The future of
IT
Het Nederlandse perspectief Een Computer Futures Rapport
We’ve got IT covered. 1
Inleiding Het diepgaande onderzoek “De toekomst van IT” is ontwikkeld om senior beleidsvormers inzicht te bieden in de wijze waarop de IT-wereld verandert en wat dit in de toekomst zal betekenen voor organisaties en IT-afdelingen. Het rapport “De toekomst van IT” is gebaseerd op gesprekken met IT-directeuren, IT-leidinggevenden, CIO’s en CTO’s die in oktober en november 2011 zijn gehouden gedurende een reeks roundtable-evenementen op verschillende locaties in het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Frankrijk, België en Nederland. In het rapport is ook het commentaar verwerkt van meer dan duizend senior ITbeleidsvormers, afkomstig uit de enquête behorende bij dit onderzoek. Dit rapport geeft ons een uniek inzicht in een aantal zaken die IT-afdelingen overal in Nederland beïnvloeden, waaronder: • Het veranderende karakter van IT –de uitdagingen waar IT-afdelingen mee te maken hebben, de wijze waarop IT-afdelingen zich aanpassen aan veranderingen en de nieuwe rol van de IT-functie • IT-investeringen - Stijgende of dalende uitgaven, verdeling van budgetten en de gevolgen van het budget voor de ITfunctie • Cloud Computing - is Cloud Computing een uitvoerbare dienst? Wat zijn de voordelen en mogelijke risico’s die gepaard gaan met Cloud Computingdiensten? Wat zijn de gevolgen ervan voor de klantorganisatie? • Werving & behoud - personeelszaken waar IT-afdelingen momenteel mee te maken hebben, de wijze waarop IT-functies het tekort aan vaardigheden aanvullen en de technieken die worden toegepast om de motivatie van werknemers te verbeteren en vast te houden.
BM en MIPS brengen de eerste RISC-based workstations uit
Apple engineer William Atkinson ontwerpt HyperCard ter versimpeling van inhouse applicaties
1986
1987
Computer Futures vestigt het eerste kantoor in Londen
2
Marktomstandigheden In tegenstelling tot de vermeende zware handelsomstandigheden binnen Europa, was 2011 een goed zakelijk jaar volgens senior IT-beleidsvormers in Nederland. Minder dan een tiende (8%) van de deelnemers aan het onderzoek vond dat de markt in de afgelopen 12 maanden is verslechterd, in vergelijking met de 62% die van mening was dat de markt was verbeterd en de 31% die van mening was dat de markt stabiel was gebleven. Handelsstatus
8,0%
31,0%
62,0%
Verslechterd Hetzelfde gebeleven Verbeterd
IT-uitdagingen waar bedrijven het komende jaar mee te maken zullen krijgen Hoewel de markt in 2011 positiever was dan velen hadden verwacht, zal in 2012 voor vele bedrijven het vergroten van kostenbesparingen, het creëren van een pijplijn voor het verbeteren van de winstgevendheid en het leveren van oplossingen voor een verbeterde klantenbinding van cruciaal belang zijn voor hun IT-afdelingen. Bedrijven overal in Nederland richten zich steeds meer op het doordenken van hun uitgaven en het inzetten van technologie om een beter rendement te realiseren en dit heeft enorme gevolgen voor IT-afdelingen die worden afgeschilderd als de architecten van deze activiteit. Waar deze activiteit gevolgen heeft voor de gehele IT-sector, toont ons rapport aan dat senior IT-beleidsvormers verwachten dat de uitdagingen waar IT-afdelingen mee te maken zullen krijgen in 2012 zullen vallen binnen drie hoofdstromingen:
Robert Morris´ virus, ook wel “worm” genoemd, verspreidt zich in ARPANET
1988 Computer Futures neemt de 2e plaats in, in de “Top 50 Independent Sunday”
1. Het intern verbeteren van de bedrijfsvoering en doeltreffendheid. 2. Het creëren van een beter inzicht in het gedrag van voormalige en bestaande klanten met als doel tegemoet te kunnen komen aan de toekomstige vraag. 3. Het anticiperen op het gedrag van prospects op basis van historische analyses. Verbetering van de kosteneffectiviteit Meer dan de helft (55%) van de ondervraagden vond dat de verbetering van de kosteneffectiviteit in hun organisatie in 2012 een belangrijk onderdeel van hun IT-functie vormde en dat technologie steeds vaker een integraal en strategisch onderdeel van hun bedrijfsontwikkeling werd. Tijdens ons recente roundtable-evenement “Toekomst van IT” in Rotterdam werd dit onderschreven door het panel. Zij waren het erover eens dat IT onder steeds meer druk een hoger rendement moet realiseren en elk aspect van iedere uitgave moet verantwoorden. Een aantal deelnemers was het er zelfs over eens dat IT-budgetten dramatisch zijn gekort en dat projecten die voorheen werden beschouwd als fundamenteel nu worden opgeschort, omdat bedrijfskritischere projecten op de voorgrond treden. Een van de panelleden merkte het volgende op
“De druk op onze budgetten dwingt ons na te denken over mogelijke veranderingen en manieren om efficiëntie te verbeteren. We zullen ook de bedrijfsstrategie onder de loep moeten nemen en moeten bedenken hoe wij veranderingen in investeringen hieraan moeten verbinden. De discussie over investeringen is echter eerder een bedrijfsdiscussie dan een IT-discussie.”
Klantbetrokkenheid Hoewel het verbeteren van efficiëntie in de toekomst waarschijnlijk de belangrijkste factor vormt voor IT-afdelingen, waren klanten de belangrijkste prioriteit tot het realiseren van groei en een belangrijk middel om strategisch inzicht en strategische waarde te creëren.
