Visie op de verkeersstructuur In relatie tot Programma Hoogfrequent Spoor en Basisnet Spoor
Van Aan Datum
: : :
College van Burgemeester en Wethouders van de gemeente Boxtel vaste commissie van Verkeer en Waterstaat van de Tweede Kamer 8 september 2010
1. Inleiding De gemeente Boxtel, een gemeente met ruim 30.000 inwoners, ligt in het centrum van de provincie Noord-Brabant.. Op een kruispunt van (spoor)wegen tussen Eindhoven, Tilburg en ’s-Hertogenbosch, aan de zogenaamde A2-corridor (Amsterdam – Eindhoven), vormt Boxtel een belangrijke schakel in de Brabantroute. Zowel aan de oostzijde als aan de westzijde van Boxtel wordt de kern van de buurtschappen gescheiden. De A2 vormt aan de oostzijde van Boxtel een fysieke en optische barrière tussen Liempde en de buurtschappen ten oosten van de A2 enerzijds en de kern Boxtel en het westelijk gelegen achterland (o.a. bedrijventerrein Ladonk-Vorst en de Kampina) anderzijds. Aan de westzijde wordt de kern doorsneden door de spoorwegen Eindhoven – ‘s-Hertogenbosch en Eindhoven – Tilburg. Hiermee worden de buurtschappen in het westen van Boxtel en het bedrijventerrein Ladonk-Vorst afgesneden van de kern Boxtel. Op dit moment is een fors aantal (lokale / regionale / landelijke) ontwikkelingen met betrekking tot grote infrastructuur actueel. Deze ontwikkelingen beïnvloeden elkaar, hebben gevolgen voor Boxtel en raken diverse beleidsinhoudelijke en financiële kaders van de gemeente Boxtel. Om de belangen voor de gemeente Boxtel op een goede manier te borgen, is een projectorganisatie ingericht. Zij werkt intensief aan inhoudelijke afstemming en draagt zorg voor ambtelijke en bestuurlijke betrokkenheid. De komende maanden worden op landelijk niveau belangrijke besluiten genomen op het gebied van spoorvervoer en –infrastructuur: het Programma Hoogfrequent Spoor (PHS). Deze besluiten hebben grote gevolgen voor de gemeente Boxtel. Boxtel volgt deze besluitvorming en brengt waar nodig haar standpunten en wensen in. In deze visie is de rode draad hiervan weergegeven. De gemeente Boxtel werkt momenteel aan een structuurvisie voor een planperiode tot 2030. De genoemde ontwikkelingen op landelijk niveau zijn van grote invloed op de ruimtelijke ontwikkeling en structuur van de gemeente Boxtel. Daarnaast is een visie op de verkeersstructuur in relatie tot de spoorinfrastructuur nodig. Deze visie dient enerzijds als input voor de structuurvisie en behartigt anderzijds de Boxtelse belangen en borgt deze in de besluiten op rijksniveau. In deze notitie wordt achtereenvolgens ingegaan op: • de aanstaande besluitvorming van het Rijk (feitelijk de aanleiding voor deze notitie); • de bestaande (functionele) verkeerssituatie in relatie tot de sporen en spoorwegovergangen; • een visie op de spoorwegovergangen op basis van de functionele relaties; • een overzicht van datgene wat nodig is om de spoorinfrastructuur en de weginfrastructuur goed te laten functioneren, specifiek toegesneden op de plannen met betrekking tot PHS.
