statistiek STATISTIEK IN HET LABORATORIUM VAN DE ZIEKENHUISAPOTHEEK: ENKELE VOORBEELDEN; DEEL 2 . M.C. de Brouwer M.C.J. Langen 1
2
Inleiding
niek afzonderlijk e n v o o r alle analyse
In dit artikel w o r d e n een aantal a n a -
technieken s a m e n . De behaalde
L a b o r a t o r i u m v a n d e ziekenhuis-
lyses besproken zoals deze w o r d e n
score is g e r e l a t e e r d a a n de spike
apotheek Midden-Brabant, Maria
t o e g e p a s t in het l a b o r a t o r i u m v a n
w a a r d e . Veel laboratoria kijken m i s -
ziekenhuis, Dr. D e e l e n l a a n 5,
de ziekenhuisapotheek M i d d e n -
schien alleen naar d e b e h a a l d e
5 0 4 2 A D Tilburg
Brabant ( Z A M B ) . In deze analyses
score e n vluchtig naar w a t d e o v e r i -
Correspondentie
w o r d e n statistische b e g r i p p e n
g e laboratoria h e b b e n g e s c o o r d .
gebruikt die in het eerste g e d e e l t e
Een n a d e r e a n a l y s e v a n d e resulta-
Samenvatting
v a n dit t w e e l u i k zijn verklaard. O p
t e n kan echter e e n a a n t a l v r a a g t e -
De variatie coëfficiënt, s t a n d a a r d
deze m a n i e r w o r d t duidelijk
kens o p r o e p e n bij d e b e h a a l d e score.
deviatie en b e t r o u w b a a r h e i d s i n t e r -
g e m a a k t w e l k e rol de statistiek
vallen w o r d e n besproken a a n d e
speelt in het l a b o r a t o r i u m . De v o o r -
Bij c l o n a z e p a m in test D v a n 1995
hand van Kwaliteitsbewaking
b e e l d e n g e v e n aan dat e e n analyse
wordt door de deelnemers gemid-
Klinische G e n e e s m i d d e l a n a l y s e e n
niet o p h o u d t op het m o m e n t dat e e n
deld 108% teruggevonden met een
Toxicologie (KKGT) testen v o o r clo-
resultaat uit de a p p a r a t u u r rolt,
variatie coëfficiënt v a n 1 4 % , zoals
n a z e p a m en kinidine. De testen w o r -
m a a r dat de resultaten v e r v o l g e n s
g e g e v e n in tabel 1 . Dit h o u d t in dat
d e n kritisch bekeken en er w o r d t e e n
kritisch bekeken m o e t e n w o r d e n . Dit
g e m i d d e l d 19,36 jug c l o n a z e p a m /L
alternatief g e g e v e n v o o r het b e p a l e n
geldt v o o r de resultaten die verkre-
w o r d t t e r u g g e v o n d e n m e t e e n stan-
v a n d e b e h a a l d e scores.
g e n w o r d e n m e t patiënt m o n s t e r s
d a a r d deviatie v a n 2,711 jig/L. M e t
Voor het gebruik v a n de F-toets en t-
en controle m o n s t e r s , zoals interne-
b e h u l p v a n f o r m u l e (6) w o r d t e e n
toets w o r d t e e n o n d e r z o e k beschre-
en K K G T controles.
9 5 % b e t r o u w b a a r h e i d s i n t e r v a l bere-
v a n 19,36 [ig/L ± 0 , 8 6 6 3 fig/L. De t h e o r e t i s c h e w a a r d e v a n 17,93 |ig/L
a f n a m e b u i z e n . De t w e e t o e t s e n w o r -
Variatie coëfficiënt, standaard deviatie en betrouwbaarheidsintervallen bij KKGT testen
den gebruikt o m a a n te t o n e n of er
Bij de uitslagen v a n K K G T testen
t e r v a l . Er is hier sprake v a n e e n sys-
v e n naar de m a t e v a n adsorptie v a n tricyclische antidepressiva a a n de barrière v a n s e r u m - s e p a r a t o r - b l o e d -
kend v o o r het g e v o n d e n g e m i d d e l d e
valt buiten dit b e t r o u w b a a r h e i d s i n -
e e n a f n a m e plaats v i n d t v a n a m i t r i p -
w o r d e n het g e m i d d e l d e v a n de
tematische afwijking.
tyline bij g e b r u i k v a n e e n b l o e d a f n a -
resultaten en de variatie coëfficiënt
Bij d e b e p a l i n g v a n kinidine in test B
mebuis met serum-separator.
g e g e v e n v o o r iedere analyse t e c h -
1995 (tabel 1) wijkt d e g e m e t e n
De b e p a l i n g v a n lood in h e p a r i n e bloed w o r d t gebruikt o m d e lineaire regressie te beschrijven. Hierbij w o r d t gesteld dat niet de correlatie coëfficiënt m a a r de uitkomst v a n e e n A N O V A - a n a l y s e als m a a t v o o r de lineariteit m o e t w o r d e n g e n o men. Lineaire regressie w o r d t ook gebruikt o m t w e e m e t h o d e n v o o r d e bepaling v a n lithium in s e r u m te vergelijken. Als alternatieve m e t h o de w o r d t de t-toets v o o r g e p a a r d e w a a r n e m i n g e n beschreven. Tenslotte w o r d t de hervalidering v a n de bepaling v a n a m i t r i p t y l i n e b e s c h r e v e n , w a a r b i j e e n aantal statistische p a r a m e t e r s w o r d e n gebruikt o m vast te stellen of de methode voldoet.
