THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops (2006-2007)
Trimbos-instituut, Utrecht Drugs Informatie en Monitoring Systeem (DIMS) Programma Drug Monitoring September/oktober 2007
Prijs: €12,50,- inclusief verzendkosten Bestelnummer: AF0768
Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van: het ministerie van VWS, Directie VGP, beleidsonderdeel Drugsbeleid en Verslavingszorg
Samenstelling: Raymond Niesink Sander Rigter Jani Hoek (Deltalab) Henk Goldschmidt (Deltalab) Projectuitvoering S. Rigter, Trimbos-instituut Chemische analyses J. Hoek, Deltalab Projectleiding Dr. R.J.M. Niesink, Trimbos-instituut
THC-concentraties in wiet. nederwiet en hasj In Nederlandse coffeeshops (2006-2007). Niesink, R.J.M. e.a. – Trimbos-instituut.
ISBN 978-90-5253-593-7
© 2007, Trimbos-instituut, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Trimbos-instituut.
Inhoud
Samenvatting
5
1 1.1
Inleiding Cannabinoïden en ∆9-tetrahydrocannabinol
7 7
2 2.1 2.2 2.3
Opzet en uitvoering van het onderzoek Monstername Chemische analyse Verwerking van de gegevens
11 11 12 13
3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5
Resultaten Gewichten en aankoopprijzen Percentages THC, CBD en CBN Correlaties tussen prijs en sterkte Vergelijking van de resultaten met die van de vorige steekproeven Vergelijking van de resultaten met die van de extra steekproeven
15 16 17 19 20 22
4
Discussie
25
5
Conclusies
27
6
Summary
29
Referenties Bijlage A: Boxplots, spreiding van het THC-gehalte in de diverse cannabisproducten
31 35
Samenvatting
Dit is het verslag van het achtste systematische onderzoek naar de THC-gehalten van cannabisproducten zoals deze in in Nederland in coffeeshops worden aangeboden. Opnieuw werden at random 50 Nederlandse coffeeshops geselecteerd uit de lijst van in Nederland door gemeenten gedoogde coffeeshops. Ten behoeve van het onderzoek zijn 24 monsters wiet van buitenlandse herkomst1, 53 monsters nederwiet, 42 monsters buitenlandse hasj en 14 monsters hasj bereid uit nederwiet aangekocht. Ook werden 47 wietmonsters aangekocht die door de medewerkers van de coffeeshops als het ‘meest sterk’ werden beschouwd. De aankoop geschiedde anoniem. Wanneer geen onderscheid gemaakt wordt tussen cannabis gekweekt in Nederland of die welke afkomstig is uit het buitenland, dan bevatte de wiet gemiddeld 14,2% THC en de hasj 17,2%.2 Nederwiet bevatte significant meer THC (16,0%) dan wiet van buitenlandse herkomst (6,0%). Ook de hasj bereid uit nederwiet bevatte gemiddeld meer THC (29,1%) dan de hasj die afkomstig is uit het buitenland (13,3%). Het gemiddelde THC-percentage in nederwiet was significant lager dan in de nederwiet van vorig jaar (16,0% in 2007 versus 17,5% in 2006); dit geldt ook voor de THCconcentraties in de wiet die werd aangekocht als zijnde het ‘meest sterk’ (16,5% in 2007 versus 18,9% in 2006). De THC-concentratie in de ‘meest populaire’ nederwiet verschilde niet significant van de THC-concentraties in de (neder)wiet die als meest sterk werd omschreven (16,0% versus 16,5%). De meest in het oog springende daling betrof die van het THC-gehalte van geïmporteerde hasj. Deze daalde van 18,7% in 2006 naar 13,3% in 2007. Geïmporteerde hasj is daardoor gemiddeld minder sterk dan wiet afkomstig van de Nederlandse cannabisplant. In voorgaande jaren waren de THC-gehaltes van beide cannabisproducten vergelijkbaar. De prijzen die betaald moesten worden voor nederwiet zijn hoger dan die voor buitenlandse wiet. Nederhasj is veel duurder dan hasj van buitenlandse oorsprong, bovendien is nederhasj betrekkelijk weinig verkrijgbaar. Ook is de prijs die gemiddeld voor een gram nederwiet moest worden betaald ten opzichte van vorig jaar significant gestegen. Hetzelfde gold voor de prijs van een gram van de sterkste wietvariant. In vergelijking met de voorgaande reguliere metingen zijn de THC-concentraties in nederwiet niet verder gestegen. Geconcludeerd kan worden dat nederwiet aanzienlijk hogere concentraties THC bevat dan aan het eind van de jaren 90. Er is een einde gekomen aan de stijging, en er lijkt zelfs sprake van een daling. Of deze daling zich zal doorzetten zullen volgende metingen moeten aantonen. De extra metingen van de monsters die werden aangeschaft in september 2003, 2004, 2005 en 2006 laten weliswaar over de afgelopen jaren voor de sterkste wiet nog een lichte stijging zien, maar voor de nederwiet geldt dat al enkele jaren sprake is van een stabilisering.
1 Met buitenlandse wiet of geïmporteerde wiet wordt bedoeld wiet die (vermoedelijk) niet in Nederland is gekweekt. 2 Dit is het gemiddelde van alle wiet- respectievelijk hasjmonsters waarbij niet is gecorrigeerd voor de relatieve bijdrage van het aantal Nederlandse of buitenlandse monsters.
1
Inleiding
Sinds 1999 wordt door het Trimbos-instituut in opdracht van het ministerie van VWS, de sterkte van cannabisproducten gemeten. Het betreft producten zoals deze te koop worden aangeboden in Nederlandse coffeeshops. Nederland is daarmee het enige land dat de sterkte van cannabis, zoals deze door gebruikers wordt geconsumeerd, systematisch in kaart brengt. In enkele gevallen wordt in het buitenland wel de concentratie THC van in beslag genomen cannabisproducten gemeten, maar ook dit gebeurt meestal niet systematisch (King e.a., 2004). In het midden van de jaren negentig werd Nederland opgeschrikt door berichten in de media dat cannabis van Nederlandse oorsprong extreem hoge gehaltes aan THC, het belangrijkste psychoactieve bestanddeel van cannabis, zou bevatten. Al snel bleek dat het weliswaar voorkwam dat er Nederlandse wietplanten werden aangetroffen met hoge THC-gehaltes, tot meer dan 20%, maar dat het hier eerder uitzonderingen betrof dan dat alle planten zulke hoge THC-waarden hadden (Huizer e.a., 1995; Huizer e.a., 1996; Huizer e.a., 1997). De enige laboratoriumanalyses die bekend waren gaven gemiddelde THC-concentraties van rond de 8,5%, vergeleken met 5 tot 6% in geïmporteerde wiet. Eind jaren negentig werd opnieuw alarm geslagen door een politiecommissaris in Arnhem. Kinderen van 11 en 12 jaar zouden verslaafd zijn aan cannabis en de oorzaak zou gezocht moeten worden in de hoge THC-concentraties van de Nederlandse wietplanten. Nederlandse wiet zou volgens bepaalde bronnen THC-percentages bevatten van 30 tot 40%. Omdat het niet mogelijk was om deze berichten tegen te spreken, dan wel te bevestigen zonder adequate gegevens, werd het Trimbos-instituut gevraagd de THC-gehaltes te monitoren van cannabisproducten zoals deze in Nederlandse coffeeshops werden verkocht. Sinds de winter van 1999/2000 worden daarom ieder jaar door medewerkers van het Drugs Informatie en Monitoring Systeem (DIMS) in 50 coffeeshops verspreid over het land anoniem cannabisproducten aangeschaft. De producten worden door het Deltalab geanalyseerd op het THC gehalte. Omdat het er in de eerste jaren van de monitor op leek dat er sprake was van sterke seizoensinvloeden, worden sinds 2001 ook aan het eind van de zomer wietmonsters van Nederlandse origine aangekocht en geanalyseerd op het THC-gehalte. In dit rapport worden de resultaten besproken van de 8e jaarlijkse (winter)meting.
1.1 Cannabinoïden en ∆9-tetrahydrocannabinol De cannabisplant synthetiseert meer dan 400 verbindingen, iets meer dan 60 hiervan behoren tot de cannabinoïden (Turner e.a., 1980). Cannabinoïden vormen een groep van biologisch actieve verbindingen die structureel verwant zijn. Ze worden alleen door de cannabisplant gemaakt. Tot op heden zijn deze verbindingen nooit in andere plantensoorten aangetroffen. De belangrijkste cannabinoïden, dat wil zeggen die welke in de hoogste concentraties in de cannabisplant voorkomen, zijn: cannabinol, cannabidiol en ∆9-tetrahydrocannabinol (∆9THC). Van de cannabinoïden zijn ∆9-tetrahydrocannabinol (∆9-THC) en ∆8-tetra-hydrocannabinol (∆8-THC) de enige twee die alle psychoactieve effecten van marihuana kunnen opwekken (Grotenhermen, 1999). Omdat de hoeveelheid ∆8-THC in de cannabisplant ten opzichte van
TRIMBOS-INSTITUUT
7
∆9-tetrahydrocannabinol te verwaarlozen is wordt de sterkte van de psychoactieve effecten van de cannabisplant in de praktijk gerelateerd aan de concentratie ∆9-THC. Hoewel de concentratie THC voor de gebruiker een belangrijke indicatie is voor de kwaliteit van cannabisproducten is dit niet de enige factor. Figuur I-1 Omzetting van cannabiszuren in ∆9-tetrahydrocannabinol (∆9-THC)
In de hennepplant is ∆9-THC slechts voor een klein deel in vrije vorm aanwezig. Het grootste deel van de stof is aanwezig in de vorm van zuren (THC-zuren) die bij verhitting, bijvoorbeeld door roken of koken, spontaan tot ∆9-THC decarboxyleren. Omdat de gebruiker in de praktijk wordt blootgesteld aan de totale hoeveelheid ∆9-THC is er in dit onderzoek voor gekozen om de totale hoeveelheid ∆9-THC in de aangekochte cannabismonsters te bepalen. Hiervoor wordt de cannabis tijdens het analyseproces zodanig verhit dat alle THC-zuren worden omgezet in vrije THC. Hoewel de meeste andere cannabinoïden zelf niet psychoactief zijn, of slechts in beperkte mate, zijn sommigen in staat de effecten van THC te versterken of juist te remmen. Figuur I-2 Structuurformule van cannabidiol (CBD).
