Tijdschrijft
D i d a c t i e k B-wetenschappen,4 (1986)
Begripsontwikkeling als
nr.1
53
leidraad bij onderwijzen
R.A.M.de J o n g Leraar scheikunde 1. Wat
noem j e e e n
aan
het
St.-Vituscollege
t e Bussum
stofeigenschap?
" M e n e e r , i s g e l u i d ook een s t o f e i g e n s c h a p ? " Met d e z e o n v e r w a c h t e v r a a g van een leerling werd i k geconfronteerd tijdens de derde les scheikunde i n e e n '3-vwo k l a s . D e z e l e e r l i n g was b e z i g met paragraaf 1.4 v a n h e t b o e k 'Chemie 3 - v w o / h a v o ' ( 1 9 8 3 ) , v e r d e r t e noemen C h e m i e , die a l s volgt begint: "Stofeigenschappen Er bestaan g e w e l d i g v e e l v e r s c h i l l e n d e s t o f f e n . De mensen h e b b e n ze a l l e m a a l e e n naam g e g e v e n . J e k u n t s t o f f e n h e r k e n n e n a a n hun e i g e n s c h a p p e n , z o a l s de v o l g e n d e p r o e f l a a t z i e n . Herkennen van s t o f f e n J e k r i j g t e e n a a n t a l genummerde f l e s j e s , d i e e l k een s t o f b e v a t t e n . B e s c h r i j f z o v o l l e d i g m o g e l i j k de i n h o u d v a n i e d e r f l e s j e . S c h r i j f nu op welke s t o f volgens j o u i n het f l e s j e z i t . A l s j e de naam niet k e n t , maar w e l w e e t w a a r v o o r h i j g e b r u i k t w o r d t mag j e d a t o p s c h r i j ven. N o t e e r v o o r a l waaraan j e een s t o f d e n k t t e h e r k e n n e n . " Opmerking: B i j deze proef krijgen mijn leerlingen een twintigtal reageerbuisjes met daarin o n d e r meer een ijzeren spijker, kristalsuiker, keukenzout, i j z e r p o e d e r , s t u k j e s g l a s en stukjes k r i s t a l l i j n e zwavel. Ik was b i j e e n g r o e p j e b e z i g t o e n de b e t r e f f e n d e l e e r l i n g n a a r m i j t o e kwam met i n z i j n h a n d e e n r e a g e e r b u i s j e met s t u k j e s g l a s . Op zijn v r a a g o f g e l u i d ook e e n s t o f e i g e n s c h a p i s , a n t w o o r d e i k : " J a " . Dat was blijkbaar voor hem v o l d o e n d e want h i j g i n g d i r e c t t e r u g naar zijn groep. Ik vroeg mij w e l a f o f i k hem met m i j n antwoord inderdaad v e r d e r g e h o l p e n had. E n i g e g e r u s t s t e l l i n g v o n d i k i n de g e d a c h t e dat wij, de l e e r l i n g en i k , l a t e r b i j de b e s p r e k i n g van de p r o e f w e l l i c h t onze gezichtspunten omtrent ' s t o f e i g e n s c h a p ' nader zouden kunnen toelichten. Op d a t z e l f d e moment m o e s t i k d e n k e n aan een gesprekje, weergegeven i n e e n a r t i k e l v a n R e i d i n g èn F r a n k e n ( 1 9 8 4 ) , w a a r i n een s o o r t g e l i j k e v r a a g v a n een l e e r l i n g v o o r t k o m t . Maar d a a r a n t w o o r d t , de leraar:
54
Begripsontwikkeling
"Nee, ...."! Ik c i t e e r h e t p r o t o c o l v a n d i t g e s p r e k j e . "Leerlinge: U z e g t d a t k l e u r w e l een s t o f e i g e n s c h a p i s en geluid n i e t . Maar g e l u i d i s t o c h ook een s t o f e i g e n s c h a p ? L e r a a r : Nee, g e l u i d i s g e e n e i g e n s c h a p v a n de s t o f z e l f . L e e r l i n g e : Maar a l s U m i j een b l i n d d o e k v o o r d o e t en a l s U d a a r n a i n willekeurige v o l g o r d e met een f l e s j e w a t e r en een f l e s j e z a n d gaat s c h u d d e n , k a n i k b e i d e s t o f f e n t o c h h e r k e n n e n ? Want w a t e r k l o t s t . Leraar: Ik heb w e l e e n s een h o n d h o r e n b l a f f e n en een h a a n horen k r a a i e n , maar z a n d en w a t e r heb i k n o o i t h o r e n p i e p e n o f m i a u w e n . L e e r l i n g e : Maar p i e p s c h u i m p i e p t w e l ! L e r a a r : Dat i s z o , maar p i e p s c h u i m p i e p t t o c h n i e t u i t z i c h z e l f ! Leerlinge: Maar a l s U het l i c h t u i t d o e t , h e e f t een s t o f t o c h ook geen k l e u r meer?" Deze leraar noemt g e l u i d géén s t o f e i g e n s c h a p maar deze leerlinge evenals i k wel. Dat was v o o r m i j a a n l e i d i n g t e o n d e r z o e k e n hoe deze z i e n s w i j z e n a c h t e r deze benoemingen z i c h t o t e l k a a r verhouden. De w i j z e w a a r o p z i j z i c h t o t e l k a a r v e r h o u d e n i s v a n b e l a n g b i j de er op volgende ontwikkeling van een begrip stof waarmee chemische reacties door hen b e s c h r e v e n kunnen worden. In p a r a g r a a f 3.2 van C h e m i e i s d i t aan de o r d e : "Je z u l t dan m o e t e n k i j k e n o f de s t o f e i g e n s c h a p p e n v a n de stoffen waar j e mee b e g i n t , v e r d w e n e n z i j n en o f e r s t o f f e n o n t s t a a n zijn met a n d e r e s t o f e i g e n s c h a p p e n . I s d a t h e t g e v a l dan z e g g e n we d a t e r een c h e m i s c h e r e a c t i e .... i s opgetreden". Tevens i s b e k e n d h e i d met de z i e n s w i j z e n van l e r a r e n en l e e r l i n g e n van belang b i j o n t w e r p e n van l e e r g a n g e n a l s m e d e b i j d i d a c t i s c h onderzoek w a a r i n v e r a n t w o o r d i n g van l e e r g a n g c o n s t r u c t i e wordt gegeven. De Vos ( 1 9 8 5 ) v e r m e l d t i n z i j n d i s s e r t a t i e d a t z i j n l e e r l i n g e n b i j een dergelijke proef als die u i t paragraaf 1.4 van Chemie kenmerken noemden "die n i e t a l l e e n w e r d e n b e p a a l d d o o r de s t o f maar ook d o o r de vorm en de toestand w a a r i n een h o e v e e l h e i d e r v a n i n het flesje werd aangeboden: b u i g b a a r h e i d , k o r r e l i g h e i d , p l a k k e r i g h e i d en soms k l e u r ( k a n d i j werd k l e u r l o o s , k r i s t a l s u i k e r e c h t e r w i t genoemd)." H i j kwam t o t de s l o t s o m : "De g a n g van z a k e n t i j d e n s d i t p r a k t i k u m o v e r t u i g d e m i j e r v a n , dat, hoewel de leerlingen de t e r m stofeigenschap wel gebruiken, de betekenis d i e z i j e r k e n n e l i j k aan h e c h t t e n n i e t b r u i k b a a r was als b a s i s v o o r een b e g r i p s t o f i n een c h e m i s c h e c o n t e x t . " Echter, h i e r kan n i e t nagegaan worden, b i j v o o r b e e l d d o o r a n a l y s e van protocollen van d i e o n d e r w i j s s i t u a t i e , hoe de z i e n s w i j z e van De Vos a l s l e r a a r z i c h v e r h o u d t t o t d i e van z i j n l e e r l i n g e n . Een n a d e r e a n a l y s e v a n de w i j z e w a a r o p de z i e n s w i j z e z i c h t o t elkaar verhouden acht ik wel van b e l a n g omdat dit betrekking heeft op
De
Jong
55_
chemieleren v a n l e e r l i n g e n en op c h i e m i e o n d e r w i j z e n v a n de l e r a a r . Ik doe m i j n o n d e r z o e k i n d i t a r t i k e l aan de h a n d v a n h e t g e b r u i k v a n het w o o r d s t o f én s t o f e i g e n s c h a p ( 1 ) d o o r l e r a a r , l e e r l i n g e en l e e r g a n g . 2.
