden bij dieren met een gevoelige huid. Hoewel muggen een echte plaag kunnen vormen en Dirofilaria kunnen overdragen, moet de bescherming tegen hartworm en cutane dirofilariose hier los van staan.

IV. RESISTENTIE Hoewel een verminderde werkzaamheid is beschreven voor insecticiden en acariciden bij vee, is er in Europa tot op heden geen bewezen geval van een falende behandeling beschreven als gevolg van resistente teken of insecten. Bij een vermoeden van resistentie is het belangrijk om met behulp van systematisch onderzoek een gebrek aan therapietrouw en een zware omgevingsbesmetting uit te sluiten. Allereerst moet worden beoordeeld of de juiste hoeveelheid volgens de voorgeschreven frequentie van het correcte middel werd toegediend en of alle aanwezige dieren zijn behandeld. Als er dan nog steeds vragen blijven bestaan, kan contact worden opgenomen worden met de producent om een vermoeden van een verminderde werkzaamheid te melden zodat een uitgebreid onderzoek uitgevoerd kan worden. Dit kan bestaan uit een follow-up van de werkzaamheid en specifieke analyses die op dit moment niet beschikbaar zijn voor gebruik in de praktijk. Bij gebrek aan bewijsmateriaal voor het tegendeel, is het logisch om te veronderstellen dat het risico op de ontwikkeling van resistentie onder andere evenredig is aan de blootstelling van de parasietenpopulatie aan de specifieke middelen. Daarom is het belangrijk om de werkzaamheid van insecticiden en acariciden bij gebruik in asielen, catteries, jachthonden en in andere omgevingen met een hoge gebruiksdichtheid, zorgvuldig te monitoren. In deze omstandigheden bestaat een mogelijk verhoogde selectiedruk voor resistentie onder de bestaande parasietenpopulaties. Bij gebrek aan wetenschappelijke adviezen voor het vermijden en verdere behandeling van resistentie van teken en insecten bij hond en kat, zou een wisselend gebruik van diverse middelen met intervallen van één tot twee jaar gewenst kunnen zijn. Onderzoek is nodig om daarvoor de juiste protocollen op te stellen.

V. BESTRIJDING VAN ECTOPARASIETEN IN DE OMGEVING De bestrijding van vlooieneitjes, -larven of -poppen in de omgeving is belangrijk om het risico op infectie voor mens en dier te minimaliseren. De bestrijding in huis bestaat uit het regelmatig stofzuigen van de ruimtes waar de dieren het meest verblijven, een veilige afvoer van de stofzuigerzakinhoud, beperkte toegang tot plekken waar zich veel vlooien kunnen bevinden en het gebruik van producten met een werking tegen de onvolwassen stadia. De bestrijding buitenshuis is lastig en een behandeling van het dier met een product dat werkzaam is tegen de onvolwassen stadia (een IGR) is daarom één van de methoden om de infectiedruk in de omgeving te verlagen. Wilde knaagdieren moeten ook beschouwd worden als een besmettingsbron met vlooien, dus ook de eventuele (indirecte) contacten van huisdieren met wilde knaagdieren moet betrokken worden. In het algemeen moet de omgevingsbestrijding zich richten op de zich ontwikkelende stadia van de vlo en altijd gepaard gaan met een tegelijkertijd toegediend antiectoparasiticum dat de volwassen vlooien op het dier doodt. Het gebruik van acariciden in de omgeving om teken te bestrijden is normaal gesproken onmogelijk, omdat de stadia die buiten de gastheer leven veelal wijdverspreid voorkomen en zich op ontoegankelijke locaties bevinden. De behandeling van gebouwen als hondenkennels of huizen waar een besmetting met R. sanguineus of I. canisuga is opgetreden kan, binnen deze afzonderlijke omgeving, wel zinvol zijn. Hier kan het verwijderen van geschikte schuilplaatsen voor de tekenstadia buiten de gastheer, zoals het vullen van spleten, bijdragen aan de bestrijding.