Behalve THC bevat de hennepplant ook twee andere in meetbare concentraties voorkomende cannabinoïden, cannabidiol (CBD) en cannabinol (CNB). In de natuur komen ∆9-THC en CBD het meest voor. Cannabidiol is evenals ∆9-THC in bijna alle cannabisvariëteiten aanwezig. Afhankelijk van de variëteit kan CBD van 0 tot 95% bijdragen aan de totale hoeveelheid cannabinoïden in een plant. De hennep die gebruikt wordt voor vezelproductie bevat over het algemeen meer CBD dan ∆9-THC. CBD is zelf niet psychoactief, maar in combinatie met ∆9THC kan het bepaalde aspecten van een high versterken of verzwakken. CBD kan ook enkele farmacologische effecten van THC verminderen, de stof heeft echter veel minder affiniteit tot de CB1- en CB2-receptor dan THC (Long e.a., 2005).
8
TRIMBOS-INSTITUUT
Figuur I-3 Structuurformule van cannabinol (CBN).
Cannabinol wordt niet door de hennepplant zelf gemaakt, maar is een degradatieproduct van ∆9-THC. ∆9-THC kan geoxideerd worden tot CBN. Verse cannabisproducten bevatten slechts weinig CBN (Ross en ElSohly, 1998). Cannabinol heeft zelf geen psychoactieve werking, maar de concentratie ervan in een hennepproduct geeft aanwijzingen over de oorspronkelijke hoeveelheid ∆9-THC.
TRIMBOS-INSTITUUT
9
10
TRIMBOS-INSTITUUT
2
Opzet en uitvoering van het onderzoek
De centrale vraag van het project is: "Hoe hoog is het THC-gehalte in hasj en wiet die in Nederlandse coffeeshops worden verkocht?" Deelvragen zijn: •
• •
Hoe hoog zijn de THC-gehaltes van in Nederland gekweekte cannabisproducten (nederwiet) en zijn deze gehaltes significant verschillend van die welke uit het buitenland worden geïmporteerd? Hebben zich in de afgelopen jaren veranderingen in de THC-gehaltes voorgedaan? Hoe constant zijn de THC-gehaltes van cannabisproducten in Nederlandse coffeeshops?
Op de eerste deelvraag is al in de voorgaande onderzoeken een antwoord verkregen (Niesink, e.a., 2000 t/m 2006). De tweede deelvraag kan beantwoord worden door de gevonden THC-gehaltes te vergelijken met eerder in Nederland en het buitenland uitgevoerd onderzoek en door de resultaten van opeenvolgende jaren onderling te vergelijken. Ook de derde deelvraag kan beantwoord worden door de resultaten van de afgelopen jaren met elkaar te vergelijken. Door de resultaten van de reguliere metingen te vergelijken met die van de 'extra'-metingen3 wordt informatie verkregen over de constantheid van de THC-gehaltes gedurende het jaar.
2.1 Monstername Voor dit onderzoek zijn 50 coffeeshops uit het totaal van Nederlandse coffeeshops at random geselecteerd. Op deze geactualiseerde lijst stonden op het moment van selectie de namen en adressen van 729 in Nederland door de lokale overheden gedoogde coffeeshops (Bieleman, Goeree en Naayer, 2005). De steekproeftrekking werd uitgevoerd door het bureau Intraval met behulp van de SPSS-routine Sample. Iedere coffeeshop werd bezocht door twee medewerkers. Dit werd gedaan omdat volgens AHOJGcriteria per bezoeker van een coffeeshop per dag niet meer dan 5 gram cannabisproduct verkocht mag worden, ongeacht de sterkte en ongeacht de soort. De medewerkers waren voorzien van een identiteitsbewijs, een kopie van het opiumverlof van het Drugs Informatie en Monitoring Systeem (DIMS), een afvinklijst van de monsters ten behoeve van het opiumverlof en een brief waarin de medewerking werd gevraagd voor het onderzoek. Aan de beheerder/exploitant van de coffeeshop werd eerst gevraagd naar de “menukaart”. Vervolgens werd gevraagd welke kwaliteit nederwiet het meest populair was, in casu het meest werd verkocht. Ook werd gevraagd naar de soort nederwiet die als het "sterkste" werd beschouwd4. Indien aanwezig werd van de betreffende kwaliteiten één portie aangeschaft5. Per monster werd gevraagd naar een standaardportie6. Ook werd 1 portie nederhasj gekocht, wanneer dit niet aanwezig was werd 1 portie hasj van de meest populaire kwaliteit geïmporteerde hasj aangeschaft. Ook werd 1 portie geïmporteerde wiet gekocht. Niet 3
Sinds 2001 wordt jaarlijks in het najaar een extra meting uitgevoerd waarbij alleen het THC-gehalte in nederwiet wordt gemeten (Niesink e.a., 2001b; 2002b, 2003b, 2004, 2005, 2006). 4 In de praktijk bleek de sterkste wiet-variant meestal ook de meest verkochte (meest populaire) variant te zijn (Niesink e.a., 2001). 5
In tegenstelling tot de onderzoeken in de eerste jaren werden in de latere onderzoeken geen duplo’s aangeschaft. 6 In de meeste coffeeshops liggen reeds voorverpakte gebruikerseenheden klaar. Zo’n gebruikerseenheid bestaat meestal uit een bepaalde hoeveelheid voor een afgerond geldbedrag, b.v. een portie van 5 of 10 Euro.
TRIMBOS-INSTITUUT
11
iedere coffeeshop verkoopt geïmporteerde wiet en nederhasj. In gevallen waarin een bepaalde soort niet voorradig was of niet in het assortiment zat werd een extra monster van eenander product aangeschaft. In principe werden per geselecteerde coffeeshop 4 cannabismonsters aangekocht, bestaande uit 1 gebruikseenheid van de meest verkochte nederwiet, 1 gebruikseenheid wiet van buitenlandse afkomst, 1 gebruikseenheid hasj en 1 gebruikseenheid van de sterkste kwaliteit Nederlandse of geimporteerde wiet. Nadat de transactie was afgesloten en de monsters waren betaald werd aan de beheerder meegedeeld dat de monsters bedoeld zijn voor wetenschappelijk onderzoek in het kader van de volksgezondheid. Eventueel werd de brief waarin om medewerking wordt gevraagd overhandigd. Vervolgens werd aan de beheerder gevraagd of deze bereid is enkele vragen over de aangeschafte monsters te beantwoorden. Indien hierop bevestigend werd geantwoord, werden de volgende vragen gesteld: Wat is de naam van de zojuist aangeschafte cannabismonsters en zijn deze uit Nederland of het buitenland afkomstig? Weet u iets meer over de kweek van deze monsters? Zijn de planten waarvan deze hasj- of wietmonsters afkomstig zijn buiten of binnen gekweekt? Betreft het hydrocultuur? Zijn de planten op een biologische wijze gekweekt? Biologisch wil hier zeggen dat de planten gekweekt zijn zonder gebruik te maken van chemische bestrijdingsmiddelen. Heeft u zelf nog vragen of opmerkingen?
