Menslievende zorg Wat is het precies? 12 april 2012
Carlo Leget – UvT/UvH
Quizvraag 1: de Engelse vertaling van ‘Menslievende zorg’ luidt: a) Humane care b) Human loving care c) Presence loving care d) Professional loving care
Het woord
4
Het woord
5
Het woord
6
Het woord
7
Het woord
8
1900s
1950s
1970s
1980s
Logica
zorg
medisch
politiek
economisch
Goede zorg
welwillendheid
professionele attitude
burgerschap
consumenten keuze
Kennis
waarden
medisch
maatschapp. betrekkingen
management info
Domein
gemeenschap
professie
staat
markt
Sturing
morele autoriteiten
artsen
politici
managers
Verbetering
betrokkenheid
innovatie (EBM)
participatie
geld competitie
Grit/Dolfsma 2002
Botsende logica’s Politiekbestuurlijk
Burger
Medisch Patiënt
Maatschappelijk
Zorginstelling
Zorgspecifiek
Familiair
Markt
Economisch Cliënt
Familielid
Ondertussen, in de ethiek… Verlichtingstraditie: autonomie van de patiënt Levensbeschouwelijke traditie: heiligheid en onschendbaarheid van leven. Hippocratische traditie: wegnemen van lijden, goed doen, niet schaden door de arts
Beginselen / principes Beauchamp & Childress – Niet-schaden – Weldoen – Autonomie – Rechtvaardigheid
Botsende logica’s Politiekbestuurlijk
Burger
Medisch Patient
Maatschappelijk
Zorginstelling
Zorgspecifiek
Familiair
Markt
Economisch Client
Familielid
Botsende logica’s Politiekbestuurlijk
Medisch Patient
ZORG Zorginstelling instelling
Zorgspecifiek
Keuzes maken en aansturen: informatie
Transparantie van prestaties Keuzes maken: informatie
Markt
Economisch Client
Ontstaan van de zorgethiek Lawrence Kohlberg, psycholoog – de morele ontwikkeling – dilemma’s: keuze tussen twee cultureel onaanvaardbare antwoorden; – argumentatiestructuur bepaalt de ontwikkelingsfase; – hoogste fase bereikt men door te redeneren vanuit rechtvaardigheid (‘justice’).
Heinz: een lastig dilemma…
Ontstaan van de zorgethiek Carol Gilligan, assistente van Kohlberg – ontdekt ‘a different voice’; – redeneert vanuit vanuit zorg (‘care’), als hoogste ontwikkelingsfase; – centraal staan verantwoordelijkheden die gegeven zijn met verbondenheid en relaties.
Ontstaan van de zorgethiek Het Heinz-dilemma volgens Jake – – – –
abstract rationeel individueel afweging van waarden: rechtvaardigheid is bepalend – inzicht in recht en regels is cruciaal
Het Heinz-dilemma volgens Amy – – – –
concreet emoties spelen een rol betrokken, verbonden afweging van waarden: zorg (‘care’) is bepalend – inzicht in verantwoordelijkheden in concrete relaties is cruciaal
De zorgethische benadering:
zorgzame reactie
zorgbetrekking zorgvraag + respons op zorg
Ethiek en mensbeeld • Autonoom mensbeeld: – Mens is onafhankelijk, komt op voor eigen belangen; – Vrijheid!
• Relationeel mensbeeld: – Mens-zijn is verbonden-zijn (‘web’); – Verantwoordelijkheid!
• Moraliteit van rechtvaardigheid: – Vragen van verdeling, van gelijke kansen, gelijke voorwaarden – Oordelen zijn universaliseerbaar – Respect voor autonomie
• Moraliteit van zorg: – Vragen van strijdende verantwoordelijkheden – Oordelen zijn contexten persoonsgebonden – Zorgen heeft een appèl-karakter
Van medische- naar zorg-ethiek 1.
Rechtvaardige verdeling: universaliseerbaarheid en abstractie
1.
Erkenning van het unieke van iedere mens; het specifieke van elke situatie
2.
Vrijheid en autonomie: de client kiest zelf -> klantgerichtheid
2.
Erkenning van afhankelijkheid, a-symmetrie en macht binnen betrekkingen
3.
Ziekte, veroudering, kwetsbaarheid, lijden en dood bestrijden
3.
Erkenning van kwetsbaarheid van mensen die geworteld is in hun lichamelijkheid
4.
Ieder mens is een zelfstandig individu
4.
Erkenning van het feit dat mensen betrekkingen nodig hebben om te kunnen bloeien
Wat is ethiek? Εtos = gewoonte, gebruik Ethos = karakter, gezindheid
mos (mores)
zorg
zorg
Ethiek =
Moraal =
Systematische studie van het morele
Geheel van aanvaarde gedragsregels
Wat is goede zorg? “Zorgen is een specifieke activiteit die alles omvat wat wij doen om onze wereld zo in stand te houden, te continueren en te herstellen dat we daarin zo goed mogelijk kunnen leven.”
Joan Tronto
Drie ‘moral boundaries’ 1) Politiek is verdedigen van belangen, zorg gebeurt daarbinnen in de privé sfeer 2) ‘Abstract ethisch gezichtspunt’ maakt commitment vanuit betrokkenheid verdacht 3) Openbare leven staat los van het private leven (en hoger) Het gaat altijd om macht, belangen, vormen van in- en uitsluiting…
Waar begint zorg? Zich zorgen maken (‘geraakt worden’)
Zorg ontvangen
Zorg op zich nemen
Zorg verlenen
Quizvraag 2: de term ‘Menslievende zorg’ komt uit: a) … de duim van Annelies van Heijst b) … het woordenboek c) … de archieven van zusters uit de 19e eeuw d) … het algemeen spraakgebruik “menschlievendheid”
Wat is zorg? “Een manier van doen, in op mensen afgestemde betrekkingen, waarbij de zorgdrager ook afstemt op zichzelf.”