Tabel 1: KKGT testen en behaalde
scores per analyse
techniek.
de g e p o o l d e s t a n d a a r d deviatie
g e m i d d e l d e w a a r d e ook significant
Er zijn verschillende i m m u n o - a s s a y
af v a n d e theoretische w a a r d e . Het
m e t h o d i e k e n , zoals FPIA, E M I T ,
b e p a a l d m o e t e n w o r d e n . Eerst
b e t r o u w b a a r h e i d s i n t e r v a l is 2,98
K I M S , ELISA en RIA. Al deze t e c h -
w o r d t g e c o n t r o l e e r d of f o r m u l e (8)
m g / L ± 0 , 0 6 m g / L . De theoretische
nieken h e b b e n e e n a n d e r e w e r k i n g
gebruikt m a g w o r d e n o m de g e p o o l -
w a a r d e v a n 2,84 m g / L valt buiten
e n leveren a n d e r e analyse resulta-
d e s t a n d a a r d deviatie te b e p a l e n . Dit
het b e t r o u w b a a r h e i d s i n t e r v a l . In het
t e n . B o v e n d i e n kunnen analyses m e t
m a g alleen als de s t a n d a a r d d e v i a -
geval v a n c l o n a z e p a m is sprake v a n
eenzelfde i m m u n o - a s s a y m e t h o d i e k
ties v a n de afzonderlijke reeksen in
e e n afwijking die alleen bij test D
o p analysers v a n verschillende leve-
dezelfde o r d e v a n g r o o t t e liggen.
1995 v o o r k o m t . Bij kinidine t r e e d t d e
ranciers ook nog eens a f w i j k e n d e
Hiertoe w o r d t f o r m u l e (9) gebruikt.
afwijking ook o p bij test C 1995.
resultaten g e v e n . Leveranciers v a n
N a substitutie v a n alle g e g e v e n s
Daar heeft het g e v o n d e n g e m i d d e l -
c o m m e r c i e e l verkrijgbare controle
blijkt dat F
de een b e t r o u w b a a r h e i d s i n t e r v a l
m o n s t e r s h e b b e n dit p r o b l e e m
F
v a n 4,41 m g / L ± 0 , 0 9 m g / L . De t h e o -
o n d e r k e n d en leveren bij e e n c h a r g e
v o o r F uit t a b e l 2 is 9.60 ( F
retische w a a r d e v a n 4,24 m g / L valt
controle m o n s t e r s een produkt infor-
p = 0.05, t w e e - z i j d i g ) . De g e p o o l d e s t a n d a a r d deviaties k u n n e n m e t for-
( T = 2
( T = 0 )
= 1,67, F
= 1,01 en
( T = 1 )
) = 1,35. De kritische w a a r d e 4 4
= 9,60;
hier buiten (tabel 1).
m a t i e b l a d m e t d o e l w a a r d e n e n ran-
Er is hier sprake v a n e e n s y s t e m a t i -
ges per analyser e n analyse techniek
m u l e (8) b e p a a l d w o r d e n : s
sche afwijking in de b e p a l i n g v a n
[3,4]. M e t betrekking tot e e n k w a l i -
2,53, s
kinidine, die o p t r e e d t bij z o w e l d e
teitscontrole p r o g r a m m a is het in
allen m e t 8 v r i j h e i d s g r a d e n . Hieruit
HPLC als de FPIA m e t h o d e . Vanuit
het geval v a n i m m u n o - a s s a y analy-
v o l g t v o o r t v o l g e n s f o r m u l e (7):
statistisch o o g p u n t m o e t deze test
ses zinvol o m de d o e l w a a r d e per
t
nader w o r d e n bekeken o m na te
analyser en analyse techniek t e
7,52. De kritische w a a r d e v o o r t uit
g a a n w a a r deze afwijking v a n d a a n
b e p a l e n . V o o r w a a r d e is w e l dat e e n
d e t-tabel is 2,306 (t = 2 , 3 0 6 ; 8 vrij-
komt.
v o l d o e n d e g r o o t aantal resultaten
h e i d s g r a d e n , p = 0,05). Hieruit v o l g t
Er zijn drie m o g e l i j k e m a n i e r e n o m
v o o r h a n d e n is.