Tim Berners-Lee ontwikkelt Hypertext Markup Language (HTML)
1989 3
Uitdagingen voor IT afdelingen
Behoud van security
10,3% 19,6%
Het leveren van betere Business Intelligence Vermogen om te voorspellen en te voldoen aan eisen van de klant
41,1% 20,6%
Verbeteren van marktkennis
29,9%
Behoud van personeel
47,7%
Behoud van bestaande klanten Genereren van nieuwe klanten
56,1% 55,1%
Verbetering van de kosteneffectiviteit
20%
Voor meer dan de helft van onze panelleden (56%) vormden het genereren van opdrachten middels een verbeterde integratie, het in kaart brengen van de clientèle en business intelligence een belangrijk onderdeel van hun plannen voor 2012 en daarna. Technologie wordt steeds vaker gezien als onmisbaar onderdeel van klantrelaties en gebruikt om nieuwe zakelijke kansen te creëren. Voor andere bedrijven worden technologie en inzicht echter ook toegepast om betere en meer adviserende relaties te creëren met hun klantenkring. Volgens iets minder dan de helft van de panelleden (48%) is het behouden van vaste klanten net zo belangrijk als het aantrekken van nieuwe klanten, en wordt hier een hogere prioriteit aan gegeven dan aan andere activiteiten. Of het nu gaat om het behouden van bestaande klanten, het openen van deuren die voorheen gesloten waren, of het aantrekken van nieuwe klanten, alle deelnemers waren het erover eens dat klantbetrokkenheid onlosmakelijk verbonden is met een beter begrip van de klantbehoefte en de wensen van prospects en het vermogen te voorspellen wat de klant wil, wanneer zij dit wil en hoe hier het beste op kan worden ingespeeld. 41% van de ondervraagden verwacht echter dat dit in het komende jaar één van de belangrijkste uitdagingen voor hun afdelingen zal zijn. Hoewel het vermogen een betere business intelligence te realiseren een van de belangrijkste drijfkrachten is achter veel IT-functies, accepteren velen dat een overschot aan
De eerste commerciëel dial-up internet provider wordt opgericht: The World
1990
40%
60%
informatie mogelijk een probleem kan gaan vormen binnen hun organisatie. Het verbeteren van business intelligence vormt een uitdaging voor één vijfde van de IT-afdelingen in de zin dat er steeds vaker van hen verwacht wordt dat zij de wensen van de klant voorspellen en hier op inspelen (41%), terwijl zij tegelijkertijd het bedrijf als geheel dienen te ondersteunen bij het verbeteren van hun marktkennis over de gehele linie (21%). Personeel Het panel verwacht dat de wervingsmarkt productief zal blijken in 2012, omdat het ernaar uitziet dat de vraag naar nieuw IT-personeel aanzienlijk zal toenemen; meer dan 40% van onze panelleden denkt dat het werven van nieuw IT-personeel in het komende jaar één van de belangrijkste prioriteiten zal zijn; sommige panelleden noemden het werven van nieuwe talenten zelfs een uitdaging. Het vermogen de beste IT-talenten te behouden, verhoogt in 2012 de druk op bedrijven, gezien het feit dat bijna een derde van de IT-hoofden (30%) verwacht dat het behouden van werknemers problematisch zal zijn. Meer informatie over wat IT-afdelingen doen om hun beste mensen te behouden, vindt u in het hoofdstuk “Het moreel hooghouden”.
Tim Berners-Lee ontwikkelt de eerste internetbrowser
1991 4
Hoe de rol van IT is veranderd
Integratie van social networking tools
15,0%
Verhoogd personeelsbestan
26,2%
Vermindering van het aantal personeelsleden
8,4%
Word meer extern gericht
17,8%
Verbeteren van kosten en tijd efficiëntie
50,5%
Meer commercieel
21,5%
Grotere rol in strategie
27,1%
10%
De veranderende rol van IT binnen organisaties Belasting van het personeelsbestand De toekomst van IT-afdelingen is onlosmakelijk verbonden met kosteneffectiviteit en klantbetrokkenheid. Wij stelden onze panelleden daarom de vraag of hun functie al was veranderd en of deze wijziging gevolgen zal hebben voor hun toekomstige ontwikkeling. De belangrijkste uitdaging voor de toekomst was volgens meer dan de helft van de ondervraagden (51%) tevens de belangrijkste prioriteit voor IT-afdelingen in de afgelopen jaren: het verbeteren van de kosteneffectiviteit en tijdsefficiëntie. Volgens een kwart van de ondervraagden (26%) moest kosteneffectiviteit in evenwicht gebracht worden met het behoud van het aantal werkende personen en in sommige gevallen het vergroten van de omvang van IT-teams, om het mogelijk te maken deze verschuiving in prioriteit aan te kunnen. De keerzijde hiervan is echter dat sommige IT-afdelingen (8%) te maken krijgen met een verkleining van het personeelsbestand, terwijl ze wel hetzelfde dienstenpakket blijven aanbieden. Strategie en verbeterde productiviteit Volgens meer dan een derde van onze panelleden (36%) wordt kosteneffectiviteit grotendeels gestuurd door de behoefte van organisaties productiever en tijdsefficiënter
The first commercial dial-up Internet provider was established: The World
1990
20%
30%
40%
50%
60%
te werk te gaan. Nieuwe oplossingen en strategieën ter verbetering van de productiviteit vormen een belangrijke factor voor veel IT professionals en het toewijzen van budget is op deze behoefte ingesteld. Een gelijk aantal ondervraagden (37%) was van mening dat het noodzakelijk is het diensten- en productpakket geboden vanuit technologie uit te breiden, om zodoende de bedrijfsvoering en de efficiency van de organisatie te verbeteren en betere oplossingen aan te dragen om zo aan de wensen van de klant tegemoet te kunnen komen. De echte belangrijke verandering binnen IT-functies in de afgelopen twee jaren vormde nogal een ommekeer voor de rol van de IT, over het algemeen binnen organisaties. Toen we vroegen hoe de rol van IT is veranderd binnen organisaties, gaf meer dan een kwart (27%) aan dat er van hen werd gevraagd een grotere rol te spelen bij het bepalen van de bedrijfsstrategie van hun werkgever. Dit is geen opbaring, maar deze trend heeft zich de afgelopen jaren wel in een sneltreinvaart ontwikkeld. Strategisch inzicht is echter niet de enige zorg van de meeste senior IT-professionals. Volgens onze enquête: • vond bijna een kwart (22%) dat hun gehele IT-functie veel commerciëler zou moeten worden, en • bijna één vijfde (18%) dat hun IT-functie nu veel meer externgericht is.
Tim Berners-Lee wrote the first internet browser
1991 5
In 2012 zal dit percentage aanzienlijk lager zijn: 16%. • Een groot aantal IT-afdelingen (27%) heeft in 2011 nieuwe inkomstbronnen gegenereerd door nieuwe technologieën in te zetten en ongeveer evenveel van hen (28%) verwacht dat in 2012 het genereren van meer inkomsten een prioriteit zal blijven.
