Veel gestelde vragen resultaten onderzoek expertpanel waterstofsulfidegas (H2S-gas) Wat was de aanleiding voor het onderzoek? Aanleiding voor het onderzoek is het gegeven dat op sommige plaatsen in de bodem in de gemeente Deurne waterstofsulfide (H2S) vrij kan komen als grondwater wordt opgepompt. Er was behoefte aan meer inzicht in de oorzaken, en effecten, vandaar dat er aanvullend onderzoek is gedaan. Wie heeft het onderzoek gedaan? Een expertpanel is ingesteld. Het expertpanel bestaat uit: - Dhr. H. Boukes, geohydroloog, voorzitter van het expertpanel; - Prof. Dr. Ir. I.M.C.M. Rietjens, hoogleraar toxicologie, Wageningen Universiteit; - Dr. A.J.P. Smolders, biogeochemicus, Radboud Universiteit Nijmegen / Onderzoekcentrum BWARE. Wat is er precies onderzocht? Het panel formuleerde onderzoeksvragen op het gebied van bodemsamenstelling, grondwatersamenstelling, de relatie grondwater/lucht, biochemische processen waardoor het H2Sgas kan vrijkomen en de gezondheidsaspecten. Ook is door het expertpanel bekeken of de sterfte van bomen, vogels en vissen bij en in de Heiakkervijver gerelateerd is aan dezelfde processen in de ondergrond. Er zijn betrokkenen bij de problematiek gehoord,er vonden veldbezoeken plaats en er zijn metingen in de bodem, grond- en oppervlaktewater en lucht op verschillende plekken in Deurne uitgevoerd. Wat zijn de resultaten van het onderzoek? Resultaten metingen Uit het onderzoek van het expertpanel blijkt dat op een aantal plaatsen in Deurne waar grondwater is opgepompt, het H2S-gas in verhoogde waardes vrijkomt. Een waarde van maximaal 0,75 ppm, bij een blootstellingduur van 10 minuten, wordt gebruikt als grenswaarde waaronder geen gezondheidsrisico te verwachten is. Hogere waardes dan 0,75 ppm kunnen gezondheidsklachten geven zoals hoofdpijn, misselijkheid en prikkende ogen. Lagere waardes kunnen geuroverlast geven. Parts per million (ppm) oftewel delen per miljoen is een maat voor de concentratie. Een concentratie van 1 ppm in de lucht geeft aan dat er één deel van een stof is op een totaal van een miljoen delen. In de buitenlucht zijn verhoogde waarden gemeten tot 2 ppm. In een gesloten vat op locatie Zandbos zijn bij een proef, waarbij een afgesloten vat geleidelijk werd gevuld met grondwater, waarden tussen de 0 en 87 ppm gemeten. Echter, dit is een proefopstelling. In de openlucht heb je te maken met het vervliegen/verwaaien van het H2S-gas waardoor concentraties nooit zo hoog kunnen oplopen. Moet ik me zorgen maken, wat gebeurd er als ik het gas inadem, wat zijn de gezondheidsaspecten De concentraties H2S in de open lucht in de nabijheid van waterpompen kunnen dus onder bepaalde omstandigheden oplopen tot waarden waarbij de algemene bevolking, met inbegrip van gevoelige
personen, opmerkelijk ongemak of irritatie kunnen ervaren. De betreffende gezondheidseffecten zijn van voorbijgaande aard na beëindiging van de blootstelling. Wat is de oorzaak van de eenmalige hoge meting bij het Zandbos Bij het Zandbos is bij een tweede vergelijkbare proef geconstateerd dat er vrijwel geen H2S-gas vrijkwam bij de grondwaterpomp op het speelterrein. Het panel sluit niet uit dat wanneer een grondwaterpomp een tijd niet gebruikt is en dan wordt aangezet, er meer H2S kan vrijkomen (= risicovoller) dan wanneer de pomp regelmatig gebruikt wordt. Dit zou verder onderzocht moeten worden.
