Er zijn veel manieren van coachen. Oplossingsgerichte coaching is er één die werkt! Bij oplossingsgericht coachen wordt niet ingegaan op de oorzaak van problemen. Er wordt van uitgegaan dat een probleem nooit de hele tijd aanwezig is én er begint een zoektocht naar momenten dat het beter gaat. Tekst: Engelien Houben-Feddema Het model van oplossingsgericht werken en denken (De Jong & Berg, 2001; Jackson & McKergow, 2002), is vanuit de psychotherapie vertaald naar het onderwijs. Mahlberg en Sjöblom (2008) schreven het boek ‘Oplossingsgericht onderwijzen, op weg naar een gelukkiger school'. Le Fevere de Ten Hove (2007) schreef een ‘Survivalkit voor leerkrachten’ en ook Furman’s ‘Kids’ Skills’ (2007) vond de weg naar het onderwijs. Sinds 2004 word ik geïnspireerd door de denkwijze van oplossingsgericht werken en denken. Een ontmoeting binnen de basisschool waar ik werkzaam ben als ib’er met één van de grondleggers, Insoo Kim Berg, heeft hier zeker aan bijgedragen. Zij is binnen de school met de leerlingen van onze toenmalige (moeilijk hanteerbare) groep 7 in gesprek gegaan en dit heeft wonderbaarlijk goed gewerkt. Dit is te zien op de DVD ‘Classroom Solutions’ (Berg & Huibers, 2007). Deze DVD is gemaakt voor onderwijsdoeleinden, waarop de inzet van het programma ‘werken aan wat werkt’(WAWW) in de klas (Berg & Shilts, 2006) te zien is. WAWW is een programma waarbij zowel de leerkracht als de leerlingen gecoacht worden. De leerkracht en de leerlingen werken samen om een doel te bereiken. Het uitgangspunt is kijken naar wat goed gaat, kijken naar wat werkt bij leerkrachten en leerlingen in de klas. De coach is in de klas en observeert en registreert alle dingen die al goed gaan en werken. Er wordt positieve feedback gegeven aan iedereen binnen de klas. Het coachen binnen WAWW kan ook buiten de klas plaats vinden. Hierbij wordt met de leerkracht geoefend positieve feedback aan leerlingen te geven om samen met hen een traject van verbetering in te gaan. De vraag die hierbij door de leerkracht aan de leerlingen gesteld kan worden is: ‘Hoe willen jullie dat het gaat binnen deze klas?’ en ‘hoe gaat het jullie /ons lukken om dat voor elkaar te krijgen?’ Binnen beide manieren leert de leerkracht kijken naar wat al goed gaat, benoemt de positieve zaken, stelt doelen en reflecteert samen met de leerlingen wat al goed gaat en hoe het komt dat het goed gaat. De leerkracht en ook de leerlingen leren denken in vaardigheden, die te leren zijn, in plaats van denken in problemen die opgelost moeten worden. En alle succesjes worden ‘gezien’, benoemd en ‘gevierd’. In de Volkskrant las ik eens een artikel van Ockhuysen (2005) over de film ‘In her Shoes’ en daarbij een interview met Cameron Diaz. In de film speelt zij de rol van een vrouw die vooral vertrouwt op haar uiterlijk. Zij maakt een ontwikkeling door van vertrouwen op dat uiterlijk naar vertrouwen op wie je
bent. Dit strookt met één van de uitgangspunten van het oplossingsgerichte model namelijk dat iedere persoon zelf de eerste stap tot verandering kan zetten: jij kunt dat zelf doen! De cyclus van oplossingsgericht denken en werken draait om de kleine stappen die gezet worden richting het doel dat bereikt kan worden. Waar sta ik nu, wat gaat al beter en wat wordt mijn volgende stap?