2011 2012
32,7% 15,0%
Focus op unified communications
Genereren van nieuwe bronnen van inkomsten
Leveren van nieuwe producten en services
Verbeterde productiviteit
10%
Verbeteren van front-en backofficeintegratie
15,9%
28,0%
26,2%
20%
27,1%
26,2%
37,4%
30%
36,5%
40%
39,3%
Focus op IT
In de afgelopen 12 maanden is technologie op de voorgrond getreden en dit ondersteunt deze trend zich buiten het bedrijf te richten en commerciëler te werk te gaan: • Meer dan een derde van de ondervraagden (36%) gaf aan nieuwe technologieën en oplossingen te hebben geïntroduceerd om de productiviteit te verbeteren. Deze focus op productiviteit zal in de toekomst één van de belangrijkste prioriteiten worden voor veel IT-afdelingen; bijna 40% van de ondervraagden zei dit het komende jaar de belangrijkste factor zal vormen voor hun IT-afdeling. • Meer dan een derde van de ondervraagden (37%) gaf aan in het afgelopen jaar nieuwe technologieën in te hebben gezet om nieuwe producten en diensten aan te kunnen bieden, maar dit percentage is aanzienlijk kleiner als we naar de toekomst kijken: slechts iets meer dan een kwart van de ondervraagden (26%) gaf aan dat het introduceren van nieuwe producten en diensten een van de belangrijkste drijfveren zal zijn in het komende jaar. • Meer dan een kwart (26%) heeft technologie ingezet om de integratie van front office en back office te verbeteren.
WebCrawler wordt de eerste crawler-based search engine
1992
Geïntegreerde communicatie Volgens 15% van de ondervraagden is het verbeteren van de productiviteit, samenwerking en kosteneffectiviteit ook de drijfveer geweest van de introductie van geïntegreerde communicatieprogramma’s. Veel IT-afdelingen hebben geïntegreerde communicatieprogramma’s ingezet om: • virtuele teams te creëren die op verschillende locaties samenwerken • de integratie van toepassingen en gegevensstromen te verbeteren • uitgaven en tijdsverspilling te verminderen middels realtime interfaces. Uit onze enquête komt naar voren dat dit gebied van ontwikkeling in 2012 van veel groter belang zal zijn. Bijna een derde (33%) van de ondervraagden gaf aan dat hun organisatie meer nadruk zal gaan leggen op de implementatie van geïntegreerde communicatieoplossingen, met als doel de wijze waarop het bedrijf opereert, zowel intern als extern, te verbeteren.
De toekomstige richting van IT 2011 leek het jaar te zijn van een strategische omschakeling van de IT-rol en het lijkt erop dat deze prioriteit in de toekomst alleen nog maar belangrijker gaat worden, daar slechts iets meer dan een kwart (26%) zei dat innemen van een grotere rol in het bepalen van de strategie ook in het komende jaar hun prioriteit zal zijn. Echter, de noodzaak tijdsefficiëntie en kosteneffectiviteit te verbeteren, zal in 2012 de grootste drijfveer blijven: meer dan de helft van de ondervraagden (52%) gaf aan dat dit de belangrijkste wijziging in hun IT-functie zal zijn. Het is niet verrassend dat dit nauw verbonden is met de behoefte de productiviteit te verhogen; iets wat als zeer belangrijk wordt ervaren door bijna twee vijfde van alle IT-afdelingen (39%). Waar het in de afgelopen twee jaren ging om stabiliteit op IT-afdelingen overal in Nederland, zal in 2012 het inkrimpen steeds noodzakelijker worden. We vroegen of het verkleinen
Mosaic webbrowser wordt gelanceerd en maakt grafisch toegang tot content mogelijk
1993 6
van de grootte van hun IT-teams een prioriteit gaat zijn in het komende jaar en bijna een derde van de ondervraagden (31%) gaf aan dat dit het geval is, in vergelijking met de 8% die vorig jaar hetzelfde aangaven.
Investeren in IT Gezien de druk op IT-afdelingen, zowel historisch gezien als in de toekomst, vroegen wij of zij denken dat investeren in IT, daarbij inbegrepen personeel, hardware, software, BI, externe consultancy-diensten, etc., zal veranderen in het komende jaar. Een van de panelleden zei:
“Hoewel budgetten worden gekort, moeten wij zoeken naar andere werkwijzen die goedkoper zijn. Steeds meer IT-middelen worden zowel privé en zakelijk ingezet, net zoals bij het leasen van auto’s. Budgetten krimpen, maar de kosten verschuiven ook.” Het was enigszins verrassend dat slechts 14% toegaf waarschijnlijk hun IT-uitgaven te zullen verminderen in 2012. Dit steekt gunstig af tegen de 38% die aangaf hun uitgaven te willen vergroten en de meerderheid (48%) die aangaf dat de IT-uitgaven in 2012 gelijk zullen blijven aan die van 2011. Investeren in IT
Waar wordt in geïnvesteerd? Consultancydiensten zullen waarschijnlijk de belangrijkste oorzaak zijn voor de toename in IT-uitgaven in 2012. Onze enquête toont aan dat meer dan de helft van alle ondervraagden (54%) ten minste een klein deel van hun IT-budget zal investeren in IT-consultants en diensten van derden. Hardware en software hebben waarschijnlijk ook baat bij budgettoenames, omdat bijna de helft van de ondervraagden (46%) aangaf dat er voornamelijk meer zal worden besteed aan software, terwijl meer dan een derde (37%) aangaf dat hardware een van de belangrijkste investeringen zal vormen in 2012. Het is echter wel verrassend dat bijna de helft van de panelleden (46%) aangaf dat zij van plan zijn de omvang en het bereik van hun IT-teams in 2012 te vergroten. Uit onze enquête kunnen we opmaken dat er een definitieve verandering in prioriteiten heeft plaatsgevonden in de gehele IT-sector in Nederland. Waar bedrijven ooit in staat en bereid waren flink te investeren in hun eigen vermogen en een volledig inclusieve IT-dienst aan te bieden, toont onze enquête aan dat de nadruk niet langer ligt op intern management maar het externaliseren van belangrijke projecten - een resultaat dat zonder twijfel wordt onderstreept door de verandering in de levering van kerndiensten en de druk op de IT-wereld om een strategische en commerciële functie te worden. Waar de IT uitgaven zullen toenemen
Nieuw personeel
48%
38%
Verbeterd Verslechterd Hetzelfde gebleven
14%
46.3%
Consultancy
53.7%
Telecom
29.7% 46.3%
Software 36.6%
Hardware 0%
De eerste eCommerce sites verschijnen op het internet
Java wordt ontwikkeld
1994
1995
Het Computer Futures kantoor in Bristol wordt geopend
20%
40%
Het Computer Futures kantoor in Manchester wordt geopend Het Computer Futures kantoor in Thames Valley wordt geopend
60%
7
Cloud Computing/uitbesteding
Voor- en nadelen van Cloud Computing
Bezoek een willekeurige website met IT-nieuws, een ITbijeenkomst of schrijf u in voor een IT-forum en vroeg of laat komt u meer te weten over de opkomst van Cloud Computing en de aanzienlijke voordelen van een uitbestede oplossing. Overal in Nederland lijkt het erop dat IT-afdelingen het potentieel van clouddiensten inzien, omdat meer dan de helft (52%) reeds deze diensten afneemt voor meerdere lagen in hun organisatie.