Kan mijn kind wel veilig spelen bij het Zandbos? Ja, dat kan. De pompen die bij het speeltoestel stonden zijn afgesloten. Er kan dus geen grondwater meer worden opgepompt, waardoor het gas niet vrij kan komen. Hoe is de kwaliteit van het grondwater? Is het grondwater gevaarlijk? Kan ik daar ziek van worden? Nee, u hoeft zich geen zorgen te maken. De kwaliteit van het grondwater in Deurne is goed. De gemeten waarden voor zware metalen (zoals arseen, chroom, nikkel en lood) in grondwater zijn voor de meeste meetpunten lager dan de in Nederland geldende drinkwaternorm. De conclusie is dat er op basis van de gemeten gehalten aan zware metalen in het grondwater geen reden is om nadelige gezondheidseffecten te verwachten. Het grondwater kan dus gebruikt worden voor bijvoorbeeld het sproeien van tuinen. Hoe is de bodem- en grondwatersamenstelling in Deurne en de rest van Brabant Circa vier kilometer ten zuiden van Deurne staat een waarnemingsbuis waarvan een meetreeks van meer dan dertig jaar beschikbaar is van de grondwatersamenstelling. De grondwaterkwaliteit lijkt hier vergelijkbaar met die bij het Zandbos. Het grondwater is hier vanaf 1980 iets zuurder geworden. Van pH (= zuurgraad) 6,5 naar pH 6,0. Ook steeg de sulfaatconcentratie van 10 naar 70 milligram per liter (mg/l). Hierdoor zijn de omstandigheden geleidelijk dusdanig veranderd dat in dit grondwater nu meer H2S-gas kan worden gevormd dan tientallen jaren geleden. Uit metingen op andere plaatsen in de provincie Noord-Brabant is af te leiden dat ook daar het grondwater H2S-gas kan bevatten wat vervolgens vrij kan komen bij het oppompen van grondwater. Wat zijn de oorzaken van het vrijkomen van H2S-gas Een eenduidige oorzaak van de hoge concentraties H2S-gas in de bodem kon het expertpanel niet vaststellen. Vermoedelijk is het een combinatie van factoren. Bodemprocessen zorgen voor hogere concentraties waterstofsulfide in het grondwater. Dit gebeurt door een natuurlijke omzetting van zwavel uit sulfaat (SO42-) door bacteriën in de bodem. Hoe meer sulfaat in het grondwater, des te groter het potentieel voor dit proces. De toename van de sulfaatconcentratie in het grondwater kent verschillende oorzaken. Zo zijn in de jaren 50 t/m jaren 70 van de vorige eeuw, onder meer door uitstoot van kolengestookte
energiecentrales, meer zwaveldeeltjes in de lucht terecht gekomen. Deze sloegen vervolgens neer en zijn door regen in de bodem gespoeld. Sinds de jaren 80 van de vorige eeuw is dit afgenomen doordat er maatregelen kwamen om uitstoot van zwavel te verlagen (reiniging van de rookgassen). Overige sulfaatbronnen zijn bemesting van landbouwgronden (dierlijke mest en kunstmest) en ook de oxidatie van zwavelhoudende bodemlagen bijvoorbeeld als de grondwaterstand wordt verlaagd of door de uitspoeling van nitraat naar pyriethoudende bodemlagen. Sinds de jaren 90 zijn maatregelen van kracht om mesthoeveelheden terug te brengen. Mest is dus niet de enige de oorzaak van hogere H2S-concentraties in de bodem. Was er een relatie met de eenden-, vissen- en bomensterfte in en rond de Heiakkervijver Er zijn geen sterk verhoogde concentraties zware metalen en sulfide gemeten in de Heiakkervijver, het grondwater rondom en onder de vijver of in de bodem. De waterkwaliteit lijkt erg op die van De Vlier, van waaruit de Heiakkervijver wordt gevoed. Er is geen aanleiding te veronderstellen dat er een aanzienlijke toestroming van (al dan niet verontreinigd) grondwater is. De bomen zijn waarschijnlijk gestorven aan Kastanjebloedingsziekte in combinatie met de schimmels Honingzwam en Fluweelpootje. Mogelijk heeft de slecht doorluchte bodem bijgedragen aan de sterfte. Er is dus geen relatie geconstateerd tussen de sterfte van vissen, eenden en bomen door het omzetten van sulfaat naar sulfide waardoor H2S-gas ontstaat. Wat beveelt het expertpanel aan?
