STOLPERSTEINE
Een wandeling door de Joodse geschiedenis van Heerlen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Inhoudsopgave
Motivatie Het Project Wandeling Kaart Tot Slot Joodse woorden in onze taal Overige bekende adressen
3
4 5 5 11 16 17 18
Motivatie Op 25 augustus 2012 was het 70 jaar geleden dat de eerste groep Joodse burgers uit Heerlen werd gedeporteerd en vermoord in Duitse vernietigingskampen. Velen zouden daarna nog volgen. In Heerlen is er weinig wat daar nog aan herinnert. Om de herinnering aan die duistere periode ook voor toekomstige generaties levend te houden werd de stichting Lodewijk Foijer opgericht. De stichting wil in Heerlen, zoals dat in een aantal Nederlandse en Europese steden is gebeurd, “Stolpersteine” (struikelstenen) plaatsen in het trottoir voor huizen van waaruit tijdens de oorlog Joodse mensen zijn gedeporteerd. Het idee is afkomstig van de Duitse kunstenaar Günter Demnig. Blijkens de laatste stand van onderzoek zal het in de gemeente Heerlen uiteindelijk gaan om ongeveer 70 struikelstenen. Het plaatsen hiervan vindt verdeeld over de jaren 2012, 2013 en 2014 plaats. Op zaterdag 25 augustus 2012 werden op plechtige wijze de eerste 25 struikelstenen geplaatst op een achttal locaties op en rond het Tempsplein. Leerlingen van Bernardinuscollege, Sintermeertencollege, Sint-Janscollege, Grotiuscollege en Broeklandcollege waren hierbij nauw betrokken. Deze Stolpersteinewandeling voert u langs deze eerste acht adressen en enkele andere voor deze geschiedenis gedenkwaardige plaatsen. Deze wandeling werd ontwikkeld door leerlingen van A22 en H44 van het Bernardinuscollege. Meer informatie vindt u op de website van Lodewijk Foijer. www.lodewijkfoijer.nl
4
Het Project Stolpersteine is een project van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig, hij begon in 1997 met het leggen van de eerste Stolperstein in de Belijnse wijk Kreuzberg. Hij brengt de gedenktekens aan in de bestrating van het trottoir voor de huizen van mensen die door de nazi’s verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven zijn. Het is een herinnering aan de Holocaust in de Tweede Wereldoorlog. Deze Stolpersteine herinneren onder anderen aan joden, Sinti en Roma, politieke gevangenen, homoseksuelen, Jehova’s getuigen & euthanasie slachtoffers. De kunstenaar noemt ze Stolpersteine omdat je erover struikelt met je hoofd en met je hart, en je moet buigen om de tekst te lezen. De Stolperstein is een betonnen blok van 10 x 10 cm, met aan de bovenkant een messing plaatje. Op de Stolpersteine staan de naam, geboortedatum de plaats en de datum van overlijden. Gunter Demnig geeft zo ieder slachtoffer een eigen monument. Zijn motto is: ‘EEN MENS IS PAS VERGETEN ALS ZIJN OF HAAR NAAM VERGETEN IS.’
Wandeling De wandeling kunnen we het beste lopen in de volgorde van de nummers hieronder en de lijn op de kaart. Op de volgende bladzijden staat bij ieder nummer de informatie die voor het betreffende monument van belang is. De kaart in het midden van dit boekje geeft een overzicht van de wandeling en geeft de mogelijkheid om de punten in een willekeurige volgorde te bezoeken.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Bekkerveld 15 Heilige Moeder Anna kerk. Kruisstraat 83 Lodewijk Foijer. Ambachtstaat 5 Silvin Bonem, Ella Bonem-Israel, Fritz Bonem. Ambachtstraat 9 Laib Wiazowski, Bertha Wiazowski-Karmasin. Tempsplein 19 Michael Dziubaltowski, Rijwka DziubaltowskiMysliborski, JulianDziubaltowski. Tempsplein 21 Sylvain Hertzdahl. Geleenstraat 53 Siegbert Steinhardt, Bertha Steinhardt-Schlossman, AlexanderDöllefeld, Recha Döllefeld-Rothschild, Charlotte Schonthal. Stationstraat 24 verborgen Synagoge
Bioscoop Royal. Akerstraat 35 Begraafplaats, Herdenkingssteen. 5
We starten de route bij het adres 6417CL in Heerlen. 1
Bekkerveld 15 Heilige Moeder Anna kerk.