2. Programma Hoogfrequent Spoor (PHS) en Basisnet Spoor Op 4 juni 2010 heeft de ministerraad een kabinetsbesluit genomen over PHS (inclusief Basisnet Spoor). De Tweede Kamer zal hierover in het najaar van 2010 besluiten. PHS geeft invulling aan de speerpunten voor de kwaliteit van het personen- en goederenvervoer per spoor voor de langere termijn (tot 2020). Deze speerpunten zijn: 1. hoogfrequent spoorvervoer op de drukste trajecten in de brede Randstad; 2. samenhangende regionale OV-systemen waarvan het spoorvervoer, met name de “Sprinter”, de ruggengraat vormt, met goede benutting van en aansluitingen in de keten op het vervoer per bus, tram en metro; 3. kwaliteit voor de reistijden naar de landsdelen; 4. toekomstvaste routestrategie spoorgoederenvervoer (Basisnet Spoor). PHS geeft invulling aan deze speerpunten door intensivering van het personenvervoer en herroutering en intensivering van het goederenvervoer. Voor de gemeente Boxtel betekent dit voor personenvervoer een forse toename van het aantal reizigerstreinen op de lijn Amsterdam – Eindhoven en een toename van het aantal reizigerstreinen op de lijn Den Haag – Eindhoven. Voor goederenvervoer betekent het, naast een toename van het aantal goederentreinen, een verplaatsing van goederentreinen van de lijn Tilburg – Eindhoven (Brabantroute) naar de lijn ’s-Hertogenbosch – Eindhoven. In PHS wordt ook de wettelijke gebruikersruimte ten aanzien van externe veiligheid en emissies door goederenvervoer over het spoor vastgelegd. Het vervoer van gevaarlijke stoffen wordt gemaximaliseerd en begrensd. Ten aanzien van kwetsbare functies dienen gemeenten volgens bepaalde richtlijnen en eisen afstand te houden van het spoor. Voor de gemeente Boxtel verdienen een aantal onderdelen in PHS bijzondere aandacht: • Spoorwegovergangen: als gevolg van de toename van het aantal treinen zal de barrièrewerking van het spoor verder toenemen en daarmee samenhangend de economische en maatschappelijke bereikbaarheid van gebieden afnemen. De (verkeers)veiligheid en de bereikbaarheid zal bij een gelijkvloerse overweg verder afnemen. In PHS zijn hiertoe zeven risicovolle spoorwegovergangen genoemd. De dubbele spoorwegovergang bij de Tongersestraat in Boxtel wordt als een van deze zeven genoemd; • Ongelijkvloerse spoorkruising bij Liempde (fly-over): als gevolg van de voorgestelde toename van het aantal treinen ontstaat er te weinig capaciteit voor de spoorwissels. De fly-over komt daardoor op het grondgebied van de gemeente Boxtel en geeft zorgen ten aanzien van de geluidsproductie door de toevoeging van een hooggelegen spoorkruising; • Geluid: de plannen rondom het spoor zoals een (aanzienlijke) intensiteittoename van het treinverkeer en de aanleg van een fly-over en/of een extra spoor, kunnen op grond van de Wet geluidhinder leiden tot een “wijziging van de spoorweg”. Mede ten behoeve van een eventueel benodigd bestemmingsplan, zal akoestisch onderzoek inzicht moeten geven in de toekomstige akoestische situatie. Naar verwachting zijn maatregelen vereist, zoals stiller materieel, raildempers, (ophogen van) geluidsschermen en (aanvullende) geluidsisolatie van woningen. • Externe veiligheid: Boxtel is gelegen aan het spoor Tilburg – Eindhoven (de Brabantroute), en het spoor ’s-Hertogenbosch – Eindhoven en heeft daarmee te maken met de risico’s van vervoer van gevaarlijke stoffen over het spoor. De routes lopen direct langs de bebouwde kom en leiden tot een toenemende spanning tussen stedelijke bebouwing en (externe) veiligheid. Een (aanzienlijke) intensiteittoename van het treinverkeer, de herroutering van het vervoer van gevaarlijke stoffen, en