In het begin van mijn loopbaan werd er veel gesproken over problemen en over de oorzaken van deze problemen. Deze vorm van kijken naar het ontstaan van problemen komt uit het medisch denken van diagnose naar behandeling. De insteek van oplossingsgericht werken is in plaats van praten over wat er allemaal fout gaat, kijken naar wat er goed gaat. Vanaf de eerste kennismaking met het model van denken in oplossingen, ben ik enthousiast over deze manier van werken en vooral ook over de manier van denken die schuilgaat achter dit model (Jackson & McKergow, 2002). Metcalf (2008: xiii) schreef in één van haar boeken: ‘By using solution-focused therapy approaches and applying them to typical school situations, school counsellors everywhere can begin to change the climate at their school.’ Op het moment dat ik binnen mijn werk andere vragen ben gaan stellen aan kinderen en leerkrachten is een kleine verandering begonnen. Omdat er meer gevraagd werd naar wat er al goed ging, werd er minder naar voren gebracht wat er niet goed ging. Tijdens gesprekken is het de kunst te luisteren naar wat er wordt gezegd. Daarbij worden vooronderstellingen, een eerste indruk en een persoonlijke mening van de coach op de achtergrond gehouden. Verstraten (2008) verwoordt het zo: ‘Het is verbazingwekkend hoe snel ons brein een mening vormt. Een blik en we denken onze pappenheimers te kennen. Je krijgt nu eenmaal geen tweede kans om een eerste indruk te maken.’ Oplossingsgericht werken maakt een tweede kans mogelijk! Een tweede kans het anders en beter te doen, zonder invullen vanuit ons brein of onze vooronderstellingen. Door het stellen van oplossingsgerichte vragen, wordt er meer dan ooit met het kind, met de leerkracht en met de ouder gepraat. Praktijkvoorbeeld: Kijkopdracht n.a.v. een video-opname van een Kids’ Skills gesprek van een leerkracht met een leerling. Binnen deze kijkopdracht hebben leerkracht en begeleider de door de leerkracht gestelde vragen genoteerd en is nagegaan over welke gestelde vragen de leerkracht tevreden was. Enkele voorbeelden van vragen waar de leerkracht tevreden over was. Wat geeft jou het vertrouwen dat het gaat lukken? Zie jij voordelen als jij geconcentreerder kan worden? Wie vind jij het meest geschikt als supporter? Wat wil jij dat jouw supporter doet om er voor te zorgen dat je blijft opletten? In het gesprek geeft de leerkracht ook aan, minder tevreden te zijn over een aantal vragen. Deze zouden als volgt anders geformuleerd kunnen worden: Hoe vind jij het de laatste tijd gaan?
Wat vind je de laatste tijd goed gaan?
Denk jij dat wij dat leuk vinden? Wat denk jij wat wij leuk vinden? Denk je dat het goed gaat? Wat denk jij dat al goed gaat? Denk je dat het op jou een goede invloed heeft? Wat heeft op jou een goede invloed? De leerkracht is binnen dit gesprek tevreden over: Uitleg contractje vond ik duidelijk. Ik heb de leerling ook dingen laten uitleggen, zelf laten verwoorden en hem hiermee gecomplimenteerd. Tussendoor ook enkele complimentjes gegeven. Dit vraagt nog aandacht: Ik merk dat ik antwoorden soms 'stuur'.
De manier van denken en kijken is cruciaal binnen het oplossingsgerichte model. De basis voor veranderingen ligt in hoe mensen hun situatie bekijken: Problemen verdwijnen eerder als je focust op wat er wel mogelijk is. Denken in problemen maakt dat je een expert bent in wat er misgaat. Focussen op wat goed gaat maakt dat je een expert bent in denken in oplossingen.
De rol van de oplossingsgerichte coach komt neer op precies luisteren naar wat de ander zegt, vragen om verduidelijking of inzoomen op wat er al goed is gegaan. Hierbij laat je merken dat je goed hebt geluisterd naar wat de ander verteld heeft en geef je complimenten over wat al bereikt is. Een oplossingsgerichte coach is nieuwsgierig, maakt gebruik van het woord ‘stel’ of ‘stel dat’, vraagt naar mogelijke oplossingen en maakt gebruik van schaalvragen (Cauffman, 2007), zoals ‘Op een schaal van 1 tot 10 is 1 ‘ik kan het totaal niet’ en 10 ‘ik kan het heel goed’. ‘Welk cijfer zou je jezelf geven voor op je stoel blijven zitten in de kring?‘ De woorden ‘goede redenen’ of ‘welke reden’, uitgesproken op een nieuwsgierige, onderzoekende toon” kunnen onverwachtse openingen geven (Berg & Szabó, 2005, p. 58). Praktijkvoorbeeld: De leerkracht van groep 3 vroeg aan een leerling ‘waarom maak jij steeds geluiden?’ ‘Dat weet ik niet’ antwoordt hij. Deze leerkracht doet haar verhaal bij mij. Ik kijk haar aan zeg: ‘weet je nog welke woorden wel vaak helpen?’ Zij reageert daarop met ‘o ja, de reden-vragen’. De volgende dag vraagt zij aan dezelfde leerling ‘welke reden heb jij om geluiden te maken als je aan het werk bent?’ Antwoord: ‘Dan kan ik me beter concentreren.’
