See You in the Bible
See You in the Bible Intercultureel bijbellezen in de praktijk Bertie Boersma, Erika Feenstra en Wilbert van Saane
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
Ontwerp en illustratie omslag Roel Ottow Illustraties binnenwerk Wim de Vries Lay-out en dtp binnenwerk zetR, Hoogeveen ISBN NUR Deze uitgave kwam tot stand in samenwerking met de Nederlandse Zendingsraad en het Nederlands Bijbelgenootschap De bijbeltekst in deze uitgave is ontleend aan De Nieuwe Bijbelvertaling, © Nederlands Bijbelgenootschap /, tenzij anders aangegeven. © Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Woord vooraf
De christenheid in Nederland is niet langer wit, maar ongekend veelkleurig. In juni maakten duizenden christenen tijdens een massale interculturele pinksterviering in de Flevopolder het multiculturele gezicht van de kerk in ons land op feestelijke wijze zichtbaar. Samen vierden ze honderd jaar samenwerking in zending, waarvoor ooit het startschot werd gegeven in Edinburgh in . Christenen uit een veelheid van culturen beginnen elkaar nu te ontdekken en zoeken naar manieren om met elkaar in contact te komen. Hoe kun je elkaar beter ontmoeten dan door samen te putten uit de bron van levend water, de Bijbel, die wij gemeenschappelijk hebben? Nederland was een van de eerste landen waar groepjes christenen zich tot intercultureel bijbellezen zetten. De vragen van evangelie en cultuur stonden centraal tijdens de elfde Wereldzendingsconferentie van Salvador da Bahia, Brazilië (). In de aanloop naar deze conferentie gaf de Nederlandse Zendingsraad in in samenwerking met het Nederlands Bijbelgenootschap een tweetalige brochure uit met een zestal bijbelstudies onder de titel Door een andere bril / Through other glasses. Deze interculturele bijbelstudies werden aangevraagd door bijbelstudiegroepen kriskras door het land en uit verschillende kerkelijke en culturele tradities. Ook de op Latijns-Amerika gerichte organisatie Solidaridad startte in die periode een experiment intercultureel bijbellezen. In het kader van de Multiculturele Kerkendag van
Amsterdam () verzorgde Hans de Wit een workshop interculturele bijbelstudie over de Egyptische slavin Hagar (Gen. ). De positieve ontvangst van deze initiatieven leidde rond de eeuwwisseling tot een samenwerkingsproject ‘Door het oog van een ander’ van de Faculteit Theologie van de VU en de Samen op Weg-kerken. Het concept was simpel: vraag christenen over de hele wereld dezelfde tekst te lezen, koppel ze vervolgens aan een andere leesgroep en stimuleer de beide leesgroepen om via e-mail te corresponderen over de leesresultaten. Wat gebeurt er als mensen in verschillende culturen en situaties met elkaar samen een bijbelverhaal lezen en daarover met elkaar in gesprek raken? Is het mogelijk door de ogen van de ander naar de Bijbel met zijn niet-westerse teksten, de wereld en jezelf te kijken? Opent dat nieuwe mogelijkheden voor gesprek, ontmoeting en verandering en verdieping van je geloof? Er deden meer dan honderd van deze leesgroepjes uit vijfentwintig landen mee. Het project kwam in een nieuwe fase toen onder auspiciën van de NZR het oog viel op Den Haag. Er werd gekozen voor een lokaal project, geconcentreerd op één stedelijk gebied. Aan dit project werd door de gemeenschap van plaatselijke kerken in haar etnische, culturele en confessionele verscheidenheid deelgenomen. Het project in Den Haag (-), begeleid vanuit de kerkelijke werkorganisatie Stek, leverde een schat aan leermomenten op. De deelnemers kwamen er wel achter hoe moeilijk interculturele communicatie vaak is. Op basis van de ervaringen in Den Haag en in verbinding met het internationale project vond van tot een vervolg plaats in Amsterdam. Het nieuwe project intercultureel bijbellezen werd onder de naam See You in the Bible (afgekort als CUB) in opdracht en met financiële ondersteuning van de Protestantse Kerk in Nederland uitgevoerd door de Nederlandse Zendingsraad. In Amsterdam en directe omgeving werden groepen uit ver-