dat bij b e w a r i n g v a n a m i t r i p t y l i n e in
( T = 0 )
( T = 1 )
= 5,29 e n s
= 0,25, t
( T = 1 )
( T = 2 )
=
( T = 0 )
= 5,36;
= 5,06 en t
( T = 2 )
=
een bloedafnamebuis met serum-
de d o e l w a a r d e te b e p a l e n ; de spike
s e p a r a t o r na 1 d a g m e t e e n
de per analyse m e t h o d e . De K K G T
Het gebruik van de F-toets en de t-toets voor het vergelijken van twee experimenten
hanteert als d o e l w a a r d e d e spike
D o o r Langen en Ros is onderzoek
optreedt.
w a a r d e die het resultaat is v a n zo
g e d a a n naar de m a t e v a n adsorbtie
nauwkeurig mogelijke handelingen
v a n tricyclische antidepressiva
v a n é é n enkel l a b o r a t o r i u m - in dit
(TAD's) a a n de barrière v a n s e r u m -
geval de KKGT. Het H e a t h c o n t r o l
s e p a r a t o r - b l o e d a f n a m e b u i z e n [5]. Bij
kwaliteitscontrole p r o g r a m m a geeft
dit onderzoek w e r d e n t w e e series
In het l a b o r a t o r i u m v a n d e
aan hierin een n a u w k e u r i g h e i d v a n
bloed gespiked m e t TAD's, v e r d e e l d
Ziekenhuisapotheek Midden-Brabant
± 3 tot 4 % over d e verschillende
en b e w a a r d in b l o e d a f n a m e b u i z e n
w o r d t lood in h e p a r i n e bloed
stappen t e b e h a l e n [1]. Het alge-
m e t en zonder serum-separator.
bepaald met behulp van atomaire
m e e n g e m i d d e l d e is het statistisch
A n a l y s e v o n d na extractie plaats
w a a r d e , het a l g e m e e n g e m i d d e l d e v a n alle m e t h o d e n en het g e m i d d e l -
resultaat v a n een g r o o t aantal analy-
m e t vloeistof c h r o m a t o g r a f i e
ses d o o r verschillende laboratoria.
(HPLC). De m o n s t e r s w e r d e n g e a n a -
T h e o r i e voorspelt dat bij e e n nor-
lyseerd direct na centrifugatie (T =
m a a l v e r d e l i n g v a n d e analyse resul-
0 ) , 1 d a g (T = 1) en 7 d a g e n (T = 2)
taten het g e m i d d e l d e e e n b e t r o u w -
na centrifugatie. Vanuit statistisch
baardere schatting v a n de werkelijke
o o g p u n t kan dit e x p e r i m e n t v e r t a a l d
d o e l w a a r d e in het m o n s t e r o p l e v e r t
w o r d e n naar het vergelijken v a n
dan de spike w a a r d e . A n d e r e k w a l i -
t w e e g e m i d d e l d e n uit t w e e verschil-
teitsprogramma's waaraan wij deel-
lende reeksen bepaald m e t é é n a n a -
n e m e n - zoals het al e e r d e r g e n o e m -
l y s e m e t h o d e o p drie tijdstippen. In
d e Heathcontrol External Quality
tabel 2 zijn de analyse resultaten
A s s e s m e n t S c h e m e e n Trace
v o o r amitriptyline g e g e v e n . De nul-
E l e m e n t s Quality A s s e s m e n t
h y p o t h e s e is dat er g e e n verschil is
Scheme - bepalen hun doelwaarde
tussen de g e m i d d e l d e concentratie
b e t r o u w b a a r h e i d v a n 9 5 % e e n significante a f n a m e v a n a m i t r i p t y l i n e
Het gebruik lineaire analyse bij de bepaling van lood in heparine bloed
aan d e hand v a n het g e v o n d e n alge-
amitriptyline in buizen m e t s e r u m -
m e e n g e m i d d e l d e [1,2].
separator en de g e m i d d e l d e c o n c e n -
Tabel 2: Analyse
Klinisch f a r m a c e u t i s c h e laboratoria
tratie amitriptyline in buizen z o n d e r
tyline
die w e r k e n m e t i m m u n o - a s s a y a n a -
serum-separator. Hiertoe zullen m e t
bij opslag
lysers kennen e e n a n d e r p r o b l e e m .
f o r m u l e (7) en (8) de student's t e n
zonder
resultaten
(spike concentratie in
en met
amitrip200
pg/L)
bloedafnamebuizen serum-separator.
absorptie s p e c t r o m e t r i e ( A A S ) d o o r
se v a n een ander m o n s t e r g e g e v e n .
w e r d g e d a a n als correctie v o o r
m i d d e l v a n d e s t a n d a a r d additie
Bij deze bepaling w o r d t e v e n e e n s
m a t r i x effecten v a n n a t r i u m en kali-
m e t h o d e . A a n het m o n s t e r w o r d t
een g o e d e correlatiecoëfficiënt ver-
u m in s e r u m . Er b e s t o n d e e n w e n s
respectievelijk 0 jug, 3 0 jag en 7 5 jig
kregen. De regressielijn v o l d o e t ech-
o m e e n m e t h o d e o p te zetten zonder d e t o e v o e g i n g v a n n a t r i u m en kali-
Pb/L t o e g e v o e g d e n iedere c o n c e n -
ter niet aan het LOF criterium.