Veiligheid en stabiliteit Veiligheid blijkt de hoofdreden te zijn voor het gebrek aan afname van clouddiensten, daar bijna driekwart van de senior IT-beleidsvormers (74%) dit als hun grootste zorg aangaf. Meer dan een derde van de ondervraagden (36%) vindt dat gegevensintegriteit ook een belangrijke factor is; een factor die hen momenteel doet aarzelen deze diensten te overwegen.
Gebruikt u momenteel Cloud Computing diensten
52%
48%
Voornemen om Cloud-diensten te gebruiken in de komende drie jaar
40%
Nee Ja
27%
Ja Nee Misschien
33%
Volgens onze enquête is het echter waarschijnlijk dat Cloud Computing haar omslagpunt in 2012 zal bereiken, gezien het feit dat slechts een kwart van de mensen die momenteel geen gebruik maken van deze dienst (28%) zou overwegen de dienst in de komende drie jaren af te nemen. Senior IT-personeel overal in Nederland beaamt dat men niet om Cloud Computing heen kan. Er bestaat onenigheid over de vraag of het niet meer dan een hype is, of een logisch gevolg van ASP, maar iedereen die tijdens ons meest recente evenement was het erover eens dat het een groeiende trend betreft.
Veiligheid en integriteit zijn dus de grootste zorg, maar er komt nog een belangrijk thema naar voren uit ons onderzoek: betrouwbaarheid en veilige en consequente ondersteuningsniveaus. Volgens meer dan 40% van de ondervraagden baart betrouwbaarheid men veel zorgen als het gaat om Cloud Computing of het uitbesteden van delen van hun IT-functie. Netwerkstoringen zijn voor bijna een derde van de ondervraagden (30%) vooral een reden tot bezorgdheid, terwijl voor nog een derde (33%) de mogelijkheid van onbetrouwbare serviceniveaus vooral een punt van zorg is. Ons panel:
“Cloud Computing is een feit; de vraag is hoe we er optimaal gebruik van kunnen maken. Er moet onderzocht worden of en hoe het past binnen een bedrijf.”
“Er moet goed over worden nagedacht over hoe om te gaan met de ontwikkelingen op het gebied van Cloud Computing. We moeten nooit ons bedrijf of onze privacy op het spel zetten en altijd rekening houden met wet- en regelgeving.”
WebTV wordt ontdekt
Intel brengt de Pentium MMX uit als de next generation processor
1996
1997 • Het Computer Futures kantoor in Birmingham wordt geopend • Computer Futures wordt genoemd in “Fast Track 100 Fastest Growing Companies”
8
Een groeiende interesse voor Cloud Computing? Net even meer dan een op de tien ondervraagden maakt zich geen zorgen over het inzetten van Cloud Computingdiensten (12%), hoewel we in 2012 waarschijnlijk een aanzienlijke verschuiving gaan zien in de richting van acceptatie. We vroegen de leden van ons panel die momenteel geen gebruik maken van Cloud Computingdiensten of zij in de komende drie jaren zullen overwegen gebruik te gaan maken van Cloud Computing. Gezien de bezorgdheden hierboven beschreven, is het enigszins verrassend dat slechts een derde aangaf geen gebruik te zullen maken van Cloud Computing, terwijl meer dan een kwart zei dit wel te zullen doen (27%) en bijna twee vijfde aangaf serieus te overwegen er gebruik van te gaan maken (40%).
Een voordeel dat uniek lijkt te zijn voor Nederland, is dat bijna twee vijfde van de ondervraagden (38%) verwachtte dat een aanbieder van Cloud Computing toegang kan verlenen tot de meest recente technologieën en software, dat dit hun afhankelijkheid van reguliere en kostbare hardware- en software-updates vermindert en er zo voor zorgt dat het beste van het beste op IT-gebied geleverd wordt. Kosteneffectiviteit en het inzetten van een flexibele en schaalbare oplossing hebben zeer waarschijnlijk ook impact op de acceptatie van Cloud Computingdiensten in 2012. Meer dan de helft van de ondervraagden (54%) gaf aan dat Cloud Computing hen een meer schaalbare en kosteneffectieve oplossing biedt voor het beheren van hun middellange en langetermijnbehoeften, terwijl bijna een kwart van hen (22%) in Cloud Computing de mogelijkheid zag de algemene bedrijfskosten te verminderen.
De voordelen van Cloud Computing Met deze verandering in ons achterhoofd, vroegen wij IT-afdelingen welke voordelen zij verwachten te zien bij het inzetten van Cloud Computingdiensten, ondanks hun bezorgdheden.
• 40% van het panel gaf aan dat volgens hen een van de grote voordelen van clouddiensten het besparen op personeel is. Zij bevestigen dat de mogelijkheid kernfuncties en -diensten uit te besteden het hun eigen IT-specialisten mogelijk maakt zich te richten op nieuwe programma’s en op deze manier meer een adviesdienst aan te bieden. • Het is enigszins verrassend te noemen dat hoewel veiligheid, servicelevels en betrouwbaarheid in 2011 de hoofdredenen waren om geen gebruik te maken van clouddiensten, dit in 2012 de belangrijkste redenen zullen zijn deze diensten juist wél in te zetten. Volgens ons rapport gelooft meer dan een derde (34%) dat back-ups, disaster recovery en ondersteunende diensten de grote voordelen zijn van Cloud Computing. • Flexibele werktijden en het aanbieden van overal en altijd toegang zijn voor meer dan de helft van de ondervraagden (56%) de belangrijkste voordelen.