22

Luizen en luizeneitjes kunnen een beperkte periode in de omgeving overleven op materialen als borstels en kammen. Let dus op dat er geen overdracht plaatsvindt via deze materialen van het ene dier in huis naar het andere. De WHO heeft in 2006 een overzicht gepubliceerd van bestrijdingsmiddelen en hun toediening, en bevat hoofdstukken over het veilig gebruik en toediening in de omgeving (zie www.esccap.org).

VI. INFORMATIE VOOR DE EIGENAAR OVER DE PREVENTIE VAN ZOÖNOSEN Vlooien, zandvliegen, muggen, teken en luizen kunnen verschillende pathogenen bij zich dragen die kunnen leiden tot aandoeningen, waarvan enkele als zoönosen van belang zijn. Voor teken bestaat er geen direct risico op het moment dat deze aangehecht zit op de hond of kat. Met de handschoen verwijderde teken moeten op de juiste wijze worden afgevoerd. Dit is van belang om blootstelling van de mens aan lichaamsvloeistoffen van de teek die mogelijk pathogenen kunnen bevatten, te voorkomen en om het vinden van een mogelijke nieuwe, menselijke gastheer tegen te gaan. Vlooien kunnen relatief eenvoudig ziekteverwekkers overbrengen tussen dier en mens. Elke vlooienbesmetting in huis, met name in gezinnen met jonge kinderen, brengt het risico op door vlooien overgedragen zoönosen, zoals D. caninum en Bartonella spp., met zich mee. Het bestrijden van een vlooienbesmetting is daarom ook vanuit het oogpunt van de volksgezondheid erg belangrijk. Luizen zijn gastheerspecifiek, waardoor de soorten die de hond en kat belagen niet beschouwd worden als gezondheidsrisico voor de mens. Belangrijke preventieve maatregelen voor huisdiereigenaren tegen ectoparasieten omvatten: • Probeer het risico op blootstelling van een huisdier aan ectoparasieten te verminderen • Voorkom een infectie met ectoparasieten door regelmatige controle en/of het periodiek toedienen van geschikte anti-ectoparasitica • Minimaliseer de blootstelling, vooral van kinderen, aan mogelijk besmette omgevingen • Zorg voor een goede persoonlijke hygiëne Personen die regelmatig in contact komen met dieren, die mogelijk parasitaire of andere zoönosen kunnen overbrengen, moeten geïnformeerd worden over de bijbehorende gezondheidsrisico’s. Deze nemen in het algemeen toe tijdens een zwangerschap, bij een onderliggende ziekte of wanneer de afweer wordt onderdrukt (immunosuppressie).

VII. ONDERSTEUNENDE INFORMATIE VOOR MEDEWERKERS, EIGENAREN EN HET PUBLIEK Protocollen voor parasietenbestrijding moeten door de dierenarts worden verstrekt aan het paraveterinaire personeel en huisdiereigenaren. Informatiefolders kunnen bijdragen aan de verspreiding van kennis over parasitaire zoönosen onder de medische beroepsgroep, met name onder kinderartsen. Samenwerking tussen de medische- en veterinaire beroepsgroep moet gestimuleerd worden en de voordelen hiervan, met name op het gebied van de zoönosen, benadrukt. Huisdiereigenaren moeten voorgelicht worden over de mogelijke gezondheidsrisico’s die gepaard gaan met een parasitaire infectie. Niet alleen bij hun eigen huisdier maar ook bij andere familieleden en mensen die in de omgeving leven van hun huisdier. Aanvullende informatie en bronnen zijn verkrijgbaar op www.esccap.org en www.esccap.eu (Nederlandstalig).