Parochiekerk van de H. Moeder Anna ligt centraal op een vierkante plattegrond , met een achthoekige middenpartij, gedekt door een koepel met lantaarn. De voorgevel wordt gemarkeerd door een loggia met drie portalen. Het ontwerp van Frits Peutz bevatte oorspronkelijk een hoge vrijstaande klokkentoren. Deze is er nooit gekomen. In 1939 werden F. Peutz en Hendrik Teeken aangesteld als architecten. Maar door het begin van de Tweede Wereldoorlog was bouwen te moeilijk en werd de bouw uitgesteld. Hierdoor was het gebruik van de kapel noodzakelijkerwijs voor langere tijd nodig. In 1949 gingen Peutz en Teeken weer aan het werk en ontwierpen een nieuwe kerk. De rol van Teeken was inmiddels beperkt tot het rekenwerk en verder zou hij belast worden met de uitvoering. Zijn overlijden in 1950 verhinderde echter een blijvende rol. Op 21 maart 1952 werd het eerste beton gestort, op 27 april gevolgd door de eerste steenlegging. Het zou de enige steen blijven, aangezien de gehele constructie uit beton is opgebouwd. Tijdens de bouw werd een aantal keren met storten gestopt in verband met de zeer strenge winter. Dit leverde enige vertraging op. Op 25 juli 1953 werd de kerk in gebruik genomen. De consecratie volgde op 12 juli 1959 door Mgr. Moors. Op 15 oktober 2007 werd de SintAnnakerk tot rijksmonument verklaard. De kerk stond op een lijst van 101 rijksmonumenten uit de wederopbouwperiode tussen 1940 en 1958. Het is daarmee een van de vele rijksmonumenten naar een ontwerp van Peutz dat zich in Heerlen bevindt. Het is één van de eerste Nederlandse kerken die geheel in gewapend beton zijn opgetrokken. Het ontwerp van Peutz was daarmee revolutionair. Ook de constructiewijze van de koepel was toonaangevend: deze bestaat uit een reeks op elkaar gestapelde ringen van gewapend beton die naar boven toe in diameter afnemen. Daardoor is er sprake van een vrij lage koepel met een zeer grote diameter van ca. 30 meter, als zodanig de grootste gewapend betonnen
6
We lopen om het veld en we komen op de Bekkerweg. We slaan links af. De Kruisstraat in. Aan de linker kant ligt het adres. 2
Kruisstraat 83 Lodewijk Foijer.
Lodewijk Foijer werd op 5 januari 1870 in Heerlen geboren. Hij was de zoon van Alexander Foijer en Rosa Wolf. Beide ouders overleden te Heerlen, respectievelijk in 1884 en 1921. Ze hadden 7 kinderen ( 5 jongens en 2 meisjes ) waarvan Lodewijk nummer 4 was. Lodewijk werd besneden op 12 januari 1870. De andere kinderen waren Karolina, Herman, Herman 2, Johanna, Lazarus en Lazarus 2. Ze overleden allen eerder dan Lodewijk. Lodewijk was dagloner of boerenknecht. Hij was een arme vrijgezel. Een opvallend man kan het niet geweest zijn, want behalve het vermelde is er weinig over hem te vinden. Hij woonde op verschillende adressen. Een tijd lang zelfs in een keet. Zijn laatste adres was een kamer op Kruisstraat 83. Zijn fout was dat hij Jood was. Alleen daarom werd hij op 14 mei 1943 in Sobibor vergast. Hij staat als naamgever van de stichting symbool voor de vele mensen die alleen omdat ze Jood waren gruwelijk werden vermoord.
7
We lopen terug maar nu de Ambachtstraat in. We staan stil bij nummer 5 en nummer 9 3
Ambachtstaat 5 Silvin Bonem, Ella Bonem-Israel, Fritz Bonem.
Tekst op deze Stolpersteine: HIER WOONDE SILVIN BONEM
HIER WOONDE FRITZ BONEM
GEB 1884 GEDEPORTEERD: OKT 1942 VERMOORD: 2.11.1942 in AUSCHWITZ
GEB. 1922 GEDEPORTEERD: OKT 1942 VERMOORD: 18.1.1943 in AUSCHWITZ
HIER WOONDE ELLA BONEM ISRAEL GEB 1889 GEDEPORTEERD: OKT 1942 VERMOORD: 2.11.1942 in AUSCHWITZ
Het gezin Bonem kwam in 1938 naar Heerlen. Vader Silvin was als koopman, zoals andere Joden, een kleine zelfstandige ondernemer. Toen de Duitsers in 1941 alle Joodse bedrijven ophieven of onder nieuw bewind stelden en het gezin dus geheel geen inkomsten meer had regelde Silvin illegale handel van goederen die hij in Amsterdam ophaalde. Hij werd verraden, maar de politie schonk bewust geen aandacht aan de anonieme tips. Zoon Fritz was slager in slagerij van Bromet in Nuth.