• De meest voor de hand liggende voordelen van het inzetten van cloudoplossingen zijn onlosmakelijk verbonden met het streven naar kosteneffectiviteit. 59% van de panelleden zou gebruik maken van deze diensten om te besparen op hardware, terwijl voor 43% de mogelijkheid flink te besparen op software een belangrijke factor vormt. Over het geheel genomen denkt bijna een kwart (23%) met Cloud Computing flink te kunnen besparen op de startfase die benodigd is om een nieuwe productlijn op te zetten.
Bezorgdheden omtrent Cloud Computing
Geen
12.2%
Netwerkstoringen
29.9%
Gegevensintegriteit
35.5%
Betrouwbaarheid
41.1%
Serviceniveaus
29.9%
Beveiliging
73.8% 20%
40%
60%
Larry Page and Sergey Brin found Google while at Stanford
Lancering van de eerste BlackBerry
1998
1999
• Het Computer Futures kantoor in Edingburgh wordt geopend • Het Computer Futures kantoor in Dublin wordt geopend • Computer Futures wordt genoemd in “Fast Track 100 Fastest Growing Companies”
80%
• Het Computer Futures kantoor in Amsterdam wordt geopend • Computer Futures wordt genoemd als de nummer 1 IT-Recruiter door Computing magazine
9
Voordelen van Could Computing
34.4%
Back-up, disaster recovery, support services Kostenbespraring: hardware
58.9%
Flexibel werken
55.6%
Schaalbaarheid
54.4%
Reductie van overhead
22.2%
Kostenbespraring: software
43.3%
Beperken van veiligheidsrisico’s
24.4%
Kostenbespraring: personeel
40.0%
Best-of-breed oplossingen
37.8%
Gebrek aan initiële investering
23.3%
20%
Wat betekent Cloud Computing voor IT-afdelingen? Hoewel 40% van de ondervraagden aangaf dat Cloud Computing hen de mogelijkheid kon bieden de personeelslast te verlagen, was dit niet het meest herkenbare gevolg voor de IT-afdeling. Hoewel meer dan een kwart verwachtte in staat te zijn hun IT-functie te kunnen verkleinen (26%) en geld te besparen, was de meest herkenbare eigenschap van Cloud Computing op IT-afdelingen het feit dat het inhuren van derde partijen het de IT-afdelingen mogelijk zou maken de tijd en energie die moet worden gestopt in de standaard IT-ondersteuning te verminderen (26%) en zich in plaats daarvan meer strategisch op te stellen, volgens meer dan een derde van de ondervraagden (41%). Sommige senior beleidsvormers waren zelfs van mening dat het uitbesteden van een deel van hun IT-functie een grotere investering in mensen zou vereisen, daar zij nieuwe mensen zouden moeten aantrekken om de activiteit te beheren, de doeltreffendheid en ondersteuning te bewaken en een naadloze overgang tussen hun bestaande IT-infrastructuur en hetgene wordt aangeboden buiten de organisatie te verzekeren.
40%
De gevolgen van cloud computing voor IT-afdelingen
7%
41%
26%
26%
IT-functie strategischer inrichten. Verleg teamfocus naar niet-kernactiviteiten Team verkleinen en geld besparen Nieuwe mensen werven om activiteiten te beheren
Het “I Love You” virus richt wereldwijd schade aan
Apple Computers introduceert de iPod
2000
2001
• Computer Futures neemt plaats 11 in, op de lijst van Dunn & Bradstreet Top 100 Companies • Computer Futures wordt genoemd als beste IT-Recruitment Consultancy door Visual Systems journal
60%
10
Uitbesteding en IT
(34%), terwijl uitbesteden het anderen mogelijk maakte over te schakelen van vaste kosten naar variabele kosten (36%); op deze wijze voorziend in schaalbare en kosteneffectieve manieren om veranderingen in de personeelsbezetting en vraag te in de hand te houden.
In onze enquête vroegen wij ook of men momenteel enig onderdeel van de IT-functie uitbesteedt en of men van plan was in de komende 12 maanden werkzaamheden uit te besteden. Meer dan de helft (58%) gaf aan dat zij momenteel een deel van hun IT-functie uitbesteden, maar het lijkt erop dat uitbesteden van werk wellicht haar hoogtepunt heeft bereikt, omdat slechts 2% aangaf van plan te zijn in het komende jaar uit te gaan besteden.
Dit zijn nog steeds de belangrijkste redenen voor diegenen die nog moeten gaan uitbesteden. Bijna een derde vond het verminderen van kosten nog steeds één van de belangrijkste redenen om werk uit te besteden (30%) en voor nog een derde van de ondervraagden was de belangrijkste reden de mogelijkheid om te schakelen van vaste naar variabele kosten.