Verschillen i n b e t e k e n i s v a n hét ook a l s v a k t e r m g e b r u i k t e woord stof I n de i n l e i d i n g v a n h e t e e r s t e h o o f d s t u k v a n C h e m i e s t a a t : "Als we i n de s c h e i k u n d e s p r e k e n v a n een ' s t o f ' b e d o e l e n we dat ruimer dan wat men e r i n h e t d a g e l i j k s l e v e n onder verstaat. De c h e m i c u s noemt n i e t a l l e e n de i n h o u d v a n een s t o f z u i g e r z a k o f het materiaal w a a r k l e r e n v a n gemaakt w o r d e n s t o f , maat h i j noemt a l l e materie stof, dus ook w a t e r , zand, zout, lucht, v e r f , enzovoort
De D o c e r . t e n t o e l i c h t i n g (1983) vermeldt "een lijst van mogelijke s t o f f e n " v o o r de p r o e f " H e r k e n n e n v a n s t o f f e n " . Genoemd w o r d e n onder meer: "zand, z a a g s e l , s c h i l f e r s k a a r s v e t , p l a a t j e l o o d , a z i j n , ammonia, zeepsop, benzine, p-dichloorbenzeen." In deze opsomming z i j n g e b r u i k t e namen n i e t g e l i j k w a a r d i g . Sommige v e r w i j z e n naar een z u i v e r e s t o f ( p - d i c h l o o r b e n z e e n ) , a n d e r e naar een oplossing of een homogeen m e n g s e l ( a m m o n i a , a z i j n ) of naar een heterogeen mengsel (zaagsel) of naar voorwerpen (plaatje lood, schilfers k a a r s v e t ) . Deze v e e l h e i d aan b e t e k e n i s s e n r o e p t b i j de gebruikers veelal g e e n p r o b l e m e n op omdat z i j v e r t r o u w d z i j n mét de bijbehorende contexten. Maar welke betekenissen onderscheiden leerlingen en hoe worden z i j aangesproken door een opsomming a l s "water, zand, zout, l u c h t , v e r f , enzovoort ..."? I n de p r o e f o p d r a c h t w o r d e n de v o l g e n d e w o o r d c o m b i n a t i e s g e b r u i k t : " f l e s j e s , d i e e l k een s t o f b e v a t t e n " , "beschrijf . de i n h o u d v a n i e d e r f l e s j e " , " w e l k e s t o f ... i n h e t f l e s j e z i t " . Ik verwacht niet dat de leerlingen i n mijn klas door deze w o o r d c o m b i n a t i e s a a n d a c h t z u l l e n k r i j g e n v o o r een m o g e l i j k o n d e r s c h e i d tussen "inhoud," en " s t o f " . Twee b l a d z i j d e n v o o r d e z e citaten wordt d a a r t u s s e n ook g e e n o n d e r s c h e i d g e m a a k t . Ér s t a a t : "De c h e m i c u s noemt .... de i n h o u d v a n e e n s t o f z u i g e r z a k ... ook s t o f . " Ik v e r w a c h t d a a r e n t e g e n d a t d o o r de z i n n e n : " E r b e s t a a n g e w e l d i g v e e l v e r s c h i l l e n d e s t o f f e n . De mensen h e b b e n ze a l l e m a a l een naam g e g e v e n " en "Je kunt s t o f f e n h e r k e n n e n a a n hun e i g e n s c h a p p e n z o a l s de v o l g e n d e proef laat zien." in combinatie met de zojuist geciteerde fragmenten uit de proefopdracht, de l e e r l i n g e n e e r d e r z u l l e n l e t t e n op v e r s c h i l l e n dan op overeenkomsten tussen de i n h o u d van de flesjes. Dan kan ik
56
Begripsontwikkeling