tratie w o r d t drie m a a l g e m e t e n . In
Hieruit volgt dat een a n d e r regres-
um.
plaats v a n het afsnijpunt o p de x-as
s i e m o d e l gekozen m o e t w o r d e n . Het
O m na t e g a a n of er e e n verschil
te b e p a l e n , w o r d t de concentratie
m o n s t e r m o e t nader onderzocht
tussen d e o u d e e n n i e u w e m e t h o d e
b e p a a l d v a n e e n blanco r e a g e n s -
worden.
b e s t o n d w e r d e n 29 patiënt m o n s t e r s
monster. O p deze w i j z e w o r d t gecor-
g e m e t e n o p t w e e ijklijnen, é é n m e t
e e n regressie analyse u i t g e v o e r d
Het gebruik van lineaire regressie en de t-toets voor de vergelijking van twee methoden.
m e t e e n regressie applicatie v o o r
Voor de bepaling v a n lithium in
Excel®. Hierbij w o r d t de lijn getest
s e r u m m e t behulp v a n a t o m a i r e
op lineariteit, de reagens blanco
emissie spectrometrie (AES) w e r d
g e ï n t e r p o l e e r d en het b e t r o u w b a a r -
e e n oplossing v a n n a t r i u m en kali-
rigeerd v o o r absorptie v a n de reagentia. Voor elke patiënt w o r d t
heidsinterval v a n de uitslag b e p a a l d .
u m gebruikt v o o r het bereiden en
V o o r b e e l d 1 t o o n t de regressie a n a -
v e r d u n n e n v a n ijkstandaarden. Dit
Voorbeeld
1: Regressie-analyse
voor een bepaling
van lood in heparine
bloed.
e n é é n z o n d e r t o e v o e g i n g v a n natriu m en kalium aan de ijkstandaarden. In t a b e l 3 zijn de resultaten g e g e v e n .
Tabel 3: Resultaten
lithium
zonder
van Na en K aan
de
toevoeging
met
en
ijkstandaarden.
lyse v o o r de bepaling v a n l o o d . Bij deze patiënt w o r d t e e n g o e d e correlatie coëfficiënt v e r k r e g e n en d e lijn v o l d o e t a a n z o w e l het G O F als LOF c r i t e r i u m . Hieruit v o l g t dat de regressielijn lineair kan zijn. De hoev e e l h e i d lood in het m o n s t e r is 13,22 ± 2 , 6 6 jig/L. Dit betekent dat de eigenlijke w a a r d e ± 2 0 % kan a f w i j ken. Een f o u t v a n deze g r o o t t e w o r d t v e r o n t r u s t e n d als d e toxische w a a r d e v a n 2 6 0 |ig Pb/L b i n n e n het b e t r o u w b a a r h e i d s i n t e r v a l k o m t te liggen. In dit soort g e v a l l e n zal het afhankelijk zijn v a n d e situatie w a t m e t het resultaat w o r d t g e d a a n . In v o o r b e e l d 2 is d e regressie analy-
Voorbeeld
2: Regressie-analyse
voor een bepaling
van lood in heparine
bloed.
0. Het g e m i d d e l d e v a n de verschil-
O m te controleren of er e e n signifi-
is 0,0157 ± 0 , 0 1 8 1 . Het interval o m v a t
cant verschil is tussen de t w e e
het punt (0,0). Hieruit volgt dat er
len is 0,093 m e t e e n s t a n d a a r d
m e t h o d e n w e r d e e n regressielijn
g e e n f o u t in het afsnijpunt zit.
deviatie v a n 0,032. Uit deze g e g e vens volgt voor t volgens f o r m u -
b e r e k e n d , w a a r b i j de concentraties
Berekening v a n de helling v a n de
g e m e t e n m e t n a t r i u m en kalium o p
lijn geeft 1,1137 ± 0 , 0 2 5 5 . Dit bete-
le(6), t = 15,83. De kritische w a a r d e
de x-as en die zonder n a t r i u m e n
kent dat de helling groter is d a n 1 en
v o o r t bij 2 8 v r i j h e i d s g r a d e n en P =
kalium op de y-as w e r d e n uitgezet.
er sprake is v a n een systematische
0,05 is 2 , 0 4 8 . Dit bevestigt dat er een
Er is gebruik g e m a a k t v a n e e n
f o u t in één v a n de m e t h o d e n . De
verschil is tussen de t w e e m e t h o -
regressie p r o g r a m m a
m o n s t e r s die zonder n a t r i u m en kali-
den.