schillende culturen en kerken samengebracht rondom de Bijbel. Nieuwe contacten tussen kerken ontstonden en bestaande banden werden aangehaald. Christenen van verschillende culturele en etnische achtergronden leerden de Bijbel te lezen door de ogen van een ander. Verrassende verschillen en overeenkomsten werden ontdekt. Er werd uitgewisseld hoe de boodschap van de Bijbel in het leven van christenen van over de hele wereld in Amsterdam gestalte krijgt. In totaal vonden over een periode van drie jaren negen series van meestal vier ontmoetingen plaats. Gemiddeld konden er in het kader van het project drie series ontmoetingen per jaar worden opgezet en begeleid. Er zijn achttien groepen uit achttien verschillende kerken bij het project betrokken geraakt. Gemiddeld bestond een groep uit acht personen. Dit betekent dat er in totaal ongeveer mensen in het hele proces betrokken zijn geweest. De coördinatie van het project is in handen geweest van Janneke Stegeman (die tijdens het eerste jaar aan het project verbonden was), Erika Feenstra en Bertie Boersma. De coördinatoren hebben met zorg veel materiaal bijeengebracht voor deze publicatie. Een kleine stuurgroep begeleidde de processen van bijbellezen in de richting van de publicatie. In deze stuurgroep hadden de volgende personen zitting: Janneke Doornebal (bestuur NZR), Hans de Wit (VU), Roy Simson (gevangenispastor Almere), Ricky Ofori (voorganger Ghanese pinkstergemeente Amsterdam-Bijlmer) en Wilbert van Saane (stafmedewerker NZR). De laatste heeft als eindredacteur veel werk verzet door het verzamelde materiaal te bewerken en de definitieve tekst te schrijven. Dit boek wordt uitgegeven in samenwerking met het Nederlands Bijbelgenootschap. De Engelse tekst is op aanvraag te bestellen bij de Nederlandse Zendingsraad. Mirjam Vermeij vertegenwoordigde het NBG in het proces van uitgave. Dank gaat ook naar de vertalers, Nelleke Kruijmer en Pauline Krikke, en naar de illustrator Wim de Vries.
Als dit boek iets aantoont, dan is dat wel hoezeer de Bijbel ook vandaag een niet opdrogende bron is van spirituele kracht. Oriëntatie op de Schrift geeft nieuwe zin en richting, bindt samen over grenzen heen. Een intercultureel project als See You in the Bible brengt ons in herinnering dat de Bijbel een missionair boek is, vol potentie om etnische en culturele barrières te doorbreken. Het is de wens van elk van de medewerkers aan dit project dat dit boek christenen op heel veel plaatsen weet te stimuleren om zelf te komen tot een vruchtbare praktijk van intercultureel bijbellezen. Zo wil deze uitgave christenen in hun rijke verscheidenheid helpen hun steentje bij te dragen aan de leefbaarheid van een veelkleurige samenleving in tijden waarin mensen en groepen tegen elkaar worden opgezet. Wout van Laar, tot directeur Nederlandse Zendingsraad
Inhoudsopgave
Woord vooraf door drs. Wout van Laar
Inleiding door prof.dr. Hans de Wit
. Mijn moeder kookte altijd extra Hoe begin je met intercultureel bijbellezen?