verklaren waarom zo w e i n i g e n i n m i j n k l a s s e n b i j de reageerbuis met een ijzeren spijker en d i e met i j z e r p o e d e r t o t de stofnaam ijzer komen. De leerlingen mogen b i j hun p o g i n g e n t o t " h e r k e n n e n van stoffen" alleen l e t t e n op d i r e c t w a a r n e e m b a r e e i g e n s c h a p p e n a l s k l e u r , geur, v o r m , hoe h e t a a n v o e l t en g e l u i d b i j s c h u d d e n v a n de f l e s j e s . Z i j mogen n a m e l i j k de i n h o u d o f e e n g e d e e l t e e r v a n nog n i e t v e r w a r m e n , verbranden, o p l o s s e n en d e r g e l i j k e , Vanwege d e z e b e p e r k i n g e n h o u d i k er rekening mee dat mijn leerlingen i n deze fase van hun begripsvorming ' s t o f e i g e n s c h a p ' v o o r a l z u l l e n v e r s t a a n a l s een d i r e c t w a a r n e e m b a a r k e n m e r k v a n o f v e r s c h i l t u s s e n de i n h o u d v a n de flesjes. En ook d a t de d o o r hen g e k o z e n naam v o o r de ' s t o f ' v o o r a l w i j s t naar deze aanschouwelijk en a a n h a n d e l i n g e n g e b o n d e n 'stofeigenschappen' (2). D i t l i j k t m i j h e t g e v a l t e z i j n b i j a n t w o o r d e n a l s "een ijzeren spijker", "een spijker", " s t u k j e s g l a s " en b i j de b u i s met " s t u k j e s k r i s t a l l i j n e zwavel", "gele steentjes". Ook de u i t s p r a a k van v e e l l e e r l i n g e n " z o u t i s f i j n e r dan suiker" waarmee z i j z o u t en s u i k e r v a n e l k a a r k u n n e n o n d e r s c h e i d e n , wijst op zo'n begrip stofeigenschap en op een begrip stof waarin de a f h a n k e l i j k h e i d v a n de v e r d e l i n g s g r a a d d o o r k l i n k t . B i j antwoorden a l s "suiker" en " i j z e r p o e d e r " v e r w a c h t i k d a t de hoeveelheid van het m a t e r i a a l w e i n i g a a n d a c h t meer h e e f t , t e n z i j e r a a n l e i d i n g i s d a t b.v. met " s u i k e r " e e n s u i k e r k l o n t j e b e d o e l d w o r d t . E e n c o n s e q u e n t i e v a n de keuze voor het niet meer relevant vinden van deze hoeveelheidseigenschappen i s , d a t b i j h e t d e l e n v a n b i j v o o r b e e l d een s u i k e r k l o n t j e n i e t meer g e z e g d k a n w o r d e n : s u i k e r i s d e e l b a a r . Het i s van b e l a n g z u l k e b e t e k e n i s v e r s c h i l l e n t e l e r e n onderkennen in uitspraken v a n l e e r l i n g e n en i n h e t g e b r u i k t e b o e k , omdat ze kunnen h e l p e n b i j de c o n s t r u c t i e v a n e e n o n d e r w i j s a a n b o d d a t u i t g a a t v a n het t a a l g e b r u i k en e r v a r i n g v a n l e e r l i n g e n . 3.
Veranderende betekenis v a n h e t ook a l s v a k t e r m gebruikte woord 'stofeigenschap' Hierboven heb i k e e n c o n t e x t a a n g e g e v e n w a a r i n de w o o r d e n stof en s t o f e i g e n s c h a p b i j d i e p r o e f k u n n e n w o r d e n v e r s t a a n ; nu w i l i k o p n i e u w mijn a n t w o o r d b e k i j k e n op de v r a a g v a n de b e t r e f f e n d e leerling over geluid a l s stofeigenschap. Op g r o n d v a n p a r a g r a a f 1.4 u i t Chemie verstond i k d i e vraag zo, d a t met h e t w o o r d stofeigenschap vooral d i r e c t w a a r n e e m b a r e en a a n h a n d e l i n g e n g e k o p p e l d e e i g e n s c h a p p e n w o r d e n aangeduid. Zo b e k e k e n , k a n h e t g e l u i d d a t de l e e r l i n g h o o r t b i j h e t schudden van de b u i s met i n h o u d z i j n v e r m o e d e n o n d e r s t e u n e n d a t het h i e r om s t u k j e s g l a s g a a t . T e v e n s z a g i k , a a n s l u i t e n d op z i j n a a n d a c h t v o o r g e l u i d , m o g e l i j k h e d e n v o o r v e r d e r o n t w i k k e l i n g v a n d e z e b e g r i p p e n ' s t o f ' en ' s t o f e i g e n s c h a p ' bij een latere b e s p r e k i n g v a n de p r o e f . Daarom k o n i k z i j n vraag bevestigend beantwoorden.
De
Jong
;
57.