Oplossingsgericht werken gaat ervan uit dat er geen verband hoeft te bestaan tussen probleem en oplossing. Zonder oorzaken te kennen en zonder problemen uitgebreid te analyseren zijn oplossingen mogelijk (Van Dam, 2013, p.107). Over oplossingsgericht werken en oplossingsgerichte coaching zijn veel boeken en artikelen verschenen. Het coachingsaanbod is immens. Bij het ‘googelen’ van oplossingsgerichte coaching komen in 0,25 sec 115.000 hits te voorschijn. Iedereen kan veel informatie ‘ophalen’ over de theoretische achtergrond van oplossingsgerichte coaching.
In de dagelijkse praktijk werken met het oplossingsgerichte model klinkt simpel, maar de ervaring leert dat het invoeren van het model in een schoolorganisatie inspanning kost. Door successen met WAWW (Berg & Shilts, 2006) en Kids’ Skills (Furman, 2006) zijn teamleden bij mij op school nieuwsgierig geworden naar deze manier van werken. De teamleden hebben scholing gekregen in werken met Kids’Skills en werken volgens het oplossingsgerichte model. De uitkomst van twee onderzoeken die ik binnen de school heb uitgevoerd in het kader van opleidingen tot Master SEN oplossingsgericht werken (Fontys OSO) en MA SEN, laten zien dat de implementatie veel tijd vraagt. En vooral ‘waar halen we die tijd vandaan?’ Elk proces van verandering vraagt tijd. Tijd om te leren, tijd om te doen, tijd om terug te kijken en feedback te geven en tot je te nemen. Tijd om de stappen voor implementatie richting oplossingsgericht werken binnen een school van de grond af op de bouwen, in te voeren en bij te stellen. Hierin herken ik wat Jackson en McKergow (2002, p. 44) weergeven: ‘an organisation works by people interacting.’ Juist door die interactie komen dingen tot stand.
Binnen de school worden teambijeenkomsten belegd, waarin tijd is gemaakt om met elkaar te leren en te doen. We oefenen bijvoorbeeld samen in het voeren van een gesprek met oplossingsgerichte vragen, waarbij leerkrachten elkaar coachen en feedback geven over de gestelde vragen. We maken tijd voor het voeren van een kindgesprek a.d.h.v. een format, waardoor je er achter kunt komen wat een leerling wil verbeteren, veranderen binnen de groep of binnen het leren. We maken tijd om binnen de groep samen met de leerlingen na te gaan wat werkt. Hierbij maken we gebruik van schaalvragen (Cauffman, 2007), Kids’ Skills (Furman, 2006) en de cirkeltechniek (Huibers, 2008, voor informatie zie referentielijst). We stellen samen met de groep doelen op en gaan m.b.v. de schaalvraag na ‘waar staan we al?’ We vragen ‘op welke moment lukt het wel’, ‘wat lukt’, ‘hoe lukt het’ en vervangen de ‘waarom-vraag’ met vragen naar de reden: ‘Welke goede reden heb jij om dit zo te doen?’ Praktijkvoorbeeld: Gesprek met een leerkracht over de voortgang ‘werken met de kaarten van het kinderkwaliteitenspel (Loman & Soepboer, 2006) en complimenten geven’. Wat is goed gegaan de afgelopen week? De kinderen zijn bezig met complimenten. Zij weten wat voor soort complimenten er zijn, dankzij de kernkwaliteiten. Waar ben je het meest tevreden over? Het gevoel dat de sfeer verbetert. De kinderen glunderen! Het feit dat de moeite genomen wordt om te complimenteren. Wat ga je de komende week doen om dit te versterken? Doorgaan met complimenten. Verfijnen met de kaartjes. Waar sta je op de lijn? 1------------------------------------------------------------------8----------------------10 Ik sta op de 8 omdat ik bijna elke dag de schaalvraag heb gesteld. Het begint in mijn systeem te komen. Elke dag hetzelfde past niet bij mij. Het past meer om te variëren. Wat is het verschil tussen voor en na de start? De leerkracht hoort het terug van ouders dat kinderen de complimenten mee naar huis nemen.