23

APPENDIX 1: Aanbevolen literatuur Beck W, Boch K, Mackensen H, Wiegand B, Pfister K, 2005, Qualitative and quantitative observations on the flea population dynamics of dogs and cats in several areas of Germany, Veterinary Parasitology 137 , 130-136 Bond R, Riddle A, Mottram L, Beugnet F, Stevenson R, 2007, Survey of flea infestation in dogs and cats in the United Kingdom during 2005, Vet Record, 160, 503- 506 Bourdeau P, Blumenstein P, 1995. Flea infestation and Ctenocephalides in the dog and cat; parasitological, biological and immunological aspects in the west of France, Ann Congr Europ Soc Vet Dermat, Barcelona, 1- 6. Dantas-Torres, F. (2008): The brown dog tick, Rhipicephalus sanguineus (Lateille, 1806) (Acari: Ixodidae): From taxonomy to control. Vet. Parasitol. 152, 173-185 Dryden, M.W. (1993): Biology of fleas of dogs and cats. The Compendium on Continuing Education 15, 569-576 Dryden MW, 1988. Evaluation of certain parameters in the bionomics of Ctenocephalides felis felis (Bouche, 1835). MS Thesis, Purdue University, West Lafayette Dryden MW, Boyer JE, Smith V, 1994. Techniques for Estimating On- Animal Populations of Ctenocephalides felis (Siphonaptera: Pulicidae). J.Med Entomol. 31 (4): 631- 634. Dryden, M.W. and Rust, M.L. (1994) The cat flea: biology, ecology and control. Veterinary Parasitology, 52, 1-19 Eckert, J., Friedhoff, K.T., Zahner, F., Deplazes, P. (2008): Lehrbuch der Parasitologie für die Tiermedizin. 2nd Edition, Enke in MVS Medizinverlage Stuttgart, Germany, pp. 632 Franc, M., Choquart, P. and Cadiergues, M. C. (1998) Repartition des especes de puces rencontrees chez le chien en France. Revue Medicine Vétérinaire, 149, 135-140 Genchi, C., Venco, L., Genchi, M. (2008): Controllo e prevenzione delle infestazioni da pulci e zecche nel cane e nel gatto. Summa 24 (5): 23-28 Kern WH, Richman DL, Koehler PhG, Brenner RJ, 1999. Outdoor Survival and Development of Immature Cat Fleas (Siphonaptera: Pulicidae) in Florida. J. Med. Entomology. Vol. 36 (2): 207- 211 Kraemer, F., Mencke, N. (2001): Flea Biology and Control. The Biology of the Cat Flea - Control and Prevention with Imidacloprid in Small Animals. Springer Heidelberg, Germany, pp. 192 McGarry, J.W., Barber, J. Fisher, M. (2005): Identification of ticks on dogs and cats. UK Vet. 10, 86-90 McGarry, J.W., Barber, J., Fisher, M. (2005): Tick-borne diseases of dogs and cats and dogs. UK Vet. 10, 85-89. Mortarino, M., Genchi, C. (2008): Principali aspetti della biologia delle zecche e delle pulci. Summa 24, 17-22 Olmeda, A.S. (2004). Enfermedades transmitidas por garrapatas. Canis et Felis 68, 13-73. Osbrink, W.L.A., Rust, M.K., Reierson, D.A. (1986): Distribution and control of cat fleas in homes in southern California (Siphonaptera: Pulicidae). J. Econ. Entomol. 79, 136-140 Rinaldi L, Spera G, Musella V, Carbone S, Veneziano V, Iori A, Cringoli G, 2007, A survey of fleas on dogs in southern Italy, Veterinary Parasitology, 148, 375-378. Rust MK, Dryden MW, 1997. The biology, ecology and management of the cat flea. Ann. Rev. Entomol. 42; 451- 473. Schnieder, T. (Ed.) (2006): Veterinärmedizinische Parasitologie. 6th Edition, Parey in MVS Medizinverlage Stuttgart, Germany, pp. 785 Silverman, J. Rust, M.K., Reierson, D.A. (1980): Influence of temperature and humidity on survival and development of the cat flea, Ctenocephalides felis (Siphonaptera: Pulicidae). J, Med. Entomol. 18, 78-83 World Health Organisation (2006): Pesticides and their application for the control of vectors and pests of public health importance. 6th Edition. World Health Organisation, Geneva. pp. 114 (http://whqlibdoc.who.int/hq/2006/WHO_CDS_NTD_WHOPES_GCDPP_2006.1_eng.pdf) Zakson M, Gregory LM, Endris RG, Shoop WL, 1995, Effect of combing time on cat flea (Ctenocephalides felis) recovery from dogs, Veterinary Parasitology 60: 149- 153.