Een v o o r t z e t t i n g van v a k t a a l v o r m i n g k a n b i j v o o r b e e l d a l s v o l g t worden bevorderd. De . l e e r l i n g K r i j g t de o p d r a c h t een p a a r s t u k j e s g l a s te verpoederen en de b u i s met d i t p o e d e r o p n i e u w t e schudden. Bij het horen van d i t g e l u i d k a n de l e e r l i n g , o f i k , het probleem stellen w e l k e s t o f nu i n de b u i s z i t . H i j k a n t e v e n s de k l e u r vóór en na het verpoederen b e k i j k e n , v e r g e l i j k e n en benoemen. D o o r z u l k v e r g e l i j k e n en benoemen v o l d o e n d e u i t t e b r e i d e n met v e r s c h i l l e n d e m a t e r i a l e n en handelingen, ontstaat de m o g e l i j k h e i d een n i e u w e c o n t e x t v o o r ' s t o f ' en ' s t o f e i g e n s c h a p ' t e e r v a r e n . Zo k a n a l d o e n d e en h i e r o v e r s p r e k e n d e een ander begrip s t o f ontstaan, n a m e l i j k n i e t meer gebonden aan zichtbare hoeveelheden en v e r d e l i n g s g r a a d van materiaal. Als dit stadium van b e g r i p s o n t w i k k e l i n g i s b e r e i k t , kan aanspreekbaarheid verwacht worden om g e l u i d géén s t o f e i g e n s c h a p meer te noemen. B i j onderwijzen v o l g e n s d e z e v i s i e op o n t w i k k e l i n g van een b e g r i p , wordt de betekenis van het woord a f h a n k e l i j k g e z i e n van de opgebouwde context. Opmerkzaam z i j n voor g e b r u i k t e woordcombinaties draagt bij tot het zicht k r i j g e n op d i e verschillende betekenissen of die v e r s c h i l l e n d e begrippen (1). 4. E l k a a r n i e t b e g r i j p e n a l s onderwijsprobleem I n h e t g e c i t e e r d e s t u k j e p r o t o c o l maakt de l e e r l i n g e b e z w a a r t e g e n een uitspraak van de l e r a a r waarin h i j zegt "dat kleur wel een stofeigenschap i s en g e l u i d n i e t " . Z i j vraagt: "Maar g e l u i d i s t o c h ook een stofeigenschap?" H i j antwoordt: "Nee, geluid i s geen e i g e n s c h a p v a n de s t o f z e l f " . Nu v o e r t de l e r a a r een a r g u m e n t ("van de s t o f z e l f " ) aan d a t d o o r d e z e l e e r l i n g e n i e t v e r s t a a n w o r d t . Er l i j k t een welles-nietes situatie te ontstaan. De leerlinge wijst het a r g u m e n t v a n de l e r a a r a f en komt met e i g e n a r g u m e n t e n . Z i j kan immers door handelingen "beide s t o f f e n toch herkennen?" Z i j w i j s t hiermee opnieuw zijn argument a f en w e l met een bepaalde stelligheid die spreekt u i t "toch" en u i t de t o e v o e g i n g " a l s U mij een blinddoek voordoet". D e z e z e k e r h e i d v a n w e t e n l i j k t m i j g e b a s e e r d op de h e r k e n n i n g s m o g e l i j k h e i d door handelen. De l e r a a r maakt e c h t e r g e e n gebruik van d e z e m o g e l i j k h e i d om d o o r h a n d e l e n t o t w e t e n t e komen. Met de woorden "een h o n d ..... b l a f f e n en een h a a n ... k r a a i e n " en " z a n d en w a t e r ... p i e p e n en m i a u w e n " l i j k t de l e r a a r s l e c h t s een ' u i t z i c h z e l f geluid v o o r t b r e n g e n ' aan z i j n b e g r i p s t o f e i g e n s c h a p t e k u n n e n koppelen. V a n u i t e i g e n e r v a r i n g b i j h a n d e l e n met m a t e r i a l e n k a n de l e e r l i n ge vervolgens 'geluid voortbrengen' gebruiken a l s argument: "Maar piepschuim piept wel!" H i j w i j s t d i t argument e c h t e r af want het "piept t o c h n i e t u i t z i c h z e l f ? " Z o w e l z i j n w o o r d e n " e i g e n s c h a p van de s t o f z e l f " , h e t w o o r d j e " t o c h " a l s z i j n v o o r b e e l d v a n d i e r e n en d i e r e g e l u i d e n v e r s t e r k e n m i j n i n t e r p r e t a t i e d a t de b e t e k e n i s d i e de leraar hecht aan 'stofeigenschap' v o o r hem v a n z e l f s p r e e k t , maar zo dat a l t e r n a t i e v e z i e n s w i j z e n w o r d e n g e b l o k k e e r d . H i j s p r e e k t n i e t o v e r een