waarbij x
foutloos w o r d t v e r o n d e r s t e l d . Bij
u m w o r d e n g e m e t e n liggen g e m i d -
In dit g e v a l is e e n regressie analyse
m e t h o d e vergelijking is dit niet cor-
d e l d 1,11 * hoger (de helling v a n de
statistisch gezien beter, o m d a t hier-
rect - z o w e l x en y bevatten afwijkin-
ijklijn) dan g e m e t e n o p de o u d e ijk-
m e e e e n beter inzicht kan w o r d e n
gen v a n de werkelijke w a a r d e . Hier
lijn. Uit nader literatuur o n d e r z o e k
v e r k r e g e n in het soort fout. Een
m o e t dan gebruik w o r d e n g e m a a k t
blijkt dat lithium kan ioniseren in
afwijking v a n d e lineariteit wijst o p
van o r t h o g o n a l e regressie w a a r b i j
een w a t e r i g milieu zonder een over-
e e n a n d e r soort f o u t d a n e e n f o u t in het afsnijpunt of in d e helling v a n de
ervan uit w o r d t g e g a a n dat x en y
m a a t k a l i u m , n a t r i u m of c e s i u m [6].
f o u t e n b e v a t t e n . Een s o f t w a r e pak-
Er w e r d g e c o n c l u d e e r d dat het
lijn. M e t b e h u l p v a n e e n t-toets is
ket m e t deze r e k e n m e t h o d e is niet in
noodzakelijk is o m de s t a n d a a r d e n
deze i n f o r m a t i e niet te v e r k r i j g e n .
ons bezit. V a n d a a r dat v o l s t a a n
te b e r e i d e n m e t een oplossing die
w o r d t m e t e e n b e n a d e r i n g via
v o l d o e n d e n a t r i u m bevat o m ionisa-
regressie analyse w a a r b i j de o u d e
tie v a n lithium t e g e n te g a a n .
Het valideren van een analyse methode
m e t h o d e (x) foutloos w o r d t g e s t e l d .
O m het verschil te toetsen tussen de
Tricyclische antidepressiva in s e r u m
In het geval dat er g e e n verschil tus-
t w e e m e t h o d e n kan ook de t-toets
w o r d e n bepaald met behulp van
sen de t w e e m e t h o d e n bestaat
voor gepaarde waarnemingen wor-
vloeistof c h r o m a t o g r a f i e (HPLC) en
w o r d t een regressielijn v e r k r e g e n
d e n gebruikt. Hierbij w o r d t het ver-
U V A / I S detectie [7]. De b e p a l i n g v a n
m e t een helling (b) v a n 1 en een
schil bepaalt tussen de concentratie
a m i t r i p t y l i n e is o p n i e u w g e v a l i d e e r d
afsnijpunt (a) o p d e x-as v a n 0. De
v a n het m o n s t e r g e m e t e n m e t en
v o l g e n s e e n s t a n d a r d o p e r a t i n g pro-
g e g e v e n s v a n de b e r e k e n d e regres-
z o n d e r n a t r i u m en k a l i u m . Indien er
c e d u r e (SOP) v o o r het v a l i d e r e n v a n
sielijn zijn g e g e v e n in v o o r b e e l d 3.
g e e n verschil tussen de m e t h o d e n
m e t h o d e n in d e bio-analyse [8]. Z o a l s o m s c h r e v e n in de S O P w o r den achtereenvolgens de juistheid, d e extractie o p b r e n g s t , d e h e r h a a l b a a r h e i d , de lineariteit, d e detectieg r e n s e n de b e p a l i n g s g r e n s bepaald. Als eerste stap w e r d de juistheid b e p a a l d d o o r m i d d e l v a n recovery. Hiermee w o r d e n systematische fout e n o p g e s p o o r d . S t a n d a a r d e n in s e r u m w e r d e n g e m a a k t die 4 0 , 8 0 e n 125 |ng a m i t r i p t y l i n e /L b e v a t t e n . De s t a n d a a r d e n w e r d e n in zesvoud o p g e w e r k t en b e p a a l d . De recovery w e r d b e p a a l d als ( g e m i d d e l d e g e v o n d e n conc. / theoretische c o n c . ) * 1 0 0 % . De resultaten zijn g e g e v e n in t a b e l 4. Voor alle c o n c e n tratie niveaus valt d e theoretische w a a r d e buiten het b e t r o u w b a a r h e i d s i n t e r v a l , w a t kan w i j z e n o p e e n systematische fout.