. Wie is mijn naaste? Over kennismaking
. Twee vrouwen in de clinch Over interculturele communicatie ()
. Waarom lacht Sara? Over interculturele communicatie ()
. Doe dat en je zult leven Het Woord in de kring
. Een andere christelijke taal Wat intercultureel bijbellezen met je doet
Bijlage Stappenplan voor intercultureel bijbellezen Bijlage Werkvormen voor kennismaking Bijlage Werkvormen voor bijbelstudie
Inleiding
Intercultureel bijbellezen is een nieuwe, fascinerende manier van bijbellezen. De methode werd een paar jaar geleden vanuit Nederland ontwikkeld en wordt sindsdien op alle mogelijke plaatsen in de wereld en in alle mogelijke varianten toegepast. Veel is geleerd van de manier waarop de afgelopen decennia de Bijbel is gelezen op de Afrikaanse velden, in de Braziliaanse krottenwijken en op de Indiase rijstvelden. Men gaf het woord, niet aan experts of professionele lezers, maar aan gewone lezers. Gewone lezers die de bijbelverhalen tegemoet traden, vaak vanuit ervaringen van diepgaand lijden, vanuit het gewonde hart. Lezers die zich de teksten en verhalen van de Bijbel wilden toe-eigenen, niet vanuit een historische interesse, maar vanuit een persoonlijke interesse, als een brief aan hen gericht. Men las in de intimiteit van de kleine groep en men las de bijbelverhalen gemeenschappelijk: iedereen mocht meedoen in het gesprek over de betekenis van de tekst. Men las de verhalen betrokken op de eigen situatie. Volop werd gebruik gemaakt van die bijzondere kwaliteit van bijbelverhalen, dat ze in staat zijn om zich in het leven van mensen te nestelen. Dat ze in staat zijn ook nu nog mensen te oriënteren, te troosten, moed en hoop te geven, het vermogen zichzelf en anderen te veranderen. De elementen ‘gewone lezers’, ‘gemeenschappelijk’ en ‘contextueel’ zijn ook kernelementen van de nieuwe methode. Maar in-
tercultureel bijbellezen wil een stap verder gaan en die groepen gewone lezers, die ieder op een eigen plek en in een eigen situatie lezen, met elkaar in contact brengen. Intercultureel bijbellezen wil ontmoeting bevorderen over culturele, sociale en nationale grenzen heen. De methode wil daarmee een bescheiden antwoord bieden op de ongekend snelle, soms beangstigende veranderingen die in onze wereld plaatsvinden. Eindeloze vluchtelingen- en migrantenstromen, toenemende ongelijkheid, onbeheersbaar fundamentalisme hier en daar, culturen die snel veranderen en wel veelkleuriger worden. Tegelijkertijd is er tussen de verschillende groepen en de bewoners van hetzelfde huis onbekendheid, angst, vooroordelen en slechts stilte te vinden. Intercultureel bijbellezen wil de Schrift bij deze problemen betrekken en bescheiden vragen of er niet meer te leren valt van dat oude joodse spreekwoord dat ‘in de verstrooiing de (bijbel)tekst vaderland is’. We hebben hiervoor een paar belangrijke redenen. De bijbelverhalen liggen klaar om telkens weer ontdekt te worden. Alle aanslagen, elk kritisch onderzoek en alle misbruik hebben ze overleefd. In de tweede plaats: bijbelverhalen zoeken steeds weer nieuwe lezers. En dat lukt ook. De Bijbel is nog steeds het meest gelezen boek ter wereld. In de derde plaats zijn bijbelverhalen in de meest letterlijke zin cultuur- en grensoverschrijdend. Ze hebben vorm gegeven aan manieren van denken, aan handelen, aan rituelen, aan manieren van gemeenschapsvorming ver buiten de context en de cultuur waarin ze ooit ontstonden. Maar de belangrijkste reden is het adembenemende feit dat er geen boek ter wereld is dat tegelijkertijd door zo veel mensen in zo verschillende omstandigheden en culturen gelezen wordt. Kan het zo zijn dat wanneer mensen uit verschillende culturen samen een zelfde bijbelverhaal lezen en over de betekenis van dat verhaal met elkaar in gesprek treden, dit een katalysator blijkt voor transformatie, verzoening, gerechtigheid en vrede? Dat is de kernvraag van intercultureel bijbellezen.
Mensen hebben aan bijbellezen veel goeds ervaren – hoop, licht, troost en bevrijding. De Bijbel als een witte, levende zwaan! Soms wandelen mensen samen door de tuinen van de Bijbel en leren elkaar opnieuw lief te hebben. Maar je moet ook zeggen dat de uitleg van bijbelverhalen mensen maar al te vaak uit elkaar speelt, scheiding veroorzaakt, twist en uitsluiting brengt. En toch beweren alle christenen dat dat ene boek, de Bijbel – dat boek dat door allen gelezen wordt, maar waarvan niemand de eigenaar is – hun belangrijkste bron is om de sporen van Gods aanwezigheid onder mensen te ontdekken. De Bijbel wordt weliswaar bijna overal ter wereld gelezen, maar dat gebeurt niet overal op dezelfde manier. Wie in het Westen kennis heeft genomen van de manier waarop lezers in Latijns-Amerika, Afrika en Azië met bijbelverhalen omgaan, weet hoe diepgaand de verschillen soms zijn. Niet alleen verschillen met betrekking tot ‘wat er nu eigenlijk in de tekst staat’, maar ook verschil in de methode, de visie op de autoriteit en betrouwbaarheid van de tekst, op hoe de tekst nu toegepast moet of mag worden. Die verschillen worden bepaald door allerlei factoren: armoede of rijkdom, politieke vrijheid of vervolging, de kerk en geloofstraditie waartoe men behoort, maar in zeer belangrijke mate ook door cultuur. Om het belang van de factor cultuur in het bijbellezen te onderstrepen is voor de naam intercultureel bijbellezen gekozen. De laatste decennia zijn we gevoelig geworden voor de invloed van cultuur op ons leven en onze manier van kijken. Sommigen spreken over cultuur als mentale programmering. Wat water is voor een vis is cultuur voor de mens, is een veelgebruikte uitspraak. Hoe men cultuur ook ziet – er zijn meer dan verschillende definities – ook de interpretatie van bijbelverhalen blijkt van cultuur tot cultuur vaak sterk te verschillen. In Ghana of Nigeria ontdekken lezers elementen in bijbelverhalen die bijvoorbeeld voor West-Europese lezers soms verborgen blijven. Het omgekeerde geldt evenzeer.