ripsontwiKKeiing zelf g e k o z e n g e z i c h t s p u n t b i j h e t l e r e n benoemen v a n d a t b e g r i p stof op grond v a n e r v a r i n g e n b i j h a n d e l e n met v o o r w e r p e n en het spreken over die ervaringen. H i j g e e f t i n het g e p r o t o c o l l e e r d e g e s p r e k s f r a g ment ook g e e n r u i m t e aan de m o g e l i j k h e i d t o t h e t k i e z e n v a n een ander gezichtspunt. De l e e r l i n g e komt wél v o l g e n s de weg v a n e i g e n e r v a r i n g tot argumentatie. Z i j z e g t : "Maar a l s U h e t l i c h t u i t d o e t , h e e f t een stof t o c h ook g e e n k l e u r m e e r ? " D e z e i n c o n s e q u e n t i e i n u i t s p r a k e n van de l e r a a r m e r k t de l e e r l i n g e op omdat z i j z i j n w o o r d c o m b i n a t i e s zoals "een h o n d ... b l a f f e n " v e r s t a a t i n h a a r c o n t e x t van door h a n d e l e n t o t w e t e n t e komen. Z i j had h e t v o o r b e e l d v a n d i e r e n en d i e r e g e l u i d e n k u n n e n a f w i j z e n a l s voor haar niet zakelijke taal. Nu d o e t z i j d a t n i e t en g a a t in op "piepen" met' h a a r v o o r b e e l d v a n p i e p s c h u i m . Ik kan dat z i e n a l s een zoeken naar de c o n t e x t w a a r i n de l e r a a r o v e r s t o f en stofeigenschap spreekt. Z i j k r i j g t h i e r i n e c h t e r v a n hem g e e n s t e u n . H i j maakt g e e n gebruik v a n de m o g e l i j k h e i d t o t b e g r i p s v o r m i n g v i a de weg van eigen ervaring. U i t haar l a a t s t e u i t s p r a a k i n d i t p r o t o c o l b l i j k t dat de a f s t a n d t u s s e n de twee c o n t e x t e n n i e t w o r d t o v e r b r u g d , z e p r a t e n l a n g s e l k a a r h e e n , ze v e r s t a a n e l k a a r n i e t . 5. D i d a c t i s c h e b e s c h r i j v i n g v a n h e t onderwijsprobleem Het i n h e t g e c i t e e r d e s t u k j e p r o t o c o l g e c o n s t a t e e r d e onderwijsprobleem van elkaar niet verstaan, heb i k b e s c h r e v e n d o o r t w e e contexten te onderscheiden. Het w o o r d s t o f e i g e n s c h a p w o r d t d o o r de leerlinge en d o o r de l e r a a r b e i d e n g e b r u i k t , maar op v e r s c h i l l e n d e w i j z e n . De l e e r l i n g e i s c o n c r e e t b e z i g ( s c h u d d e n met f l e s j e zand, blinddoek voor) en deze s i t u a t i e i s s t e r k b e p a l e n d v o o r de w i j z e w a a r o p z i j s t o f f e n h e r k e n t en l e e r t k e n n e n ( p i e p s c h u i m p i e p t , w a t e r k l o t s t ) . Deze c o n t e x t i s m o g e l i j k d o o r de l e e r g a n g o p g e r o e p e n en s l u i t aan b i j h a a r l e e f w e r e l d w a a r i n k e n n e n d o o r h a n d e l e n e e n b e l a n g r i j k e r o l s p e e l t . Er is nog g e e n a r g u m e n t a t i e l o s v a n de v e r r i c h t e h a n d e l i n g e n m o g e l i j k om aan te geven waarom b i j v o o r b e e l d k l e u r w e l en geluid geen s t o f e i g e n s c h a p genoemd k a n w o r d e n . Wel v o r m t d i t k e n n e n d o o r h a n d e l e n de g r o n d om de h o e v e e l h e i d s o n a f h a n k e l i j k h e i d a l s n i e u w en bruikbaar gezichtspunt voor het o n d e r s c h e i d e n van s t o f f e n t e gaan z i e n ( p a r . 3 ) . E c h t e r dan moet a a n d a c h t o n t s t a a n v o o r e i g e n s c h a p p e n v a n e e n s t o f v o o r en na e e n ( b e - ) h a n d e l i n g en j u i s t h e t b e l a n g v a n de a a n d a c h t v o o r z o ' n r e l a t i e w o r d t d o o r d e z e l e e r l i n g e nog n i e t o n d e r k e n d . In d i e z i n kan gezegd worden dat d e z e l e e r l i n g e z i c h w e l i n een grondniveau (3) beweegt maar nog n i e t op e e n b e s c h r i j v e n d n i v e a u t e n a a n z i e n v a n het g e b r u i k v a n de w o o r d e n s t o f en s t o f e i g e n s c h a p . De w i j z e w a a r o p de l e r a a r i n h e t p r o t o c o l h e t woord stofeigenschap gebruikt v i n d i k v a n een a n d e r s o o r t . I n o n d e r meer de u i t s p r a a k van de l e r a a r " e i g e n s c h a p v a n de s t o f z e l f " , " z a n d en w a t e r heb i k nooit beluister i k e e n b e g r i p s t o f e i g e n s c h a p d a t n i e t meer aan een
De
Jong
.