Voorbeeld methode
3: Regressie-analyse van
voor het vergelijken
van de oude en
nieuwe
M e t het b e p a l e n v a n de recovery kan niet w o r d e n n a g e g a a n of a m i -
lithium.
triptyline v o l l e d i g w o r d t g e ë x t r a A a n de hand v a n de A N O V A analyse
bestaat is het g e m i d d e l d e v a n de
h e e r d . Dit kan w e l o p d e v o l g e n d e
m a g w o r d e n g e c o n c l u d e e r d dat d e
verschillen 0. Deze h y p o t h e s e w o r d t
w i j z e : de extractie o p b r e n g s t w e r d
regressielijn lineair is. Het afsnijpunt
getoetst m e t f o r m u l e (5), w a a r b i j JI =
b e p a a l d d o o r s t a n d a a r d e n in s e r u m
elke s t a n d a a r d w e r d e e n o n a f h a n k e lijke d u p l o g e m a a k t . V e r v o l g e n s w e r d d e lineariteit b e p a a l d a a n de hand van een ANOVA-analyse met b e h u l p v a n e e n Excel® applicatie. De resultaten zijn g e g e v e n in t a b e l 8. Uit d e g e g e v e n s w o r d t v o o r de g o o d n e s s of fit b e r e k e n d F[GOF(1,10)] = 8 5 2 8 , 2 9 , m e t als eis F[GOF(1,10)] > 6,937. Voor de lack of fit w o r d t b e r e k e n d F[LOF(4,6)] = Tabel 4: Resultaten
bepaling
juistheid
door
recovery.
1 , 9 1 , m e t als eis F[GOF(1,10)] < 6,227. Hieruit v o l g t d a t d e ijklijn line-
r
air is tot 8 0 0 Lig/L.
en s t a n d a a r d e n in eluens te m a k e n .
betekent dat door een efficiëntere
Tevens w e r d de extractie o p b r e n g s t
extractie een hogere g e v o e l i g h e i d
De selectiviteit v a n het s y s t e e m
v a n de interne s t a n d a a r d d o x e p i n e
kan w o r d e n v e r k r e g e n .
w e r d b e p a a l d o m t e c o n t r o l e r e n of
b e p a a l d . De s t a n d a a r d e n in s e r u m
V e r v o l g e n s w e r d de h e r h a a l b a a r h e i d
a m i t r i p t y l i n e g o e d g e s c h e i d e n is v a n
w e r d e n o p g e w e r k t v o l g e n s het v i g e -
v a n de m e t h o d e b e p a a l d . Hiervoor
d e o v e r i g e p i e k e n . Hiertoe w e r d de
rende protocol en de s t a n d a a r d e n in
w e r d e n dezelfde concentraties a m i -
resolutie (R) v a n a m i t r i p t y l i n e
eluens w e r d e n direct g e ï n j e c t e e r d .
triptyline gebruikt als bij de b e p a l i n g
b e p a a l d t e n opzichte v a n d e naast
Bij de s t a n d a a r d e n in eluens is reke-
v a n de juistheid. Deze w e r d e n tien
g e l e g e n p i e k e n . De eis v o o r e e n
ning g e h o u d e n m e t e e n concentratie
keer o p g e w e r k t en b e p a a l d . De her-
g o e d e resolutie is dat R > 1 , 5 m o e t
factor v a n 2 0 x , zoals bij de standaar-
haalbaarheid wordt door middel van
zijn. D e resolutie w o r d t b e p a a l d als
den in s e r u m plaatsvindt. De extrac-
de variatie coëfficiënt b e p a a l d . De
R = ( t - t ) / ( 0 , 5 x ( w + w ) ) . De e n i g e
tie o p b r e n g s t w e r d b e p a a l d als
resultaten zijn g e g e v e n in tabel 7.
naast g e l e g e n piek v o o r a m i t r i p t y -
( g e v o n d e n conc. s e r u m / g e v o n d e n
Als w a a r s c h u w i n g s g r e n s v o o r d e
line is nortriptyline. De resolutie
conc. e l u e n s ) * 1 0 0 % . De resultaten
controles w e r d gesteld dat deze b i n -
a m i t r i p t y l i n e - nortriptyline w o r d t
r2
r1
1
2
b e r e k e n d o p R = 1,97. Het s y s t e e m geeft e e n g o e d e scheiding tussen a m i t r i p t y l i n e e n nortriptyline Tot slot w e r d e n d e b e p a l i n g s g r e n s e n d e d e t e c t i e g r e n s vastgesteld. De detectiegrens w e r d vastgesteld o p 3x d e ruis en d e b e p a l i n g s g r e n s o p 10x d e ruis v a n het s y s t e e m . De eis a a n het s y s t e e m , zoals deze in het l a b o r a t o r i u m w o r d t g e h a n t e e r d , is Tabel 5:
dat de ruis niet g r o t e r m a g zijn dat
Extractie-opbrengst.
100 (iV. Hieruit v o l g t d a t d e detectieg r e n s 3 0 0 jiV is en de b e p a l i n g s -
zijn g e g e v e n in tabel 5 e n 6.
nen 1 0 % v a n de werkelijke c o n c e n -
Uit de g e g e v e n s blijkt dat ± 8 4 % a m i
tratie m o e t e n liggen. Deze w a a r -
g r e n s 1000 JLIV. Als deze g e g e v e n s
s c h u w i n g s g r e n s is gelijk a a n 1,96 *
w o r d e n in g e v u l d o p d e ijklijn geeft
de variatie coëfficiënt. Hieruit volgt
dit e e n detectiegrens v a n 2,0 |xg/L en
dat de h e r h a a l b a a r h e i d v o l d o e t a a n
e e n b e p a l i n g s g r e n s v a n 6,6 (ig/L. De
triptyline w o r d t g e ë x t r a h e e r d . Dit
deze eis. O p v a l l e n d is dat d e t h e o r e -
b e p a l i n g s g r e n s w e r d d o o r ons v o o r
tische concentraties hier w e l b i n n e n
d e praktijk vastgesteld o p 10 jig/L.