8
4
Ambachtstraat 9 Laib Wiazowski, Bertha Wiazowski-Karmasin.
Laib en Bertha Wiazowski waren Joden van Poolse afkomst. Er werden twee stenen gelegd bij het huis waar zij woonden. We weten helaas nog weinig van hen. Onderzoek moet hen, hun identiteit teruggeven.
Tekst op deze Stolpersteine: HIER WOONDE LAIB WIAZOWSKI
HIER WOONDE BERTHA WIAZOWSIKARMASIN GEB 1892 GEDEPORTEERD: APR 1943 VERMOORD: 9.7.1943 in SOBIBOR
GEB 1895 GEDEPORTEERD: APR 1943 VERMOORD: 9.7.1943 in SOBIBOR
Loop nu terug naar de Kruisstraat en loop de Nicolayestraat in. We slaan links af naar de volgende adressen. 5
Tempsplein 19 Michael Dziubaltowski. Rijwka DziubaltowskiMysliborski, Julian Dziubaltowski.
De Poolse Jood Dziubaltowski kwam in 1932 naar Heerlen. Behalve dat hij op dit adres woonde en tot op het laatst lotgenoten in huis had, weten we weinig van hem en zijn familie. Laten we hopen dat het lukt hem en zijn gezin hun identiteit terug te geven.
9
Tempsplein 21 Sylvain Hertzdahl. Haijman Silvain Hertzdahl werd geboren te Sittard op 2 september 1890. Hij trouwde met Evelina Machtilda Bloemgarten, geboren te Heerlen 23 oktober 1892. Haijman Silvain was de zoon van Rosalie Souweine en Karel Hertzdahl. Hij had 1 zus en 3 broers. Hijzelf had 2 dochters, Emmi en Lia. Hij was directeur van Wolf & Hertzdahl. In mei 1940 werd hij door de Duitsers om onduidelijke redenen gearresteerd. Maar op 7 juni van het jaar weer vrijgelaten. Later moest hij onderduiken met zijn gezin. Ze kregen hulp van een Heerlense jongeman die in latere dagen de echtgenoot van Lia zou worden. Hij bracht de familie naar een gehuurd appartement in Brussel. Een in Brussel wonend lid van de familie vertelde aan hun dienstbode dat een Nederlandse meneer op visite zou komen. Dit liep slecht af want toen de meneer Hertzdahl, kwam, stond de Gestapo hem op te wachten. Hij werd gearresteerd en later op transport gesteld. Hij overleed in de gaskamers van Auschwitz op 22 april 1943. Gelukkig konden zijn vrouw en Lia op tijd vluchten nadat ze gewaarschuwd waren. Zij kwamen terecht in Neerharen waar ze in een café onderdak vonden. Lia herinnert zich nog de kamer met nog elf andere onderduikers. Ze breide er veel. Ook repareerde ze kleren op de naaimachine. In september 1944 kwam de bevrijding. De heer Hertzdahl was actief in Heerlen. Hij was bijvoorbeeld de penningmeester die een wielerwedstrijd organiseerde. Hij hield zich bezig met bridgewedstrijden. Hij was een bemiddeld man. Heeft veel gebouwd en verbouwd. Zo bouwde hij in 1920 het huis aan Tempsplein 27. Schuin tegenover hem op nummer 13 woonde zijn zwager Bloemgarten. We zullen nog heel wat werk hebben om alle genoemde en ook de nog niet genoemde slachtoffers hun identiteit terug te geven om het gruwelijk verhaal van de Jodenvervolging zo volledig mogelijk te kunnen vertellen.
10
11
We lopen de Geleenstaat in en komen bij het volgende adres. 7
Geleenstraat 53 Siegbert Steinhardt, Bertha Steinhardt-Schlossman, Alexander Döllefeld, Recha Döllefeld-Rothschild, Charlotte Schonthal.
Bertha Steinhardt was weduwe toen ze na omzwervingen zich in 1940 in Heerlen vestigde. Zoon Siegbert had even in Buchenwald gezeten, maar kreeg de gelegenheid om met zijn moeder naar Nederland te trekken om vandaar zo mogelijk naar de V.S. uit te wijken. Dit was hun laatste adres. Ze ontmoetten er het echtpaar Döllefeld. Vader Alexander had zich tijdens de Eerste Wereldoorlog aan het front onderscheiden. Het was voor de nazi’s echter geen reden om hem te sparen. Charlotte Schöntall werd gedeporteerd omdat zij een relatie was aangegaan met een niet Joodse man.