Wees alert als u grondwater oppompt! Als u in de gemeente Deurne grondwater oppompt, kan er H2S-gas vrijkomen. U ruikt dan de penetrante ‘rotte eierenlucht’. Van dit gas kunt u onwel worden (prikkende ogen, misselijk, hoofdpijn). Als u deze lucht ruikt, stop dan met het oppompen van grondwater. Bent u in een besloten ruimte zoals een kruipruimte, zoek dan de buitenlucht op en gebruik bij voorkeur voortaan leidingwater. Wilt u toch gebruik blijven maken van grondwater, pomp het water dan op in de buitenlucht, liefst niet op een windstille dag, en blijf tijdens het pompen niet in de nabijheid van de pomp zelf. Het grondwater is niet schadelijk omdat de gemeten waarden voor zware metalen voor de meeste meetpunten lager zijn dan de in Nederland geldende drinkwaternorm. Het is probleemloos te gebruiken voor bijvoorbeeld het besproeien van de tuin. Het algemene advies vanuit de GGD is, los van dit vraagstuk, om zwembaden met leidingwater te vullen.
Niet alleen in Deurne, nader onderzoek geadviseerd Het is de eerste keer dat dit soort H2S-gasmetingen zijn gedaan. Er is dus nog heel weinig bekend over dit fenomeen. Wel is duidelijk dat dit vraagstuk zich niet beperkt tot de gemeente Deurne. Het komt op meerdere plaatsen voor in Brabant, onder andere in Oss, en ook landelijk, zoals Utrecht. Het expertpanel beveelt aan om vervolgonderzoek te doen naar het ontstaan, voorkomen en vrijkomen van H2S-gas bij het oppompen van grondwater. Worden er vanuit de gemeente, provincie, waterschap en GGD acties ondernomen? Op basis van de onderzoeksresultaten en aanbevelingen zetten de gemeente, provincie, waterschap de volgende acties uit.
De gemeente Deurne haalt op korte termijn het waterspeeltoestel bij het Zandbos weg, de pompen zijn al eerder afgesloten. Het waterspeeltoestel heeft zonder water geen functie meer. De gemeente gaat kijken naar de mogelijkheden voor een nieuwe invulling van het speelterrein.
De inwoners van Deurne worden geattendeerd op de mogelijkheid dat er H2S gas vrij kan komen bij het oppompen van grondwater. Daarbij zal uitgelegd worden wat men moet doen bij het ruiken van de ‘rotte eieren lucht’.
Provincie, waterschap en gemeente gaan een vervolgonderzoek uitvoeren naar het voorkomen en vrijkomen van H2S-gas in heel Noord-Brabant.
Kan ik H2S herkennen? De geur van waterstofsulfide is makkelijk te herkennen als de ‘rotte eierenlucht’. De concentratie waarop je H2S kan ruiken is veel lager (0,01 ppm) dan de concentratie waarboven negatieve effecten op de gezondheid worden verwacht (ca. > 0,75 ppm). De penetrante geur kan volgens de GGD onrust/stress veroorzaken en kan daarom dus ook van invloed op de gezondheid. Ik pomp regelmatig grondwater op. Wat kan ik nu het beste doen? Als je bij het oppompen van grondwater de rotte eierenlucht (H2S-gas) ruikt, zet dan direct de pomp uit en zoek de frisse lucht op. Het is mogelijk om een meting te laten uitvoeren om te bepalen of de concentratie in de lucht te hoog op loopt. Gemeente en waterschap hebben namen van bedrijven die deze metingen bij u kunnen doen. Tot die tijd is het verstandiger om leidingwater te gebruiken. Het grondwater zelf is niet schadelijk, voor bijvoorbeeld het besproeien van de tuin. Neem bij twijfel voldoende afstand van de pomp en pomp het grondwater in de buitenlucht op zodat het H2S-gas vervliegt. Wat is waterstofsulfide (H2S) eigenlijk? Waterstofsulfide (H2S) is een gas dat het meest herkend wordt als de geur van rotte eieren. Het is een gas dat op verschillende manieren kan ontstaan. Zoals bij het rotten van zwavelhoudende organische stoffen, zoals eiwitten. Of bij de bacteriële afbraak van organisch materiaal in moerassen. Maar het komt ook voor in vulkaangassen, sommige onderwaterbodems, aardgas en in sommige waterbronnen. Ook in het spijsverteringsstelsel van mensen en dieren wordt H2S gevormd. Is het grondwater in Deurne nog te gebruiken? Ja. De grondwaterkwaliteit is prima. Het probleem is niet het water maar het gas dat vrijkomt bij het oppompen van grondwater. Kan H2S gezondheidsklachten veroorzaken? Dat hangt af van de hoeveelheid waterstofsulfide die ingeademd wordt en hoe lang dit duurt. Bij lagere concentraties kan oogirritatie, misselijkheid en hoofdpijn optreden. In hogere concentraties is waterstofsulfide giftig. Bij hele hoge concentraties kan er schade aan luchtwegen en zenuwstelsel ontstaan. Bij de meeste concentraties waarin je de rotte eierenlucht ruikt is er echter geen risico