•
•
de aanleg van een fly-over en/of een extra spoor hebben (nadelige) gevolgen voor de externe veiligheid. Bijzondere aandacht wordt gevraagd voor het punt waarbij de sporen vanuit Tilburg en ’sHertogenbosch samenkomen. Hier komen gelijktijdig treinen met gevaarlijke stoffen samen, wat calamiteiten kan veroorzaken. Daarnaast verdienen de gelijkvloerse kruisingen met het wegverkeer bijzondere aandacht omdat hier verschillende verkeersstromen samenkomen wat eveneens calamiteiten kan veroorzaken. Uitgangspunt van PHS en Basisnet spoor is een knelpuntvrije oplevering. Dat wil zeggen: geen overschrijdingen van de risiconormen plaatsgebonden risico (PR) en groepsrisico (GR). Ook de toekomstige situatie mag geen knelpunten opleveren voor de externe veiligheid. Overige milieugevolgen: de toename van treinen zal ook de gevolgen van het rijden van treinen doen toenemen. Dit betekent naast gevolgen voor geluid en externe veiligheid barrièrewerking, veiligheid, oversteekbaarheid ook zorg voor geluid, luchtkwaliteit en trilling. Bereikbaarheid: naast de genoemde milieugevolgen die voor grote delen van de gemeente Boxtel gelden, zal het economisch en maatschappelijk bereikbaarheidsniveau dalen. Dit geldt met name voor het westelijk deel van de gemeente Boxtel (bedrijventerrein Ladonk/Vorst, Lennisheuvel en Kalksheuvel). Als gevolg daarvan ondervindt de gemeente mogelijk (financiële) schade.
3. Wat doet Boxtel De gemeente Boxtel werkt in brede zin aan de veiligheid en bereikbaarheid van de gemeente. Naast ondersteuning van en medewerking aan diverse actuele projecten van de Rijksoverheid (PHS, Basisnet Spoor en verbreding van de A2) werkt Boxtel ook aan: • •
•
Structuurvisie 2020, deze zal medio 2011 gereed zijn; Het project TALK (Tracestudie A2 – Ladonk – Kapelweg), waarmee een duurzame ontsluiting van bedrijventerrein Ladonk/Vorst, en verbetering van de leefbaarheid van buurtschap Kalksheuvel wordt beoogd; Spoorse doorsnijding: in het kader van SPODO II heeft de gemeente een aanvraag voor verbetering van de problematiek rond de dubbele spoorwegovergang Tongersestraat voorbereid en uitgewerkt. Na de uitwerking bleek een goede duurzame oplossing fysiek, maar zeker ook financieel niet mogelijk. Slechts een onderdoorgang voor langzaam verkeer bleek fysiek mogelijk, maar was door de ligging t.o.v. de spoorknoop en de vele wissels buitenproportioneel kostbaar. De gemeente zag zich hierdoor genoodzaakt geen aanvraag in het kader van SPODO II in te dienen.