Loop nu de nabij gelegen Honingmanstaat in langs het Coriocentrum. Bij de Stationsstraat ga je rechts. 8
Stationstraat 24 Verborgen Synagoge
Aan de rand van het stadscentrum, pal tegenover station Heerlen, ligt een unieke ‘verborgen Synagoge’. Sinds eind jaren ’80 is deze letterlijk aan het straatbeeld ontrokken. Nu, deels vergeten of zelfs totaal onbekend. Tot de jaren ‘80 was de markante ingang van de Synagoge zichtbaar (zie foto). Via een smalle steeg kwam je bij het gebouw met het naastliggend badhuis “Mikwe”. De Synagoge, met onderliggende begraafplaats, bestaat tot op de dag van vandaag. Het badhuis werd, helaas, begin jaren ’90 afgebroken. Vanaf 1811 tot en met 1898 diende de plek uitsluitend als Joodse begraafplaats. Na 1899 werden de Joden op de separate nieuwe begraafplaats aan de Akerstraat begraven. In 1936 werd er aan de voormalige Schinkelstraat (nu Stationstraat 24), een nieuwe Synagoge in gebruik genomen. Uniek in Nederland want de synagoge werd over de begraafplaats heen gebouwd omdat volgens de Joodse wetten een begraafplaats niet mag worden verplaats of geruimd. Om de begraafplaats zijn betonnen pijlers geheid, waarop de fundering van de nieuwe synagoge ligt. Deze synagoge is gebouwd in 1935
12
en1936 en is een ontwerp van architect H.K. Dassen. De architect moest wel rekening houden met diverse Joodse wetten en regels rond de onreinheid van een begraafplaats en het verbod voor priesters om een begraafplaats te betreden. Tijdens de Tweedewereldoorlog kreeg de Synagoge het zwaar te verduren waarbij het interieur vernield of gestolen werd. Op 6 januari 1945 werd de Synagoge heringewijd waarna deze in 1959 een renovatie onderging. De marmeren plaat die de Joodse slachtoffers uit de Tweedewereldoorlog memoreert werd na sluiting naar de Joodse begraafplaats op de Akerstraat overgebracht. Uiteindelijk werd de Synagoge aan het straatbeeld onttrokken
13
Draai je nu om naar de bioscoop. 9
Bioscoop Royal
Nooit gedacht dat de Royal ook een rol speelde in Heerlen tijdens de WO II. De Royal werd n.l. bezet door de Duitsers. Toen de Duitsers binnenvielen was er sprake was van een grote misvatting. Iedereen in Heerlen dacht namelijk: ´nu zullen er totaal geen Amerikaanse films meer worden vertoond´. Vooral in het begin was dat een misvatting. De vertoning van Duitse films was in het begin nog maar vrij schaars. Het nadeel van het draaien van Duitse films was dat ze eerst nog ondertiteld moesten worden. De mensen hier spraken geen Duits. Na verloop van tijd kreeg de Royal echter wel bepaalde films opgelegd. Waar mogelijk probeerde eigenaar van de Royal, Max van Bergen, eronder uit te komen. “Ja, de Royal is toen ook meerdere malen terug gefloten door de Kultuurkamer”. De Nederlandsche Kultuurkamer was een door de Duitse bezetter ingesteld instituut, waar iedereen die het vak van kunstenaar, schrijver, muzikant of podiumartiest wilde uitoefenen, zich diende aan te melden. Wie, zonder aanmelding en acceptatie, toch artistieke arbeid verrichtte, riskeerde destijds een boete van ten hoogste f 5.000. Al snel heeft de Royal toen contact met het Verzet gezocht. Er liepen destijds al gangen onder de Royal (die moesten er sowieso zijn in verband met de veiligheid), en die waren voor het Verzet ideaal om te gebruiken. Max van Bergen heeft dat toe gelaten, terwijl iedereen verwachtte dat hij dat zou weigeren. Het kon dus voorkomen dat de zaal vol zat met Duitsers en ‘foute Nederlanders’ die naar een film keken, terwijl de ondergrondse gangen van de bioscoop vollagen met wapens van het verzet. Het is moeilijk voor te stellen dat dit zich allemaal in de Royal bioscoop afspeelde. Er werden zelfs piloten verborgen gehouden in de kleedkamers van de Royal dat is nu de Rivolo.