• • • • • •
2.2 Chemische analyse De gaschromatografische analyses van de cannabismonsters werden uitgevoerd in het Deltalab. Alle monsters zijn in duplo bepaald, dat wil zeggen vanaf het afwegen tot en met het uiteindelijke analyseresultaat. De resultaten die zijn gebruikt voor de statistische analyse in dit rapport zijn de gemiddelden van de beide duplowaarden. In het verleden zijn de bepalingen door het Deltalab gevalideerd door dezelfde monsters te onderwerpen aan een contra-expertise die werd uitgevoerd door twee laboratoria in het Verenigd Koninkrijk en een laboratorium van de Universiteit van Bern in Zwitserland (Pijlman e.a., 2005). De contra-expertises toonden aan dat de metingen internationaal vergelijkbaar zijn. Nadat de monsters waren aangekocht werden deze opgestuurd of meegenomen naar het Trimbosinstituut. Op het Trimbos-instituut werden de monsters geregistreerd en gewogen. Alle gegevens werden in een database opgeslagen. Tot aan de analyse op het laboratorium werden de monsters in afsluitbare plastic zakjes in luchtdichte plastic containers in een donkere koele ruimte (niet in een koelkast) bewaard. In het laboratorium werden de wietmonsters met behulp van een scalpel in kleinere stukken verdeeld en vervolgens met een mortier en vijzel zo fijn mogelijk gemaakt. Zaden en houtige delen werden verwijderd7. De volledig fijngemaakte monsters werden overgebracht in een 20 ml plastic container met schroefdeksel en voorzien van een monsteretiket. Omdat de hasjmonsters hiervoor te plakkerig waren werden deze niet met mortier en vijzel gehomogeniseerd. In plaats daarvan werd met een scalpel de ingedroogde rand verwijderd en een stukje 'vers' materiaal uitgesneden. Van de voorbewerkte wietmonsters en van de hasjmonsters werd 100 milligram afgewogen, in extractievloeistof (methanol / chloroform = 4 / 1) opgelost en in twee stappen ultrasoon geëxtraheerd en gecentrifugeerd. Omdat het verkregen extract slechts enkele dagen stabiel is werd dit direct na het aanmaken geanalyseerd. De gebruikte referentiestandaarden zijn voor ∆9-THC, Lipomed THC135, voor CBD, Lipomed THC303-10 en voor CBN, Lipomed THC-377-10. Tabel II.1 geeft een overzicht van de juistheid en precisie van de ∆9-THC-, CBD- en CBN-bepalingen in dit onderzoek. De limit of detection (LOD) geeft 7
Ook gebruikers van wiet verwijderen eerst de houtige delen en zaden.
12
TRIMBOS-INSTITUUT
de detectielimiet van de methode aan, de limit of quantification (LOQ) geeft een indicatie voor de laagste concentratie die met behulp van deze methode kan worden gekwantificeerd en de variatiecoëfficiënten (vc) voor de lage en hoge doseringen zijn een maat voor de betrouwbaarheid van de methode in de tijd. Tabel II-1 Overzicht van de juistheid en precisie van de gaschromatografische analyses van de cannabinoïden ∆9-THC, CBD en CBN. vc = variatiecoëfficiënt.
Limit of detection (LOD) Limit of quantification (LOQ) vc Lage concentratie vc Hoge concentratie Lineariteit tot
∆9-Tetrahydrocannabinol (∆9-THC) 0,04 mg l-1
Cannabidiol (CBD) 0,04 mg l-1
Cannabinol (CBN) 0,04 mg l-1
2,0 mg l-1
0,9 mg l-1
0,8 mg l-1
4,4%
3,8%
5,6%
4,5%
3,9%
5,8%
250 mg l-1
50 mg l-1
50 mg l-1
Ter validering zijn een aantal monsters ook met behulp van gaschromatochrafie in combinatie met massaspectrometrie (GC-MS) geanalyseerd. Tussen beide methoden werden geen verschillen waargenomen. De monsters werden gaschromatografisch (GC) geanalyseerd met behulp van een Agilent HP5890 serie II gaschromatograaf voorzien van een Agilent HP7673A autosampler, capillairinjector en een Varian vlamionisatiedetector. Kolomeigenschappen: 25 m x 0,32 (CPsil8Cb) 0.25 µ film (Varian Chrompack). Voor de dataverwerking van de GC werd gebruik gemaakt van het softwarepakket Totalchrom Nelson (PE-Biosystems). Als dragergas werd helium gebruikt en stikstof als ‘make-up’ gas voor de detector. Waterstof en geperste lucht werden gebruikt voor de verbranding. Voor het monitoren van de monsters werden de volgende instellingen gebruikt: lucht 3,2 Bar; waterstof 1,8 Bar; druk kolomkop 12 psi; split flow rate 20 ml. min-1.; initiële druk 4,5 Bar; injectietemperatuur 280 ºC; detectietemperatuur 300 ºC; oventemperatuur 250 ºC isotherm. De runtime bedroeg 8 minuten. Bij het vervangen van de kolommen werden de instrumenten geijkt en routinematig nagekeken op overeenkomst in responsfactor voor ∆9-THC ten opzichte van de interne standaard. Deze was constant.
2.3 Verwerking van de gegevens In eerdere onderzoeken was reeds bepaald hoeveel monsters nederwiet en hoeveel monsters wiet van buitenlandse oorsprong minimaal zouden moeten worden aangeschaft om een verschil van 3,5% statistisch te kunnen aantonen. Uitgaande van een toetsingsdrempel van α = 0,05 (1-zijdig), een onderscheidend vermogen van (1-β) = 0,80 en de wens om een verschil van 8,58 – 5,0 = 3,5% met een standaarddeviatie van 3,25 (ongeveer 40%), indien aanwezig, ook in de statistiek als significant terug te vinden, zijn voor zowel nederwiet als buitenlandse wiet minimaal 19 monsters nodig. Ervan uitgaande dat niet iedere coffeeshop zowel nederwiet als buitenlandse wiet verkoopt is ervoor gekozen om uit te gaan van een aselecte steekproef van 50 coffeeshops.
8
De getallen 8,5 en 5,0 representeren de gemiddelde THC waarden voor nederwiet en geïmporteerde wiet zoals deze werden gevonden in voorgaande bepalingen (Niesink e.a., 2000). Ook de standaarddeviatie is gebaseerd op eerder onderzoek naar THC-gehaltes door het Deltalab.
TRIMBOS-INSTITUUT
13
De statistische analyses zijn uitgevoerd met behulp van SPSS 11.5 voor Windows. Toetsen zijn tweezijdig uitgevoerd met α = 0,05, tenzij anders vermeld. Voor alle cannabismonsters9 samen en voor de wiet en hasjmonsters en voor ieder product afzonderlijk (nederwiet, buitenlandse wiet, nederhasj , sterkste wiet en buitenlandse hasj) zijn gemiddelden (± s.d.) berekend voor de prijs, het aantal milligrammen monster en het percentage ∆9-tetrahydrocannabinol. Voor de vergelijking van prijs en gewicht van wiet- en hasjmonsters is gebruik gemaakt van de sample Student-t test. Voor het vergelijken van variabelen van meer dan twee producten werd oneway ANOVA test uitgevoerd, met behulp van een Student Newman Keuls (SNK) test werd post hoc analyse uitgevoerd. Tevens is met een two-sample Student t-test de prijs per gram derwiet in Amsterdam vergeleken met die in de rest van het land.
two een een ne-
Met de Kolmogorov-Smirnov toets werd bepaald of de verdeling van de variabelen per product overeenkomt met de normaalverdeling. Omdat de waarden voor cannabidiol (CBD) en cannabinol (CBN) voor de meeste producten niet normaal verdeeld zijn, zijn hiervoor de mediaan en de hoogste en laagste waarde bepaald. Voor onderlinge vergelijkingen werd gebruik gemaakt van nietparametrische toetsen (Mann-Whitney U test met Z waarde benadering). Correlaties tussen prijs en percentage ∆9-THC werden berekend en geanalyseerd met behulp van de Pearson correlatiemethode. De hier beschreven metingen zijn het resultaat van een achtste monstername. Een soortgelijke steekproefname en analyse vond voor het eerst plaats in 1999/2000 (Niesink, e.a. 2000). In de septembermaanden van 2001 t/m 2006 zijn extra onderzoeken uitgevoerd. In die onderzoeken werden de monsters in een ander jaargetijde (september in plaats van december/januari) aangeschaft en werden er alleen nederwietmonsters gekocht. De gegevens van de huidige steekproef en analyse zijn vergeleken met die van de vorige steekproeftrekkingen en analyses. Daartoe is gebruik gemaakt van een ANOVA met jaar en eventueel cannabisproduct als factor; om verschillen tussen groepen te kunnen vergelijken werd een post hoc SNK analyse toegepast. Om tijdseffecten bij een bepaald product te onderzoeken werd daarna nog een ANOVA uitgevoerd met alleen tijd als factor. Om seizoensinvloeden te onderzoeken werd een ANOVA uitgevoerd met seizoen (reguliere versus extra meting) en jaar als factor.
9 Met cannabis wordt hier bedoeld nederwiet, geïmporteerde wiet, nederhasj en geïmporteerde hasj tezamen; indien gesproken wordt van wiet dan wordt bedoeld nederwiet en geïmporteerde wiet samen en wanneer gesproken wordt van hasj dan wordt bedoeld nederhasj en geïmporteerde hasj samen.
14
TRIMBOS-INSTITUUT
3
Resultaten
Voor dit onderzoek werden 50 coffeeshops bezocht verspreid over het land. Voor drie coffeeshops die op het moment van bemonstering dicht waren kon geen alternatief worden gevonden. In totaal zijn dit jaar daardoor 47 coffeeshops bemonsterd. Figuur III-1 geeft een overzicht van de spreiding van deze coffeeshops over de verschillende provincies. Figuur III-1 Spreiding over de provincies van de zevenenveertig in het kader van het onderzoek bezochte coffeeshops.