4. Bestaande situatie in Boxtel: spoorinfra in 4 windrichtingen Boxtel ligt op een kruising van sporen in ‘4 windrichtingen’, met spoorwegovergangen in diverse verschijningsvormen. In deze paragraaf worden deze overgangen per windrichtingen beschreven. Hierbij wordt een prognose van de motorvoertuigbewegingen in 2020 gegeven en het aantal ongevallen in de afgelopen 2 jaar (letsel en dodelijke afloop) waarbij een trein betrokken was. In figuur 1 is de huidige situatie weergegeven. Figuur 2 geeft een schematisch overzicht van de bestaande overwegen. Figuur 1: Huidige situatie in Boxtel
Figuur 2: Schematisch overzicht bestaande spoorwegovergangen ‘s-Hertogenbosch
Boxtel West
4
Selissenwal 3 9
10
8
7
6
5
Munsel
2 1
Centrum
Tilburg
‘Oost’
11
Ladonk (4,20)
Schijndel
12 17 15 16
Lennisheuvel (4,20)
13
Legenda: 14
Wijk/functie
Selissenwal Eindhoven
Spoor Spoorrichting
Tilburg
Fietsverkeer Autoverkeer Spoorwegovergang ‘gelijkvloers’ Spoorwegovergang ‘ongelijkvloers’ Spoorwegovergang ongelijkvloers geschikt voor vrachtverkeer
of (4,20) of
(4,20)
18
19
20
Kleinder Liempde
Liempde
Noord: Baanvak Boxtel – ‘s-Hertogenbosch In noordelijke richting ligt het baanvak Boxtel – ‘s-Hertogenbosch. Dit relatief korte baanvak heeft verhoudingsgewijs veel gelijkvloerse overwegen, namelijk vier stuks. Het aantal spoorwegovergangen vindt zijn oorsprong in de inpassing van het spoor in het cultuurhistorische landschap. De wijze waarop het spoor en de weg elkaar ruimtelijk en verkeerskundig kruisen is typerend voor een maatschappij van ver in de vorige eeuw. Deze structuur en vormgeving sluiten niet meer aan op de huidige mobiliteitsvraag en -aanbod. Het gevolg hiervan is een zeer verkeersonveilige situatie voor al het verkeer en een verder verslechterende leefbare situatie voor omwonenden langs het spoor. Op en rond dit baanvak vinden in de toekomst de meeste ontwikkelingen plaats. Hieronder is voor de 4 spoorwegovergangen in het baanvak Boxtel – ‘s-Hertogenbosch de (geprognotiseerde) verkeersintensiteit voor 2020 en het aantal ongevallen (letsel en/of dodelijke afloop) over de laatste 2 jaar weergegeven: Overgang (1) Tongersestraat (2) Leenhoflaan (3) Essche Heike (4) Molenwijkseweg
Aantal voertuigen per etmaal 5000 – 10.000 * 2000 1600 800
Aantal ongevallen -
West: Baanvak Boxtel – Tilburg In westelijk richting ligt het baanvak Boxtel – Tilburg. Dit baanvak heeft relatief veel gelijkvloerse overwegen, zes stuks. Ook hier vindt dit zijn oorsprong in de inpassing in het cultuurhistorische landschap en sluit de structuur en vormgeving niet meer aan op de huidige mobiliteitsvraag en –aanbod. Dit heeft een zeer verkeersonveilige situatie en een verder verslechterende leefbare situatie voor omwonenden langs het spoor tot gevolg. Overgang (5) Tongersestraat (6) D’Ekker (7) Bakhuisdreef (8) Kapelweg, Kromakker (9) Roond (10) Posthoorn
Aantal voertuigen per etmaal 5000 – 10.000 * < 500 < 500 4000 < 500 < 500
Aantal ongevallen 1 2 (dodelijke slachtoffers) 1 (dodelijk slachtoffer)
* Het aantal motorvoertuigen op de Tongersestraat is zeer lastig te berekenen, omdat dit afhankelijk is van de tijd dat de spoorbomen gesloten zullen zijn. In dit geval wordt de wegcapaciteit niet bepaald door bijvoorbeeld het aantal rijbanen, de toegestane snelheidslimiet, de rijbaanbreedte en de kruispuntvormgeving, maar door de opgeroepen weerstand van het kruisen van de (dubbele) spoorwegovergang.