14
Loop nu de nabijgelegen Saroleastaat in. Daarna schuin over de Markt en laat de kerk links liggen. 10
Akerstraat 35 Begraafplaats Herdenkingssteen
Vanaf ongeveer 1900 werden de doden begraven aan de Akerstraat, waar nu de algemene begraafplaats is. Het Joodse deel ligt uiterst links. Op de Akerstraat is nog de oude toegangspoort te zien. Op deze nieuwe Joodse begraafplaats van Heerlen wordt weinig tot geen onderhoud gepleegd. De begraafplaats ligt er daardoor wat verwilderd bij. Dit heeft enerzijds wel enige charme en de eis dat er op een Joodse begraafplaats absolute rust moet gelden wordt zeker ingewilligd. Aan de andere kant zijn een aantal liggende grafstenen niet meer leesbaar door groeiend mos. Bovendien staan er twee enorme bomen op het terrein die een aantal grafstenen hebben omgeduwd. Het 'Joods monument' in Heerlen is een zwart granieten plaquette. Onthuld op 4 mei 1998. Het bestaat uit graniet, een veel voorkomend gesteente in de aardkorst, een stollingsgesteente. Tekst: OMDAT ZIJ JOODS WAREN WERDEN DEZE HEERLENAREN WEGGEVOERD ZIJ KEERDEN NIET TERUG 63 NAMEN VOLGEN TER NAGEDACHTENIS AAN HEN EN ALLE ANDER NIET GEREGISTREERDE JOODSE NEDERLANDSE HEERLENSE INWONDERS DIE NA DEPORTATIE DOOR HET RACISME IN DE TWEEDE WERELDOORLOG OMKWAMEN'.
15
Tot slot In Heerlen ligt nog veel geschiedenis over de Tweede Wereldoorlog. Soms zijn het gewoon huizen. Er zit echter een verschrikkelijk stuk geschiedenis achter zonder dat je het weet. De Stolpersteine liggen voor de laatste woning van mensen die medogenloos werden weggevoerd. Val er maar eens over! Dat haal je er niet uit als je er gewoon langs loopt. Zelfs de bioscoop waarin je wel eens een film kijkt, heeft hier een geschiedenis . Dat zou je niet denken als je een film zit te kijken met je vrienden. Dat er van alles heeft plaats gevonden. Tegenwoordig kijken we langs die dingen heen. En vind je die informatie pas als je er iets over moet schrijven of maken op school. Terwijl het eigenlijk dagelijks voor je neus staat. Ik vond het wel een goed plan om Stolpersteine neer te zetten om die mensen te herdenken. Zoals die man (Red.: Gunter Demnig) al zei 'EEN MENS IS PAS VERGETEN ALS ZIJN OF HAAR NAAM VERGETEN IS'.
16
Joodse woorden in onze taal De invloed van Joodse mensen op de Nederlandse cultuur is behoorlijk afgenomen sinds de Tweede Wereldoorlog. Wat hun voormalige invloed was, is o.a. terug te vinden in de rijkdom van onze taal. Hier zie je een aantal voorbeelden uit het Jiddisch. Woorden, ingeburgerd uit de Joodse omgangstaal. Bajes bolleboos bolus geintje falderappes habbekrats heibel heitje kapsones kinnesinne koosjer louw loene mazzel meier mesjogge roddelen sappelen sof jat jatten
gevangenis begaafd iemand soort gebak, fijn broodje grapje ordinaire lui, schorem een kleinigheid ruzie kwartje opschepperij afgunst volgens godsdienstige voorschriften, geoorloofd mis, niets waard geluk honderd gulden dwaas kwaadspreken hard werken, ploeteren teleurstelling hand stelen
17
Overige bekende adressen Onze lijst is mogelijk nog niet volledig. In 2013 en 2014 zullen nog meer Stolpersteine gelegd worden. Misschien dat we door onderzoek nog meer namen en adressen kunnen toevoegen. Mogelijk zullen er daarna nog meer versies van deze wandeling verschijnen zodat we nog meer van de bijna vergeten namen boven tafel krijgen. Hopelijk zullen veel mensen gebruik maken van dit uitstapje in de Joodse geschiedenis van Heerlen zodat we ons bewust worden van de gevolgen van extreme vormen van uitsluiting. 9. Nobelstraat 6 10. Akerstraat 5 11. Ambachtstraat 8 12. Pluijmaekersstraat 1 13. Oliemolenstraat 29 14. Oliemolenstraat 30 15. Akerstraat 39 16. Akerstraat 101 17. Dautzenbergstraat 33 18. Dautzenbergstraat 32 19. Honigmanstraat 95 20. Stationsstraat 12 21. Eikenderweg 13 22. Gasthuisstraat 37 23. Benzenraderweg 66A 24. Benzenraderweg 76 25. Geerstraat 52 26. Akerstraat 192, Hoensbroek
18