.
59_
bepaalde handelings- of waarnemingssituatie gebonden is. In de stofnaam " z a n d " komt b i j v o o r b e e l d n i e t t o t u i t d r u k k i n g o f h e t g a a t om n a t , d r o o g , g r o f k o r r e l i g , w i t dan w e l r o o d z a n d ; e v e n m i n b l i j k t d a t de l e r a a r e x p l i c i e t a a n d a c h t h e e f t v o o r e e n b e g r i p ' z a n d ' op b e s c h r i j v e n d niveau want dan z o u h i j b i j v o o r b e e l d a a n d a c h t g e v r a a g d hebben voor eigenschappen d i e wel of n i e t veranderen zodra z a n d k o r r e l s v e r k l e i n d worden. Omdat d e z e l e r a a r g e l u i d g e e n s t o f e i g e n s c h a p noemt en kleur wel, vermoed i k d a t h i j een b e g r i p stofeigenschap bedoelt waarin hoeveelheid en v e r d e l i n g s g r a a d v a n e e n s t o f n i e t meer relevant i s . Want h e t geluid d a t men h o o r t b i j s c h u d d e n i n e e n z e k e r vat wordt sterk bepaald d o o r de h o e v e e l h e i d v a s t e s t o f o f vloeistof. Ook de g r o o t t e van een v o o r w e r p van d i e s t o f i s d a a r b i j b e l a n g r i j k . De k l e u r is echter n i e t v e r s c h i l l e n d b i j met h e t b l o t e oog te onderscheiden voorwerpen van een bepaalde stof, tenzij het oppervlak erg verschillend i s ( 4 ) . U i t z i j n u i t s p r a k e n b l i j k t dat deze l e r a a r dit begrip s t o T en s t o f e i g e n s c h a p n i e t e x p l i c i e t o n d e r w o o r d e n b r e n g t en m i s s c h i e n k a n o f w i l h i j ? t ook n i e t . H i e r d o o r l a a t h i j de l e e r l i n g e w e l b l i j k e n d a t h i j e e n a n d e r o b j e c t op h e t oog h e e f t dan z i j , z o n d e r dat h i j e r i n s l a a g t h a a r van o b j e c t t e doen v e r a n d e r e n . De k l o o f van elkaar n i e t v e r s t a a n kan dus b e g r e p e n worden d o o r d a t d e z e l e r a a r het woord stof en s t o f e i g e n s c h a p op e e n b e s c h r i j v e n d n i v e a u gebruikt, t e r w i j l d e z e c o n t e x t v o o r de l e e r l i n g e nog n i e t b e s t a a t . Z i j kan het woordgebruik van- d e z e l e r a a r s l e c h t s v e r s t a a n , v o o r z o v e r z i j de c o n text van haar g r o n d n i v e a u h o o r t . De o n d e r w i j s t a a k w a a r de l e r a a r in het p r o t o c o l v o o r s t a a t k a n nu b e s c h r e v e n w o r d e n a l s : hoe kan de objectwisseling van g r o n d n i v e a u naar b e s c h r i j v e n d n i v e a u t e n aanzien van s t o f en s t o f e i g e n s c h a p b e v o r d e r d w o r d e n . H
6. B e s l u i t De leraar i n het p r o t o c o l gaat - a l dan niet bewust - een o n d e r w i j s t a a k a f g e s t e m d op de p r o b l e e m s t e l l i n g d o o r d i e l e e r l i n g e uit de weg. Het zoeken naar door l e e r l i n g e n gekozen g e z i c h t s p u n t e n kan veel moeite ( 5 ) k o s t e n omdat de l e r a a r a l s g e s c h o o l d chemicus niet meer z o b e k e n d i s met de z i e n s w i j z e n op g r o n d n i v e a u . In par.3 i s een mogelijk bruikbaar onderwijsaanbod g e s c h e t s t om l e e r l i n g e n i n een- v o o r hen nieuwe c o n t e x t e r v a r i n g e n t e l a t e n o p d o e n en z i c h hierover te laten u i t s p r e k e n . Het w o r d t m i j n s i n z i e n s dan v o o r hen mogelijk te kiezen v o o r e e n a n d e r e b e t e k e n i s v a n een r e e d s v o o r hen b e k e n d w o o r d , n a m e l i j k op b e s c h r i j v e n d n i v e a u . Een u i t s p r a a k z o a l s ' g e l u i d i s (g)eèn s t o f e i g e n s c h a p ' verliest dan zijn dogmatisch k a r a k t e r , omdat hët ' i s z o ' z o n d e r v e e l inspanning gerelativeerd kan w o r d e n t o t 'kan zo g e z i e n w o r d e n ' (6).Immers het kiezen van e e n b e p a a l d g e z i c h t s p u n t en h e t handelen daarnaar door zowel l e r a a r a l s l e e r l i n g w o r d t e r v a r e n a l s een f a s e i n z i j n o f haar begripsontwikkelingsproces.