24

APPENDIX 2: Verklarende woordenlijst Acaricide (spinnendodend) = Middel dat werkzaam is tegen ectoparasieten die tot de klasse Arachnida, subklasse Acari behoren volgens de zoologische nomenclatuur. In deze richtlijn vallen de teken onder de Acari. Afwerend middel (repellent) = Bestanddeel dat de gastheer onaantrekkelijk maakt voor de parasiet, en zo een aanval of infectie kan voorkomen. Anti-ectoparasiticum = Middel dat ontwikkeld is voor gebruik op het dier om elke bestaande infectie met ectoparasieten te bestrijden en herinfectie te voorkomen. Behandeling = Toediening van geschikte diergeneesmiddelen op basis van een eerder gestelde diagnose. Bestrijdingsmiddel = Middel om de verschillende parasietenstadia in de omgeving te bestrijden. Controle = Samenvattende term die zowel de ‘behandeling’ als ‘preventie (profylaxe) omvat’. Geïntegreerde bestrijding = Het gebruik van meerdere maatregelen om verschillende parasieten of stadia die aanwezig zijn op het dier en in de omgeving te bestrijden. IGR (Insecten Groei Remmer) = Een bestanddeel dat de onvolwassen stadia van insecten en spinachtigen doodt of de ontwikkeling ervan remt. Insecticide (insectendodend) = middelen die werkzaam zijn tegen ectoparasieten die tot de klasse insecten behoren volgens de zoölogische nomenclatuur. Hieronder vallen vlooien, luizen, vliegen en muggen. Preventie = Maatregelen die genomen worden om te voorkomen dat een huisdier besmet raakt met ectoparasieten. Langdurige preventie wordt bereikt door gebruik van een product met een aanhoudende werking voor een bepaalde tijdsperiode na toediening. Therapie = Elke medische interventie om een ziekte te genezen. Hieronder valt ook het gebruik van diergeneesmiddelen (behandeling) om een bestaande parasitaire infectie te bestrijden.

25

Tabel 1: Overzicht van parasitaire arthropoden

26

Arthroppode

Aan arthropode gerelateerde infesatie / aandoening

Belangrijkste pathogenen die worden overgedragen (bijbehorende aandoeningen)

Vlooien

Vlooienbesmetting en soms vlooienallergie

Dipylidium caninum (Dipylidiose), Bartonella henselae (kattenkrabziekte = bartonellose) Bartonella vinsonii, Rickettsia felis

Bijtende en zuigende luizen

Luizenbesmetting

Dipylidium caninum

Vliegerlarven (maden)

Myiasis

Phlebotomae (zandvliegen)

Phlebotomae (zandvlieg) beten

Leishmania infantum (leishmaniose) (L. infantum is de belangrijkste soort in Europa)

Muggen (Culex spp., Aedes spp. en Anopheles spp.)

Muggenbeten

Dirofilaria immitis, Dirofilaria repens (dirofilariose) Acanthocheilonema [Dipetalonema} spp. (filariose)

Vliegen (secretofageus en bijtvliegen)

Vliegenbeten, myiasis

Thelazia spp. (oculaire filariose = thelaziose)

Teken (Rhipicephalus sanguineus, Ixodes spp., Dermacentor spp., Hyalomma spp., Haemaphysalis spp. en Andere teken)