Voor diegenen die voorheen kozen voor uitbesteding waren de redenen hiervoor uiteenlopend, maar ook hier kwamen kosteneffectiviteit en flexibiliteit als de twee belangrijke thema’s naar voren in ons onderzoek:
• Omdat veel bedrijven een grotere flexibiliteit bieden op de werkvloer en dag en nacht virtuele kantoren aanbieden, is het aanbieden van 24-uurs-ondersteuning een belangrijke kwestie geworden voor sommige IT-afdelingen. Flexibiliteit vormde voorheen de hoofdreden voor bedrijven om werk uit te besteden (47%). In 2012 zal dit echter minder van
• Het verminderen van de druk op budgetten was voorheen één van de belangrijkste redenen om werkzaamheden uit te besteden. Voor sommige IT-afdelingen lag de focus voornamelijk op het verminderen van algemene kosten
Redenen voor outsourcing
Verbetering van de levering van core services
10.0%
17.7%
24 uur support
Meer flexibiliteit
0.0%
Verkleinen van permanent personeelsbestand
Goedkopere toegang tot nieuwe technologiën
In staat stellen van IT om te focussen op core business
Veranderen van vaste naar variabele kosten
Verlaging van kosten
11.3%
10%
8.1%
20.0%
27.4%
30.0%
30.0%
20%
35.5%
30.0%
33.9%
30%
41.9%
40%
46.8%
50.0%
50%
50.0%
2011 2012
Het virtual keyboard wordt ontwikkelt door Canesta en VKB
Google claimt een database van 3.6 miljard webpagina’s
2002
2003
• Het Computer Futures kantoor in Frankfurt wordt geopend • Computer Futures wordt Computer Futures Solutions
Het Computer Futures kantoor in Parijs wordt geopend
11
belang zijn, daar slechts een vijfde (20%) aangaf dat dit voor hen de hoofdreden zal vormen om het uitbesteden van werk te overwegen. Door de introductie van flexibele werktijden, krijgt men te maken met onvermijdelijke problemen die het gevolg zijn van altijd maar bereikbaar en open zijn. In 2011 besteedde echter minder dan een vijfde van de ondervraagden (18%) delen van hun IT uit om 24-uurs-ondersteuning te kunnen bieden. In 2012 zal dit echter een hoge prioriteit hebben, aangezien de helft van de ondervraagden (50%) aangaf dat 24-uurs-ondersteuning voor hen een belangrijke reden zal zijn om te kiezen voor uitbesteden. • Veel IT-afdelingen (meer dan 40%) gaf aan dat zij er vorig jaar voor kozen werk uit te besteden, omdat het hen mogelijk maakt zich te richten op hun kerndiensten. Deze trend neemt met bijna 10% toe als we vooruitkijken naar 2012: de helft van de panelleden zei dat het uitbesteden van IT hen extra tijd oplevert, waardoor ze zich kunnen richten op kerndiensten en -programma’s. • Bovendien vormde het verbeteren van de wijze waarop kerndiensten worden beheerd ook een van de redenen waarom meer dan een kwart (27%) van de IT-afdelingen vorig jaar kozen voor het uitbesteden van werk, maar in 2012 verwacht men dat dit percentage zal dalen tot slechts een op de tien afdelingen. • Technologie ontwikkelt zich in een rap tempo en het is derhalve geen verrassing dat het voor sommige bedrijven behalve een financiële last ook een operationele last dreigt te worden. Veel kleine IT-functies hebben geen budget of bereik om de meest recente technologie of software aan te schaffen; zij hebben ook niet de mogelijkheid hun benodigdheden future-proof te maken om tegemoet te kunnen komen aan hun directe en verwachte technologische behoeften. Hoewel dit geen erg groot probleem vormde in 2011, omdat net iets meer dan een tiende van de ondervraagden (11%) aangaf dat het uitbesteden van werk hen toegang verleende tot de meest recente technologische snufjes, is de nadruk in 2012 verschoven, aangezien bijna een derde van de ondervraagden (30%) denkt dat dit een van de grootste voordelen zal vormen voor hun onderneming.
Werving & behoud Met het oog op de veranderingen waar een aanzienlijk deel van de IT-sector in Nederland mee te maken heeft, stelden we ons panel een aantal vragen over werving en behoud, om er zo achter te kunnen komen of er mogelijke gevolgen zijn voor de toekomstige ontwikkeling van hun IT-functie. De veranderende focus van IT, overal in Nederland, van puur leveren naar ontwerp en strategie, betekent dat de prioriteiten van IT veranderd moesten worden, en dit had gevolgen voor de vaardigheden en deskundigheid momenteel beschikbaar binnen organisaties. Het werven van een nieuw soort IT-professional is derhalve van groot belang voor IT-afdelingen volgens ons onderzoek. Hieruit bleek dat de grote meerderheid (70%) accepteerde dat het werven van kundig personeel een grote zorg vormde voor de ontwikkeling van hun toekomstige IT-afdeling. Nog een belangrijke kwestie waar IT-afdelingen in Nederland mee te maken krijgen, is er een die aanzienlijk van invloed kan zijn op de toekomst van IT-teams in organisaties. Meer dan de helft van onze panelleden (57%) denkt dat behouden van personeel ook in 2012 een enorme uitdaging zal vormen voor hun teams. Er dreigt een enorm gebrek aan vaardigheden. Daarom is het niet verrassend dat hoofden van IT-afdelingen zich achter hun oren krabben over hun vermogen toekomstige plannen waar te maken. Problemen op het gebied van werving en behoud duiden erop dat IT-afdelingen mogelijk tekortschieten in bepaalde gebieden. Dit kan mogelijk weer een aanzienlijke impact hebben op een aantal andere zaken waar IT-afdelingen mee te maken krijgen, namelijk het bijscholen van het huidige personeel om tegemoet te kunnen komen aan de behoeften op korte, middellange en lange termijn, iets wat een probleem vormt voor meer dan de helft van de ondervraagden (50%), en het vergroten van de deskundigheid van hun huidige IT-teams, (47%). Een van onze panelleden zei
“We verwachten dat tekorten zich gaan voordoen in het middensegment. Er zijn voldoende mensen beschikbaar in de sector, maar niet altijd de ‘juiste’ mensen. Het is erg moeilijk om op hoger niveau de juiste mensen te vinden.”
SpaceShipOne maakt de eerste privé-gefinancierde ruimtevlucht
YouTube wordt gelanceerd en maakt het gratis online delen van video’s voor het grote publiek mogelijk
2004
2005 Computer Futures wordt genoemd in “Top 100 Best Companies to Work For” van de Sunday Times
12
Perosneels uitdagingen
Werven van top talent
53.0%
Voldoen aan de vraag met beperkte middelen
59.1%
Resource planning
30.4%
Behouden van top talent
36.5%
Bijscholing van personeel
49.6%
Verbreden van expertise binnen IT
47.0%
Toekomstig tekort aan gekwalificeerd personeel
29.6% 0%
Het is waarschijnlijk niet verrassend dat met de druk op budgetten en de noodzaak een breder dienstenpakket aan te bieden, het voldoen aan de vraag met maar een beperkte hoeveelheid middelen door bijna een derde van de ondervraagden (30%) ook wordt beschouwd als een probleem.
Omgaan met een gebrek aan vaardigheden Met het oog op de verandering van focus bij veel IT-afdelingen en de druk die zij beleven commerciëlere functies te ontwikkelen, vroegen wij hen of bedrijven een gebrek aan vaardigheden in hun IT-functie zagen en wat ze er aan gaan doen om dit aan te pakken. Mis je bepaalde kennis in IT?