Bij vijf van de vijftig coffeeshops kwamen naam en adres van de gebruikte lijst niet (meer) overeen met de situatie ter plekke. In twee gevallen werd de dichtstbijzijnde coffeeshop in dezelfde straat, of een andere coffeeshop in de betreffende plaats, bezocht. Tabel III-1 geeft een overzicht van de aangeschafte cannabismonsters. Tabel III-1 Overzicht van de in het kader van het onderzoek aangeschafte cannabismonsters. Product Nederwiet (populairste soort) Geïmporteerde wiet Nederhasj Geïmporteerde hasj ‘Sterkste’ (neder)wiet Totaal
Monsters aangekocht in het kader van het onderzoek 53 24 14 42 47 180
TRIMBOS-INSTITUUT
15
In 22 coffeeshops konden alle volgens het protocol gewenste monsters worden aangeschaft (d.w.z. 1 nederwietmonster van de sterkste en 1 van de meest populaire soort, 1 monster buitenlandse wiet en 1 monster (neder)hasj). In 23 coffeeshops was op het moment van bemonstering geen buitenlandse wiet te koop. In plaats daarvan is in 12 coffeeshops een extra hasjmonster en in 10 gevallen een extra nederwietmonster aangeschaft. In één coffeeshop is alleen nederwiet gekocht (dus geen geïmporteerde wiet en hasj). In twee coffeeshops kon geen geïmporteerde hasj worden gekocht en is geen vervangend monster aangeschaft.
3.1 Gewichten en aankoopprijzen Gemiddeld moest voor een gram cannabis, ongeacht de soort, €8,11 (SEM = 0,32; n = 178) worden betaald. De gemiddelde aankoopprijs voor een gram hasj was €10,20 die voor een gram wiet €7,20. In tabel III-2 is te zien dat de prijzen van de diverse producten onderling verschillen [F (4,175) = 37,7; p < 0,001]. Het blijkt dat nederhasj veel duurder is dan één van de andere producten en dat geïmporteerde wiet goedkoper is dan één van de andere producten. De verschillen in prijs tussen nederwiet, sterkste wiet en geïmporteerde hasj zijn niet significant. Tabel III-2 Gewichten en prijzen van de aangekochte monsters per cannabisproduct. Weergegeven zijn gemiddelden (± SEM); n=aantal waarnemingen.
Product
(n)
Nederwiet (popul.) Geïmporteerde wiet Nederhasj Geïmporteerde hasj ‘Sterkste’ wiet
53 24 14 42 47
Gewicht per monster (mg) 960,6 ± 41,8 1641,4 ± 148,1 1005,6 ± 84,0 999,5 ± 54,5 960,6 ± 43,5
Aankoopprijs per gram monster (€/gram) 7,26 ± 0,2 4,33 ± 0,3 17,75 ± 2,2 7,67 ± 0,4 8,53 ± 0,3
Hoogste prijs per gram (€/gram) 14,68 8,44 35,71 17,24 14,85
Hoewel er bij de aankoop steeds van werd uitgegaan dat een gebruikerseenheid ongeveer 1 gram bedroeg, tenzij anders vermeld, werd 37 keer (= 21%) minder dan de ‘beloofde’ hoeveelheid meegegeven en 20 keer (= 11%) meer dan de beloofde hoeveelheid. In de overige 121 gevallen (=_69%) verschilde de beoogde hoeveelheid minder dan 10% van de werkelijk meegekregen hoeveelheid. Van 2 samples was het bij de verkoper niet bekend wat het gewicht was van de verkochte hoeveelheid. Van de 114 cannabisproducten die afkomstig waren van in Nederland gekweekte planten (nederhasj, nederwiet en sterkste wiet) was 88% binnen gekweekt en 2% buiten. Van de rest van de monsters was dit niet bekend. Twintig procent van die planten zou volgens de verkoper op basis van hydrocultuur zijn gekweekt en 13% in de volle grond. Van de meeste monsters (67%) was dit overigens niet bekend. Van 17% van de in Nederland gekweekte monsters werd gezegd dat ze afkomstig waren van biologisch geteelde planten. Van de afkomst van de geïmporteerde monsters was minder bekend. In 34% van de gevallen zou het om buiten geteelde planten gaan, van de rest van de monsters was dit onbekend. In 2% van de gevallen zouden de geïmporteerde producten afkomstig zijn van biologisch geteelde planten. Van 97% van de geïmporteerde planten was niet bekend of ze al dan niet van biologische teelt afkomstig waren. De prijs die voor één gram van de sterkste wiet in Amsterdam moest worden betaald is significant hoger dan in de rest van het land. Tabel III-3 geeft een overzicht van de prijzen in Amsterdam ten opzichte van die in de rest van het land. Alleen de prijs van de sterkste wiet was in Amsterdam
16
TRIMBOS-INSTITUUT
hoger dan in de rest van het land, voor de overige cannabismonsters was er geen verschil met de rest van het land. Tabel III-3 Vergelijking van de prijzen van cannabisproducten (per gram) in Amsterdam met die in de rest van het land. Weergegeven zijn gemiddelden (± SEM).
Product Nederwiet Geïmporteerde wiet Nederhasj Geïmporteerde hasj ‘Sterkste’ wiet
Amsterdam Aankoopprijs (€/gram) 7,68 ± 0,47 4,41 ± 0,44 18,0 ± 2,75 8,22 ± 0,50 9,59 ± 0,47
Overig Aankoopprijs (€/gram) 7,05 ± 4,28 ± 17,01 ± 7,39 ± 7,91 ±
n 17 10 10 14 17
n 0,22 0,47 4,11 0,49 0,37
35 14 4 28 29
n.s.2) n.s.2) n.s.2) n.s.2) p < 0,011)
n = aantal waarnemingen; 1) p-waarde van Student t-toets; 2) n.s. = niet significant.
3.2 Percentages THC, CBD en CBN Tabel III-4 geeft de gemiddelde THC-concentraties in de verschillende cannabisproducten weer. Ook staan in deze tabel de laagst en hoogst aangetroffen THC-waarden per cannabisproduct. Tabel III-4 Gemiddelde, laagste en hoogste THC-concentraties in de verschillende cannabisproducten. Product Nederwiet Geïmporteerde wiet Nederhasj Geïmporteerde hasj ‘Sterkste’ wiet
n 53 24 14 42 47
Gemiddelde THCconcentratie (%) 16,0 ± 0,6 6,0 ± 0,7 29,1 ± 4,0 13,3 ± 0,9 16,5 ± 0,7
Mediaan 16,1 5,4 31,3 13,4 17,4
Laagste THCHoogste THCconcentratie (%) concentratie (%) 3,8 23,7 0,6 14,6 5,1 52,9 2,3 23,5 2,8 23,1
Weergegeven zijn gemiddelden (± SEM) of laagst of hoogst gemeten waarde binnen een groep; n = aantal waarnemingen.
In figuur III-2 zijn de individuele THC-gehaltes per product grafisch weergegeven. De concentratie THC in wiet (nederwiet, sterkste wiet en geïmporteerde wiet samen) was gemiddeld 14,2% (SEM = 0,5; n = 124), en in hasj (geïmporteerde hasj en nederhasj samen) 17,2% (SEM 1,5; n = 56). Het percentage THC was in de verschillende cannabisproducten niet gelijk (F 4, 175 = 33,4; p < 0,001). De nederwietmonsters (populairste nederwiet) bevatten gemiddeld meer THC (16,0%; SEM = 0,6; n = 53) dan de geïmporteerde wietmonsters (6,0%; SEM = 0,7; n = 24) (SNK: p < 0,001). De hoogst gemeten concentratie THC in nederwiet was 23,7%, in de ‘sterkste’ wietsoort 23,1% en in de geïmporteerde wiet 14,6%. Twee nederwietmonsters (sterkste en populairst) bevatten minder dan 5% THC; 8 monsters bevatten tussen de 5 en 10 % THC, de overige 90% (90 samples) bevatten meer dan 10% THC. Voor geïmporteerde wiet is dat respectievelijk 38%, 58% en 4%.
TRIMBOS-INSTITUUT
17
Figuur III-2 THC-concentraties in de diverse cannabismonsters: sterkst = sterkste wiet; populairst. = meest populaire nederwiet.
De Nederlandse hasj bevatte gemiddeld 29,1% THC (SEM = 4,0; n = 14), de geïmporteerde hasj gemiddeld 13,3% (SEM = 10,9; n = 42). Ook dit verschil van 15,8% is significant (SNK < 0,001). De hoogst gemeten concentratie THC in Nederlandse hasj was 52,9%. In de geïmporteerde hasjmonsters was dit 23,5%. Tabel III-5 geeft een overzicht van de gemeten concentraties cannabidiol (CBD) en cannabinol (CBN) in de verschillende cannabisproducten. Omdat deze variabelen niet normaal verdeeld zijn is niet het gemiddelde maar de mediaan en de laagste en hoogste waarde per cannabisproduct weergegeven. In de tabel is tevens de mediane waarde voor de concentratieratio CBN/THC voor de verschillende cannabisproducten opgenomen. Deze waarde geeft een aanwijzing voor de 'versheid' van een bepaald monster; hoe lager deze waarde, des te verser het product (Ross en ElSohly, 1998). Tabel III-5 Mediane waarden van het percentage cannabidiol (CBD) en cannabinol (CBN) in de geanalyseerde cannabisproducten. Product
Nederwiet Geïmporteerde wiet Nederhasj Geïmporteerde hasj ‘Sterkste’ wiet
n
53 24 14 42 47
CBD Mediaan (laagste - hoogste waarde) 0,30 (0,0 - 8,0) 0,40 (0,0 - 6,2) 1,45 (0,3 - 10,6) 7,15 (0,3 - 11,9) 0,30 (0,0 - 6,8)
CBN Mediaan (laagste - hoogste waarde) 0,0 (0,0 – 1,4) 0,6 (0,0 - 2,9) 1,2 (0,2 – 4,1) 1,6 (0,0 – 4,1) 0,0 (0,0 – 1,4)
CBN/THC x 100
0,0 9,5 3,5 12,5 0,0
Tussen haakjes staan steeds de laagste en de hoogste waarden weergegeven; n = aantal waarnemingen.