Tekenbesmetting

Babesia canis, Babesia gibsoni, Babesia [Theileria] annae (piroplasmose, babesiose), Hepatozoon spp. (hepatozoonose), Ehrlichia canis, Ehrlichia spp., Anaplasma phagocytophilum, Anaplasma platys (ehrlichiose, anaplasmose), Rickettsia spp., (rickettsiose), Borrelia burgdorferi s.l. (ziekte van Lyme = borreliose), flavivirussen (b.v. tickborne encephalitis, louping ill) Acanthocheilonema [Dipetalonema] dracunculoides

Cheyletiella yasguri (bij de hond) en Cheyletiella blackei (bij de kat)

Cheyletiellose

Niet beschreven

Otodectes cynotis

Otoacarose

Niet beschreven

Trombicula autumnalis (Neotrombicula autumnalis), Straelensia cynotis

Trombiculose

Niet beschreven

Sarcoptes scabiei

Sarcoptesmijt

Niet beschreven

Notoedres cati

Notoedresmijt

Niet beschreven

Demodex canis, D. cati, D. Inja, D. gatoi, D. spp.

Demodicose

Niet beschreven

Tabel 2: Omgevingsfactoren die van invloed zijn op de overlevingstijd van de vlo Temperatuur Effect op de vlo (oC)

Relatieve Effect op de vlo luchtvochtigheid (RL) (%)

-1

Alle levensstadia sterven binnen vijf dagen

12

100% mortaliteit van de larven bij 27°C na 24 uur blootstelling

3

Alle eitjes, larven en poppen sterven na vijf dagen blootstelling. Tot 65% van de volwassen vlooien kan overleven bij deze temperatuur en 75% RL

33

100% mortaliteit van de larven bij 32°C na 24 uur blootstelling

13

Ontwikkeling van 50% van de eitjes tot volwassen vlo duurt tussen de 130 en 140 dagen (75% RL)

50

Laagste relatieve luchtvochtigheid voor overleving van eitjes en larven bij een temperatuur van 35°C

21

Ontwikkeling van 50% van de eitjes tot 75 volwassen vlo duurt tussen de 130 en 140 dagen (75% RL)

27

Ontwikkeling van 50% van de eitjes tot volwassen vlo duurt ongeveer 24 dagen (75% RL)

32

Ontwikkeling van 50% van de eitjes tot volwassen vlo duurt ongeveer 16 dagen (75% RL)

RL met hoogste overlevings- en ontwikkelingsratio voor elke stadium.

Tabel 3: Tekensoorten gevonden op honden en katten in Europa

Ixodes spp.

Rhipicephalus spp.

I. richinus

Europese schapenteek of Castor bean

I. canisuga

Vossenteek, hertenteek, bosteek, hondenteek

I. hexagonus

Egelteek

I. persulcatus

Taigateek

R. sanguineus

Bruine honden- of kennelteek

R. bursa R. turanicus

Dermacentor spp.

R. pusillus

Konijnenteek

D. reticulatus

Moerasteek

D. marginatus Haemaphysalis spp.

H. punctata H. concinna

27

Tabel 4: Europees overzicht van door teken overgedragen pathogenen die leiden tot door teken overgedragen aandoeningen Aandoening Veroorzaker

Gastheren Vectoren

Geografische verpreiding in Europa

Ernst van de klinische symptomen bij hond en kat Hond: matig - ernstig

AANDOENINGEN VEROORZAAKT DOOR PROTOZOËN Piroplasmose (Babesiose)

Babesia canis canis

Hond

Dermacentor reticulatus

Zuid- en CentraalEuropa tot aan de Baltische staten

B. canis vogeli

Hond

Rhipicephalus sanguineus

Zuid-Europa, volgt Mild - gemiddeld de verspreiding van de vector

B. gibsoni en Hond gibsoni- achtige

Haemaphysalis spp. Sporadisch en Matig tot ernstig Dermacentor spp. zeldzaam in Europa