het b e t r o u w b a a r h e i d s i n t e r v a l v a n d e g e m e t e n concentraties v a l l e n . Dit
Tabel 6: Extractie-opbrengst standaard
(doxepine).
interne
Conclusie
kan e r o p d u i d e n dat er bij deze
Bij het a n a l y s e r e n v a n e e n m o n s t e r
bepaling toch g e e n sprake v a n e e n
b e h o o r t o o k het kritisch bekijken v a n
systematische fout is. O m hier zeker
het b e h a a l d e resultaat.
v a n te zijn zou de juistheid o p n i e u w
Bij d e b e r e k e n i n g v a n d e scores
moeten worden bepaald.
v o o r K K G T testen w o r d t g e s u g g e -
De v o l g e n d e stap in het v a l i d e r e n
reerd o m uit t e g a a n v a n het g e m i d -
v a n de m e t h o d e is het b e p a l e n v a n
d e l d e v a n d e resultaten v a n de d e e l -
d e lineariteit v a n de ijklijn. Hiertoe
n e m e n d e l a b o r a t o r i a , w a a r b i j uitbij-
w e r d e n 6 s t a n d a a r d e n bereid e n v a n
ters niet w o r d e n m e e g e n o m e n .
e e n o n m i s b a r e rol. Hierbij m o e t d u i delijk zijn o m s c h r e v e n w a t de te m e t e n p a r a m e t e r s i n h o u d e n en o p w e l k e w i j z e ze m o e t e n w o r d e n bepaald.
Dankwoord G r a a g w i l l e n w i j dr. A . B . d e Vries, Hanzehogeschool Groningen,
en
drs. J . J . W . Ros, z i e k e n h u i s a p o t h e e k M i d d e n - B r a b a n t , b e d a n k e n v o o r het Tabel 7; Resultaten
bepaling
herhaalbaarheid.
kritisch lezen v a n dit artikel en het constructief m e e d e n k e n .
Een aantal KKGT t e s t e n , w a a r b i j
h a n d e l i n g e n of o m s t a n d i g h e d e n tot
r e g e l m a t i g te h o o g of te laag w o r d t
e e n verschillend effect kunnen lei-
gescoord d o o r alle laboratoria, zoals
den.
tie over de lineariteit.
Literatuur 1. Heathcontrol External Quality Assesment Scheme. Participant Handbook 1996. Cardiff UK. 2. Trace Elements Quality Assesment Scheme. A guide to the TEQAS six monthly report 1995. University of Surrey UK. 3. Produkt informatieblad BIO-RAD Lyphochek® Therapeutic Drug Monitoring Control (TDM) Levels 1, 2 and 3.
Voor het vergelijken v a n t w e e
4.
bijvoorbeeld kinidine, v e r d i e n e n de
Bij het gebruik v a n een regressielijn
a a n b e v e l i n g o m nader bekeken te
blijkt dat niet de correlatie coëffi-
worden.
ciënt als m a a t v o o r de lineariteit
M e t b e h u l p v a n d e F-toets en de t-
m o e t w o r d e n a a n g e h o u d e n . De
toets kan op e e n e e n v o u d i g e w i j z e
A N O V A - a n a l y s e , w a a r b i j z o w e l naar
w o r d e n vastgesteld of verschillende
de g o o d n e s s of fit als de lack of fit w o r d t g e k e k e n , geeft m e e r i n f o r m a -
m e t h o d e n kan z o w e l de t-toets (voor g e p a a r d e w a a r n e m i n g e n ) als lineaire regressie w o r d e n gebruikt.
5.
Lineaire regressie heeft hierbij de voorkeur, o m d a t de afwijking v a n d e
6.
regressielijn inzicht kan g e v e n in de aard v a n de fout die optreedt. Bij het valideren v a n een m e t h o d e Tabel 8: Resultaten
lineariteit
ijklijn.
spelen statistische h u l p m i d d e l e n
7. 8.
Produkt informatieblad Instrumentation Laboratory TheraChem® TDCTM Therapeutic Drug Controls. M . C J . Langen en J.J.W. Ros, Ziekenhuisfarmacie, 11(1995) 64-66. L.M. Voth, AA Instruments at work, 16(1981) Varian application note. R. Kaletzky en R. Langen, Extract, 3(1992) 15-19. F.J. van de Vaart, Extract, 2(1993), 1323.