Zowel de percentages cannabidiol als cannabinol verschilden per cannabisproduct. Het gehalte CBD is gemiddeld het hoogst in geïmporteerde hasj. Nederwiet en de sterkste wietsoort hebben de laagste gemiddelde CBN waarde en geïmporteerde hasj de hoogste. De CBN/THC concentratieratio was het hoogst in geïmporteerde wiet en hasj.
18
TRIMBOS-INSTITUUT
3.3 Correlaties tussen prijs en sterkte In de figuren III-3 en III-4 is de relatie tussen de prijs en het THC-gehalte per wiet- respectievelijk hasjmonster grafisch weergegeven. Bij de berekening is uitgegaan van het feitelijk betaalde bedrag per gram cannabismonster. Figuur III-3 Aankoopwaarde van één gram wiet (nederwiet, sterkste wiet en geïmporteerde wiet) ten opzichte van het THC-gehalte (n=124).
Figuur III-4 Aankoopwaarde van één gram hasj (Nederlandse en geïmporteerde hasj) ten opzichte van het THC-gehalte (n=56).
In het algemeen is het zo dat voor een cannabisproduct (wiet of hasj) met een hoger percentage THC een hogere prijs moest worden betaald (r = 0,676; p<0,001). De correlatie (r) van de gram-
TRIMBOS-INSTITUUT
19
prijs met het percentage THC is voor wiet (nederwiet, dat wil zeggen zowel de ‘populairste’ als ‘sterkste’ wietsoort en geïmporteerde wiet samen) 0,457 (p < 0.001) en voor hasj (nederhasj en geïmporteerde hasj samen) 0,764 (p < 0,001) significant.
3.4 Vergelijking van de resultaten met die van de vorige steekproeven In tabel III-6 staan de THC-gehaltes van de diverse cannabisproducten weergegeven zoals deze in de vorige metingen sinds 2000 en in het huidige onderzoek werden aangetroffen. Voor de individuele cannabisproducten geldt dat de THC-concentratie in nederwiet in de december/januarimetingen (zie figuur III-5 en tabel III-6) steeg tot en met de meting van 2003/2004 (= januarimeting 2004) en in de metingen daarna (=januarimetingen 2005 en 2006) weer terugkwam op het niveau van de meting van 2002/2003 en het afgelopen jaar nog verder is gedaald tot het niveau van 2002 [F(7, 469) = 56,9; p < 0.001]. De daling in de THC-concentratie in nederwiet van 17,5% in 2005/2006 naar 16,0 in 2006/2007 is significant (p < 0,05). Ook wat betreft de (extra)metingen in september (zie figuur III-5 en tabel III-6) was aanvankelijk sprake van een stijging gevolgd door een stabilisering [F(5, 278) = 11,8; p < 0,001]. De THC-gehaltes in de wietsoorten die waren aangeschaft als ‘sterkste’ wiet lieten eenzelfde beeld zien voor de december/januarimetingen [F(6, 323) = 22,5; p < 0.001]. Ook hier geldt dat de daling van 18,9 in 2005/2006 naar 16,5 in 2006/2007 in 2006/2007 significant is (p < 0,01). Voor de sterkste wietmonsters die voor de extra metingen in september zijn aangekocht geldt een aanvankelijk sterke stijging in het eerste jaar na aanvang (2002 t.o.v. 2001), gevolgd door een stabilisering [F(5, 256) = 13,9; p<0,001] (zie Figuur III-5 en Tabel III-6). Figuur III-5 THC-concentraties in nederwiet (meest populaire variant), sterkste wiet en geïmporteerde wiet in de verschillende steekproeven. Weergegeven zijn de mediane waarden van de december/januari- (j) en septembermetingen (s), indien beschikbaar. 25
20
15
10
5
0 2000-j 2000-s 2001-j 2001-s 2002-j 2002-s 2003-j 2003-s 2004-j 2004-s 2005-j 2005-s 2006-j 2006-s 2007-j nederwiet-j
nederwiet-s
sterkste-j
sterkste-s
geïmporteerde
De hoogste gemiddelde concentratie THC in nederhasj werd gemeten in 2004 en de laagste gemiddelde concentratie in 2001 (zie tabel III-6 en figuur III-6). Hierbij dient opgemerkt te worden dat het aantal coffeeshops dat nederhasj verkoopt gering is. Het grote verschil in de gemiddelde THC-
20
TRIMBOS-INSTITUUT
concentraties in nederhasj (Figuur III-6) kan deels worden verklaard door de grote spreiding (Zie ook figuur A-4 in de bijlage). Voor de geïmporteerde hasj geldt dat alleen in het begin sprake was van een toename in de gemiddelde THC-concentratie. Het afgelopen jaar is het THC-percentage in dit type cannabis met 5,5% significant gedaald tot het niveau van 2001 (zie Figuur III-6 en Tabel III-6) [F(7, 384) = 12,4; p < 0,001]. Van alle cannabissoorten was het gemiddelde THC-gehalte in de geïmporteerde wiet het meest stabiel [F(7, 168) = 1,0; n.s.] (Figuur III-5 en Tabel III-6). Figuur III-6 THC-concentraties in nederhasj en geïmporteerde hasj in de verschillende steekproeven. 50
40
30
20
10
0 2000-j
2001-j
2002-j
2003-j
2004-j
geïmporteerd
2005-j
2006-j
2007-j
nederhasj
Weergegeven zijn de mediane waarden.
Figuur III-7 Prijzen van nederwiet, sterkste wiet en geïmporteerde wiet over de afgelopen jaren in de januari- (j) en septembermetingen (s). 9
6
3
0 2000-j
2000-s
2001-j
2001-s
2002-j
nederwiet-j
2002-s
2003-j
nederwiet-s
2003-s
2004-j
sterkste-j
2004-s
2005-j
sterkste-s
2005-s
2006-j
2006-s
2007-j
geïmporteerde
Weergegeven zijn de mediane waarden (€ per gram product) per meetmoment.
In Tabel III-7 worden de prijzen (per gram in euro) weergegeven die betaald moesten worden voor de diverse cannabisproducten in de afgelopen jaren. De prijs voor geïmporteerde wiet was steeds lager dan die voor één van de andere cannabisproducten. Het afgelopen jaar zijn vooral de prijzen
TRIMBOS-INSTITUUT
21
van de populairste nederwiet [F(7, 467) = 6,9; p < 0,001] en de sterkste wiet [F(6, 321) = 12,3; p < 0,001] significant gestegen. De jaren daarvoor was geen sprake van (systematische) prijsstijgingen. Figuur III-8 Prijzen van geïmporteerde en nederhasj over de afgelopen jaren. 20
15
10
5
0 2000-j
2001-j
2002-j
2003-j geïmporteerd
2004-j
2005-j
2006-j
2007-j
nederhasj
Weergegeven zijn de mediane waarden (€ per gram product) per meetmoment.
3.5 Vergelijking van de resultaten met die van de extra steekproeven In Tabel III-6 worden ook de THC-gehaltes van de nederwietmonsters uit de zes extra monsternames (september) weergegeven. De gemiddelde THC-gehaltes van de 'meest populaire' soort en van de ‘sterkste’ nederwietsoort waren in september 2006 niet hoger dan in september 2005. Door de resultaten van de THC-gehaltes in nederwiet en de sterkste wiet variëteit van de extra metingen (=september) te vergelijken met die van de reguliere metingen (=december/januari) kan een eventueel seizoenseffect worden bepaald. Analyse met behulp van ANOVA laat ook hier voor beide variëteiten een effect zien over de jaren [nederwiet: F (7, 747) = 57,7; p<0.001] [ sterkste wiet: F (6, 579) = 30,2; p<0.001] ook is er in beide gevallen sprake van een significant seizoenseffect [nederwiet: F (1, 747) = 43,4; p < 0.001] [sterkste wiet: F (1, 579) = 64.1; p < 0.001] en is de interactie tussen jaar en seizoen significant [nederwiet: F (5, 747) = 3,9; p < 0,002] [sterkste wiet: F (5, 579) = 4,1; p < 0,001]. In de januarimeting van 2006 was het THC-gehalte in nederwietmonsters 17,5,± 0,5% (gem ± SEM) en in de septembermeting 16,3 ± 0,7%, dit verschil is significant (p<0,05). Ook het THCgehalte in de sterkste wietsoort verschilde significant (p<0,001) tussen januari- (18,9 ± 0,6%; gem. ± SEM) en septembermeting (17,3 ± 0,7%; gem. ± SEM). Het THC-gehalte in nederwiet aangekocht in januari 2007 verschilde niet van dat van de monsters aangekocht in de daaraan voorafgaande septembermeting van 2006. Dit gold ook voor de sterkste wietmonsters.