Babesia (theileria) Hond annae

Ixodes hexagonus**

Noord-West Spanje Matig tot ernstig

Hond

Rhipicephalus sanguineus

Zuid-Europa

Kat

Onbekend

Frankrijk

Hepatozoönose Hepatozoon canis* Niet vastgesteld

Meestal milde infectie: subklinisch

AANDOENINGEN VEROORZAAKT DOOR NEMATODEN Filariose

* ** ***

28

Acanthocheilonema Hond (Dipetalonema) dracunculoides, A. (Dip.) reconditum Cercopithifilaria A. (Dip.) grassii

Rhipicephalus sanguineus***

Zuid-Europa

Weinig

Overdracht van Hepatozoon spp. vindt plaats via orale opname van de geïnfecteerde teek en niet via een tekenbeet Nog niet experimenteel aangetoond Teken zijn niet de enige arthropode vectoren van deze aandoeningen

Tabel 4: Europees overzicht van door teken overgedragen pathogenen die leiden tot door teken overgedragen aandoeningen Aandoening

Veroorzaker Gastheren

Vectoren

Geografische Ernts van de klinische verspreiding symptomen in Europa bij hond en kat

AANDOENINGEN VEROORZAAKT DOOR BACTERIËEN Bartonellose

Bartonella spp.

Veel diersoorten, hond, kat mens

Teken verdacht

In heel Europa Meestal subklinische infectie, chronische endocarditis

Veel diersoorten, vooral knaagdieren, hond, kat mens

Ixodes richinus I. hecagonus I. persulcatus D. reticulatus

In heel Europa Meestal subklinische, soms klinische symptomen. Karakteristiek zijn depressie en kreupelheid bij de hond.

Hond (kat)

Rhipicephalus sanguineus

Zuid-Europa, Matig tot ernstig volgt de verspreiding van de vector

Anaplasmose Anaplasma Veel (granulocytische phagocytophi diersoorten, ehrlichiose) lum hond, kat mens

Ixodes richinus (I. trianguliceps?)

In heel Europa Milde en subkliniche infecties meestal matig met lethargie

Anaplasmose Anaplasma (infectieuze platys cyclische trhombocytopenie)

Hond

Rhipicephalus sanguineus

Zuid-Europa, Meestal volgt de asymptomatisch verspreiding van de vector Zuid-Europa, Subklinische infetie of volgt de matig met letharige verspreiding van de vector

Borreliose Borrelia (ziekte van Lyme) burgdorferi complex (vooral B. garinii en B. afzelii in Europa) Ehrlichiose (monocytair)

Ehrlichia canis

Rickettsiainfecties (Mediterranean spotted fever /

MSF) Rickettsia conorii

Hond

Rhipicephalus sanguineus

Coxiellose (Q-fever)

Coxiella burnetti

Herkauwers, hond, kat, mens

Ixodes spp.* In heel Europa Subklinische infectie Dermacentor spp.

Tularaemie

Francisella tularensis

Lagomorpha, Ixodes spp.* Zuid-Europa kat Dermacentor spp.* Haemaphysalis spp.* Rhipicephalus sanguineus*

Subklinische infectie Soms matig tot ernstig bij de jonge kat

AANDOENINGEN VEROORZAAKT DOOR VIRUSSEN

*

Europese tick-borne encephalitis

TBE virus, (Flavivirus)

Veel Ixodes ruchinus diersoorten, I. persulcatus knaagdieren, hond

Centraal-, Klinische symptomen Oost- en neurologisch en kunnen Noord-Europa matig zijn, maar niet vaak gerapporteerd

Louping ill

Louping -ill virus, (Flavivirus)

Veel Ixodes richinus diersoorten, vooral schaap, hond

UK, Ierland

Klinische symptomen neurologisch en kunnen matig zijn, maar niet vaak gerapporteerd

Teken zijn niet de enige arthropode vectoren van deze aandoeningen

29

Tabel 5: Zuigende en bijtende luizen bij hond en kat in Europa Onderorde

Geslacht en soort

Gastheer Geografische verspreiding

Anoplura

Linognathus setosus Hond

Heel Europa (zeldzaam), Rond de pool (regelmatig)