8.4%
Wij missen bepaalde kennis Wij missen geen kennis
40%
20%
60%
Verbazingwekkend genoeg bevestigde 92% van hen dat er sprake is van een gebrek aan vaardigheden in hun organisatie en dat dit gebrek gevolgen heeft voor hun vermogen te leveren wat van hen wordt verwacht. De meest populaire aanpakken lijken zich niet te richten op het aannemen van nieuwe mensen, maar op het bijscholen van de mensen die reeds werkzaam zijn binnen teams. Meer dan de helft van de ondervraagden (55%) gaf aan hun huidige personeel bij te scholen om het gebrek aan vaardigheden te compenseren, terwijl 39% bevestigde dat zij aanvullende training en ontwikkelingsprogramma’s hadden geïntroduceerd om de reikwijdte en ruimdenkendheid van het huidige team te vergroten. Sommige organisaties zijn echter niet in staat het gebrek aan vaardigheden binnen het huidige team intern op te lossen en sommige IT-hoofden zoeken elders naar oplossingen voor dit probleem. Meer dan een derde van de ondervraagden (38%) gaf aan dat zij erover dachten externe specialisten in te huren in 2012 om de kennis binnen hun IT-functie te vergroten of om te helpen projectopdrachten te voltooien. Dit belooft veel goeds voor senior contractanten met een sterke en bewezen expertise in projectmanagement.
91.6%
“We hebben een goede ervaring met kleine, zichzelf onderhoudende teams die regelmatig van opzet wijzigen,” aldus een van onze panelleden.
New Horizons begint haar 9-jarige vlucht naar Pluto
2006 • Het Computer Futures kantoor in Munchen wordt geopend • Computer Futures wordt door de Financial Times genoemd als één van de ‘Great Places to Work”
Apple lanceert de iPhone, waarmee een hernieuwde interesse voor mobiele web applicaties ontstaat
2007 • Het Computer Futures kantoor in Rotterdam wordt geopend • Computer Futures wordt genoemd in “Top 100 Best Companies to Work For” van de Sunday Times
13
Hoewel men bij sommige IT-functies elders op zoek gaat naar programma- en projectmanagement, gaf net iets minder dan een vijfde van de ondervraagden (23%) aan dat zij van plan is nieuwe projecten of programma’s uit te besteden, omdat hun in-house deskundigheid niet voldoende was, terwijl een kleine derde (27%) aangaf dat zij van plan is nieuwe vaste personeelsleden met specifieke expertise aan te nemen om zo vernieuwing en levering te stimuleren.
“Dit geeft het team veel verantwoordelijkheid en zorgt voor nieuwe uitdagingen. Bovendien sluit dit goed aan bij de tijdsgeest. Je creëert op deze wijze loyaliteit en kunt langer bedrijfskennis in huis houden.”
Het aanpakken van tekort aan exptertise
Bijscholen van huidig personeel
54.8%
Inhuren van gespecialiseerd tijdelijk personeel
27.0%
Aanbieden van extra training en ontwikkeling
39.1%
Outsourcen van projecten en programma’s
22.6%
Aannemen van vast personeel
38.3%
Geen planning
18.3% 0%
Het moreel hooghouden Het is misschien verrassend, gezien de veranderingen die momenteel van invloed zijn op IT-teams en de verwachte uitdagingen waar zij in de toekomst mee te maken zullen krijgen, dat minder dan de helft van de IT-afdelingen (50%) momenteel moeite heeft hun teams te motiveren. Sterker nog, slechts 3% gaf aan dat men niet gemotiveerd genoeg is binnen hun IT-functie.
20%
40%
60%
Moraal binnen IT
50.5%
49.5%
Morele kwesties Geen morele kwesties
Google claimt een database van 1.0 biljoen (1,000,000,000,000) webpagina’s
2007 • Computer Futures wordt door de Financial Times genoemd als 1 van de ‘Great Places to Work” • Computer Futures wordt in Nederland genoemd als 1 van de ‘Great Places to Work”
2008 • Computer Futures wordt in Nederland genoemd als 1 van de ‘Great Places to Work” • Computer Futures wordt genoemd als 1 van de beste werkgevers in België
14
Over het geheel genomen erkennen IT-afdelingen echter dat het blijven motiveren van mensen momenteel daadwerkelijk een probleem vormt en veel van hen hebben nieuwe manieren geïntroduceerd om hun bestaande personeelsprogramma’s aan te vullen en proberen op die manier het probleem aan te pakken.
• Uit ons onderzoek komt naar voren dat financiële stimulansen ook niet heel erg hoog op de lijst staan van manieren om de motivatie van werknemers te verbeteren binnen IT-afdelingen. Net iets meer dan 5% van de ondervraagden gaf aan dat zij het salaris of de dagvergoedingen.
• Communicatie is steeds een belangrijk kanaal geweest voor veel werkgevers: meer dan de helft van de ondervraagden (56%) was het erover eens dat communicatie binnen hun teams een steeds belangrijke prioriteit vormt, evenals het introduceren van aanvullende communicatiekanalen binnen de organisatie en het creëren van zichtbaarheid en een dialoog binnen en buiten de IT-functie.
Het panel bevestigde dat hoewel de beloning gevolgen kan hebben voor de motivatie van medewerkers, het niet de enige factor is die het behoud van hun teams beïnvloedt.
“Het is belangrijk resultaatgericht te zijn. Loyaliteit van personeel vereist dat je af en toe je gezicht laat zien en het werk dat wordt geleverd erkent. Mensen zijn en blijven kuddedieren. Zij willen dingen met elkaar delen.” Manieren van het handhaven van moreeel 60% 50% 39.3%
40%
31.8% 30% 18.7%
20%
10%
Extra onbetaald verlof
Extra betaald verlof
Uitgebreide training en ontwikkeling
Introduceren van flexibel werken
0.9% 0.0%
Nieuw bonusschema
0%
5.6% 4.7%
Verhogen van salarissen
• Hoewel Nederland, net als België, Frankrijk en Duitsland, een flexibel werkbeleid hanteert dat voor iedereen beschikbaar is, is het volgens een vijfde van de ondervraagden (19%) enigszins verrassend dat flexibele werktijden worden benut om het moreel te verbeteren of hoog te houden.
56.1%
Regelmatige en gestructureerde teammeetings
• Gezien het feit dat de rol van IT verandert binnen organisaties en er een grote behoefte is meer strategisch, commercieel en klantgericht te werk te gaan, geeft bijna een derde van de ondervraagden (32%) aan dat zij extra training en ontwikkelingsprogramma’s heeft geïntroduceerd om het de IT-afdeling mogelijk te maken betere servicelevels te bieden en zodat individuen binnen hun team de mogelijkheid hebben hun vaardigheden uit te breiden, te groeien binnen de organisatie en een carrièreplan op te stellen binnen het bedrijf.