22
TRIMBOS-INSTITUUT
Tabel III-6 Gemiddelde THC-gehaltes van de diverse cannabisproducten in de diverse metingen (gemiddelde ± s.d.; tussen haakjes het aantal waarnemingen) 2000/2001 Nederwiet Geïmporteerde wiet Nederhasj Geïmporteerde hasj Sterkste wiet
11,3 5,3 16,7 12,1 11,4
± ± ± ± ±
Nederwiet Sterkste wiet
10 ± 10,2 ±
2,5 2 5,8 4 2,4
2001/2002 (66) (26) (10) (51) (35)
15,1 6,6 33 17,5 17,1
sep-01
± ± ± ± ±
5,2 5,2 21 6,2 4,4
2002/2003 (59) (21) (12) (54) (50)
18,1 6,2 35,8 16,6 19
sep-02
4,5 (39) 3,8 (30)
14,4 ± 15,5 ±
± ± ± ± ±
4,1 3,4 18 6,1 3,6
2003/2004 (55) (27) (12) (48) (55)
20,4 7 39,3 18,2 21
sep-03
4,9 (50) 3,7 (43)
14,9 ± 14,7 ±
± ± ± ± ±
5,1 3,3 14 5,5 4,5
2004/2005 (62) (17) (12) (53) (46)
17,7 6,7 26 16,9 19
sep-04
4 (49) 3,8 (43)
15,4 ± 15,6 ±
± ± ± ± ±
4,4 2,2 14 6,6 3,8
2005/2006 (61) (14) (16) (55) (49)
17,5 5,5 33,3 18,7 18,9
sep-05
3,7 (49) 3,6 (49)
16 ± 16,4 ±
± ± ± ± ±
3,8 3,7 16 6,8 4,1
(58) (19) (19) (44) (48)
2006/2007 16,0 6,0 29,1 13,3 16,5
± 4,2 (53) ± 3,2 (24) ± 15,0 (14) ± 6,0 (42) ± 4,7 (47)
Sep-06
3,4 (49) 3,4 (49)
16,3 ± 5,2 17,3 ± 5,0
(48) (48)
Tabel III-7 Gemiddelde prijzen van de diverse cannabisproducten in de diverse metingen (gemiddelde ± s.d.; tussen haakjes het aantal waarnemingen) 2000/2001 Nederwiet Geïmporteerde wiet Nederhasj Geïmporteerde hasj Sterkste wiet
5,9 4 7,1 6,4 5,9
± ± ± ± ±
Nederwiet Sterkste wiet
5,4 ± 6 ±
1,1 1,4 1,5 1,8 1
2001/2002 (66) (26) (10) (51) (35)
sep-01 0,9 (39) 0,9 (30)
6,1 4,2 11 7,1 6,6
± ± ± ± ±
1,5 1,2 5,1 2,6 1,6
2002/2003 (59) (21) (12) (54) (50)
sep-02 6,1 ± 6,5 ±
1,2 (50) 1,7 (43)
6,4 4,3 15 7,6 7
± ± ± ± ±
1,2 1,3 7,1 2,4 1,4
2003/2004 (55) (27) (12) (48) (55)
sep-03 6,3 ± 6,5 ±
1,2 (49) 1 (43)
6 4,9 12,5 6,6 6,2
± ± ± ± ±
1,3 1,4 6,7 1,8 1,7
2004/2005 (62) (17) (12) (53) (46)
sep-04 5,9 ± 6,6 ±
TRIMBOS-INSTITUUT
1,3 (49) 1,8 (49)
6,2 4,1 8,5 6,8 6,6
± ± ± ± ±
1,1 1,1 3,6 2,1 1,3
2005/2006 (61) (14) (16) (55) (49)
sep-05 6,3 ± 6,7 ±
1,0 (49) 1,2 (49)
6,2 4,4 15,7 7,3 7
± ± ± ± ±
1,4 1,4 7,5 2,1 1,7
(58) (19) (19) (44) (48)
2006/2007 7,3 4,3 17,8 7,7 8,5
± ± ± ± ±
1,5 1,6 8,3 2,4 2,1
sep-06 6,8 ± 7,7 ±
1,2 (49) 1,7 (49)
23
(53) (24) (14) (42) (47)
24
TRIMBOS-INSTITUUT
4
Discussie
De afgelopen jaren hebben zich op de cannabismarkt enkele in het oog springende veranderingen voorgedaan. De aanvankelijke stijging van de gemiddelde THC-concentratie van in Nederland gekweekt wiet is gestopt en inmiddels is zelfs sprake van een daling. In Nederland gekweekte wiet bevat nog steeds een veel hoger percentage THC dan uit het buitenland geïmporteerde wiet. In de meting van 2003/2004 bereikte het THC-percentage van nederwiet en van de sterkste wiet een piek; het gehalte kwam boven de 20%. Sindsdien is er duidelijk sprake van een daling van het THC-gehalte. Ook in de afgelopen meting werd geen verschil gevonden tussen de nederwiet (= meest populaire soort) en de in de coffeeshop als sterkste wiet verkochte soorten. Oorspronkelijk werden grote verschillen gevonden in THC-percentage van nederwiet dat in de wintermeting werd aangeschaft met dat van in de nazomer aangeschafte monsters. Voor het eerst sinds het begin van de metingen werd er geen verschil gevonden tussen winter- en zomermeting. Het verdwijnen van het verschil wordt geheel verklaard door de afname van het THC-gehalte in de wintermaanden. De THC-gehaltes van de geïmporteerde wiet zijn zeer constant en verschilden ook in de afgelopen meting niet van die van de metingen in de beginjaren. Opmerkelijk is dat het aantal coffeeshops dat geïmporteerde wiet verkoopt oorspronkelijk leek af te nemen, maar de afgelopen twee jaar stijgt. Het meest opvallende van de afgelopen meting is de sterke daling van het THC-gehalte in geïmporteerde hasj. In 2006 was deze nog gemiddeld 18,7% en in de meting van begin dit jaar gemiddeld nog “slechts” 13,3%, een aanzienlijke daling. Het is moeilijk hiervoor een verklaring te vinden. Geïmporteerde hasj wordt reeds in het buitenland gemaakt van de aldaar gekweekte cannabis. Het overgrote deel van deze hasj komt uit Marokko. Navraag bij sleutelfiguren uit het veld leverde een aantal mogelijk verklaringen op10. Ten eerste werd een verscherpt beleid in Marokko ten opzichte van hasj genoemd. Hierdoor zouden de cannabisvelden naar meer afgelegen gebieden zijn verplaatst die een lagere opbrengst zouden hebben. Ook zou de internationale smokkel met veel succes zijn aangepakt. Ten tweede werden klimatologische factoren genoemd. In het Rifgebergte, het belangrijkste productiegebied, heeft het in de zomer van 2006 weinig geregend met een magere/slechte oogst als resultaat. Tevens heeft het in de droog- en verwerkingsperiode niet gevroren waardoor meer plantaardig materiaal met de hars meekwam bij het uitschudden van de plant, wat een verlaging van het THC-gehalte tot gevolg kan hebben. Of sprake is van eenmalige daling of van een trend kan echter pas na volgende metingen worden vastgesteld. Naast een daling van de sterkte lijkt ook sprake van een lichte prijsstijging van €0,40 per gram, maar deze is niet significant. Daarentegen zijn het afgelopen jaar de prijzen van nederwiet en van de sterkste wietsoort wel significant gestegen, dit terwijl in de voorgaande metingen nauwelijks sprake was van prijsstijgingen. De prijs van een gram nederwiet (populairste soort) steeg gemiddeld met €1,10, dat is een prijsstijging van bijna 18%. Bij de sterkste wietsoort bedroeg die stijging zelfs €1,50 per gram (21,4%). De prijs van geïmporteerde wiet daarentegen bleef ook het afgelopen jaar hetzelfde. Vervuilde wiet Afgelopen jaren is er veel commotie geweest over het versnijden van wiet. Door toegenomen opsporingsactiviteiten is het moeilijker geworden om wiet van een goede kwaliteit in te kopen. De inkoopsprijs voor coffeeshops is aanzienlijk gestegen. Dat zou ertoe hebben geleid dat wiet wordt 10
Navraag bij sleutelfiguren in het cannabisveld is uitgevoerd door Stichting Adviesburo Drugs te Amsterdam op verzoek van het Trimbos-instituut.