voor de gezondheid, omdat je het al bij hele lage concentraties ruikt. Wel kan deze geur hinderlijk zijn. Hoe komt H2S in de bodem terecht? Het onderzoek door experts in grondwaterhydrologie en -chemie naar het grondwater in Deurne wijst uit dat er waterstofsulfide (H2S) in grondwater zit. Bodemprocessen zorgen voor hogere concentraties waterstofsulfide in het grondwater. Dit gebeurt door een natuurlijke omzetting van zwavel uit sulfaat (SO42-) door bacteriën in de bodem. Wanneer het grondwater opgepompt wordt, ontwijkt het waterstofsulfide en dat geeft de typische ‘rotte eierenlucht’. De ‘rotte eierenlucht’ is niet alleen een lokaal probleem maar wordt op meerdere plekken in Brabant en ook elders in Nederland waargenomen. Overigens is nog niet zeker of al het vrijgekomen gas het gevolg is van de bodemprocessen. Er kan niet uitgesloten worden dat de interactie tussen het grondwater en metalen onderdelen in de buis of van een pomp verantwoordelijk zijn voor hoge concentraties, juist bij het opstarten van de onttrekking. Is dit een nieuw verschijnsel? In het grondwater is op veel plekken H2S opgelost. Het wordt onder meer gevormd bij rottingsprocessen van organisch materiaal. In venige gebieden wordt de geur regelmatig waargenomen. Wat nieuw is, is dat opgepompt grondwater van deze diepte zoveel H2S-gas laat ontsnappen. Afhankelijk van de diepte, zit het grondwater langer in de grond. Grondwater op 20 meter diepte is ongeveer 20 jaar geleden als regenwater gevallen. Is er een verband tussen het H2S-gas en agrarische luchtwassers in de omgeving? Het opgepompte grondwater is afkomstig van een diepte van 15 tot 25 meter. Dit grondwater valt als regen op akkers en velden. Het zakt de bodem in en is minstens 20 jaar oud voordat het op deze diepte kan worden opgepompt. Biologische luchtwassers waren 20 jaar geleden niet aanwezig op boerenbedrijven. Daarmee is uitgesloten dat spuiwater afkomstig uit biologische luchtwassers het nu opgepompte water heeft bereikt. Spuiwater kan niet de bron van het nu vrijkomende waterstofsulfide zijn. Overigens worden verspreid door de gehele provincie Brabant verhoogde sulfaatconcentraties in het grondwater gemeten. Is mest de oorzaak van de hoge concentraties H2S-gas in de bodem? Een definitieve oorzaak van het voorkomen van de hoge concentraties H2S-gas in de bodem heeft het expertpanel niet kunnen vaststellen. Het is vermoedelijk een combinatie van factoren. De hogere concentratie H2S-gas wordt veroorzaakt door hogere sulfaatconcentraties en een zuurder grondwater. De toename van de sulfaatconcentratie in het grondwater kent verschillende oorzaken. Sinds de jaren 50 is zwavel in de lucht toegenomen tot ongeveer het midden van de jaren 70; vooral als gevolg gebruik van steenkolen. Zo zijn meer zwaveldeeltjes in de lucht terecht gekomen. Deze sloegen vervolgens neer en zijn door regen in de bodem gespoeld. Sinds de jaren 80 van de vorige eeuw is dit afgenomen doordat er maatregelen kwamen om uitstoot van zwavel te verlagen (reiniging van de rookgassen). Overige sulfaatbronnen zijn de bemesting van landbouwgronden (dierlijke mest en kunstmest) en de oxidatie van zwavelhoudende bodemlagen, bijvoorbeeld als de
grondwaterstand wordt verlaagd of door de uitspoeling van nitraat naar pyriethoudende bodemslagen. “Mest” is dus niet de enige de oorzaak van hogere H2S-concentraties in de bodem. Is er iets aan de rotte eierenlucht te doen? Het vrijkomen van H2S-gas bij gebruik van grondwater is niet te voorkomen omdat de bron van het waterstofsulfide (H2S) in de bodem en het grondwater aanwezig is. Het is onmogelijk om de gehele bodem te saneren. Wat u wel kunt doen is ervoor kiezen om leidingwater te gebruiken, waardoor u geen last heeft van het vrijkomen van waterstofsulfide.