Regelmatige communicatie programma’s
Teambijeenkomsten zijn ook geïntroduceerd of uitgebreid om zo nieuwe communicatiekanalen te vinden en een saamhorigheidsgevoel binnen de organisatie te creëren, aldus 39% van onze panelleden. Dit wordt deels gestuurd door het besef dat het moreel meestal wordt beïnvloed door het feit dat IT-professionals niet voldoende zicht hebben op het “eindspel” en dat hun rol binnen een project slechts een fractie vormt van het geheel. Derhalve wordt het steeds moeilijker om zich te verzekeren van een buy-in.
Een van de panelleden vond dat erkenning een belangrijk aspect van moreel is:
Iran lanceert de eerste satelliet, Omid
2009 • Computer Futures wordt in Nederland genoemd als 1 van de ‘Great Places to Work” • Het Computer Futures kantoor in Hamburg wordt geopend
• Het Computer Futures kantoor in Marseille wordt geopend • Het Computer Futures kantoor in Stuttgart wordt geopend
15
Wervingstechnieken De wervingswereld vormt een uitdaging voor werkgevers in de IT-sector en de technieken die gebruikt worden om de beste en slimste mensen te werven en selecteren, maken dat het werven van toptalenten steeds moeilijker wordt. Dit verklaart tot op zekere hoogte waarom werkgevers zich blijven richten op drie belangrijke wervingskanalen. • Volgens ons panel zijn wervingsbureaus het meest populair. Meer dan de helft van de ondervraagden (52%) gaf aan dat wervingsbureaus in de afgelopen drie jaren de belangrijkste manier waren om mensen te werven. Hoewel dit percentage licht daalt naar 45% als we richting 2012 kijken, blijven wervingsbureaus bovenaan de wervingsranglijst staan. • Vacaturebanken stonden de afgelopen jaren op nummer twee in deze lijst van populaire wervingskanalen voor werkgevers die op zoek zijn naar IT’ers, en dit blijft zo in 2012. Als kanaal heeft de vacaturebankmarkt echter steeds meer te kampen met concurrentie en raakt op sommige vlakken zelfs verzadigd, waardoor veel werkgevers gefrustreerd raken omdat zij niet in staat zijn de zoektocht en zelfs het screenings- en selectieproces te beheren. • Bedrijfswebsites stonden de afgelopen jaren op de derde plaats op de lijst van wervingsmethoden, hoewel ons panel bevestigt dat deze websites meestal werden ingezet naast andere wervingskanalen. De panelleden erkenden ook dat het slagen of mislukken van deze methode gedeeltelijk afhing van hoe sterk het merk van de werkgever was en hoe goed de werkgever dit merk wist in te zetten als “lokkertje”. Kijken we naar 2012, dan zien we dat bedrijfswebsites een populair kanaal zullen blijven voor werving maar ook in dit geval gaven de ondervraagden aan dat een geïntegreerde oplossing nodig is om ervoor te zorgen dat deze kanalen niet zullen verdwijnen.
• De grootste verandering op het gebied van werving zal echter voor velen een verrassing zijn. Social media was gedurende de afgelopen drie jaren de nummer vier op de lijst van meest gebruikte wervingskanalen, maar in 2012 zal social media voor meer dan een derde van alle ondervraagden (36%) het belangrijkste kanaal zijn: belangrijker nog dus dan de bedrijfswebsites. Ons panel vond dat social media veel te bieden heeft op het gebied van werving in het algemeen. Bedrijven die begrijpen hoe zij deze netwerken het beste kunnen inzetten, en dan in het bijzonder websites zoals LinkedIn, Facebook en Twitter, zijn in staat een veel strategischere en doelgerichtere aanpak te hanteren voor hun wervingscampagnes - dit betekent een hoger rendement en een flinke besparing op tijd en kosten. Eerder onderzoek heeft aangetoond dat LinkedIn niet zo goed werkt in de IT-sector, maar die trend is veranderd in de afgelopen jaren. Inmiddels is LinkedIn een van de meest effectieve manieren om IT-professionals te werven. • Referralprogramma’s vormen in 2012 ook een belangrijk wervingsmiddel. Dit is waarschijnlijk het gevolg van de toename van het aantal geïntegreerde sociale netwerken. Het percentage werkgevers dat referralprogramma’s ziet als de beste manier om mensen te werven, zal waarschijnlijk verdubbelen ten opzichte van 2011 en wat men verwacht in 2012. Referralprogramma’s worden steeds vaker gezien als een van de meest kosteneffectieve en efficiënte wervingsmethoden. Uiteenlopende werkgevers in allerlei sectoren leunen op hun werknemers, alumni en sociale netwerken om talenten te werven en te selecteren. Naast de kostenbesparende factor, worden referralprogramma’s alom erkend, omdat zij beter gekwalificeerde, honkvaste kandidaten met de juiste culturele achtergrond bieden.
Apple lanceert de iPad en start daarmee een “Tablet”-oorlog
2010 • Computer Futures wordt in Duitsland genoemd als 1 van de ‘Great Places to Work” • Het Computer Futures kantoor in Dusseldorf wordt geopend
16
Conclusie 2012 wordt waarschijnlijk het jaar van strategie, commercialiteit en kosteneffectiviteit, met als gevolg een aanzienlijke impact op de rol van de IT-functie en de wijze waarop IT-leiders hun IT-teams samenstellen, ontwikkelen en beheren, zowel op korte als lange termijn. Het uitbesteden van werk aan derden is niet langer de eerste keuze van IT-afdelingen. Consultancy-diensten zullen onder steeds meer druk komen te staan, naarmate budgetten krimpen en bedrijven meer vragen van technologie. Werving, behoud en verbetering van beschikbaar talent zal in de komende jaren derhalve een prioriteit zijn voor bedrijven, ongeacht de grootte, vorm of rol van de IT-functie binnen de organisatie. Bedrijven die weten wie ze zijn, waar ze willen zijn en hoe ze daar moeten komen, zullen in staat zijn zich aan te passen aan een omgeving waarin de enige constante verandering is.
NASA lanceert Atlantis na beëindiging van haar 30-jarig Shuttleprogramma
2011 • Het Computer Futures kantoor in Antwerpen wordt geopend • Computer Futures viert haar 25-jarig bestaan
17