Welnu, met die verschillen wil intercultureel bijbellezen iets doen, ze vruchtbaar maken en aan lezers vragen niet alleen de eigen Bijbel, maar ook die van de ander te lezen. Intercultureel bijbellezen wil de andere lezer niet slechts gedogen, maar verwelkomen, gastvrijheid bieden. Veelkleurigheid en verschil worden niet als bedreiging, maar als rijkdom gezien. Precies zoals dat in de Bijbel zelf, als vrucht van een eeuwenlang gesprek tussen allerlei gemeenschappen, het geval is. Verschillen worden als kansen gezien en het feit dat de andere lezer mij leert dat het bijbelverhaal meer te bieden heeft dan ik alleen er in kon ontdekken, ziet men als een geschenk. Vanuit de hoop en de verwachting dat bijbelverhalen ontmoetingsplaatsen kunnen zijn waar lezers samen naar vrede, liefde en ontmoeting zoeken, zijn de makers van dit boek op weg gegaan. Ze hebben getracht bijbellezers die vlak bij elkaar wonen, ja, soms hetzelfde kerkgebouw gebruiken, maar nog niet met elkaar in gesprek geraakt waren, samen te brengen. Veel is geïnvesteerd in dit project en veel dank zijn we verschuldigd aan de medewerkers van dit project. Eerst de vele gesprekken om mensen uit Amsterdamse kerken erbij te betrekken. Daarna de – soms weerbarstige – praktijk van het proces: de deelnemers inleiden, het maken van leesverslagen, het bedenken van nieuwe werkvormen, gevoeligheid betrachten. De vrucht van deze investering is een mooi en belangrijk boek, dat weerspiegelt hoe bijzonder en leerzaam de ervaring geweest is. Er staat veel in, bijna alles wat men over samen bijbellezen moet weten. De bijbelverhalen die door de deelnemers werden gelezen (Gen. , Gen. en Luc. ), krijgen een nieuwe dimensie – hoe geinig, prachtig en verrassend waren vaak de commentaren van de deelnemers. Er wordt nagedacht over cultuur en gastvrijheid en hoe men met culturele verschillen kan omgaan. De ontmoetingen van de groepen krijgen veel aandacht en aan de hand daarvan worden verdere tips en suggesties gegeven om
te komen tot diepgaande, maar vooral ook vrolijke ontmoetingen. Het proces wordt zorgvuldig en stap voor stap beschreven, inspirerende werkvormen worden aangeboden. Hoe zoek en vind je een partnergroep, hoe kies je een bijbeltekst, welke liturgische vorm kies je? Voor dit alles kan men in het boek terecht. In dit boek wordt ons het reisverhaal geschonken van een aantal Amsterdamse bijbellezers uit verschillende contexten en culturen zoals de Ghanese, Nigeriaanse, Surinaamse, Caraïbische, Irakese, Egyptische en Nederlandse, die samen op zoek gaan naar het geheim van bijbelverhalen en elkaars levensverhaal. Het is een bijzondere ontdekkingstocht geworden die veel navolging verdient. Migranten- en niet-migrantenkerken in Nederland mogen niet meer klagen dat er nauwelijks wegen zijn voor ontmoeting. Ze kunnen erop vertrouwen dat in de verstrooiing de tekst vaderland is. Hans de Wit, bijzonder hoogleraar verbonden aan de Dom Hélder Câmaraleerstoel, Vrije Universiteit, Amsterdam