Ischnocera

Trichodectes canis

Heel Europa (sporadisch), Rond de pool (regelmatig)

Hond

Felicola subrostratus Kat

30

Heel Europa (zeldzaam), Vaker bij zwerfkatten

31

*

Toediening*

So

SO

(met fipronil)

Pyriproxifen

H+K K

T / Susp

Inj

H+K

H+K

K

Doelier

Toediening

Deltamethrin/tetramethrin

Cyfluthrin / pyriproxyfen

Aerosol

Aerosol / fogger 6 weken

6 mnd

6 mnd

4 wkn

3 mnd

4 - 8 wkn

12 mnd

Werkingsduur

Geen

Geen

1 mnd

8 wkn

12 wkn

Min. lft Volwassen

geen

geen

Min. Lft.

Volwassen

Eitjes

Larven

Vlooien Popstadium

Omgevingssprays Benelux

T = Tablet B = Band

Werkingsduur

PYRETHRINEN EN PYRETHROïDEN

Werkzame stof

Inj = Injectie SO = Spot On Spr = Spray Susp = Suspensie

Lufenuron

CHITINESYNTHESEREMMERS

B

Methopreen

JUVENIELE HORMOONANALOGEN

Werkzame stof

Vlooien

wespen en kruipende insecten

Synthetische pyrethroïde + IGR

Diversen

Eitjes

Insectengroeiremmers hond en kat (IGR’s) Benelux Larven

Popstadium

32

Toediening*

Werkingsduur

B, P, A, SO

B, P, A, SO

B

4-5 mnd

2-4 mnd vlo/teek

5 mnd

SO

4 wkn

8 wkn/ >2kg

8 wkn

SO

SO

8 wkn

5 wkn - 3 mnd vlo / 4 wkn teken

8 wkn vlo / 4 wkn teken

2 dgn

5 wkn - r mnd vlo / 4 wkn teken

Spr

6 wkn

2 wkn

3 mnd

geen

7 wkn

3 mnd

3 mnd

3 mnd

Min. lft

T

SO

SO

SO

T

SO

4 wkn

6 wkn vlo / 4 wkn teken

1 dag

4 wkn

4 wkn vlo / 3-4 wkn teken

4 wkn

14 wkn

8 wkn

4 wkn

7 wkn

7 wkn

8 wkn

Volwassen

Eitjes

* A = Aerosol B = Band P = Poeder Spr = Spray Sh = Shampoo SO = Spot On T = Tablet