H i e r o n d e r v o l g t d e reactie v a n de
w a a r d e staat vooraf vast: er w o r d t
v o e r d : d e t o t a l e f o u t zal d a n o p l o -
stichting K K G T o p het in dit n u m -
in feite een standaardoplossing
p e n tot ca. 1 a 2 % .
m e r geplaatste artikel 'Statistiek in
g e m a a k t (in s e r u m ) . Uiteraard is
In d e j a r e n rond '79 w a s d e f o u t bij
het l a b o r a t o r i u m v a n d e
daarbij aan een aantal analytische
d e 'true v a l u e ' v o l g e n s d e m e t h o d e
criteria v o l d a a n : n a u w k e u r i g e
v a n o.a. H e a t h Control tientallen
ziekenhuis-
a p o t h e e k ' deel 2. (redactie)
DOELWAARDE VAN KWALITEITSCONTROLEMONSTERS Ingewogen hoeveelheid versus gemiddelde na statistische bewerking.
w e g i n g , zuivere grondstof, n a u w -
m a l e n hoger, zijnde e e n g e m i d d e l d e
keurige wijze v a n oplossen/aanvul-
v a n w a a r d e n , b e p a a l d via veelal
l e n / v e r d u n n e n . Het lyofiliseren
slechte a n a l y s e m e t h o d e n . U i t e r a a r d
o m v a t e e n n a u w k e u r i g e (analyti-
zijn alle b e p a l i n g s m e t h o d e n sinds-
sche) dispensing en e e n via w e g i n g
d i e n sterk v e r b e t e r d , m a a r het blij-
b e r e k e n d e reconstitutiefactor; de
v e n extra h a n d e l i n g e n , zoals de
f o u t is normaliter zeer klein.
m e t i n g e n e n het m a k e n v a n e i g e n
De totale fout is destijds door
(via w e g i n g v e r k r e g e n ) s t a n d a a r d -
De via a f w e g i n g v e r k r e g e n d o e l -
Dijkhuis (proefschrift 1979) v o o r
o p l o s s i n g e n , w a a r m e e d e KKGT-
waarde van een controlemonster
fenobarbital berekend op 0,5%; bij
oplossing w o r d t " g e c o n t r o l e e r d " .
v o o r e e n te b e p a l e n stof is o n a f h a n -
erg lage concentraties w o r d t extra
De i n w e e g m e t h o d e w o r d t n o g
kelijk v a n d e analysetechniek. De
v e r d u n d en dan een pipetfout inge-
steeds v o o r d e K K G T m o n s t e r s
g e h a n t e e r d . Gebruik v a n het g e m i d -
d e n b o v e n d i e n resultaten v e r k r e g e n
u i t g e w e k e n naar de m e t h o d e v a n
delde v a n e e n aantal g e m e t e n w a a r -
m e t s t a n d a a r d e n die d o o r de f a b r i -
g e m i d d e l d e na statistische b e w e r -
d e n en statistische b e w e r k i n g o m
kant v a n de analysetechniek w o r d e n
king
uitbijters te v e r w i j d e r e n betekent
g e l e v e r d . H o e aan deze s t a n d a a r d e n
dus het extra i n b r e n g e n v a n v a r i a b e -
een w a a r d e w o r d t t o e g e k e n d , is zel-
V a n z e l f s p r e k e n d zijn er n o g talloze
len. I m m e r s elke techniek die inge-
d e n bekend bij de gebruiker.
a s p e c t e n in d e discussie te betrek-
sloten w o r d t , kan e e n a n d e r e uit-
Voor interne controle kan een w a a r -
ken, zoals d e z u i v e r h e i d v a n d e stof,
komst g e v e n . De d o e l w a a r d e w o r d t
de over een c o n t r o l e m o n s t e r w o r -
o n t l e d i n g , curve fitting, m a t r i x effec-
d e r h a l v e m e d e b e p a a l d d o o r het
d e n t o e g e k e n d op basis v a n de
t e n , v o l d o e n d e aantal w a a r n e m i n -
scala aan gebruikte t e c h n i e k e n en de
e i g e n analysetechniek. Voor e x t e r n e
g e n v o o r statistische b e w e r k i n g etc.
f r e q u e n t i e w a a r m e e elk v a n d e t e c h -
controle dient naar het o o r d e e l v a n
Deze zijn nu v e r d e r buiten b e s c h o u -
nieken v o o r k o m t . Verschuiving in
de KKGT zoveel mogelijk e e n " g o u -
w i n g g e b l e v e n o m de discussie overzichtelijk t e h o u d e n .
analysetechniek f r e q u e n t i e kan tot
d e n s t a n d a a r d " , zoals i n g e w o g e n
a n d e r e d o e l w a a r d e n v a n het contro-
concentraties, gebruikt te w o r d e n .
lemonster l e i d e n , h e t g e e n niet w e n -
A l l é é n als er een duidelijk v e r m o e -
N a m e n s het KKGT-bestuur,
selijk is.
d e n bestaat op ontleding tijdens het
Dr. P.J. H e l m s i n g .
In het geval v a n i m m u n o a s s a y s w o r -
bereidingsproces, w o r d t d o o r ons
Dr. I.C. Dijkhuis.