Zuid: Baanvak Boxtel – Eindhoven Dit baanvak in zuidelijke richting is het enige baanvak waar sprake is van ongelijkvloerse kruisingen. In het kader van de verbreding van 2 naar 4 sporen zijn gelijkvloerse kruisingen opgeheven en zijn op de belangrijkste punten ongelijkvloerse kruisingen aangebracht. Op dit baanvak liggen vier ongelijkvloerse kruisingen: Overgang (11) Ossenpadtunnel (12) Keulsebaan (13) Oirschotseweg (14) Lagevoortseweg Vrije kruising Liempde
Aantal voertuigen per etmaal (alleen voor fietsers en eerstelijns hulpdiensten, aantal fietsers onbekend) 15.000 4100 1100 Spoorkruising, kruist geen wegen
Het opheffen van een aantal spoorwegovergangen heeft in het buitengebied ten zuiden van Boxtel tot een grofmazig verkeersnetwerk geleid. Diverse landbouwwegen en recreatieve routes liepen op het spoor dood. Andere (landbouw)wegen kregen een belangrijke en een structuurgevende functie, en zijn als belangrijkste verbindingen gaan functioneren tussen kernen en buurtschappen. De Keulsebaan is door de aansluiting op de A2 de belangrijkste verkeersontsluiting voor het bedrijventerrein Ladonk. Naar aanleiding van de capaciteits- en bereikbaarheidsproblemen van Ladonk en de ontwikkeling van bedrijventerrein Vorst, wordt momenteel een verbreding van de Keulsebaan naar vier rijstroken onderzocht. Oost: Baanvak Boxtel – Veghel Het baanvak in oostelijke richting Boxtel – Veghel, het zogenaamde Duits Lijntje, is sinds jaren buiten gebruik. Het lijntje heeft een grote cultuurhistorische waarde en wordt ontwikkeld als ecologische verbindingszone. Momenteel zijn er vergevorderde initiatieven om de spoorlijn te reactiveren voor goederenvervoer. De lobby van het bedrijfsleven in Veghel, de gemeente Veghel en de provincie NoordBrabant maakt deze reactivering steeds realistischer. Op dit baanvak liggen 6 gelijkvloerse kruisingen: Overgang (15) Oirschotseweg (16) Eindhovenseweg (17) Keulsebaan (18) Laarakkerweg (19) Gemondesestraat (20) Savendonksestraat
Aantal voertuigen per etmaal 4100 1800 15.000 < 500 1700 1300
5. Visie op de functionele verkeerskundige relaties De invloed van (rijks)spoorinfra op de gemeentelijke verkeersstructuur Om de barrièrewerking van de sporen te verminderen en de veiligheid rond de spoorwegovergangen te verbeteren is een visie op de gemeentelijke functionele verkeerstructuur noodzakelijk. Immers, de gemeente Boxtel vormt een knooppunt in het spoorwegennet en wordt doorsneden door sporen met bijbehorende spoorwegovergangen. Feitelijk wordt Boxtel hierdoor opgedeeld in een aantal kwadranten. Iedere verandering aan de spoorwegovergangen, bijvoorbeeld het opheffen van spoorwegovergangen of veranderingen in de dichtligtijden van gelijkvloerse overwegen, heeft grote gevolgen op het verkeerssysteem en de onderlinge bereikbaarheid van de kwadranten. Het functionele bereikbaarheidssysteem in vier kwadranten De ruimtelijke structuur van Boxtel wordt in grote mate bepaald door de aanwezige spoorwegen. De hierdoor ontstane kwadranten hebben ieder bepaalde functies. De vervoersvraag en het vervoersaanbod per kwadrant wordt bepaald door de eigenschappen van deze functies: de sociaal economische gegevens. De vervoersvraag en het vervoersaanbod (zie de geprognotiseerde intensiteiten voor 2020) van ieder kwadrant bepaalt de functionele bereikbaarheidsvraag tussen de verschillende kwadranten. Een goede onderlinge bereikbaarheid van de kwadranten is van wezenlijk belang voor de ruimtelijke ontwikkelingen waarvoor Boxtel de komende decennia staat: het functionele bereikbaarheidssysteem. Uitgangspunten van het functionele bereikbaarheidssysteem Het functionele bereikbaarheidssysteem heeft een aantal uitgangspunten: • een directe relatie voor al het verkeer tussen bedrijventerrein Ladonk en de A2 en het centrum; • een directe relatie tussen bedrijventerrein Ladonk en de wijken Selissenwal en Munsel; • een directe relatie voor auto- en fietsverkeer tussen het centrum en Boxtel West; • een directe relatie voor auto- en fietsverkeer tussen Boxtel West en de wijk Selissenwal; • een directe relatie voor al het verkeer tussen de kern Liempde en het centrum van Boxtel • een directe relatie voor al het verkeer tussen de kern Liempde en het buitengebied ten noorden van Liempde; • een directe relatie voor alle verkeer tussen het gebied Kleinderliempde en het centrum van Boxtel, de wijk Oost en het buitengebied ten westen van Kleinderliempde; • een oost-westverbinding binnen de driehoek Boxtel – Haaren – Oisterwijk – Vught voor al het gemotoriseerde verkeer.