60
Begripsontwikkeling
Een taak voor d i d a c t i s c h onderzoek i s dan het zoeken naar en beschrijven van gekozen gezichtspunten door leraar, leerling, onderwijsontwikkelaar en d i d a c t i s c h onderzoeker. B i j De Vos (1985) ontbreekt de d a a r t o e b e n o d i g d e r a p p o r t a g e v a n die onderwijssituatie waarin h i j b i j z i j n l e e r l i n g e n een b e g r i p s t o f e i g e n s c h a p h o o r d e dat h i j a l s " n i e t b r u i k b a a r " k w a l i f i c e e r d e . D a a r d o o r w o r d t een kritische meningsvorming o v e r b e g r i p s o n t w i k k e l i n g n a a r "een b e g r i p s t o f i n een chemische c o n t e x t " b e m o e i l i j k t . Noten 1. D e z e o n d e r z o e k s m e t h o d e o n t l e e n i k a a n Ten V o o r d e ( 1 9 7 8 ) . Hij let b i j z i j n p r o t o c o l a n a l y s e op h e t g e b r u i k v a n b e p a a l d e woordcombinat i e s om b e t e k e n i s s e n v a n w o o r d e n i n een c o n t e x t t e a c h t e r h a l e n . 2. C o l l e g a s c h e i k u n d e l e r a a r V o g e l e z a n g v e r t e l d e m i j o v e r w e e r s t a n d b i j zijn leerlingen i n de d e r d e k l a s vwo om b i j een s t u k j e k a n d i j en een s u i k e r k l o n t j e v a n d e z e l f d e s t o f t e s p r e k e n o n d a n k s hun e r v a r i n g d a t b e i d e een z o e t e smaak h e b b e n . H i j i n t e r p r e t e e r d e d e z e w e e r s t a n d met h e t g e z i c h t s p u n t d a t v o o r d e z e l e e r l i n g e n de t w e e v e r s c h i l l e n d e namen k a n d i j en s u i k e r ook twee verschillende 'stoffen' moeten aanduiden. 3. De termen g r o n d n i v e a u en b e s c h r i j v e n d n i v e a u o n t l e e n i k aan Ten Voorde (p.197, 1977). 4. B i j f i j n e r e v e r d e l i n g v a n een v a s t e s t o f h a n g t de waargenomen k l e u r wel af van de verdelingsgraad, denk aan een s t u k j e g l a s , en glaspoeder. 5. B i j Ten V o o r d e ( 1 9 7 8 ) v i n d e n w i j h i e r v a n voorbeelden. 6. V o g e l e z a n g (1985) g e e f t een p r o t o c o l v a n een gesprek met een g r o e p j e l e e r l i n g e n u i t een s c h e i k u n d e l e s . Deze l e e r l i n g e n ervaren in dat g e s p r e k een v r i j h e i d v a n g e z i c h t s p u n t k e u z e b i j hun scheikunde-leren. Literatuur Chemie 3-vwo/havo. 2e d r u k , G r o n i n g e n : W o l t e r s - N o o r d h o f f , 1983. Docententoelichting Chemie 3-vwo/havo. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1983. R e i d i n g , J . en F r a n k e n , P. NVON-maandblad, p.13, 1984. Vogelezang, M.J. E r v a r i n g t o t t h e o r i e , T i j d s c h r i f t voor Didactiek der B-wetenschappen, 3, 2, 1 0 8 - 1 2 3 , 1985. Voorde, H.H. t e n . Verwoorden en Verstaan, Den H a a g : S t a a t s u i t g e v e r i j , (dissertatie), 1977. V o o r d e , H . H . t e n . E m p i r i s c h e D i d a k t i e k , Faraday, 47, p.80, 1978. Vos, W.de. Corpusculum Delicti, Utrecht: Vakgroep Chemiedidactiek (dissertatie), 1985.