TRIMBOS-INSTITUUT
25
vermengd met allerlei producten om de wiet er beter uit te laten zien en om de wiet te verzwaren zodat per kilogram minder wiet aanwezig zou zijn. Voorzover dat uit het huidige onderzoek is op te maken lijkt het erop dat dat in ieder geval nauwelijks geldt voor wiet die in de coffeeshop wordt aangeschaft. Bij de bemonstering van afgelopen winter werden 100 extra wietmonsters aangeschaft. Deze wietmonsters werden uitgeklopt en onder de microscoop bekeken11. In bijna geen van de in de coffeeshop aangeschafte wietmonsters werden op deze manier verontreinigingen gevonden. Dit duidt erop dat er via de coffeeshop nauwelijks wiet wordt verkocht die versneden is met zand of glaspareltjes. In hoeverre sprake is van toevoegingen met andere, bijvoorbeeld vloeibare versnijdingsmiddelen, is op deze manier niet na te gaan. De versterkte opsporingsactiviteiten van de afgelopen jaren liggen wellicht mede ten grondslag aan het verminderde aanbod waardoor de prijzen van cannabisproducten stijgen. Mogelijk dat ook de afname in sterkte hierdoor mede kan worden verklaard. Verhoging van de prijzen maakt het versnijden van wiet financieel lucratief. Vooralsnog lijkt de versnijding zich echter eerder toe te spitsen op de export dan op de wiet die via coffeeshops wordt aangeboden. Gezondheidseffecten Nederwiet lijkt inmiddels de meest geconsumeerde cannabisvariant onder cannabisgebruikers. Nederlandse cannabisgebruikers worden daardoor in hogere mate aan THC blootgesteld dan vroeger. Eén van de gezondheidsrisico’s van THC zou kunnen zijn dat bij het verbranden of het verhitten van cannabis met een hoog THC-gehalte meer schadelijke verbrandingsproducten vrijkomen dan bij het verhitten van cannabis met een laag THC-gehalte. In de vorige rapportage is al vermeld dat de Franse consumentenorganisatie ‘60 millions de consumateurs’ een onderzoek heeft laten uitvoeren naar effect van verbranden/verhitten (Husset, 2006). Dat onderzoek toonde aan dat bij het verbranden van cannabis (zowel wiet als hasj) tot vijf keer zoveel teer en koolmonoxide vrijkomt dan bij het roken van tabak alleen. Het was al bekend dat geïnhaleerde teer en koolmonoxide ernstige gezondheidsschade, vooral ademhalingsstoornissen en longkanker, kunnen veroorzaken (BLF, 2004). Recentelijk werden op een congres gegevens gepubliceerd van longonderzoek onder meer dan driehonderd cannabisgebruikers en sigarettenrokers in Nieuw-Zeeland. Daarbij werd met behulp van CT-scanning techniek, longfunctietesten en vragenlijsten naar rookgedrag het effect van het roken van cannabis op de longfunctie vastgesteld. Geconcludeerd werd dat er een dosisafhankelijke relatie is tussen het roken van cannabis en verstoringen van de luchtwegen die zich uit in luchtwegobstructie en hyperventilatie. Het negatieve effect van het roken van cannabis bleek daarbij enkele malen groter (2,5 tot 6 keer) dan het roken van sigaretten alleen (Aldington et al., 2007a). Op hetzelfde congres werden door dezelfde onderzoeksgroep resultaten gepubliceerd waaruit zou blijken dat de kans op het krijgen van kanker van de luchtwegen groter is bij het roken van cannabis dan bij het roken van sigaretten (Aldington et al., 2007b). In ander onderzoek werd echter geen relatie gevonden tussen het roken van cannabis en een extra risico op kanker van de ademhalingswegen. Anders gezegd, deze onderzoekers vonden niet dat het roken van cannabis slechter is dan het roken van sigaretten, in beide gevallen is het risico even groot (Hashibe et al., 2006). Psychische gezondheid Ook het afgelopen jaar zijn er weer enkele onderzoeken gepubliceerd waaruit blijkt dat er een duidelijk verband bestaat tussen het gebruik van cannabis en het risico op blijvende psychiatrische problemen. Het aantal epidemiologische studies dat een verband aantoont tussen cannabisgebruik, met name op jonge leeftijd, en het krijgen van een psychotische stoornis is inmiddels aanzienlijk (Andreasson et al., 1987; Arseneault et al., 2002; Van Os et al., 2002; Weiser et al., 2002; Zammit et al., 2002; Fergusson et al., 2003; Weiser et al., 2003; Arseneault et al., 2004; Henquet et al., 2004; Smit et al, 2004; Stefanis et al., 2004; Fergusson et al., 2005; Henquet et al., 2005; Semple et al., 2005; Moore et al., 2007). Uit het onderzoek blijkt duidelijk dat beginnen met cannabis op jonge leeftijd en veel en vaker gebruik het risico vergroot. Dit pleit ervoor om in het kader van preventie cannabisgebruik door jongeren zoveel mogelijk te ontmoedigen. Recentelijk is ook beschreven dat mensen die cannabis gebruiken een grotere kans hebben om later een bipolaire stoornis te ontwikkelen. Ook het risico op een depressie is onder gebruikers van 11
Het onderzoek naar de aard van de versnijdingen is gedaan in samenwerking met dr. J.G.C. van Amsterdam van het RIVM.
26
TRIMBOS-INSTITUUT
cannabis groter dan onder niet gebruikers (Van Laar et al., 2007; Moore et al., 2007). Overigens zijn deze bevindingen minder eenduidig dan de relatie tussen cannabis en schizofrenie.
TRIMBOS-INSTITUUT
27
28
TRIMBOS-INSTITUUT
Conclusies
Het gemiddelde THC-gehalte in nederwiet is bijna drie keer zo hoog als in geïmporteerde wiet. Het THC-gehalte in nederwiet is van 1999 tot 2003 sterk gestegen en daarna weer gedaald. Geleidelijk aan is het verschil in THC-concentraties in nederwiet tussen de winter- en zomermeting verdwenen. Dit komt met name door de afname van het THC-gehalte in de wintermeting. Meest opvallend is een enorme daling van het gemiddelde THC-gehalte in geïmporteerde hasj. Er komen steeds meer aanwijzingen voor vervuiling van Nederlandse wiet met allerlei versnijdingsproducten. Het huidige onderzoek toont aan dat deze vervuiling niet of in veel mindere mate ook van toepassing is op cannabisproducten die via de coffeeshop worden verkocht. De prijzen van nederwiet en van geïmporteerde hasj zijn het afgelopen jaar gestegen.
TRIMBOS-INSTITUUT
29
30
TRIMBOS-INSTITUUT
5
Summary
The policy on cannabis use in The Netherlands is substantially different from that in many other countries. It is based on the idea that separating the markets for hard drugs and soft drugs prevents soft drug users to resort to hard drug use. Over the years so-called coffeeshops emerged. Coffeeshops are alcohol free establishments where the selling and using of soft drugs is not prosecuted, provided certain conditions are met. Many of the cannabis products sold in these coffeeshops originate from Dutch-grown grass called 'nederwiet'. Critics of the Dutch drug policy have claimed that the THC-content of nederwiet has increased drastically over the last decades. However, the THC-content of cannabis products as sold in coffeeshops has not systematically been tested. On request of the Ministries of Health and Justice, the potency of cannabis products as sold in coffeeshops in The Netherlands has been investigated since 1999. 9
∆ -Tetrahydrocannabinol (THC) is the main psychoactive compound in marihuana and hashish. The aim of this study was to investigate the concentration of THC in marihuana and hash as sold in Dutch coffeeshops. In addition we wanted to know whether there are differences between the cannabis products originating from Dutch grown hemp (nederwiet) and those derived from imported hemp. It is the eighth time that this study has been performed. It might be that there are differences in potency of cannabis products in different seasons of the year. For that reason, since 2001, every year extra samplings have been done in September. In these extra studies only nederwiet was bought. The names and addresses of 50 Dutch coffeeshops were randomly selected. For the purpose of this study, 53 samples of nederwiet, 24 samples of foreign marihuana, 14 samples of Dutch hash and 42 samples of hash prepared from foreign hemp were anonymously bought in the selected coffeeshops. In addition, 47 samples of the most potent marihuana product available in the coffeeshop, were bought12. As a rule samples of 1 gram were bought. 13 The average THC-content of all the marihuana samples together was 14,2% and that of the hash-samples 17,2%. The average THC-content of nederwiet (16,0%) was significantly higher than that of foreign marihuana (6,0%). Hash derived from Dutch hemp contained more THC (29,1%) than hash originating from foreign hemp (13,3%). The average THC percentage of nederwiet was significantly lower than last year (16,9 vs. 17.5%). Again, the THC-percentage in foreign marihuana did not differ from the previous samplings. The average THC-percentage of the marihuana samples that were bought as most potent (16,5%) did not differ from the average percentage of nederwiet.
The potency of nederwiet bought in September 2006 was not significantly different from samples bought in December/January 2007. It was the first time that no seasonal influence in THC-levels was found. There seems to be a stabilization of the potency of nederwiet. Such stabilization was first seen in the cannabis samples bought in September.
12
Most potent as indicated by the coffeeshop personnel.
13
This is not corrected for in terms of relative contribution of number of foreign or Dutch samples.
TRIMBOS-INSTITUUT
31
Prices that had to be paid for foreign marihuana were lower than those for any of the other cannabis products. The prices of nederwiet increased significantly the last year. The most notable finding in the current investigation was a significant decrease in the potency of imported hash (from 18,7% in 2006 to 13,3% in 2007). Climate factors in the countries of origin seem to be the most logical explanation. Future monitoring has to show whether this is an incident or a trend. In recent years there was a lot of commotion in Western Europe about “polluted” marihuana. Glass, sand or other substances were used to make marihuana look better or weigh heavier. In our recent research 100 extra samples were bought to look at pollutions. In one sample some kind of contamination was found. It seems that pollutions with glass- or sand particles almost never occur in cannabis products sold in the Dutch coffeeshops.