Annelies van Heijst
Een manier van doen… Produceren, maken
Handelen
Extern doel: resultaat
Intern doel: proces zelf
Fietsband plakken
Vriendschap onderhouden
Aristoteles (384-322 v. Chr)
Een manier van doen… Produceren, maken
Handelen
Extern doel: resultaat
Intern doel: proces zelf
Fietsband plakken
Vriendschap onderhouden
Aristoteles (384-322 v. Chr)
Handelen Zorgsector = web van betrekkingen Maar: ‘Ieder mens in dat web is niet te programmeren, maar is zelf een uniek centrum van: iets nieuws kunnen beginnen.’
In de betrekking gaan staan…
Menselijk handelen Ongewisheid: - geen zicht op alle betekenissen - geen zicht op onvoorziene gevolgen (vrijheid van de ander) Dichttimmeren = ont-menselijken
Wat doe je met ongewisheid / onzekerheid?
Interventie “Oplossingsgericht handelen” Probleem analyseren en reduceren (=onteigenen)
Presentie “Aanwezig zijn” Aandachtige betrekking
Band met grote vragen (functioneel) doorsnijden
Hele leefwereld meenemen
Tragiek valt buiten de verantwoordelijkheid
Tragiek blijft in beeld
Wat doe je met ongewisheid / onzekerheid?
Interventie “Oplossingsgericht handelen” Probleem analyseren en reduceren (=onteigenen)
Presentie “Aanwezig zijn” Aandachtige betrekking
Band met grote vragen (functioneel) doorsnijden
Hele leefwereld meenemen
Tragiek valt buiten de verantwoordelijkheid
Tragiek blijft in beeld
Uitdrukkingshandelingen Present zijn en present stellen vallen samen Waarden: - Verbondenheid en gehechtheid - Kostbaarheid
Een manier van doen… Zorgen = - produceren, maken (doelgericht, efficient, etc)
- handelen (ongewisheid, onzekerheid)
- uitdrukkingshandeling (verbondenheid, kostbaarheid)
Goede zorg De basisvormen van zorgen in bekommernis
zorg als kwaliteitsmaat Andries Baart
bekommernis verzorgdheid het nodige
zorgvuldigheid aandacht
zorgzaamheid trouw
bezorgdheid medeleven Zorgen voor
Zorgen dat
Goede zorg De viervoudige gerichtheid van de zorg, op de…
zorg als kwaliteitsmaat bekommernis verzorgdheid het nodige
Kwaal
zorgvuldigheid aandacht
Mens
zorgzaamheid trouw
bezorgdheid medeleven
Handeling
Dispositie
Goede zorg Nadere specificaties
zorg als kwaliteitsmaat bekommernis verzorgdheid het nodige
zorgvuldigheid aandacht
zorgzaamheid trouw
bezorgdheid medeleven
Probaat Adequaat Veilig Transparant Praktisch wijs
Aansluitend Erkennend Relatie-gestuurd Afgestemd Perspectief wisselend
Receptiegericht Ervaren baat Weldadig
Hartelijk Respecterend (kracht & kwetsbaarheid) Zinvol
Goede zorg Tegendelen van goede zorg zijn dus bijv...
zorg als kwaliteitsmaat bekommernis verzorgdheid het nodige Knoeiwerk Onverantwoord
zorgvuldigheid aandacht Mismatch Ongepast Gewelddadig
zorgzaamheid trouw Achteloos Zelfreferentieel
bezorgdheid medeleven Koud Kwetsend
… in op mensen afgestemde betrekkingen… Neutraliteit onmogelijk Er groeit een betrekking door de alledaagse nabijheid en het lichamelijk contact
Aandacht
(Andries Baart)
1.
Instrumentele aandacht (focus/diffuus)
2.
Inhoudelijk immanente aandacht -
Weldadigheid (‘gezien worden’)
-
Verwondering (Cornelis Verhoeven)
-
Toegewend bewustzijn (mindfulness)
-
Ontvankelijkheid (spiritueel)
Aandacht “Aandacht biedt de kiem van een relatie, en daaruit zal een mens opstaan” (Andries Baart)
Wat is een patiënt? • • • • • • • •
Lijden Wachten Afhankelijk zijn Kwetsbaar zijn Onzeker zijn Angstig zijn Het niet weten Niet meer jezelf zijn…
Professional loving care: asymmetrische relatie
cliënt patiënt mens
zorgprofessional
mens
Instellingsbeleid? Geografie van verantwoordelijkheden Nabijheid maakt verantwoordelijk Carrière maken = zich van het bed af bewegen
… waarbij de zorgdrager ook afstemt op zichzelf. Emotie = reactie in beweging gebracht, aangedaan worden ‘Emotional labor’ (Arlie Hochschild) - Zorgen - Gastvrij zijn - Empathisch en begripvol zijn
Wat menslievende zorg niet is: 1. Gewoon vanuit je gevoel werken 2. Verzet tegen het systeem
1.
2.
3.
3. Klantgerichte zorg 4. Kwestie van bejegening
4.
5. Patiënt tevredenheid
5.
Instabiel, politiek naïef, onrechtvaardig Niet realistisch, naïef, niet strategisch Vanuit professional gedacht, asymmetrie verduisterend Moreel gezien mager, politiek naïef Vgl. 3, goede is meer dan gevoel
En empowerment? Gedeeld is: -Maatschappijkritische (politiek-ethische) inzet -Stem geven aan de stemlozen -Inductieve werkwijze (kwalitatief empirisch onderzoek) -Etc. Kortom: genoeg om vruchtbaar samen te werken…
Dank voor uw aandacht