De leerkracht had de coöperatieve werkvorm ‘mix en ruil’ gedaan met de kaartjes van het kernkwaliteiten spel. De leerlingen zijn ermee bezig. De lijst met complimenten hangt zichtbaar in de klas. Dat is concreet. Dat hebben deze leerlingen nodig. Ideeën voor de komende tijd: Complimenten aan een schakel hangen als kinderen iets leuks gezien hebben van een ander. Of bijvoorbeeld ‘elke donderdag = complimentendag’.
De vraag: ‘wat kun jij anders doen, zodat het een klein beetje beter gaat met spelen, rekenen, plannen, enzovoort’ werkt! Door de inzet van het oplossingsgerichte model van denken en werken, wordt het pedagogisch en didactisch handelen én het klassenmanagement binnen de school anders. De eigen professionele ontwikkeling van elke leerkracht wordt beïnvloed. Je kunt het samen door met oplossingsgericht werken en denken de hele school mee te laten doen. Succes! Engelien Houben-Feddema is afgestudeerd M SEN ‘oplossingsgericht werken in het onderwijs’ bij Fontys OSO en heeft een Master of Arts in Special and Inclusive Education behaald bij de Roehampton University in Londen. Zij is Kids’Skills Ambassador en werkzaam als IB en RT-er in het basisonderwijs.
WAWW in de klas: http://www.youtube.com/watch?v=zdOUyWTpUTc Tijdschrift Zorgbreed, jaargang 6 (23), Antwerpen-Apeldoorn:Garant. Website over Methodiek voor Passend Onderwijs:van ‘kind op de gang’ naar ‘schaalvragen’ http://www.swvijmondnoord.nl/gebruikersbestanden/documents/Passend%20Onderwijs/0909 07%2520schaalvragen%2520ah.pdf
Berg, I.K. & L. Shilts (2006). Oplossingen in de klas: de WAWW methode. Utrecht: BFTC & Centre. Berg, I.K. & A. Huibers (2007). DVD Classroom Solutions: WOWW Approach. Utrecht: BFTC & Solution Centre. Berg, I.K. & P. Szabó (2005). Oplossingsgericht coachen. Zaltbommel: Thema. De Jong, P. & I. K. Berg (2001). De kracht van oplossingen (Interviewing for Solutions). Amsterdam: Harcourt. Cauffman, L. (2007). Oplossingsgericht Management & Coaching (Solution Focused Management & Coaching). Amsterdam: Boom. Furman, B. (2006). Kids’ Skills. Soest: Nelissen. Huibers, A. (2008). De cirkeltechniek,Oplossingsgerichte gespreksvoering met ouders en kinderen. http://solutionscentre.nl/images/downloads/artikel_cirkeltechniek_vkjp.pdf Jackson, P.Z. & M. McKergow (2002). Oplossingsgericht denken Zaltbommel: Thema. Loman, E. & W. Soepboer (2006). Kinder Kwaliteiten Spel. Amersfoort: CPS. Mahlberg, K. & M. Sjöblom (2008). Oplossingsgericht onderwijzen. Antwerpen-Apeldoorn: Garant. Le Fevere de Ten Hove, M. (2007). Survivalkit voor leerkrachten. Tilburg: Fontys OSO reeks. Metcalf, L. (2008). The field guide to Counseling Toward Solutions: The Solution Focused school. San Francisco: Jossey-Bass. Ockhuysen, R. (2005). Mijn werk is een verkenningstocht. In: Volkskrant 1-12-05 p 40.
Van Dam, C. ( 2013). De Spiegel, Krachtig coachen vanuit gestalt- en oplossingsgericht werken met aandacht voor zelfreflectie. Gent: Academia Press. www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/detail/903262/2008/04/26/Jij-bentzo.dhtml Verstraten, F. (2008).