32
TRIMBOS-INSTITUUT
6
Referenties
1. Aldington S, Harwood M, Cox B, Weatherall M, Beckert L, Hansell A, Pritchard A, Robinson G, Beasly R. (2007) Cannabis and respiratory tract cancer: a case control study. Thorax, S087. Abstract. 2. Aldington S, Williams M, Nowitz M, Weatherall M, Pritchard A, McNaughton A, Robinson G, Beasley R. (2007) The effects of cannabis on pulmonary structure and function. Thorax. 2007 Jul 31; [Epub ahead of print] 3. Andreasson,S., Allebeck,P., Engstrom,A., Rydberg,U., 1987. Cannabis and schizophrenia. A longitudinal study of Swedish conscripts. Lancet 2, 1483-1486. 4. Arseneault,L., Cannon,M., Poulton,R., Murray,R., Caspi,A., Moffitt,T.E., 2002. Cannabis use in adolescence and risk for adult psychosis: longitudinal prospective study. BMJ 325, 1212-1213. 5. Arseneault,L., Cannon,M., Witton,J., Murray,R.M., 2004. Causal association between cannabis and psychosis: examination of the evidence. Br.J Psychiatry 184, 110-117. 6. Bieleman B, Goeree P, Naayer H (2005) Coffeeshops in the Netherlands 2004. Uitgave WODC, Ministerie van Justitie. ISBN 90 77115 61 7 7. Fergusson,D.M., Horwood,L.J., Swain-Campbell,N.R., 2003. Cannabis dependence and psychotic symptoms in young people. Psychol.Med 33, 15-21. 8. Fergusson,D.M., Horwood,L.J., Ridder,E.M., 2005. Tests of causal linkages between cannabis use and psychotic symptoms. Addiction 100, 354-366. 9. Grotenhermen,F., 1999. [The effects of cannabis and THC]. Forsch. Komplementarmed. 6 Suppl 3, 7-11. 10. Hashibe, M., et al., 2006. Marijuana use and the risk of lung and upper aerodigestive tract cancers: results of a population-based case-control study. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev, 15 (10): p. 1829-34. 11. Henquet,C., Murray,R., Linszen,D., van,O.J., 2005. The environment and schizophrenia: the role of cannabis use. Schizophr.Bull. 31, 608-612. 12. Henquet, C., Krabbendam,L., Spauwen,J., Kaplan,C., Lieb,R., Wittchen,H.U., van,O.J., 2005. Prospective cohort study of cannabis use, predisposition for psychosis, and psychotic symptoms in young people. BMJ 330, 11. 13. Huizer, H. and Poortman-van der Meer AJ. Report 1995. 1996. Rijswijk, Forensic Science Laboratory, Ministry of Justice, The Netherlands, Department of Illicit drugs. 14. Huizer, H., Poortman-van der Meer AJ, and van der Laan, H. T. C. Report 1996. 1997. Rijswijk, Forensic Science Laboratory, Ministry of Justice, The Netherlands, Department of Illicit drugs. 15. Huizer, H., Poortman-van der Meer AJ, and van der Laan, H. T. C. Report 1997. 1998. Rijswijk, Forensic Science Laboratory, Ministry of Justice, The Netherlands, Department of Illicit drugs.
TRIMBOS-INSTITUUT
33
16. Husset,M.J., 2006. “3 joints = 1 paquet de cigarettes”. 60 Millions de Consommateurs Avril 2006, 40-44. 17. King, L.A., Carpentier, C., Griffiths, P., 2004. An overview of cannabis potency in Europe. EMCDDA Insights, 6. 2004, Lisboa. EMCDDA, European Publications Office. ISBN 92-9-9168-184-9. 18. Licata,M., Verri,P., Beduschi,G., 2005. Delta9 THC content in illicit cannabis products over the period 1997-2004 (first four months). Ann.Ist.Super.Sanita 41, 483-485. 19. Long,L.E., Malone,D.T., Taylor,D.A., 2005. The pharmacological actions of cannabidiol. Drugs of the Future 30, 747-753. 20. Moore,T.H., Zammit,S., Lingford-Hughes,A., Barnes,T.R., Jones,P.B., Burke,M., Lewis,G., 2007. Cannabis use and risk of psychotic or affective mental health outcomes: a systematic review. Lancet 370, 319-328. 21. Niesink, R. J. M., Planije, M., Rigter, S., Hoek, J., and Mostert, L. (2000) THCconcentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops. Au151. 2000. Utrecht, Trimbos-instituut. 22. Niesink, R. J. M., Planije, M., Rigter, S., Hoek, J., and Mostert, L. (2001) THCconcentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops (2000-2001). Au172. 2001, Utrecht, Trimbos-instituut. 23. Niesink, R. J. M., Planije, M., Rigter, S., Hoek, J., and Mostert, L. (2001b) THCconcentraties in nederwiet in Nederlandse coffeeshops (2001 Extra). Au187. 2001, Utrecht, Trimbos-instituut. 24. Niesink, R. J. M., Pijlman, F. T. A., Rigter, S., Hoek, J., and Mostert, L. (2002) THCconcentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops (2001-2002). Au0207. 2002. Utrecht, Trimbos-instituut. 25. Niesink, R. J. M., Pijlman, F. T. A., Rigter, S., Hoek, J., and Mostert, L. (2003) THCconcentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops (2002-2003). Au0243. 2003. Utrecht, Trimbos-instituut. 26. Niesink, R. J. M., Pijlman, F. T. A., Rigter, S., Hoek, J., and Mostert, L. (2003b) THCconcentraties in nederwiet in Nederlandse coffeeshops (2002 Extra). Au0243. 2003. Utrecht, Trimbos-instituut. 27. Niesink, R. J. M., Rigter, S., and Hoek, J. (2004b) THC-concentraties in nederwiet in Nederlandse coffeeshops (2003 Extra). 2004. Utrecht, Trimbos-instituut. 28. Niesink, R. J. M., Rigter, S., and Hoek, J. (2004) THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops (2003-2004). AF 0531. 2004. Utrecht, Trimbos-instituut. 29. Niesink, R. J. M., Rigter, S., and Hoek, J. (2005) THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops (2004-2005). AF 0622. 2005. Utrecht, Trimbos-instituut. 30. Niesink, R. J. M., Rigter, S., Hoek, J. and Goldschmidt., H. (2006) THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops (2004-2005). AU 0299. 2006. Utrecht, Trimbos-instituut. 31. Pijlman, F.T., Rigter,S.M., Hoek,J., Goldschmidt,H.M., Niesink,R.J., 2005. Strong increase in total delta-THC in cannabis preparations sold in Dutch coffee shops. Addict.Biol. 10, 171-180. 32. Ross, S.A., ElSohly,M.A., 1997. CBN and D9-THC concentration ratio as an indicator of the age of stored marijuana samples. Bulletin on Narcotics XLIX and L, 139-147.
34
TRIMBOS-INSTITUUT
33. Semple,D.M., McIntosh,A.M., Lawrie,S.M., 2005. Cannabis as a risk factor for psychosis: systematic review. J Psychopharmacol. 19, 187-194. 34. Smit,F., Bolier,L., Cuijpers,P., 2004. Cannabis use and the risk of later schizophrenia: a review. Addiction 99, 425-430. 35. Soares-Weiser,K., Weiser,M., Davidson,M., 2003. [Use of cannabis in adolescence and risk of schizophrenia]. Rev.Bras.Psiquiatr. 25, 131-132. 36. Stefanis,N.C., Delespaul,P., Henquet,C., Bakoula,C., Stefanis,C.N., van,O.J., 2004. Early adolescent cannabis exposure and positive and negative dimensions of psychosis. Addiction 99, 1333-1341. 37. Turner,C.E., ElSohly,M.A., Boeren,E.G., 1980. Constituents of Cannabis sativa L. XVII. A review of the natural constituents. J Nat.Prod. 43, 169-234. 38. van Laar M, van Dorsselaer S, Monshouwer K, de Graaf R. (2007) Does cannabis use predict the first incidence of mood and anxiety disorders in the adult population? Addiction; 102(8):1251-60. 39. van,Os.J., Bak,M., Hanssen,M., Bijl,R.V., de,G.R., Verdoux,H., 2002. Cannabis use and psychosis: a longitudinal population-based study. Am.J Epidemiol. 156, 319-327. 40. Weiser,M., Noy,S., 2005. Interpreting the association between cannabis use and increased risk for schizophrenia. Dialogues.Clin Neurosci 7, 81-85. 41. Weiser,M., Davidson,M., Noy,S., 2005. Comments on risk for schizophrenia. Schizophr.Res. 79, 15-21. 42. Zammit,S., Allebeck,P., Andreasson,S., Lundberg,I., Lewis,G., 2002. Self reported cannabis use as a risk factor for schizophrenia in Swedish conscripts of 1969: historical cohort study. BMJ 325, 1199.
TRIMBOS-INSTITUUT
35
36
TRIMBOS-INSTITUUT
Bijlage A Figuur A-1 Boxplots van de concentraties THC in de meest populaire nederwiet aangekocht in de winters van 1999/2000 tot en met 2006/2007 (linkerfiguur) of in de maand september (rechterfiguur).
De lengte van de box komt overeen met 50% van het aantal waarnemingen. De zwarte lijn geeft de mediaan weer. “Outliers” worden weergegeven door een cirkel, “extremen” met een asterisk.
Figuur A-2 Boxplots van de concentraties THC in de sterkste wiet aangekocht in de winters van 1999/2000 tot en met 2006/2007 (linkerfiguur) of in de maand september (rechterfiguur).
TRIMBOS-INSTITUUT
37
Figuur A-3 Boxplots van de concentraties THC in geïmporteerde wiet aangekocht in de winters van 1999/2000 tot en met 2006/2007.
Figuur A-4 Boxplots van de concentraties THC in hasj gemaakt van nederwiet (nederhasj) aangekocht in de winters van 1999/2000 tot en met 2006/2007.
38
TRIMBOS-INSTITUUT
Figuur A-5 Boxplots van de concentraties THC in geïmporteerde hasj aangekocht in de winters van 1999/2000 tot en met 2006/2007.
TRIMBOS-INSTITUUT
39