Figuur 3: Visie op Boxtel
Wat willen we met de spoorwegovergangen in het functionele bereikbaarheidssysteem Per baanvak worden hieronder de verschillende spoorwegovergangen beschreven die nodig zijn voor een goed functionerende, functionele verkeersstructuur. Er wordt onderscheid gemaakt tussen opheffen van een spoorwegovergang, beperkte toegankelijkheid van een spoorwegovergang en een gelijk- of ongelijkvloerse uitvoering.
Baanvak Boxtel – ‘s-Hertogenbosch Overgang (1) Tongersestraat (2) Leenhoflaan (3) Essche Heike (4) Molenwijkseweg e Goederenspoor (3 spoor) Baanvak Boxtel – Tilburg Overgang (5) Tongersestraat (6) D’Ekker (7) Bakhuisdreef (8) Kapelweg, Kromakker (9) Roond (10) Posthoorn Baanvak Boxtel – Eindhoven Overgang (11) Ossenpadtunnel (12) Keulsebaan (13) Oirschotseweg (14) Lagevoortseweg Vrije kruising (fly-over) Liempde
Maatregel (on)gelijkvloerse kruising met functiereductie ongelijkvloerse kruising voor autoverkeer en fietsers gelijkvloerse kruising voor langzaam verkeer ongelijkvloerse kruising voor fietsers en eerstelijns hulpdiensten i.v.m. beperking veiligheidsrisico’s
Maatregel gelijkvloerse kruising voor langzaam verkeer in de omgeving van deze locatie een ongelijkvloerse kruising voor al het (vracht-) verkeer opgeheven ongelijkvloerse kruising voor langzaam verkeer gelijkvloerse kruising voor al het verkeer (huidige situatie) gelijkvloerse kruising voor al het verkeer (huidige situatie)
Maatregel ongelijkvloerse kruising voor langzaam verkeer en eerstelijns hulpdiensten (huidige situatie) ongelijkvloerse kruising voor al het verkeer (gedeeltelijk huidige situatie, extra onderdoorgang voor extra rijbaan) ongelijkvloerse kruising voor al het verkeer (huidige situatie) ongelijkvloerse kruising voor al het verkeer (huidige situatie) ongelijkvloerse spoorkruising, kruist geen wegen
Baanvak Boxtel - Veghel De spoorwegovergangen in het baanvak Boxtel – Veghel voldoen op dit moment aan de uitgangspunten van het functionele bereikbaarheidssysteem. Indien dit baanvak gereactiveerd wordt, moet worden bezien in hoeverre de dan nieuw toegekende functie van het baanvak conflicteert met de uitgangspunten van het functionele bereikbaarheidssysteem.
6. De functionele verkeersstructuur haalbaar? Het geschetste functionele bereikbaarheidssysteem resulteert in een ideale verkeersstructuur voor alle verkeersmodaliteiten binnen de gemeente. De haalbaarheid van deze verkeersstructuur is in grote mate afhankelijk van andere (hogere) overheden, omdat de beoogde verkeerstructuur kruist met andere spoor- en wegbeheerders. Met de ontwikkeling van het PHS ontstaat op korte termijn de noodzaak, maar ook de mogelijkheid om een aantal maatregelen te treffen om de veiligheid en bereikbaarheid van de verschillende kwadranten te verbeteren en te borgen. In figuur 3 zijn deze spoorwegovergangen en andere maatregelen rood omcirkeld. De haalbaarheid van de ideale verkeersstructuur is daarnaast afhankelijk van de mate waarin financiële ruimte beschikbaar is. Bij de gemeente Boxtel is deze financiële ruimte onvoldoende. Een gezamenlijke aanpak en investering is dan ook noodzakelijk.