Spinosad

SPYNOSYNS

Metaflumizone / amitraz

SEMICARBAZONEN

Nitenpyram

Imidacloprid / moxidectine

Imidacloprid / permethrin

Imidacloprid

CHLORONICOTINYL / NEONICOTINOIDEN

Pyriprole

Fipronil + methopreen

Fipronil

4 wkn

2-4 wkn

SO

SO

1-2 mnd

6 mnd

6 mnd

Spr/Sh/P

B

B

FENYLPYRAZOLEN

Selamectine

AVERMECTINEN

Permethrin

Flumethrin / propoxur

Deltamethrin

PYRETHRINGEN EN PYRETHROIDEN

Organofosfaten

Carbamaten

Bendiocarb

CARBAMATEN EN ORGANOFOSFATEN

Werkzame stof Larven

Vlooien Popstadium

Teken

Teken Otodectes

Sarcoptes

Mijten Demodex

Zandvlieg

Bijtende luizen

Bijtende luizen

Stalvliegen, muggen

Bijtende luizen

Bijtende luizen

Bijtende luizen

Bijtende luizen

Bijtende luizen

Hartwormmuggen

Niet zogende dieren

Niet zogende dieren

Niet zogende dieren

Diversen

Producten tegen vlooien en teken hond (Anti-ectoparasitica) Benelux

33

SO

T

SO

Imidacloprid / moxidectine

Nitenpyram

Metaflumizone 6 wkn

1 dag

4 wkn

4 wkn

* B = Band P = Poeder Spr = Spray SO = Spot On T = Tablet

SO

5 wkn vlo / 4 wkn teken

SO

Imidacloprid

4 wkn

SO

Selamectine

4-5 mnd

B, P, SO

Organofosfaten

4-2 mnd vlo/teek

Werkingsduur

B, P, SO

Toediening*

Carbamaten

Werkzame stof

8 wkn

4 wkn

9 wkn

8 wkn

8 wkn

6 wkn

3 mnd

3 mnd

Min.lft Volwassen

Eitjes

Vlooien Larven

Teken

Teken Otodectes

Mijten

Producten tegen vlooien en teken kat (Anti-ectoparasitica) Benelux

Bijtende luizen

Bijtende luizen

Niet zogende dieren

Niet zogende dieren

Diversen

Achtergrond ESCCAP (European Scientific Counsel Companion Animal Parasites) is een onafhankelijke, non-profit organisatie met als doel het ontwikkelen van richtlijnen voor de behandeling en preventie van parasieten (waaronder pathogene schimmels) bij gezelschapsdieren. Deze richtlijnen zijn opgesteld ter bescherming van de gezondheid van huisdieren, het verbeteren van de volksgezondheid en het bevorderen van de relatie mens-dier. ESCCAP streeft naar een Europa waar parasieten niet langer een probleem vormen voor huisdieren en mensen. Er is een grote diversiteit aan parasieten en hun belang in Europa. De ESCCAP richtlijnen geven een overzicht van de verschillende situaties in Europa, met de nadruk op de belangrijkste verschillen tussen parasieten in de verschillende delen van Europa, samen met specifieke aanbevelingen met betrekking tot te nemen bestrijdingsmaatregelen. ESCCAP is van mening dat:

• Dierenartsen en huisdiereigenaren maatregelen moeten nemen om huisdieren te beschermen tegen parasitaire infecties.



• Het reizen met huisdieren kan leiden tot veranderingen in epidemiologische situaties door im- of export van niet-endemische parasieten. Daarom moeten dierenartsen en eigenaren de huisdierpopulatie beschermen tegen risico’s die gepaard gaan met het reizen en de gevolgen daarvan.



• Dierenartsen, eigenaren en huisartsen moeten samenwerken om de risico’s gerelateerd aan de overdracht van parasitaire zoönosen te verminderen.



• Dierenartsen moeten eigenaren informeren over parasitaire infecties van hun huisdier en aan hen leren hiermee op verantwoorde wijze om te gaan. Dit ook ten behoeve van andere dieren en mensen in hun omgeving.



• De dierenarts, waar nodig, de juiste diagnostische testen dient te gebruiken om infecties met parasieten aan te tonen.

Om dit doel te bereiken, produceert ESCCAP elke richtlijn in twee versies: 1) VOLLEDIG: gedetailleerd voor dierenartsen en dierenarts pathologen en mycologen 2) SAMENGEVAT: voor dierenartsen en EIGENAREN. Beide versies van de richtlijnen zijn te vinden op www.esccap.org. In andere landen, zoals de VS, zijn diverse richtlijnen voor de behandeling en bestrijding van parasitaire infecties bij gezelschapsdieren samengesteld door organisaties, zoals de CAPC (Companion Animal Parasitic Council; www.capcvet.org). Tot nu toe waren er nog geen gedetailleerde richtlijnen ontwikkeld voor de diverse parasieten in Europa.

34

Ectoparasieten deel 1: Bestrijding van vlooien, teken, phlebotominae / zandvliegen, muggen en luizen bij hond en kat Richtlijn 3, Maart 2009

Stichting ESCCAP Benelux Postbus 539­­ 1200 AM Hilversum Tel: +31(0)35 6255188 Email: [email protected] Web: www.esccap.eu Stichting ESCCAP Benelux KvK Midden Nederland nr. 30245648

ISBN 978-1-907259-14-2